Қасірет пен Тағдыр

С0УЛЕ СЖАН

Сэуле ДОСЖАН КДС1РЕТ пен ТАГДЫР Роман Алматы 2019

0ОЖ 821.512.122-31 КБЖ84 (5 ВД7-44 А 64 Досжан Сэуле Магазбекцызы Д64 К,аарет пен тагдыр: роман / С.М. Досжан. — Алматы: Кдзак, университету 2019. - 420 б. ГЗВИ 978-601-04-4189-7 Жазушы Сэуле ДОСЖАН «Кдарет пен Тагдыр», - деген романында социалиспк режим курбандарына айналган Се­ мей ощршщ тургындарыныц к,аарет1 айтылады. Радиация кеселшен цынадай цырылган хальщтьщ ара- сында Аяулым жары мен перзентшен, улы экеанен, ата-ана- сын суйцсгг баласынан, агалары бауырынан айырылады.... «Ей, мешршдд жандар! 0з баламнан езш шошысам, сендердщ не жазьщтарьщ бар? Бул сумдьщкд кшэл1 кш?!,- деп зарлаган эйелдщ тагдыры туган Отанында болып жатк;ан кааретпен араласа отырып, елзнщ Тэуелаздт мен ултыньщ бостандыгына уласады. Романньщ желкпнде Тэуелаздж жолындагы отпелг заманныц к;иындьщтарын Аяулымныц тагдырымен жалгас- тырады. Арасында адам баласына тэн махаббат сезш1 де, тесек лэззаты мен куштш-суйнпш те, тш-п мистикалык, окцгалар да жеткЫкп. Ок,ьфмандар эрбф шыгармасын асыга кутетш жазу- шыньщ бул романы жан-дуниещзд1 бей-жай к,алдырмасына сеншдшкз. Аяулымныц тагдыр жолындагы к;аарет1 мен ма- хабоаты, лэззаты мен куанышы С1зд1 де ез ок,игаларыныц арасына ыеспре женеледь 18ВЫ 978-601-04-4189-7 0ОЖ 821.512.122-31 КБЖ 84 (5 КДз) 7-44 ©Досжан С.М., 2019

Кшд! кшэлайын... Малакдйы о!р жагына айналып кеткен Эм1р пер- зентхананыц сыртк,ы естн серпе ашып, к,олтытымнан де- меген куш меш пике алып кфдт Алдымыздан шыкдан ак, желенд1 к,ыз оньщ жолын кес-кестей берга: - Оз ары к,арай бара алмайсыз, - деп ток,татк,ан. Куйеуш емен-жарк,ын кершпа келш, шып-шып тер- шхген мацдайын жещнщ сыртымен б!р суйкей салып, бе- тшнен суюге ецкейдБ Соны кутш тургандай, ек1 мешрбике меш дереу арбага салып, зырылдатып ала женелдк - Кррьщпа, дуниеге арыстан экелесщ! - деп, эзыдеу- ге тырыск,анымен, уншен к,обалжу анык, бглшген куйеуше соцгы рет коз тастап, жан к,иналысынан да он белшген ойым устем тусш, 1штей куйзелген куш кете бардым. Бф-ак, сэтте 1ШИ дуниемнщ астац-кестецш шыгарып, ес жигызбай абдыратып тастаган ультрадыбыстык, зерттеудщ к,орытындысын дэрперъме апаруга сол куш дэтш де, дэр- мешм де жетпеп едт Куйеуше корсетуге батпай, толтагым басталып перзентханага жеткенше, элпш семкемнщ тубше жасырып койганмын. Енд! мше, бф жапырак, кдтаз кдлымды шок,тай к,арып барады. Меш урейдщ к,ара курдымына бфден тартып экетш, мец-зец халге туарген сол б!р тыдей ак, паракды кезекип дэрпердщ к,олына устаттым. Ущле бере, эщ к,ашып кеткен ол алдындагы к,ара теле- фонта жармасып, к,улак,к,а туршдей тиетш суык, диашозды к,ак,алып-шашалып арты жакда хабарлап жатты. Сод сол-ак, екен, ак, халаттылар улкен эбперге тусш, бф- бфшен сецдей согылысып кетп. «1шшдеп оздшнен жатырымды жарып шыга алмайт- ын» кершедь 3

«Кдрынды жарып алмаса болмаиды» екен... «Ота керек», _ дегенд! еспгеннен аза б„ойым к,аза болды. Толгашм жихлеп, жаным шыркыраи, оеоеу ^агып, кабырга кдрманып турганымда, к,асыма кезекшх дэрпер келхп: - Ультрадыбыстык, зерттеудщ к,орытындысын ез гини- кологыщызга ерте неге бермегеназ? Слзге жоспарлы ота жасалуы тик едх гой. Евд аяк, астынан отата к,алай эзхрлей- М13? - деп куйш-тсп. К1нзл1 кейште, елеуареген жанарымды жогары кетеру- ге тырысып-ак бак,тым. Дэркердщ кекшиген кез1 сэл болса шекесше шыгып кетейш деп тур. Дауысы аса зхлдх еспледй - Шараиа сыртк,а умтылуда, толгак, эбден шсш-жетм- ген. «Гидроцефалия» екешн езщхз быгеназ, ок,ыган, сауатты эйелаз... Енд1 бфдеце болсацыз кшэл1 кш болады? К|ыр- сык,к,анда дэл бупн кезекшБнкке тусе кдлганымды к,арашы, - дегенде, жарык,шак,тана шык,к;ан дауысыньщ соцы ексжке уксап кеткендей болып естхлдх. Бхрак, жаным мурнымныц ушына келхп турган дэл к,аз1р- п сэт мен оган не дейт? Баданадай к,ос тамшы палатаныц салк,ын еденхне тырс-тырс тамып тускен. Успме жабылтан ескхлеу жабындыньщ жагымсыз иа мурныма келш, журепмд1 лоблытты. Жанымды хгоярга жер таппай, бф-еха рет эр1-бер1 жу- рш, темф тосектщ басынан тас к,ып устай алдым. Есхмд1 жоталтармын дегенмш. Саусак,тарым сол куш кдрысып, к,атып кдлгандаи. Бхлепмнен к,ан алуга келген мешрби- ке эрец дегенде жазып алды. Бойымды билеген беймэлхм урейден ое, ине тсуге тамырымды таппай, коп эуреге тус- Т1. Бфер тамшы к,анды сыгып алгандай сыздык,татып, бфде- це тамызды кутысына. Толтак, к,ыск,анда, тфшхлжтхлерсепне жармасып, жаным х^ала ма, калмай ма деп зар х^агады екенсщ. Алгапщы балада осылаи болып па едх? Бул бхр умытшак, ауру менде де бар. Укхлаи жецешем екшшхан к,ыз босанганда апамныц: «К;ыз 4

баланьщ толгагы ащы болады» дегеш ойыма орала к,алды. Буд жолгы толгагым Суцкдрымды дуниеге экелгендепдей емес, тым ащы болып тур. Ультрадыбыстык, зерттеу жасаган дэрйердщ аузынан к,орк,ьшышты диагноз шьщкдн кезде, сенер-сенбесш- д1 де бъхмей еюудай куй кешш, «жынысы кш?» деп те сурамаппын. БЬаепме к,ойып кеткен системага кдрап жатып: «к,ыз шыгар...» деп ойладым. Сосын дэршщ куаты Ма, К031М 1ЛШШ КеТ1ПТ1. ...Кек майса жазыкда келе жатыр екенмш. Алдымнан к,ызгалдак,ты алк,ап кершдь «Гул тере кетейпшй», - деп, жупрш жеттш. К.ЫЗЫГЫП, бтр к,ызгалдак,ты узш алгам. Сол сол-ак, екен, алдымнан шык,к,ан отты жарык, козшдг к,арып туСТ1. Жердей аспанга тж шаншылып, к,арак,ошк,ыл булт кете- р1Л1П барады. «Апырым-ау, жаца гана шеюмдей булт жок, сияк,ты ед1 гой...» Кенет табан астымдагы жер царе айрылып кетердей СОЛК.-СОЛК, етш, дфыдеп ала жонелген. Коз ушындагы ауылым сБпанхстен тербелш, кенет сагымга айналып, кез- ден гайып болып кетш, енд1 б1р Караганда, алып «булт - сацырауцулак,» устшде, аспанга тгк котерБпп барады екен деймш... Ауылга царай алып-ушып жупрпм келед), бщак, табаным жерге жабысып цалгандай, бхр цадам алга бассашы. Сонда да бар кунпмд! жиып, жанталаса алга умтыла ту- семш. «Уйдеплер не болып жатыр екен?» деп ойлап цоямын. Жаца гана цызгалдацца комхлш, тербетмш турган кец жазиралы к,ыр куйген терщей цоцырсып жатыр. К^олымдагы кызгалдагымды бауырыма цысып, коргап келем. Кезшнен аццаи пора-пора жас табан астында кызарацдап, тутшдеген цоламта шок,к,а тамып жатыр... болмаса, жауын жауып кеткендей ме?! 5

