tripitaka_52

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ท่ี 201 ๙. เชนตปุโรหิตปุตตเถรคาถา๑ วาดว ยคาถาของพระเชนตปุโรหิตปตุ ตเถระ [๓๕๕] เราเปน ผูเมาดว ยความเมาเพราะชาติสกุล ดวยโภคะ และอิสรยิ ยศ ดว ยทรวดทรง ผวิ พรรณและรปู รา ง และ เปน ผเู มาแลว ดวยความเมาอยางอน่ื เราจงึ ไมสาํ คัญ ใคร ๆ วา เสมอตน และยิง่ กวาตน เราเปนผูมีกุศลอัน อติมานะกาํ จดั แลว เปน คนโงเ ขลา มใี จกระดาง ถือตวั มีมานะจดั ไมเ อ้ือเฟอ ไมกราบไหวใ คร แมเปน มารดา หรือบิดา แมพ ่ชี ายหรอื พส่ี าว และแมส มณพราหมณ เหลาอน่ื ท่ีโลกสมมตวิ าเปน ครบู าอาจารย เราเห็นพระ- พทุ ธเจาผูเปน นายกของโลก ผเู ลศิ ประเสริฐสุดกวาสารถี ทง้ั หลาย ผูรุง เรื่องดุจพระอาทิตย อนั หมภู กิ ษุสงฆห อ ม ลอมแลว จึงละทิง้ มานะและความมัวเมา มีใจผองใส ถวายบังคมพระองคผสู ูงสุดกวาสตั วทง้ั หลาย ดว ยเศียร- เกลา การถือตวั วาดีกวาเขา วา เลวกวาเขา และวาเสมอ เขา เราละแลว ถอนขึ้นแลว ดวยดี การถอื ตัววา เปนเรา เปนเขา เราตัดขาดแลว การถือตวั ตาง ๆ ทง้ั หมด เรา กาํ จัดแลว. จบเชนตปโุ รหิตปุตตเถรคาถา๑. อรรถกถาเปน ปโุ รหติ ปตุ ตเชนตเถรคาถา.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ที่ 202 อรรถกถาปโุ รหติ ปุตตเชนตเถรคาถาท่ี ๙ คาถาของทานพระเชนตเถระ มีคําเร่มิ ตน วา ชาติมเทน มตฺโตหดงั น้.ี มีเรือ่ งเกิดขึ้นอยา งไร . แมพระเถระน้ี กไ็ ดบ าํ เพญ็ บญุ ญาธกิ ารไวใ นพระพทุ ธเจา ปางกอ นท้งั หลาย สัง่ สมบญุ ทงั้ หลายไวในภพน้นั ๆ ในพุทธปุ บาทกาลน้ี บงั เกิดเปน บุตรของปุโรหิตของพระเจา โกศล ในนครสาวตั ถ.ี ทา นมนี ามวาเชนตะ. พอทานเจริญวยั กม็ ัวเมาดว ยความเมาเพราะชาติและเมาในโภคะความเปนใหญ และรปู ดหู มิ่นคนอ่ืน ไมทาํ ความยําเกรงแมแ กทานผตู ั้งอยูในฐานะทคี่ วรเคารพ มีมานะจัดเท่ยี วไป. วนั หนึ่ง นายเชนตะน้ันไดเห็นพระศาสดา อันบริษทั หมใู หญห อมลอ มกาํ ลังแสดงธรรมอยู เมื่อจะเขา ไปเฝา จงึ ทาํ ความคิดใหเ กิดขึ้นวา ถาพระสมณโคดมน้จี กั ตรัสทกั เรากอ น แมเรากจ็ กั ทกั ทายดวย ถาไมต รัสทกั เราก็จกั ไมท กั ดงั น้แี ลว จงึ เขาไปเฝายนื อยู เมอ่ื พระผูม ีพระภาคเจา ไมตรัสทักกอ น แมตนเองก็ไมท กั ทายเพราะถอื ตัว แสดงอาการจะเดนิ ไป. พระผูมีพระภาคเจา จงึ ไดต รัสกะเขาดวยพระคาถาวา ดกู อ นพราหมณ ใครในโลกนม้ี มี านะ ไมด ีเลย ผใู ด มาดว ยประโยชนใด ผนู ้นั พึงเพิม่ พูนประโยชนน ั้น. เขาคิดวา พระสมณโคดมรูจติ ใจของเรา มคี วามเล่อื มใสยงิ่ จึงซบศรี ษะลงท่ีพระบาททง้ั สองของพระผมู พี ระภาคเจา การทําอาการเคารพยาํ เกรงอยางยงิ่ แลว ทลู ถามวา พราหมณไมควรทาํ มานะในใคร ควรมคี วามเคารพ ในใคร พงึ ยาํ เกรงใคร บูชาใครดว ยดีแลว จงึ เปนการด.ี