Кенет койныма тыгып алган к,ызгалдагымды алып шыгамын. Кднша аялап, коргаштап келе жатсам да, басы кап-кара болып кушп кеткен, сабагынан шарт сынып, салбырап тур. Журепм аузыма тыгылып, кенет шыцгырып жШергем. 0з дауысымнан шошып ояныппын. - Аяулым... Аяулым! Алыстан талып жеткен ун салден соц тап кулагымныц туб]иен есплдь Мешрбике бетшнен шапалактап жатыр екен. «Оянды! Оянды!» - деген дауыс есплдь - 03-Э31ЩЗДХ колга альщыз! Кезекпл дэр!гердщ дауысы тым каткыл. - Консилиум жасадык- Толгагыцызды дэршен токтатып, С13Д1 сэл «уйыктатып» алдык. Кдзф отага аламыз, вздтщз- ден босана алмайсыз! Осыны айтып, мешрбикеге бхр тапсырмаларын берген соц, палатадан асыгыс шыгып кетп. Толгак кайткан соц, жаным тынышталып, элп тусшдд еске туаруге тырысып жатырмын. «К|ызгалдак коргешм - кыз болтаны... Ядролык сынактыц курбаны болтаны ма балапаным- ныц?! Тусшде кызгалдак басын кап-кара куй]к шалып, сабагынан сынып калды емес пе?» Кенет сол ойымнан он-бойым д1р ете калган. «Не деген кат1гез ед1ц, - дейд11шшдеп б1р дауыс. - Туе - тулынщ боты. Дэр1гер де кателесу1 мумюн гой? Бала он ею мушеа сау келед1 вмхрге!» «0Л1 туады, не гумыры узак болмайды», — дейд] тагы бхр дауыс. Корген тус1мд] баскаша калай жоруга болар? Эмфмен жагаласып журш, «омфш сактап каламын» деген езнм емес пе едш? 6

Эм1р: «алдыртып таста», - дегенде, конбегем. «Гидроцефалия»... Аты не деген жаман едП Полигон зардабынан мугедек жаратылган бала асыраган кднша отбасы езшхзбен хргелес турып жатк,аиы рас, бграк, мына зауал таи оз басыма тусед1 деп ойлаппын ба?! Сепз ай сергелдеиде журген ецбепм еш болды-ау! Жанымды жеген жертне шыдап, тундерде ток,сан бурап, курсагымды к,ыск,аныца тозш, кешел1 берп ащы толгагыца тырысып отырганым бекер кеткеш-ай! «Екеу! к,атар оскеш де жак,сы гой!», - деп умптенген куйеу1ме, «Бопе келедИ», - деп, к,улындай к,улдырацдап, к,уанып журген улыма не бетшд1 айтамын?! 1штен тыгылып зар егцреп жатырмын. -Жыламацыз, к,ан к,ысымыцыз котерыхп кетедг. Отадан к,орык,пацыз, ештеме бьлмей де к,аугасыз! - деп, жап-жас мегнрбике мен1 сабырга шак,ырып к,ояды. - Оянганда, б1р- ден бопемен к,ауышасыз. Керемет емес пе?! Ар жагында не сумдьщтыц жатк,анын бул к,ыз б1лмейд1 гой, эттец! Коп узамай ота устел1нде жаттым. Наркоз берген анестизиолог созге айналдырып турган. Одан кеЙ1НПС1 есхмде жок,... - Аяулым... Аяулым! - деген ун келедг к,улагыма. Коз1мд1 ашайын деймш. Кхрпхктергм зыдей, к,имылдата алар емеспхн, болар-болмас жарык, себезплегендей болады. «Оянды!», - деп жатк,андай ма бхреу? «Кыз босандыцыз»! «К,удайга мыц шукхр, к,ызым бар. Мен - анамын»! Суцк,арымды босанганда, акушер жогары котерш, тырбацдатып: - Ул таптьщыз! К,уттык,таймыз! - деп, дуниеш бгр жарк, етИзген. Ол 1цгэлэп, мына дуниеге келген1нен хабар бер1П, бак,ырып жатты-ау! Дауысы неткен зор ед1! «Батыр болады 7

оскенде!» - Деп шаттанып, мерешм асып-т0пл1п еднау сонда. Езу тартып жатыр екенм1н. Кенет жалгам дуниеден бф сэт фге ажыратк,ан санам булттан ашылган кундей жарк, ете калганы. Бэр! сап етщ есме тусе кетп. «Он ею мушеа сау ма екен?» Сананы найзагайдай тшп тускен осынау ойдан езше таныс б!р жексурын кулазу сезшг кеудеме акырын жайы- лып бара жатты. - Балам кайда? -дедш, кургап калган ершм эрец икемге келш. - Алавдамацыз, инкубациялык кабинада, - дейд1 кан кысымымды елшеп жаткан дэрйер. - Слзге эзф козгалуга болмайды, кан кысымьщыз ©те томен, тыныпггык сактап, жата турыцыз. Еактен мешрбике кершген. Жастыгымды сэл бшктетш, жагдайымды жт карап шыккан ол жанымда асулы турган дэрмердщ бфеуш ине аркылы бглепме косты. Бфдеце депм келедт Бар кушшд1 салып кызымнын; жагдайын бьшеюшмш... - Мен кайдамын? - Жан сактау болмесшдеаз. - Балам кайда? - Нарестелер жататын жакта... алавдамацыз... - Жагдайы калай? - Ол жагын балалар дэр1гер1 келш айтады. К,азф келш те калар. - Мен оны кашан керемш... кашан ем!зем... карны ашып калмай ма?.. - Аманшыльщ болса, балацызды да бауырыцызга алар- сыз, ем!рене емхзераз... шаршап калатын болдьщыз, бгоаз уйьщтап алыцыз. Мына дэршщ уйьщтататын купи бар, каз1р бэр! жаксы болады. 8

Баска нэрсе сурауга онысыз да куш жок. Кутыдан ды- быссыз мелт-мвлт тамган дэр1 тамшыларына карап жатыр- мын. Уйкы элем!, шынында да, озше тартатындай. Ойым куцпрт, шашырацкы. Бул туш эл-куатым сол куш маран кайтып келмедт К031МД1 ашканда карасам, терезеден самала жарьщ мо- лынан топлш тур екеи. Кфпиказ эппак халатты талдырмаш эйел козыдфшн бф котерш койып, озш «балалар дэрперн мш» деп таныстырды. К,аоагымды багып, аз-кем уноз отыр- ды. Сосын: - Семейде ультрадыбыстык зерттеу отшаз. Кдгазы т!р- келштт ©кйпшке орай, онда койылган «гидроцефалия» диагнозы нактыланып отыр, - дедт Соны айтып, тагы бфаз унс13 калды. - С1з камьщпацыз! Бул диап-юзбен туган баланы бфаз уакыт анасынан болш устауга тура келедт ©знцз куш жинап алган соц барып корш турасыз, - дед! сосын. - Ем1збеймш бе? -деппш. Аузыма баска ештеме туспе- Д1. - 031М13 тупкпен тамактандырамыз. Нэрестеш аш кал- дырмаймыз гой, уайымдамацыз, - дед1 дэрпер. Кулагым шьщылдап, создершщ бфш угып, бфш укпайтындаймын. Мше, палатада тагы жалгызбын. Коз жасым кос самайымды сай-сала айгыздап, дар! ий сщген жастыкка дыбыссыз тамып жатыр. Келер куннщ шер-кайгысы ма екён бул? Элаздшмнен болар тагы бф тэул1кт1 кабыргасы мен тебеа бфыцгай эппак, тар болмеде отюзддм. Баланы керу- ге ацсарым ауады. Кеуде тусым сыздайтындай. Сэбшмд1 ойлаганда юп кететш болса керек... Бфак мына халшде маган орнымнан туруга тиым салынган. Тшт1 Эмфд! де кгрпзбей жатыр емес пе? «Ол келш дэрпермен сейлескен шыгар. Шарананыц жагдайын еспгенде кандай халде болды екен. «Кезш курт» 9

дегешне конбеп едьм, туб1 осындаи оолатынын охлгендеи екен» - деп ойласам, 1шш жидш кеткендеи оолады. Апам: «Еркектщ айткднын ем етпе. Оларды Жаратушы эиелден артык етш жаратцан. Олар - суцгала! Не нэрсеш де бЬден бурый эр1 артык, бшп отырады» дейтш. Мен неге ершдх тындамадым? Енд1 бейшара цызымныц куги не оолады? ©ткенде бала дэр1гер1 осындай диагнозбен туган баланыц суретш корсеткен. Сол сурет коз аддыма келсе, 1плме к,ан толгандай шшхркенем. «Балапаным, сеш к,андай болсац да суйемш! Себебх, мен сенщ - анацмын! Ана - оаланы, бала - ананы таидай ма екен?! Маган буйырганы - сенсщ! Кдндай киындык, к,орлык, корсем де шыдаймын, тек аман болшы!», - деп, коз жасым кол болып жатып, тагы б!р тацды атыр- дым. Ушшпл тэулштщ тацы атканда орнымнан турдым. Тэлтхректей басып, кдбырганы жагалап барып, терезе- ден сыртк;а коз тастагам. Эппак, жарык, сауылдап, козш- дД карыды. Ак булттар жузген аспанды кордш. Терезе алдындагы кэр1 уйецН агашыныц бутацтары эйнекке тонш тур. Жапырацсыз, сидиып кдлыпты. Сыртта к,ара суьщ-ау. Жед жалацаш бутацтарды жулцылап жатыр. Терезе тубш- де царайган шок, талдьщ арасынан кю сулбасы сияк,ты бф- деме кдрацдаитындаи ма? Ацырап келш кдлган алыстагы байгус апам болып журмесш?! Апамныц к,у жаны кдзф ОЛ1М мен ом1р арасында циналган кенжебикесн-пц успнде оолар едх, егер... егер мен оган мына соры кдйнаган нэресте- ге жуктх екешмд1 айткднымда. Жаны шырк,ырап, кудайдан йлеу тьаеп, уЬлеп коз мер едД-ау бупн?! Бграк, гшшдегшщ жарымжан екеиш бхлген соц, ол жак,к,а тырс етш хабар бер- мегем. гг Кдшалганда жаныма демеу болар торкшш алыста едх. Апамныц коз ушында колбец еткеш к,иналгандыгымнан болар, арэ? 10