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนาที่ 203 พระผูมพี ระภาคเจา เมือ่ จะทรงตอบปญ หาของเขา จงึ ทรงแสดงธรรมวา ไมควรทาํ มานะในมารดา บดิ า พชี่ าย และในอาจารย เปน ที่ ๔ พึงมีความเคารพในบคุ คลเหลานั้น พึงยําเกรง บคุ คลเหลา น้นั บูชาบุคคลเหลา น้ัน ดว ยดแี ลว จึงเปน การดี บุคคลพงึ ทาํ ลายมานะเสีย ไมควรมคี วามกระดาง ในพระอรหันตผ ูเยน็ สนทิ ผทู าํ กจิ เสรจ็ แลว หาอาสวะ มิได พงึ นอบนอมทานเหลา นน้ั ผูไมมีผอู ืน่ ยิ่งกวา. เขาไดเ ปนพระโสดาบันดวยเทศนานั้น บวชแลวบาํ เพญ็ วปิ ส สนาจึงไดบรรลุพระอรหัต เม่อื จะพยากรณพระอรหัตผลโดยมงุ ระบขุ อปฏบิ ัติของตน จึงไดกลา วคาถา๑เหลา น้ี ความวา เราเปนผเู มาดว ยความเมาเพราะชาตสิ กุล ดวยโภคะ และอิสริยยศ ดวยทรวดทรง ผวิ พรรณและรปู ราง และ เปน ผูเมาดว ยความเมาอยางอืน่ เราจึงไมส าํ คัญใคร ๆ วา เสมอตนและย่ิงกวาตน เราเปนผูม ีกุศลอันอตนิ านะ กําจดั แลว เปน คนโงเ ขลา มใี จกระดาง ถือตวั มีมานะ จัด ไมเอ้ือเฟอ ไมกราบไหวใคร แมเ ปน มารดาหรือ บดิ า แมพช่ี ายหรือพ่สี าว และแมส มณพราหมณเ หลา อนื่ ท่โี ลกสมมตวิ า เปนครบู าอาจารย เราเหน็ พระพุทธเจา ผู เปน นายกของโลก ผูเ ลศิ ประเสริฐสงู สุดกวาสารถที งั้ หลาย๑. ข.ุ เถร. ๒๖/ขอ ๓๓๕.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนาที่ 204 ผรู งุ เรืองดจุ พระอาทิตย อนั หมภู ิกษุสงฆหอ มลอ มแลว จงึ ละทงิ้ มานะและความมวั เมา มใี จผอ งใส ถวายบังคม พระองคผสู ูงสุดกวาสตั วท้ังหลาย ดว ยเศียรเกลา การ ถอื ตวั วา ดีกวาเขา วา เลวกวาเขา และวาเสมอเขา เราละ แลว ถอนข้นึ แลว ดวยดี การถอื ตวั วาเปน เราเปนเขา เรา ตัดขาดแลว การถือตวั ตา ง ๆ ทั้งหมด เรากาํ จัดไดแลว. บรรดาบทเหลานัน้ บทวา ชาติทเมน มตฺโตห มีวาจาประกอบความวา เราบงั เกดิ ในตระกลู พราหมณผมู ชี ่ือเสยี ง จงึ เมาดวยความถอืตระกลู วา ไมม ตี นอ่นื ผเู กดิ ดแี ลว จากบดิ ามารดาทง้ั สองฝา ยเชนกับเรา จึงไดถือตวั จัดเทย่ี วไป. บทวา โภคอสิ สฺ รเิ ยน จ ประกอบความวา เราไดเ ปนผเู มาดว ยทรัพยสมบัติ และดวยความเปนใหญ คือดวยความเมาอนั เกิดข้ึน เพราะอาศยั