Елее екенше козш сенсе де, кощлш сенбей, аныктап кайта-кайта теплгем. Сосын шерл1 жалгыздыгыммен к,айт- адан б1р озш оетпе-оет калып, камыга к,айыск,ам. 1шке ир- ген мейфбикеш де охрден байк,амаппын. Тосектен турган меш керш ол: - О, бупн бетп-цз бер1 карапты, жак,сы болды! - дедь Быртиган саусак,тары аса ешп екен, жылдамдатып сис­ тема к,оятын аспапты эзфлеп жатыр. - Кдйырлы кун! - дедш уншд1 шыгарып. Кешепдей емес, дауысым да кунактау сияктанды. - Кун жаксы болсын! - Меш бупн палатага ауыстыратын шыгарсыздар? - Оны дэрйерлер шешед1 гой... Айтканындай, емдеуий дэрйерш сол куш меш падатага шыгаруга руксат бердг К,анша дегенмен ота жасатып босанган оцай емес, жай жетелудщ 031 муц. Мен келген палатада тагы уш эйел жатыр екен. Есю перзентхана болтан сон, бас-басымызга болме жетпейпш былай да туешакп. Маган терезеге таяу тосек тидк Бала емь зш отырган екх жас келшшек пен бф егде жастагы эйел бобектерш бауырларына кысып, беттерше уцййп, мейф1 канып отыр. Маган карауга муршалары жок. Осы сэтте тосек успнде жалгыз шошайып отырган 031МД1 артык адам сезшгешм рас. Мурныма жас нэресте- нщ жупары келш, к,ыцк,ылдаган ундершен омырауым шп бара жатканын сеземш. Ана ушш дуниедеп ец киыны - сэ- бищдг колыца устап, бауырыца баса алмаганьщ, алпые ей тамырыц шп, сутке тырсылдап толып турган кос анарывды аузына тоса алмаганьщ. Мына эйелдердщ оздершщ де деш сау, балаларыныц деш сау, будан аскан бакыт бар ма? Осыны ойлап, тагы козш суланып шыга келдт - Сщлш, неге осынша кушне жылайсьщ, бопец аман ба? - деген дауыска селк етпм. Болменщ тупкфп жагынан жаны ашып тьл каткан манагы ересектеу эйел екен. 031 11

баласын емЫп уйыктатып к,ойып, назарын маган аударган сьщайлы. Басына байлаган а к шаршысы козше тусш ке- Т1ПТ1. - Аман! Тек элаз боп туган соц оолек устап жатыр, элх кормедш, - дедш жвн сураган адамга жвндем тм ^атып. — Аман болса болды, к,атарга к,осып аласыц, уаиымдама, - деп, меш сабырга шак,ырды. - Эумин! - дедш 1штей, баск,а не дейш. Жас келшшектер балаларын емшп болып, терезенщ тусына котерш барып, артынан 1здеп келген куйеулерше корсетш жатты. Аргы жак,тагылар алыстан не корер дей- сщ, эйтеуф куаныш еткен турлер! гой. «Нэрестем деш сау туганда, экеа мен юшкентай агасына мен де осылай корсе­ тш турар едш-ау» деген ой сана тубшен жылт еткенде, 11111- бауырымды к,ара мысык, тырналап жаткдндай болды. - Нешшид балац? - дед1 улкен эйел. - Еюншш. Слздш ше? - Алтыншы балам. Догдырлар «босанба, олесщ» десе де мына дуниеден неабеа бар пер1ште гой, дуниеге экелш алдым! - дед1 пыс-пыс етш уйьщтап жаткдн бобепнщ том- пиган турше мешрлене к,арап. 0з ерлшне 031 риза жанньщ кейгн. Жузшен нур тамып турды сол сэт. 1Шрюн, жас босанган эйелден ажарлы им бар мына жарык, жалганда?! - Неге олай дед1? - деген сурак, ерюмнен тыс шыгып кеткендей болды. - Алгашк,ы уш баламньщ деисаулыгы дурыс, взшнщ саушылыгым да дурыс болды. Тортшпп балам Даун синд- ромымен келд1 дуниеге. Бесшнлсшде к,ан коп кетш, балам шетшеп кетп, озш эрец аман к,аддым. Содан гой айтып жургендерх. Мен оларды тьщдаймын ба?! К^удай бергешн ала беремв де! Элп «оак,ырганньщ алдынан оюрген шыгыпты» де- гендей, б!р баласы олх туган, енд1 б!р1 даун синдромымен 12

ауыратын мына эйелдщ халш естш, хштей одам сайын куй- зе/йп кетсем керек. - Ауру балацыз к,айда? -деп калып, тшмд1 Т1стей кой- дым. Булай к,ойып калганым дурыс болмады-ау деп б1р жагынан к,ысылып калгам, дегенмен, зрим оз басыньщ сакинасын сурайды емес пе. - К,айда болушы едц уйде. Улкендер1 карап калды. - Емдетпедпцз бе? - Жаным-ау, ем1 жок кой ол пэленщ... Апармаган же- р!м жок, шын жазылмайды екен. Ана жарып жатканньщ кес1р1 казакты сыыакка калдырды гой! Б13Д1Ц ауылда кемтар туган бала коп, еппамге ешк1м тааданбайды. Бул бгр басы- мызга тоиген зобалац болды, рас... Эйелддц ещ конбхстегпп, дауысы кугйрегпп шыкты. Айт- ып отырган сездер1ищ жаны бар. «Иэ. Сум полигон! 0теуш юмнен сураймыз? Бул кашанга дей1н жалгаса бермек?» 0з ойыммен ©31м арпалысып кеткен екем, б1р ден койсам, эйел эл1 сойлеп отыр: - 0йелдерд1Ц коб1 кан аздьщ ауруымен алысып, дурыс бала кетере алмайды, котерсе де жатырда оспей калады. Еркектер де жет1С1п турган жок, темнен ауру. 031не-ез1 кол салып жаткан жастарды айтсацшы, кыршын гой, кыршын... Соныц бэр1 мына эдфем калгыр полигонньщ залалынан бо- лып жатыр, - деп ашына, б1раз эцпме айтып тастады. - Менщ баламд1К1 де соньщ зардабынан болган деп отыр, басы дэу болып туды, озхм эл1 кермедхм, - деп, егы!п коя бердхм. К,асымыздагы ек1 жас кел1ншек елец ете калыскан. Жанымызга кел1п, урпшсга: - Не болды? - деп жатыр. - К,айтес1ц, карагым, 1штен шыккан шубар жылан, багасыц еид1, - дед! улкен эйел. - Отырмыз гой алты жылдан бер1 акылы жарым баламен алысып. 0скен сайын киын болады екен, - деп ол да оксшн жасыра алмай калды. 13

ты. ЕТюуцжшасшктеалршышн еакмуанназт.угЖанудзадреыршиа муц торлай калып- хштей шумршшк айтып туркан болар? Ирак буларды да алда не кутш тур? Топырак та, су да, агаш та уланган. Радиация жерге де, кекке де жайылган. Тобецнен жацоыр ооп тепп етедь Тас булактьщ суы деп 1тшп отырганыц да — у. Мал еы де таза емес. Сорлы казак Кызыл жуйе саясатыныц тегеуфшд! шец- гелхне мыктап маталып тур-ау казф. - Кдрауылда бф эйел босанып, кол-аягы жок, басында ек1 коз! мен аузы тана оар оала тауыпты, суреын газет­ ке басыпты, - дедх жас келшшектердщ бфше тм бтп. - Саржал мен Клайнарда да кемтарлар коп. - Б1з дэм осы жактан буйьфып, Алматыдан келгенбгз, сонда да осы жердщ суын шип журген соц, осылай болтан шыгар, -дедш. - Куйеущ осы жактан ба ед1? - Иэ, жерплжы. 031м Абыралыта келш бои тускенмш. - Э бакытты бол, айналайын, - дедт улкен эйел. Манадан бер] ундемей, эр созшюге мукият кулак салып отыртан аккуба оши, кыска шашты келшшек кенет: - Менщ тылыми жумысым осы сала бойынша едх, - деп созге араласты. - Дегелецдеп алгашкы сынактан пайда болтан кол бар ед! гой? Оны 1шуге, шомылута болады. Се- бебк тылыми зертгеу нэтижеа бойынша радиациядан адам омфше тонер кауш-катер жок. Бул тылыми дэлелденген казф. Ересек эйел мырс етп: -Атыц юм едх сенщ, калкам? -Жанат. - Жанат сщтлш-ау, сонда мына касфеттщ атын не дей- М13? Сенщ гылымыц нент бтлшы сонда? °сьшы айтып, куцюлдей сойлеп, элп эйел кенет жылай оастаган бобепне айналып кеты. ^СЬ1 °*Р касфетп жатдаи оасыма тускешн бтлгеннен ке- И1н мен де ауылдыц улкендершен сыр суыртпактап, тылы- 14