โภคสมบตั ิ และอิสรยิ สมบัติอันเปนตัวเหตุเท่ยี วไป. บทวา สณฺานวณฺณรูเปน ความวา ทรวดทรง ไดแก ความสมบูรณด ว ยสว นสูงและสว นใหญ. วรรณะ ไดแก ความสมบูรณด วยผิวพรรณ มีผิวขาวและผวิ คล้าํ เปน ตน, รปู ไดแก ความงามแหง อวยั วะนอ ยใหญ. แมใ นบทวา สณฺ านวณฺณรเู ปน น้ี ก็พงึ ทราบวาจาประกอบความโดยนัยดังกลาวแลว. บทวา มทมตฺโต ไดแ ก ผเู มาดว ยความเมาแมอ น่ื จากประการที่กลา วแลว. บทวา นาตตฺ โน สมก กจฺ ิ ความวา เราจงึ ไมสาํ คัญ คือไมร ับรูใครๆวา เสมอ คอื เชนกับตน ไดแกเสมอดว ยชาตเิ ปน ตน หรอื วายง่ิ

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ท่ี 205กวา ตน อธบิ ายวา แมคนผเู สมอกับตนเรากย็ ังไมส าํ คญั (วาจะมี) คนที่ยง่ิ กวาน้ัน เราจะสําคญั (วา จะมี) มาแตไ หน. บทวา อตมิ านหโต พาโล ความวา เราเปนคนพาล เพราะความเปนคนพาลนั้น จงึ เปน ผถู กู อตมิ านะกาํ จดั การบาํ เพญ็ กศุ ลเสยี เพราะเหตุนั้นน่ันแหละ เราจงึ มใี จกระดาง ถือตวั คือเปนผูก ระดางจดั ไดแกเกิดเปน ผกู ระดา ง โดยไมถ อมตน เปนคนถือตัวโดยไมทําการนอบนอ มแมแ กค รทู ้ังหลายดวยความหัวดอื้ . เพื่อจะทาํ เน้อื ความท่ีกลา วแลว นนั่ แลใหป รากฏชดั ข้ึน จึงกลาวคําวามาตร เปนตน . บรรดาบทเหลาน้ัน บทวา อเฺ  ไดแก พชี่ ายเปน ตน และสมณพราหมณ. บทวา ครุสมฺมเต ไดแก ทส่ี มมตกิ นั วา ครู คอื ผูตั้งอยูในฐานะคร.ู บทวา อนาทโร แปลวา เวน จากความเอ้อื เฟอ . บทวา ทสิ วฺ า วนิ ายก อคคฺ  มีวาจาประกอบความวา เราเปนผูมีมานะจดั อยางน้เี ทยี่ วไป ไดเ หน็ พระศาสดาผชู ่อื วา ผูแนะนําโดยวเิ ศษเพราะแนะนาํ เหลาเวไนยสัตวด วยทฏิ ฐธมั มกิ ประโยชน สัมปรายกิ ตั ถ-ประโยชน และปรมตั ถประโยชน และเพราะภาวะเปน ผนู าํ โดยความเปนพระสยัมภู ชอ่ื วา ผเู ลศิ เพราะความเปนผูประเสริฐสดุ ในโลก พรอ มท้งัเทวโลกดว ยคุณมีศีลเปนตน ช่อื วาผสู ูงสุดคอื สูงสดุ ยิง่ แหง สารถี เพราะฝก บรุ ษุ ทีค่ วรฝกไดโ ดยเดด็ ขาด ผรู งุ เรอื งคอื สวา งไสวดว ยแสงสวา งดวยพระรัศมดี านละวาเปน ตน ดุจพระอาทติ ย ผูสูงสุดกวา สรรพสัตว อนั หมู

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ที่ 206ภิกษแุ วดลอมกาํ ลงั แสดงธรรมอยู ถูกพุทธานุภาพคกุ คาม จึงละคอื ท้งิมานะทีเ่ กิดขึ้นวา เราเทานั้นเปน ผปู ระเสรฐิ คนอืน่ เลว และความเมามเี มาในโภคะเปนตน มีใจเล่ือมใส จึงอภวิ าทดวยเศยี รเกลา . ถามวากน็ ายเชนตะนี้เปนผูม ีมานะจัด อยา งไรจึงละมานะดว