ми басылымдарды копарып, газет к,иындыларын жинай бастаган болатынмын. Сол деректер «сынак, мацындагы Детелец, осы Е^арауыл жак,та 1954-1956 жылдары дуние ес1пн ашк,ан сэбилердщ коб1 бхр1 ерте, б1рх кеш шетшеп кеткен» дейдь Эаресе, екн-пш урпак, пен ушшпп урпаг;та кемтарлык, коп болатыны аньщталып, коз жеткен нэрсе. Ест1гетмд1 айтуым муи екен, бобепи тыныштандырып, ортамызга к,айта жак,ындаган ана эйел: - Мше, мше, осы свзщнщ жаны бар. Сенщ куйеущ осы жак,тан болса екшип урпак, мына бала ушшпп урпак, - деп дуцк епоздь Дуниеге ауру бала экелушнщ себебЕ мше, к,айда жатыр?! Кудай-ау, емфге тагы сэби экелсем, тагы осындай куй1К купп турганы ма?! Аза бойым к,аза болып шошыдым. 1ш1М удай ашып бара жатты. 0йелдердщ ендт сезш есттм келмедь Тесепме бф уыс боп бук тусш, терк карап жатып кдлдым. Есше апамныц меш узатар алдында уйдеплерге айткдн купиясы, «экеа сол Семей жак,тан едЬ> дегеш тускен. Сонда менщ де жеткш турганым шамалы, осы топыракдъщ ту- кымымын. 0мф екеум1з к,осылганда кднымыздагы уымыз ек1 еселене кушешп, мына бейшара к,ыз пайда болган гой сонда? Коз1мд1 б!р ашкднда пир кдрайыпты. Терезеден тонген к,ара куцпрт бояу менщ 1ШК1 жан дуниеммен бедер1 быш- бей араласып бара жатгы. Ертещнде к,ызымды керуге баргам. Кшкентай тфшппк шыны вакуумныц хиинде жатыр екен. 0 дегенде козшнен б!р тамшы жас шык,к,ан жок,. Не нэр- сеге де 1штей тас бекшгендеймш. Бетше ущлш кдраймын. Сьщпыты к,орк,ынышты тхрш1Л1К иесш э дегенде пен- дел1к ку жаным жатыркдп, тхксшш, ттркене калганымен, ол сезш к,ас-к,агымда сешлш, келеа сэтте кектен толассыз 15

куйылып кеткен толагай таск,ын аналык, мешршнщ альщ толкынын анык, сезшдхм. «К,удай-ау, менщ шпмнен шьщк,аны шын ба?!» Кез жасым кенет к,уйылып, гарш нэрестемнщ бетше ен- д! мулдем баск,а кезбен, дуниешц барлык, кдсхретп кдйгысы мен шер-муцыи жия, жабыса кддаламын. Амандыгын котерыш-басылып тыныс алып жаткдн ул- кен кдрны гана бхлд1ред1 демесен, осы жатысында Тфшшк- тщ нышаны да жок, сеюлдь К^арныыыц терюнщ жукдлыгы сондай, астыыдагы 1Ш к,урылысы анык, коршхп жатыр. Козш кдрауытып барып ашылатын сияк,ты. Сонда да уцхле тусуд1 токдатпаймын. Мынау шидей аяк,-к,ол, дене турк,ынан ею' есе улкен бас... бас емес-ау, урлешп к,ойган шар, эншешн! «Б1рдеце жаньща бата ма, к,улыным? Элде дэршщ кушх- мен ештеме сезбей жатырсьщ ба?» Жумулы болса да шущрешп терецге тусхп кеткен козх... Мацдайындагы айк,ын коршген кок тамырлары... Луп-луп сокданы анык, коршш турран ецбепнщ ерекше улкен шу- к,ыры... «К^улыным-аааууу... бф уыс бетщнен сешц, к,улыным- аааууу! Кдндай жазыгыц бар едх?!» Жаным дыбыссыз ышк,ынып: «Ана нэзхк дене мына дэу басты кдлай котередх?!» - дегенде, кенет журепм лоблып, К031М к,арауытк,анын бхлемш. Сол жерде тальщсып кетш- П1Н... Коз1мд1 ашкднда, палатада жатыр екенмш. Ак, халат- тылар успмнен тошп, кдумалай кдлыпты. Коз алдымда Оф уыс, озх жарымжан шаранамньщ бей- нес1. Инемен тесш система к,ойган юшкентай нэзхк к,олынар1 устагым келетшдей. Бграк, суйектерш ет пен терх емес, жук,а шуберекпен кдптап к,ойганда1т нэрестемд1 к;олга алу мум- юн бе?! «Адырайган тамырлары кок сиямен денесше эдеш жазылган жазудай рой, к,удай-аааууу!» 16

Ак халаттылар: «Элаз адамды неге ондай жерге Ж1бере- авдер» деп бфш-бф1 юналап жатыр. Ей, мешршдх жандар! ©з баламнаи ез1м шошысам, сен- дердщ не жазьщтарыц бар? Бул сумдывда дэрхгер кшэл1 ме? Мумкш, эке кшэл1 шыгар? Элде, ана байгус па? Жо-жок,! Бул сумдыкда К^заксган аумагында атом оомоасын сынакдан етюзш, ауа мен топыракды былгагам мвлдф сулы к,ара ЕртЁсгщ суын улаган, вдза«тыЦ тепн бул' дфген коммуниста жуйе, адам тагдырын табан астына салып, атом технологиясына умтылган беймаза гасыр кше- Ендеше аналык, лагнетш саган, ей, тасбауьф - таскереч... сум заман! 17

Жаца к;оныс Меи сепзшпп сыныпты аяцтаган жылы «туган ауылдыц к,оцыр тупн1/ хош!» деп, аудан ортадыгыиа коныс аударуга мэжбур болдьщ. Агам медицина институтын бгпрщ ке- ле сала уйленщ, аудандьщ аурухаиага цызметке турган болатын. Кара шацыракдыц ертецп тхреп Ыр ез1 болган соц, эке-шешем сол жалгыздыц тыеуш тыеп, айтканын 10- теп, тамыр жайган топырагынаи цопарыла кешкен. Б13 бай емес едш. Эке-шешем жигаи-тергешне жалгыз улды ОК.ЫТТЫ, улбфетш, ата жолымен келш туардц Ак,ыры ауылдагы уй мен к,ора-к,опсыны, цолдагы усак, мал мен бузаулы сиырды сатып алгандагы угпмхз, апамныц тмшен айтцанда: «Алматыга кешкен сарттыц жамантамы» гана ед1. Экем оган: - Отырган орныцды жамандама. Кеткен сарт осы тамнан байып, Алматыдан улкен уй сатып алыпты. Балама жугысты болсын! - деген. Мен ауылда керш келген уйлерден бул ушм1здщ езге- шелт, кшппрш мансарды бар едк 1шм баспалдакден ке- терБпп барганда, шатырдьщ ортасында ем жатын белмеа орналаскдн. Содан ба, сыртынан бхр Караганда уй ецсел1 кершген. Сол к,ос белменщ бхреу! маган, емшша агам мен жецгеме тидь Сейтш, тогызыншы сыныпты жаца мектептен окуыма ТУР3 келдк Сыныптастарым мештосырцайтындай, алгашцы куннен ык,ылас-пейьа таныта цоймады. 0здер1 бфшнп бо- лып емеуфш быдфмеген соц, онысыз да мс! жатыркдуык, табигатым оларга ездтнен жугысып кетуге талпынбаган. Сондык,тан жаца ортада э дегеннен жалгыздык, куйш кештш. Сепз жыл тай-кулындай тебкга бфге ескен сы- ныптастарымды сабак, успнде сагынып отыратынмын. Жалгыздьщтыц ащы дэм1 жасосшрьм к,ыз баланы кэдш- пдей куйзел1ске ушыратады екен. Уак,ыт жылжып, жаца 18

жерде жарты жыл откен. Мен болсам, сол куш ешкшмен табысып, достасып кете алмадым. Аудан орталыты Т1Л «к,ала» деген аты бар, бул жердщ окушыларыньщ мшез- кулкы, киш кшсше дегин ауылдшнен озгешелешп, бэлкш, олар Меш: «Ауылдан келген кыз» деп менсшщкфемеген де болар?! Тацертец уйден шыгып, мектепке барамын да, сабак аякталысымен кайтар жолыма тусемш. Белмеме тыгы- лып алып, ауылдагы достарымды, бхрге оскен беле-жиен- дершд! ацсаймын. Ермепм - еск1 суреттер мен кыздар арасында жазыскан альбом. Жаца таралып жаткам эндер колмен жазылган кальщ дэптерш. Таза ауа жупарын жу- ту уш1н терезеш ашкаида, жолдыц карсы бет1ндеп корин- М13Д1И хан сарайындай ецселх гимараты козге тусед1. Сол уйд1 айналдыра коршаган к1ртш дуалыньщ озшен бвдБ кшдей уш-торт уй тургызуга болар едт Дарбазасы ертеп- деп Элибабаныц алтынмен апталган какпасы дерсщ. «Сим- сим, айкара ашыла гой!», - деп, оз-озшнен сьщылыктап кулш аламыи. Шынында да, ара-тура юа келш, ашыла кет- кенде, алыстан коз тартып, жарк-журк ете калады. Колш келгенде, улкен дарбаза вздтнен ею жакка ысы- рылып, сырганап ашылады. Тетжт! баскам кезде оздтнен ашылып-жабылатын механикаландырылган сырткы какпа бурын мундайды кормеген ауылдьщ карапайым кызына алгашында бхртурлг кызык квршгеш рас. Кдкпа ашылганда коргешм, самырсын, карагай, кайьщ мен баска да сьщсыган мэуел1 агаштар комкерген ауласындагы гулзарлары керкем, ондагы эу1здерден су шашырап туратын. Апам ернш «тшту» депзш: «Бул не кылган байлык? Кдйдан келген байлык?» - деп жактырмай калады. Ал маган бэрх кызьщ. Эаресе, тупю жагындагы зэулш сарайдыц кунге шагылыскан эйнек терезелершщ алдында, уйдщ кабыргасымен жогары карай ормелеп оскен гулдерд! 19

айтсацшы! Бурый салтаыатты оаспалдак,тарды ютаптардан рана ок,ып быт, кинолардан рана керетш мен уыпн бул уй- дщ туррындарыньщ емф! де менщ киялымда ертепдепдей кершген. Жатый болмемнщ терезес1 солардьщ ауласына карайт- ЫН. Сабагымды жасап, уй тазалап, киш утхктеп болган соц, уйгв К1р1п-шыгып журш, назарым сол жак,к,а ер1к- аз тусе беретш. Бпдтнен тагы бф ерекшелш, естнщ алдынан келхк те, кфген-шыкдан адам да узымейдк Тш- Т1 бфеулер атпен келш, шеткерек жак,к,а байлап койып, устыбастарын каккылап, етжтершен жерд! теуш-теуш жШерш, шацынан тазартып барып уйге карай бет тузер ед1. «Булар енд1 Сагатбек агам сияк,ты таудыц бауырынан, жайлаудан, кектеуден, куздеуден келгендер» деп езшше ой турпп коямын. Жанында коржыи-кошалагын кетерген эйелдер1 де болатын, олар менщ Тамара эпкеме уксайтын. Бул сияк,ты елдщ адамдарын корш, ауылда калган эпке- жездемдБ олардыц карадомалактарын сагынып, журепм езъаедк Элп какпаньщ алдына кш келсе де именш барып йш- кентай кара туймеан басатын немесе арнайы орнатылган темф туткасын кетерш таре-таре еткшп уратын. Кдкпа ешкашан ездшнен ашылмайды, аргы жагынан ер адам не­ месе эйелдер келш ашып, конактарын гшке енпзш алады. Менщ керппнщ ауласына унем! назар салып отыраты- нымды байкаган апам: - Бфеудщ дэулетше К031ЦД1 сатпай тыныш жур, - деп зеюп тастар едн Экеме: - Коке, мына уйде кш турады? -десем: - Соны кайтесщ балам, бф байбатша турады да, оныц естнщ алдына шыкканын им корты, -деп коя салады. Шындыгында, ол уйдщ адамдары колхкке 1штен мше- Т1нд1ктен оздерхшц кандай адамдар екешн, бет-жуздерш 20

кермейтшбгз. Бул к,ызыгушылыгымды одам сайын к,озды- рып, агамнан: - Ага, мына кориплер кшдер? - деп сураймын. - Бхр улкен к,ызметтеп адам. Оны не етешн деп едщ? -дейдд ол кулш. - Жэй, уйлер1 тым эдем1, -деймщ. - Сол сэн-салтанат мавдай термен келд1 деймгац? - дей- д1 сезге апам араласып. Эдеттепдей, жакдырмай сейлей- д1. - Ецбекпен келсе, экеце келер ед1 де. К,олынан кетпеш туспей, коктемде епн епп, жазда комбайнга жеплш, кузде к,ырманга конып, 0Мф1 к,олк,оздьщ к,ара огш болды. Ецбеп- Н1Ц багасы сол - бгр «Лелшнщ солкебайы». Бар жинаганына алганы мына лашык,, - деп, тобеш козшен тест жЮерердей жогарыга бф кдрап, колын сермеп, мырс еткен. С©йтш, эдеттепдей, тагы экемд1 шаншып алды. Селкебай дегенг - коммунистердщ косем1 Владимир Ильич Лениншц жуз жылдык, мерейтойына орай, кеудесше так,к,ан медаль. Экем бук1л гумырында токкен мавдай тершщ кдрымына балай ма, сол «солкебайды» ерекше ыстык, корепн. Бфак, ез- дер1 ок,ымаган кдрацгы болса да, ертецп кун табак,тай дип­ ломы бар, коз1 ашык, жастардш екешн кокфек кезшен туй- сшш, балаларын ок,ытуга барлык, куш-к,уатын арнаган. Апам б!р ашуланса, тиеп агытылып журе беретш. Мувдай кезде экеммен к,оса, соз кдмшысы агама да тиш кетедк - Бэлшсте куш-туш журген ульщньщ тур1 мынау. Оган да мундай сарай буйыра к,оймас! Мундайда экем: - Балалардыц козшше жер-жебфше жететшщ не сенщ, - деп, сыртк,ы еакке к,арай беттейдь Экем апамды созбен жецбейтшш бхледх, сондыкуан, езшше бф тапкдн тэсБн, осылай сырткд шыгып кетш, кезБ нен таса болатын. Осылай апамньщ ашуыньщ керш к,ызып жаткдн бф сэтшде агам келт кдлса, шеше мшезш жаксы бметш ол келшшеп екеушщ б©лмесше к,арай жылыстай женелетш. Мен де 03 болмеме к,арай жып берер едш. 21

Аузы кургаганша сойлеп-сойлеп, бф кезде барлыгыНан 031 «устем» болганына к©31 жбтквн кезде гагш апам: «Ой жаным-ай!», -деп бф ьщцылдап алып, тердеп диванга жантая кетедь Бупн де сейтп. Жай жантаймай: _Эй, к,айсьщбар,у1лдетпеймынатерезен1жапсачдаршы! - деген. «К,ак,сатпай жаба салайыншы» деп мен теменге тус- кенше, Уилай жецешем барып кдлыпты. Бойы жетпей, астына орындык, к,ойып, мьщшьщдап жатыр екен. Оны жак,тырмаган апам: - Осыны аларда айтгым, бойын б!р кдрыс к,ылып ту- к,ымды бузатын болды деп, евз тындаган ул оар ма?! - деп дунк етк131П бф к,ойган. Баганадан бэршЬдх ащы тьймен аямай шак,к,анда ке- лшше кдлайша ундемей к,алды деп едш-ау. Апамньщ тш удай, С031 к,ыршанк,ы. Жецгеме де кейде тышщ бшн сугып алатыны бар, эйтеуф, к,арап отырмайды. Мен болсам, «кер- ген кунш курысын» деймш. «К,ызга к,ырык, уйден тыйым, одан кдлса к,ара кулдан тыйым» деп к,ойып, ескертпелерш айта бастаганда, создер1 суйектен отедт - Озге жак,сы болсын деп жупрш келш ем, езше де сол керек, - дед1 коп ундей бермейтт келшнщ тын шыгып. - Сен жаппаганда кш жабады, осы уй сетю! - деп апам оган алая кдрады. - 031Ц13 гой, тук,ым бузатын болды деп отырган, - деп келш мщпрлед1, орындыгын котерш бара жатып, - Эй, мынау не дейдп жердщ куртындай болып. Бойьщ жетпей жаткдны отфж пе?! - Апа, к,оисацызшы, оныц бойында негцз бар, бэле Ьдеп отырады екеназ, - деп мен жецгемдг к,оргаштадым, - Бф тутам екеш отфж пе! - деп апам да к,оймайды. - С1зге дауа жок, шыгар! - деп кушп кетш белмеме К’Эрай 0Т1п оара жатып, оз тосепнде жылап жаткдн жеце- шемд! К0рД1М. 22