ยเหตสุ กั วา ไดเห็นพระ-ศาสดา ? ตอบวา ขอ นน้ั ไมพ งึ เห็นอยา งน้ัน. เขาไมไดล ะมานะดวยสักวาเหน็ พระศาสดา แตล ะมานะไดด ว ยเทศนา มีอาทวิ า ดูกอนพราหมณมานะไมดีเลย ดงั น้ี ซึง่ ทา นหมายกลาววา เราละมานะและความมวั เมามีใจเล่อื มใส จึงอภวิ าทดวยเศยี รเกลา. ก็ในบทวา วปิ ฺปสนเฺ นน เจตสา น้ี พึงเหน็ วา ใชตติยาวิภัตตใิ นอรรถวา อิตถัมภตู ะ แปลวา ม.ี บางอาจารยกลา ววา มานะทีเ่ กดิ ขึ้นวา เราเทา นัน้ เปนผปู ระเสรฐิสุด ดังนี้ เปนอตมิ านะ สําคญั ตวั วา ยง่ิ กวาเขา มานะของคนผตู ง้ั คนอื่นไวโดยความเปนคนเลววา สวนคนอืน่ เปน คนเลว ดังนเ้ี ปน โอมานะสาํ คญั ตัววาเลวกวาเขา. อน่ึง มานะวาดกี วาเขา ท่ีเกิดแกบ คุ คลผลู วงเลยคนอ่ืน แลว ต้งั ตนวา ประเสรฐิ กวาเขา เราเปน ผปู ระเสรฐิ กวา ดังนี้ เปนอติมานะ. มานะวา เลวกวาเขาทเ่ี กิดข้นึ วา เราเปนคนเลวกวาเขา ดงั นี้เปนโอมานะ. บทวา ปหนี า สสุ มหู ตา ความวา เปน ผลู ะดว ยมรรคเบือ้ งต่าํ ถอนข้ึนไดเด็ดขาดดว ยอรหตั มรรค. บทวา อสฺมมิ าโน ไดแ ก มานะที่เกดิ ดว ยอํานาจการยดึ ถอื วา\"เรา\" ในขนั ธว า \"เราเปน นนั่ . \"

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ที่ 207 บทวา สพฺเพ ความวา มใิ ชอติมานะ โอมานะ และอสั มมิ านะอยางเดียวเทานั้น โดยที่แทป ระเภทของมานะ คือสวนแหงมานะทง้ั หมดมปี ระเภทมานะ ๙ มมี านะวาประเสรฐิ กวา เขา แหงคนผูป ระเสรฐิ กวาเขาและมานะหลายประเภท โดยประเภทอ่ืน ๆ เรากาํ จดั แลว คือถอนไดเด็ดขาดแลว ดว ยอรหตั มรรค. จบอรรถกถาปุโรหิตปตุ ตเชนตเถรคาถาที่ ๙

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ท่ี 208 ๑๐. สมุ นเถรคาถา วา ดว ยคาถาของพระสมุ นเถระ [๓๕๖] เมอ่ื คร้งั เราบวชใหม มอี ายไุ ด ๗ ปโ ดยกาํ เนดิ ได ชนะพระยานาคผมู ีมหิทธิฤทธด์ิ ว ยฤทธิ์ ไดต ักนา้ํ จาก สระใหญ ช่อื วา อโนดาต มาถวายพระอุปชฌาย ลาํ ดบั นนั้ พระศาสดาทอดพระเนตรเหน็ เราแลว ตรสั วา ดูกอน สารบี ตุ ร เธอจงดูกุมารผถู ือหมอ นา้ํ มาน้ี มีจติ ต้งั มนั่ ดแี ลว ในภายใน สามเณรนม้ี ีวตั รอนั นา เลอื่ มใส มอี ริ ยิ าบถ งดงาม เปน ศิษยของพระอนุรุทธะ แกลว กลาดวยฤทธ์ิ เปนผูอันพระอนุรทุ ธะ ผูเ ปน บุรษุ อาชาไนยฝกใหรไู ด รวดเรว็ ผอู ันพระอนุรทุ ธะผเู ปนคนดี ฝก ใหดีแลว เปน ผอู ันพระอนุรุทธะผูท าํ กจิ เสร็จแลว แนะนําแลว ใหศ ึกษา แลว สุมนสามเณรนนั้ ไดบรรลุสันติธรรมอันยอดเยี่ยม ทําใหแจงซงึ่ ธรรมอันไมกาํ เริบ ปรารถนาอยวู า ใคร ๆ อยา พงึ รูจกั เรา. จบสุมนเถรคาถา อรรถกถาสมุ นเถรคาถาที่ ๑๐ คาถาของทา นพระสมุ นเถระ มีคําเร่ิมตนวา ยทา นโว ปพฺพชโิ ต.เรือ่ งนมี้ เี หตุเกิดขน้ึ อยางไร ? แมพระเถระนี้กไ็ ดบาํ เพญ็ บญุ ญาธกิ ารไวใ นพระพทุ ธเจาแตป างกอนท้งั หลาย สงั่ สมบญุ ไวใ นภพนนั้ ๆ ในกาลแหง พระผมู พี ระภาคเจา