Кешк1 тамацты жап-жаксы 1шт, демалуга бет алган отбасы мушелершщ кощлш апамньщ ара-тура сок,к,ан к,у- йыидай аласапыран мшез1 осылай бузады. Мундайда уйдщ эр болмеанщ бурыш-бурышында суык, ызгар со- гып тургандай сезметш. Жамымыз жаурап, коцьашН жабырцап эрцайсымыз ©з бурышымызда отырамыз. Апам болса, тук болмагаидай диванда жатып алып, теледидарын тамашалайды. Осы апамньщ урысцаннан куат алатыны рас сияк,ты. Не деген адам?! Бфде агам кешю шэй успнде экеме: — Кеке, мына квршшщ жалгыз улы кол1к апатына ту- С1П, содан арбага тацылып к,алган екен. Алматыга, Мэс- кеуге апарып емдет1пт1. Алые жерде узак, жатып жалыкк,ан бала уйге «алып кет1цдер» деп к,игылык, салган кершед1. Емнен нэтиже болмаган соц елге оралыпты. Кеше б1зд1ц ауруханага алып келд1, енд1 б1зде ем алады, - дед1 — Обал болган екен, 613 ест1мед1к к,ой, —дед! момын экем. - Былтыр к,удайы тамак, бергешн еспгем. Б1зд1 шак,ырмады гой, менешбей, - деп бэрш быпш апам созге араласты. - Кай жер1нен мертгппт!? -деп экем элх баланы аяп отыр. - Бел омыртк,асынан зак,ым алыпты. Содан ей аягынан сал болып кдлган. - Шешес1шц тур1н корд1к к,ой, б^р тэкаппар к,атын. Со- ньщ кесапаты шыгар отбасына келген, - деп, апам ендг 61- реудщ эйелгн жазьщты ет!п келе жатыр едр экем жак,тыра поймай: - Жэмигаш, к,ойшы ендг. Сегймен араласпаса тэкэппар бола к,ала ма?! «Тец-тещмен, тезек к,абымен» деген, сенщ оз ортац, оныц оз ортасы бар дегендей. Балалардыц К031нше оньщ нец! - деп тыйып тастады. Б1раз куннен соц «тэкаппар к,атын» ©31 келд1 уйге, амандьщтан соц агамды сурады. Оныц оз аягымен алдына 23

келгешне апам б!р масатганып калды. Баласыньщ кызметш б\" кш-й-тун!'бэ^нестен шьщпайды. Бала-шагасыньщ бет-жузш демалыста ?ана коредх, - деп бастап, баласыньщ жумысыньщ ауырлыгын, ондай бьнкт1 дэр1гер бул мацайда жок; екенш айтып, жатыр. Ак,ыры: - Не шаруац бар ед1, шырагым? - деген байбатшаньщ «тэкаппар кдтыныньщ» ©зшщ жупыны табалдырыгын аттап турганына тацыркдгандай. Кок жюек желещнщ етеп тобыгына тускен, к,альщ к,ара шашын тобесше тушп, коплдф ж1бекпен байлап алган, к,асы-к031 сурмеленген эдем1 эйелдщ жанарыныц тупи- ршде айьщпас б!р муц жатыр едт Сол муцынан б!р тамшы тамып тусш, сырын ашты: - Апа, менщ торт к,ыздыц ортасындагы жалгыз улым сал боп к,алды. Экесшщ апармаган жер1 жок,. Екнуш кун болды ауруханада аздщ балацыз емдеп жатыр ед1, бупн «ауруханага бармаймын» деп безыдеген соц, уйге Прш к,арап бере ме деп келгешм гой, -дедг уш фш шыгып. Де- мшде ауыр курашс бар. Апамньщ да мысы басты ма, эйел бфаз юбфтжтей сойлейдк Апамньщ бет кдратпас адуын мшезшщ астында теле- гей-тещз метрам жасырулы жататын, былайгы кезде сол мешрхм К031НЩ кдкдагын ашуга эсте сарац апам бул жолы ак, пешлш лак, етИздь Эншейшде к,ылт мшез, шэхшаулау апам мугедек балага ык,ыласы тусш, аяп: - Кештеу келсе де айтайын, кхрш карап шыгар, -деп, коргшге нан ауыз типзш, кдкдага дейш озг шыгарып салды. Уиге юрген соц босага жак,к,а отыра кетш: - Бф1 кем дуние деген осы! Дуние-мулжке ие болады деген мурагердщ хал1 анау! Соган кдрамай езшщ сэнк,ойлы- гын айтсацшы. Жгбек койлеп жер сызып, к,асы-козш сонша бояганын айтам-ау! - деп ершн сылп етмздт Бул апама дауа жок,. Жаца гана мугедек баланы аяп отырган ед1, енд! сол ем арада оныц анасынын киген кой- 24

леп мен к,асы-к©зш бояганы жакдтай к,алыпты. Мен ак,ырын мырс етт1М. Агам кешм сепзден аса келген. С_оган кдрамаи, апам тамагын да шшзбестен. - Корни ак,ысы - Тэщр ак,ысы. Жалгыз улы жазым болган сорлыньщ кунш ешкшге бермеан! - деп, «бар да » астына алып, агамды коршшщ уйше жШердь ба^Сол куннен бастап ©мхрхан агам жумыстан келе, б1р- ден сол уйге юрш, гарш баланы карап журдк Бграк, маган соншалык, КЫЗЫК, К0р1нген корни уЙД1Ц жумбак, ТТрНИЛт туралы эцпме шетш согтп, сыр шанжан емес. Апам к,анша сыр суыртпактаса да, копке дешн ол уй туралы жумган аузын ашк,ан жок,. 25

Усен аганыц жалгызы Коп узамай, козше салтанатты сарайдай корщген кер- щ! уйд1Ц есшн ашу макан да буйырды. Агам уйден асыгыс шыгып бара жатып, кагазга оралган к,орапты: «Коршнйкше апарып оершН» — деп отшген. Мен тацыркап улгергенше, колоше асыгыс беттеп бара жатты. 031 аз сойлейтш агатайымды жарты созшен, кейде кдбагынан тусшетшш бар. Бул - Мэлстщ, ягни, корийнщ сыркат баласынын дэр1С1 екегйн уга койдым. Мэлске апаратын дэрпй к,олыма устап турып, «купил кдкпаныц» коцырауын бастым. Бурын тек терезе алдында отырып кана тамашалайтын сэн-салтанатты енд1 оз кезш- мен корш, аузым ацкиып кдлганы рас. Дарбазаньщ алдынан аттаганнан ундднщ киносыныц хшше ешп кеткендей бол- дым. Сол кездеп бар коретшш ундг киносы болатындык,тан, кереметтщ бэрш сол кинодагы омфмен салыстыратыным бар ед1. Конырау басылганнан коп кутпрмей кдкпаны басында озбек такиясы, успнде сырмалы жецм ала шапаны бар дембелше к1а ашк,ан болатын. Амандаскдныма мэн бер- мей, бфден: - Юм керек? - дед: иепн как,к,ан. - Мэлске дэр1 экелдгм. - Юр! - деген ол мен 1шке откенше, 031 какпаны ашып турып. Карсы алган ер адам, маган уйге кгретш еакп нускап, ез1 шаруасымен айналысып кете бердй Аягымныц астындагы жылтырагантастардыеппенбасып, салтанатты баспалдакка келдш. Усине эдем1 кмем тоселген баспалдакпен имене ко- термдш де алтындаткдн туткалы агаш еакт1 ашуга баты- лым бармаи бфаз турып калдым. Осы уйд1 коргенше асы- гып, алып-ушып келгегйммен, табалдырьщтан отерде юбф- тхктеп кдлганым рас. 26

«Шошандап неменеге ©зш келдш, осы дэрш жецешем адып келгенде дурыс болар едх гой. Кднша айтканмен, же- цешем де дэрхгердщ ок,уын окыган. Дэрх жайында 61 рдеце сурап к,алса да тусп-гдфш оере алады. К,аз1р мен не деймщ? 0здер1 ауру бала багып, к,амкецьх болып отыргандардан не кызык 1здеп келдш. Ак,ымак, оолмасам желтп жетт келем бе?!» - деп 031МД1 жердей алып, жерге саламын. Бфак ше- г!нуге болмайды. Тутк,аны тартып калып едш, есхк жецхл ашылып, бхр аттап уйге кфш келдш. Алдымнан шык,к,ан жан болмады. Табалдырьщтан атгаган калпымда состиып турып калдым. «Ендх не 1стей- М1Н, дауыстап бфеуш шакырсам ба» деген ой келдй Узын ДЭЛ13Д1Ц бойында бфнеше есж кершедй Бэрх де жабыктур. Уй гшшде ол! тыныштык, орнаган. Оц жагымдагы жартылай ашык, терезенщ Ж1бек пердеа желмен жел61реп назарымды аударды. Соитхп турганда, жаныма сырылдап келш к,алган мугедек арбасын да байкамай к,алыппын. Жас шамасы езшмен шамалас жасестршнщ тшрей- ген ю.рш шашын, калым, кастьщ астынан суык караган ак- карасы анык коздерш байкап калып, одан сайын абдырып калганым. Дэл1з терезесшщ куцпрт жарыгы тускен элпшц жузше агщия караймын. К^удай-ау, неткен эдем! бала ед1 мынау! - Кш керек? - дед1 ол бф кезде дуцк етш. Оньщ шырт ете калгандагы мшез1 алгашкы эсершд1 тез жуып-шайып кетп. Ес1МД1 тез жиып ала койгам. - Мэлс керек... дэр1 алып келдш, - дедш. Эрине, Мэлстщ 031 екенш хштей бмш турмын. Бозбала маган суеты жузшен кадалган куги ат уетшде тебшген- дей, арбасыньщ доцгалагын айналдырып ж1берд1 де, маган жакындап келдк - Мен Мэлспш, - дед1. Мен ораулы дэрий оган устата салып, бурылып кете бермек едш. 27