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ที่ 209พระนามวา สขิ ี บงั เกดิ ในตระกลู ของนายมาลาการ รเู ดยี งสาแลว วันหนง่ึไดเหน็ พระผูมพี ระภาคเจา พระนามวาสิขี มใี จเลื่อมใสไดบ ูชาดวยดอกมะลิ. ดว ยบุญกรรมน้ัน เขาทองเที่ยวไปในเทวดาและมนษุ ยท้ังหลายในพทุ ธปุ บาทกาลน้ี ไดถ อื ปฏสิ นธิในเรือนของอบุ าสกคนหนง่ึ และอุบาสกผูนนั้ ไดเปนอุปฏ ฐากของทา นพระอนรุ ทุ ธเถระ ก็ในกาลกอ นแตนั้น พวกเด็กของเขาพอเกิดก็ตายไป ดว ยเหตนุ ้นั เขาจึงเกดิ ความคดิขึน้ วา บัดนี้ ถาเราจักไดบุตรชายคนเดียว จักใหบวชในสํานกั ของพระผเู ปนเจาอนุรทุ ธเถระ. กเ็ ดก็ ในครรภน ัน้ พอลว งไปได ๑๐ เดือนก็เกิด เปน เด็กไมป วยไขเจริญเตบิ โตมาโดยลาํ ดับ มอี ายุได ๗ ขวบ บิดาใหเขาบวชในสาํ นักของพระเถระ คร้นั บวชแลวแตน ้นั เพราะเปน ผูมญี าณแกก ลาทา นจงึ บําเพญ็วปิ ส สนากรรมฐาน ไมนานนักเปน ผมู ีอภิญญา ๖ เมอื่ จะบํารุงพระเถระคดิ วาจักตักน้ําดม่ื จงึ ไดถอื หมอนา้ํ ไปยังสระอโนดาตดวยฤทธ์.ิ ลําดับน้นั นาคราชตวั หนงึ่ เปนมจิ ฉาทิฏฐิ เมอ่ื จะปด สระอโนดาตจึงเอาขนดวง ๗ รอบ แผพ งั พานใหญไวเบอ้ื งบน ไมใหโอกาสทา นสุมนะตักน้าํ . ทานสมุ นะแปลงรูปเปน ครุฑ ชนะนาคราชน้ัน แลวจึงตักน้าํ เหาะมุง ไปยงั ที่อยขู องพระเถระ. พระศาสดาประทับนงั่ อยูในพระเชตวัน ทรงเห็นพระสมุ นะนน้ั ไปโดยประการอยา งนน้ั จงึ ตรัสเรียกพระธรรมเสนาบดีมาแลว ไดตรสั คณุของเธอดวยคาถา ๖ คาถา โดยนยั มอี าทวิ า สารบี ตุ ร เธอจงดูกมุ ารผูน ี้ลําดบั น้ัน พระสมุ นเถระไดกลาวคาถา๑ ๖ คาถา ดว ยการพยากรณพระ-อรหตั ผลวาขุ. เถร ๒๖/ ขอ ๓๕๖.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ท่ี 210 เมอื่ ครั้งเราบวชใหม มีอายุได ๗ ปโ ดยกําเนิด ไดชนะ พระยานาคผูมีมหิทธิฤทธด์ิ ว ยฤทธ์ิ ไดตักนาํ้ จากสระใหญ ชื่อวา อโนดาต มาถวายพระอุปช ฌาย. ลาํ ดับนั้น พระศาสดาไดทอดพระเนตรเหน็ เราแลว ตรสั วา ดูกอน สารบี ตุ ร เธอจงดูกมุ ารผูถอื หมอนํา้ มาน้ี มีจิตตั้งม่นั ดีแลว ในภายใน. สามเณรนี้มีวัตรนาเล่ือมใส มอี ิริยาบถงดงาม