_ кашпа! Танысайьщ! - деп ерюнси сацц етп. Кутпеген усыныска елец етт, жалт к,араганымда, ол суеты жузш курт жШшп, жымиып отыр екен. Маган: - Атыц им? - дедь Осы сэт ол шынында да, ©те суйкшд1 едт Журепм дуралдеп: «Аяулым», - дегенД1 еркшнен тыс к,алай айтып кдлганымды бъамей де к,алдым. Сенен баск,а дэр1 таситын адам оолмады ма? - дед! ол келео сэтте кдйтадан к,ыршацк,ы кейпше туеш. Оныцтез кубылатын мшезш жак,тырмай к,алгап мен: - Жок,! - дедш ртыгым устап. Ол ендх менен тез кутылгысы келгендей, арбасыныц доцгалагын тепешш жгберш, кер! кдрай дэлхздд бойлай же- нелдь Еактен шыгып бара жатып, оныц есплмей кеткен арбасыныц сырылдаган дыбысыи жауырыныммен сезген- дей болдым. Баганагы журепм дуралдеп эрец ашк,ан еак- тен сырткд атып шьщкдм. К1лем теселген баспалдак,ты асы- гыс басам деп, шалынып кдлганым. Курысын! Мэлс терезеден карап, кулш турмасын?! Тас теселген шыгар жолмен жупрш келш, к,ак,пага бф- ак, прелдш. Сырткд кдрай итерш едш, ашылмады. Еак- п ашар адам бар ма деп алакдап жан-жагыма кдраймын. Эдгшде кдкданы ашкдн адам ауланыц охр тугааршен к,ул- дырацдап бер1 кдрай келе жатыр екен. Ертепдеи емф1 бар деп к,иялдап журген жерге кдйта атгап оаспастай болып, уйге туппп келдш. Мэлс деп жургет тэкаппар, кекшиген к,ызыл к©з пэле екен. ЕнД1 оны желкемнщ шукыры кереш! тарайтон^зЫжутактаТед!' ?НЬЩ УС™е аШуЬМ Т“ оралсам, далрздеп телефон I ТуС М63етшде мектептен екен-Жу*р1п -дГ1ТражшГг„™,р 28

Аяш, сешч УйДе оолганьщ жаксы болды гой! - деп ' атыр _ ^аз1р бф келисген дэр1 берш жгоерем, кутхп ал да, тездетш керш! уйге апарып бе ре Мен аузымды ашканша, ол туманы коя салган. Агамныц ' мысы к,ауырт, кеп сойлесш туратын уак,ыты жок,. ЖУ‘Б! КурС1Н1П алып, аулага шьщтым. Келген колжтен дэ- 11-п алып, баргым келмесе де, кершшщ ушне беттедш. К|акпа ашык тур екен. Ауладан жедел жэрдем колш корш- 1 уйд1ц сырткы ест откендепдей емес, шалк,асынан ашык, жатыр. Мэлске бфдеме болды ма деп, журепм ез-езшен дурсм- деп коя бергеш. Жек керш кдлганым рас, бфак оньщ суй- кшдшпне тэнт1 болып калганым да етфк емес едт Алдымнан Мэлстщ анасы шьщты. Жаны сыркат перзен- тшщ успиде екеш туршен коршш турса да, мен!мен жылы амандасып: - Дарий берш жгоерд1 ме? - деп колын созды. - Сен Аяулымсьщ гой? Агац ©мфхан сондай жаксы адам! Рахмет, айналайын! - деген. -Сау больщыз! - деппш ершмд1 жыбырлатып. Аргы жактан Мэлстщ катты сейлегегп еспледт Тшп жылап жатыр ма деп те ойладым. Журепм бфтурлх су ете калгандай болды. Бф орнымда козгалмай турып калганым- ды керген анасы: - Бара гой, - деген. Уялып, кызарып кетпм бглем. Бурылып алып, алды- артыма карамай ушме карай безе жонелдш. Агам меш бул уйге жрп жумсайтын болды. Келеа жолы корш1 уйге Кфщ турып: - Км бар? - деп дауыстауыма туфа келдт К,улак,ка урган танадай тыныштыктан жаным шошыды ма, ез дауысым озше ботен бфеудщ дауысы сиякты есплдт Б1р кезде ту сыртымнан: 29

л - Сэлем! - деген МэлстЩ дауысы шьщты. Кулшареп ПТ-_ Бер1 кел, - деп, арбасын сыргыгып, б1р болмеге юрт кетМп еонл.болнет шдне юрш, тэрт кабырга арескен гагаты корш: - дегем. Ютапчумар екешм рас едн Бфак, - Мэссаган! бул кылыгымнан уялып кет1п Мэлске: — Саган дэрх экелдш, - депшн 1ле-шала. - Саган рахмет, унем! маган дэрх тасып журесщ, -деп жымиды ол. .. . Эппак, Т1стер1нде юрьшк жок,, маржандаи Т131Л1П тур. Аччуба 0Ц1 алабуртатындай. «Эттец, деш сау болганда гой?!» — деймш, оны хштеи аяп. - Уйде ешкш жок,, менщ болмеме жур, танысып, б1раз сойлесешк, - деген бхр кезде. - Саган тшспеймш, чорычпа, - дед1 сосын ойнак,ыланып кезш к,ысып чойып. Дерт жеген оньщ эппак; элжуаз турше к,арап, «элщ келсе!», - дегендей, мырс етпм. Ол да эппак, тюн жарчырата кулдп Осы сэт бхр-бфшюбен уназ Мл табыск,андай едж. Кэдшпдей кеч, улкен терезелершен шуач топлш турган жарык болме екен. Бхр шетте жатым (тесеп) орны, жасыл ж!бек перделер1 жер сызган ем терезенщ ортасында тап сондай тустеп жасыл диван, бэр! рет-ретшен орналаск,ан. Жасесшрш бозбалага чажет деген спорт (эбзелдер1) чуралдары 01р чабырганы алып тур. Мэлс арбасын диванга жакындатып ток,тады да маган: бап\"М“Ш Жерге 0ТЫР' “ деп' Диванды нусчады. Акырын оасып келш, керсеткен орнына жайгастым. Ек1 тхземдх 4 6ТеГ1Н ТЭР“ -Уьш чоямын Неплнпп сыиыптасьщ? -дейд! ол. - Тошзыншы... - К,ай мектептен?! - Тортшш!... 30

Ол «мм...» деп, к,асын керш уназ к,алды. Уназдж „а созылган сайын озшд1 ыцгайсыз сезшемш. Кдбырга с*агаттыи тык,ылы да мына жайсыздыкдан кулак,ты жарып, тым к,атты есплетш сиякты. - Мен орыс мектебшдеп тогызыншы сыныпта окуым керек ед1, мына жагдайдан... - дед\\ де, ей к,олын жайып ту- андфген болды. Мен уидей алмай, болтан 1ске кудды озш йнэл! жандай, алдында темей к;арап отырмын. - Эзфге мугалшдер уйге келш ок,ытып жатыр. - Аа... - Апаткд тускенге дешн музыка мектебп-зде домбырадан дэр1с алып журген едш. - Солай ма? - К,азф оны да уйде жалгастырып жатырмын. Ал сен ше, немен айналысасьщ, мектептен баск,а? - Мектеп... уй... айтпакдны, кггап окдмын. Кобшесе, мтапханадан аламын ютапты. - Сонда сеш не к,ызык,тырады? Проза? Поэзия? Мэлс ©те бьпмД1 бала К0р1нд1. Ол озшщ алгыр суракдары- мен менщ дымымды к,оймайтын сияк,ты. - Екеуш де... - деймш. - Сендердщ уй йтапханаларыц улкен екен. Тшт1 керемет! - Из, - деп мет к,остайды ол. - Кггап алып тур, к,аласац... Мэлстщ мшезг ашык, екен. Тэшнде кшарат болса да, ко­ пни - сау, журеп - жылы. Ол арбасын сырылдатып, алдьна тусп, мен ундемей ерш келемш. Б1з мана мен корген йтапханага келгенде тагы да козш жарк, еткен. - Мына сореде «Дуниежузййк балалар эдебиетЬ, ал мына жерде «Орыс эдебиет! классиктершщ букьа жинаты»... «Кдзак, Кецес эдебиет!» де, «Элем эдебиеш аудармалары» да бар. - Мэлс-ау, сендер шын бай екенсщдер! - деимш кулш. Ол маган теале к,арап: 31