เปนศษิ ยของพระอนุรุทธะ แกลว กลา ดวยฤทธิ์ เปนผอู นั พระอนรุ ทุ ธะผเู ปนบรุ ุษอาชาไนย ฝก ใหร ูไดรวดเร็ว ผูอ นั พระอนุรทุ ธะผูเปน คนดี ฝก ใหดีแลว เปน ผูอนั พระอนุรุทธะผทู าํ กิจเสร็จแลว แนะนาํ แลว ใหศกึ ษาแลว สุมนสามเณรนน้ั ไดบรรลสุ นั ตธิ รรมอนั ยอดเย่ียม ทาํ ให แจง ธรรมอนั ไมกาํ เริบแลว ปรารถนาอยวู า ใคร ๆ อยา พงึ รจู ักเรา. บรรดาคาถาเหลา น้ัน คาถา ๒ คาถาขางตน พระสมุ นเถระนน่ั แลกลาวไว อกี ๔ คาถา พระศาสดาเมอื่ ทรงเหน็ ดงั นัน้ จงึ ตรสั ไว. พระสมุ นเถระรวมคาถาทั้งหมดนน้ั เขาไวแหง เดยี วกัน แลวไดก ลา วเนอ่ื งดว ยการพยากรณพระอรหัตผลในชน้ั หลงั . บรรดาบทเหลานน้ั บทวา ปนฺนคนิ ทฺ  แปลวา พระยานาค. บทวา ตโต ไดแ ก ในกาลนนั้ อธบิ ายวา ในคราวทเ่ี รายงั บวชใหม มีอายุได ๗ ปโดยกาํ เนิด ไดช นะพระยานาคผูมีฤทธม์ิ าก ดวยพลงั แหง ฤทธ์ิ นาํ น้าํ จากอโนดาตมาถวายพระอปุ ช ฌาย. พระเถระ เม่อื จะแสดงพระดาํ รัสทพี่ ระศาสดาของเราตรัสเจาะจงเราจงกลา วคาํ อาทิวา ดกู อนสารบี ตุ ร เธอจงดูกมุ ารนี้ ดงั น้ี.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ท่ี 211 บทวา อชฺฌตตฺ  สุสมาหิต ความวา ผมู จี ติ ต้ังมัน่ ดีแลว ดว ยสมาธิอันสัมปยุตดว ยพระอรหตั ผลอนั เปนอารมณภายใน. บทวา ปาสาทิเกน วตเฺ ตน ไดแ ก ดว ยอาจารวตั รอันนาํ ความเลอ่ื มใสมาใหแกผเู ห็นอยู. คาํ วา ปาสาทเิ กน วตฺเตน น้ี เปนตตยิ า-วิภัติใชใ นอรรถแหง กรณะ แปลวา ดวย. บทวา กลยฺ าณอิริยาปโถ แปลวา ผมู ีอิรยิ าบถเรียบรอ ย. อกีอยางหน่งึ บทวา ปาสาทิเกน วตเฺ ตน นี้ เปนตตยิ าวิภัติใชใ นลักษณะอติ ถมั ภูตะ แปลวา ม.ี ความเปนสมณะ ชอื่ วา สามณั ยะ อธบิ ายวา สามญั ญะ.ชือ่ วาสามเณร ไดแก สมณทุ เทส เพราะไปคือเปน ไปเพอื่ สามัญญะความเปน สมณะนั้น. บทวา อิทธฺ ยิ า จ วิสารโท ไดแก เปนผูฉลาด คอื ฉลาดดีแมในฤทธ์.ิ บทวา อาชานเี ยน ไดแ ก บุรษุ อาชาไนย. อธบิ ายวา ผูอ ันพระอนุรทุ ธะผกู ระทาํ กิจเสร็จแลว ผูช่อื วาคนดี เพราะทาํ ประโยชนตนและประโยชนค นอน่ื ใหสาํ เร็จ กระทําคอื ฝกใหเ ปนคนดี คือใหสําเรจ็ประโยชนท ั้งสอง อีกอยางหนง่ึ ทาํ คอื ฝกใหเ ปนผูร ูร วดเรว็ ดวยดี แนะนาํแลวดว ยวชิ ชาอนั เลศิ ใหศ ึกษาแลว ดวยการใหบรรลคุ วามเปน พระอเสกขะ. สุมนสามเณรน้นั ไดร บั ความสงบอยางยิง่ คือพระนพิ พาน บรรลุแลวดว ยการบรรลุพระอรหัตมรรค กระทาํ ใหแ จง คอื ทําใหป ระจกั ษแ กต นซงึ่ ความเปนธรรมอนั ไมก าํ เรบิ ไดแกพ ระอรหัตผล เพราะเปนผูถ ึงความ

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนาท่ี 212มักนอ ยอยางย่ิงยวดจึงปรารถนา คอื หวงั อยูวา อยา พึงรเู รา คือแมใ คร ๆกอ็ ยาพงึ รูจกั เราวา ผนู ม้ี ีอาสวะส้นิ แลว หรือวา มีอภญิ ญา ๖ ฉะนี้แล. จบอรรถกถาสุมนเถรคาถาที่ ๑๐

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ที่ 213 ๑๑. นหาตกมุนเี ถรคาถา วา ดวยของพระนหาตกมุนเี ถระพระผูมีพระภาคเจา ตรัสถามวา [๓๕๗] ดกู อนภกิ ษุ เม่ือเธออยใู นปาใหญอันปราศจากโคจร เปน ปาเศราหมอง ถกู โรคลมครอบงํา จกั ทําอยางไร.พระนหาตกมุนีกราบทูลวา ขาพระองคจ ักยงั ปต ิและความสขุ อันไพบลู ยใหแ ผไป สรู างกาย ครอบงาํ ปจจัยอันเศราหมองอยูในปา ใหญ และ จักเจริญโพชฌงค ๗ อินทรีย ๕ พละ ๕ ถงึ พรอ มดวย อรูปฌาน จักเปน ผูห มดอาสวะอยู ขา พระองคจกั พิจารณา เนอื ง ๆ ซึ่งจิตอนั บริสุทธิ์ หลดุ พน แลว จากกเิ ลส ไมข ุนมัว เปนผหู มดอาสวะอยู อาสนะทั้งปวงของขาพระองค ซ่งึ มี อยูท ้ังภายในและภายนอก ถูกถอนข้ึนหมดแลว ไมเ กดิ ข้ึนอีกตอ ไป เบญจขนั ธ ขา พระองคก าํ หนดรแู ลว มรี าก อันขาดแลวต้งั อยู ธรรมอนั เปน ทสี่ ิ้นทุกข ขา พระองคไ ด บรรลุแลว บัดน้ี ภพใหมไมมี พระเจา ขา. จบนหาตกมนุ เี ถรคาถา อรรถกถานหาตกมนุ ีเถรคาถาท่ี ๑๑ คาถาของทานพระนหาตกมุนีเถระ มีคําเริ่มตนวา วาตโรคาภินีโตดังนี้. เร่อื งนี้มเี หตเุ กดิ ข้นึ อยา งไร ?

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนา ท่ี 214 แมพ ระเถระน้ีก็ไดบาํ เพญ็ บุญญาธกิ ารไวในพระพุทธเจาแตป างกอ นทั้งหลาย ส่งั สมบุญไวในภพนั้น ๆ ในพทุ ธุปบาทกาลนี้ บังเกดิ ในตระกลูพราหมณใ นนครราชคฤห เตบิ ใหญขึ้นไดถ งึ ความสําเรจ็ ในท่ตี ้งั แหงวชิ ชาเปน ตน เขารูกนั ท่ัววา นหาตกะ เพราะประกอบดวยลกั ษณะของผอู าบแลว (คอื หมดกเิ ลส). ทา นนหาตกะนนั้ บวชเปน ดาบสยงั อัตภาพใหเ ปน ไปดวยลูกเดอื ยในราวปาในท่ีประมาณ ๓ โยชนจากนครราชคฤห บําเรอไฟอย.ู พระ-ศาสดาทรงเหน็ อปุ นสิ ัยแหง พระอรหตั ของทา นอนั โพลงอยูในภายในหทยัเหมอื นประทีปลุกโพลงอยูในหมอ จงไดเสด็จไปยงั อาศรมบทของทาน. ทานไดเห็นพระผมู ีพระภาคเจา แลว ราเริงดีใจ จึงนอมนาํ อาหารเขาไปถวายโดยทาํ นองทสี่ ําเร็จแกต น. พระผูมีพระภาคเจา เสวยอาหารนัน้ ถวายในวันท่ี ๒ ที่ ๓ กอ็ ยา งนน้ั ในวนั ท่ี ๔ จึงกราบทูลวา ขาแตพระผมู ีพระภาคเจา พระองคเ ปน ผูละเอยี ดออนอยา งยง่ิ ไฉนจงึ ยังอตั ภาพใหเปน ไปดวยอาหารน้ไี ด. พระศาสดาเมอ่ื จะทรงประกาศคณุ แหง อริย-สนั โดษแกท าน จึงทรงแสดงธรรม. ดาบสไดฟ ง ธรรมน้ันแลว เปนพระโสดาบัน บวชแลว บรรลุพระ-อรหัต. พระผมู ีพระภาคเจา ครั้นทาํ ดาบสนัน้ ใหดํารงอยูในพระอรหัตแลว ก็เสดจ็ ไป. ฝา ยดาบสนัน้ อยใู นทน่ี น้ั แหละ ตอ มาถูกโรคลมเบียดเบยี น.พระศาสดาไดเสดจ็ ไปในที่น้นั เมอื่ จะตรสั ถามธรรมเครอ่ื งอยูของทานโดยทางปฏสิ ันถาร จงึ ตรสั พระคาถาวา ดกู อนภิกษุ เม่อื เธออยูในปา ใหญ อันปราศจากโคจร เปนปาเศรา หมอง ถกู โรคลมครอบงาํ จกั ทาํ อยางไร.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนาที่ 215 ลาํ ดับน้ัน พระเถระจงึ ประกาศธรรมเคร่ืองอยขู องตนแดพ ระศาสดาดว ยคาถา๑เหลา นว้ี า ขาพระองคจ ักยงั ปต แิ ละสุขใหแ ผไปสูรางกาย ครอบ งําปจจยั อันเศรา หมองอยใู นปาใหญ และจักเจรญิ โพช- ฌงค ๗ อนิ ทรีย ๕ พละ ๕ ถงึ พรอมดว ยฌานโสขมุ มะ คืออรปู ฌาน จักเปนผไู มมีอาสวะอยู ขาพระองคจ กั พิจารณาเนอื ง ๆ ถึงจติ อันบรสิ ุทธ์ิ หลุดพนจากกิเลสแลว ไมข ุนมวั ไมม อี าสวะอย.ู อาสวะท้ังปวงของขา พระองค ซง่ึ มอี ยูทงั้ ภายในและภายนอก ถูกถอนขนึ้ หมดแลว ไม เกิดขน้ึ ตอไป เบญจขันธข าพระองคกาํ หนดรแู ลว มีราก ขาดแลวตั้งอยู ธรรมอันเปนที่สิ้นทุกข ขา พระองคไ ด บรรลแุ ลว บดั นีภ้ พใหมไ มม พี ระเจาขา. บรรดาบทเหลา นั้น บทวา ณานโสขุมฺมสมฺปนฺโน ไดแ ก ผูประกอบดว ยภาวะอนั ละเอยี ดออนแหง ฌาน. อรปู ฌาน ชอ่ื วา ฌานสุขมุ ะ. เพราะ-ฉะนนั้ ทานจึงอธิบายไวว า เราเปนผูไดส มาบัติ ๘. ดวยบทวา ฌาน-โสขุมฺมสมฺปนฺโน นนั้ ทา นพระดาบสแสดงถึงความทต่ี นเปน อุภโตภาค-วมิ ตุ ต.ิ สว นอาจารยอ กี พวกหนง่ึ กลาววา ดวยบทวา โสขุมฺม น้ี ทานประสงคเอาอธิปญ ญาสิกขาในอรหตั มรรคและอรหัตผล. แตน น้ั ทา นประกาศถึงความทตี่ นเปน อุภโตภาควมิ ุตติ ดว ย ฌาน ศัพท. บทวา วปิ ปฺ มตุ ตฺ  กิเลเสหิ ความวา ชอื่ วา หลุดพน จากกิเลสทัง้ ปวงเพราะปฏิปสสทั ธิวิมตุ ติ ชือ่ วาจติ บรสิ ุทธิ์ เพราะหลุดพนจากกิเลสทง้ั ปวง๑. ขุ. เถร. ๒๖/ขอ ๓๕๗.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนาท่ี 216นนั้ นน่ั แหละ ชื่อวา ไมข นุ มวั เพราะความเปน ผมู คี วามดําริอนั ไมข ุนมวัดว ยบททัง้ ๓ ทา นกลาวถงึ จิตอนั สมั ปยตุ ดวยอรหตั ผลนน่ั เอง. คําทีเ่ หลือมนี ัยดงั กลา วแลวในหนหลงั น่ันแล และพระเถระไดมกี ารพยากรณพ ระอรหัตผลดังกลาวมาฉะน้ีแล. จบอรรถกถานหาตกเถรคาถาที่ ๑๑