- Кулгенде эдем1 екенсщ! - дейд) сунтанып. вн-бойымнан тэтп о1р сезш жупрш вткендей болады Кенет батьыдык юргендей. Онымен сойлесе тускен унап . Эдем1 азы айтса, сыщырлап турып кулгш келед! дббафарааккде, ыйзддеепасраакдтаапо, рвнзшайд1куаслтаатуыган туынарыздс1ыкп бтаэгтапмыуйнл. еСсошндда] бузатын сияцты. Ондайда б1р-б1рш1зге тез^рек сурак, к,ойы 1 жол тауып кетеьпз. - Мына кйаптардыц бэрш ок,ыдыц ба? - деймш. - Бэрш цалай они бересщ. Жапыма жацындарын ок,ып журемш. Бул экемнщ студент кезшен жинаган ютаптары гой. Балаларым ок;иды деп журген жершен ютап экелетщ эдет1 бар бурыннан. Мэлс сейтш экесшщ ютапты калай жинаган тарихын эцпмелей бастады. Осы кезде болмеге суцгак, бойлы, аппак, здем1 кыз бас суккан. Узын шашын ерш аркасына жЮерш К.ОЙЫПТЫ. - Мэлс, сен осында екенсщ гой! Баскдлар к,айда кет- кен? -дед1 ол. Терезеге таяп барып, Мэлске бурылганда, мен жак,к,а тшп кезшщ к,иыгын да салмады. Байкдмай турган шыгар деп амандасу ишарасын жасап едш, бетше б!р парады да, кдйтып мойнын бурган жок,. Мэлспен бгр- ею ауыз ты кдтыскдн соц, кербез басып, бойын сол куш т1к устаган калпы есжке беттедк - Еу, ©м1рхан аганьщ кдрындасы келш отыр, амандас, - деген Мэлстщ сезш журе тыцдап: - ©мфханьщ юм тагы да? -деп мырс етш бара жатты. Ол есштен шыгып кеткен соц, Мэлс: - Эпкем гой, - деп, шарасыз куйде к,олын сермеген- Мэн берме! Эпкеа, тэкаппар ханшайым мен турмак„ агамды менст нейш деп турган жок,. «Айтпакшы, Мэлстщ терт эпкеа бар деп едд, бэр1 осындай ма?» - деп, мен де алакездеп, гштей есемд! жйермей отырмын. 32

- вмфхап агамьщ мпи карам жури-Ын Ы//<уп,.//// и) г тейдь Мшез1 осы енд|, Аяулым, сен реиж!ме| -Жок, репжшепмш. Аты мм? - Клара. - Еам1 эде\\п екеи, жпксы опда, (М'мг, -л-п у и/ <■ > ' ••• йыи,) - деп, орнымнаи гурдым. Енд1 тагы бфеу келш цалмам тургамдл |'ен>мш /х-п у пылыктап цалганым рас. - Мэлс, меш уйдеплер кайда кеч п деп ж.пклн шш;;р Дэрп-й бере салып шыгамып деп едем гой, ДСД1.М Д\" <‘ПГУ): бетгедш. - Аяулым, келш тур, - деп арбасым зыргьм ып \\л<-.< <- ч\\ рып, сыртк,ы еакке дейш келдг де: - Сау бол! Корккенше! - деп к,олып созды. - Рахмет! Кездескенше! - деп усынгап к,олмн калай алганымды бхлмей к,алдым. Тез-тез басып к,ак,падаи шыкданша асьщтым. Ертесше мектептен келсем, жецешем: - Аяш, сет сурайды, - деп телефон туткдсыи усгатз салды. «Меш ешкш телефоннаи Ьдемейтш ед1 гой- деп тацыркап улгергеншше, бвдщ уйдщ телефон не.чпрш калай бпйп алганы белпаз, аргы жакдан корил баланын даусы есплдй - Аяулым, сэлем! Мен коршщ - Мэлс к,ой, - лепт. - Номердч к,алай таптьщ? -деппш. - 1здеген адам табады! - деп куланады ол. Сол куннен Мэлс екеумчздщ достыгымыз басталды. Екеушк бф-бфшюге «корил» десга, эзъпмк де жараса ке- тед1. Уйдеп жалгыз телефон сырттан кфеберктеп устел- ДЩ устшде турады. Сол жерде кадалып отырып кана сей- лесесщ. Уйдеплер ары-бер! еткенде бар сырынды еспш. Кулагын Тиш журш апам макан телефон шалатын керий- нщ баласы екешн бглш алды. 33

шамада телефон согады. Туе- апам: К1 ас „• андып отыра ма? - деп ренжид». Ондайда апамнан корыкканымнан «Кеши хаоарла- самын», -деп тутканы коя саламын. Мэлс те туеше кояды. - 031 отымай, кун! боны уйшде оос отыргаи соц, сенщ мектептен келгешнд! башп отырады да, -деп тшеед! апам маган. ол да ок,иды. Мугалшдер! уйше келш окытады, - Апа, -деп Мэлсп жак,тасам: - Байбатшаньщ баласын уйге келш ок,ытады, ауылдаш Жарастьщ сал к,ызына мугалш келш ок,ытпак, турмак,, дог- дыр келш карамайды да, - деп апам кетерые жонелед!. - Апа, Мэлс аудан орталыгында турады, мунда уйге ке- лш окьпуга жагдай бар, - деп келе жатсам, шешем: - Эй, к,ыз! Сен неге сонша осы баланыц жыртысын жырта женелесщ? Бесжтен белщ шыкпаи жатып, анацмен салгыласасыц, уш кайнаса сорпасы к,осылмайтын охреу ушш, - деп алая к,алады. Бфде менщ жер-жео1р1ме жете отырып, оц колын жерге т1реген калпы бар салмагын сала, устел басынан кетерьлешн дегенде, жайдак, жер устел тер- белш кетш, кеседеп ыстык, шэй актарылып кетп. - Ой, кдрачкалгыр! Апам енд! бф т1зес1н колымен басып, бар салмагын оц аягына сала кетерьамек болып ек1-уш умтылган. Орнынан эрец турып, бойын жиганша мец-зец боп, тецселе басып сыртка беттед1. Осыньщ бэр1н корт турсам да, ыдыс-аяк, жиыстырран бодып, уйелеп, орнынан тура алмай калган анама эдеттепдей елпендеп жупрмей, кырсыгып калгам. Бойжеткен сайын апамньщ шайпау мшезше деген 1ШЮ карсылыгым есе тускендей. Ол Мэлспен телефон аркылы сейлесуше де карсы едп Кейде тутканы ун-туназ колымнан жулып алып, орнына 34

коя салатын. Сондьщтан апамныц к©зш ала берш, теле- фонга жармасатын болганмын. Мэлс бфде: - Куй уйрендш, уйге келсецгш, - дейдх. Куш бойы терт кабыргага камалып отырган жасосшршнщ меш телмфш тосып отыратынын бьлемш. Келеа жолы: - Ана ютапты бтрсец, баскасын алып кет, - деп шак,ырады. Эйтеуф кызьщтырудыц жолын табады. Мен бул кезде сыныптас кыздармеи ты табысып, араласа бастаганмын. Олардьщ да кездесш, бас косуга шакыруы жшлеген такта ею жак,к,а жупру еюге жарылумен 61рдей сезые бастаган. Мэлс сиякты мугедек арбасында отырып, дуниеде не болып жаткднын тек теледидар - радиодан пайымдап, кино мен ютапты каузайтын жанмен араласу баска курбы-курдастарым ушш кызык емес. Эйтпесе, 031- мен бфге окыган сыныптастарыныц Мэлске келш-кетш жургешн байкамадым. Аяк-колдары бутш, он ею мушеа сау катарлас кыз-бозбалалардьщ дэл казфп уакытта ке- щлдершде коктем гулдеп, журектергнде ташыктык оты тутанып келе жаткан шак. Эр куннщ таусылмас кызы- гынан дэм татып келе жаткандардыц дертпен алысып, эр тацды кайтсем табаныммен жер басам деп отырган жанмен дос болмак турман сырттай кайгысына ортактасып, жаны ашымасы аньщ. Ал менщ неге Мэлсп кергенше жаным жай таппайды? Соны оз1м де тусшбеймш. Менщ сырымды тек жецешем 61ледь Кейде апамньщ ке- 31н ала бере, жецгеме ескертш койып, Мэлстщ ушне карай зып беремш. Метц келш жургешмдг оныц шешеа быедг Кулшареп карсы алады. Бул куш екеум1з Эмиль Латянудыц «Мой ласковый и нежный зверь» деген киносын карап отырганбыз. Анасы ес1кт1 ашып юрш келдк Мен диваннан атып турдым. Мэлс ез арбасында отырган. Перделердг туарш, болмеш карацгылап койганбыз. 35

1 Р керш жатыр екенсщдер гой, -дед{ - Ой, балалар кино 613Д1Ч эдем1 отырысымызды бузганына окшгендей. Кдйта бурылып шыгып кетпекнп болгаида, Мэлс: - Апа, кед, бвбен бфге кино корсецпн, - дед1 Торгын апа улыныц к,асына келш жайгасып, колынан устап отыр- Мен де орныма жайгаскам. ды Бала мен аиа арасындагы ерекше жакьшдьщты керш, кызыгап та, кызганьга та отырмын. Не дегенмен сыртган Караганда, катгы суйсшдфетМ рас. Оньи успяе Торшн апа оте сулу. Оный мешрйш мен мэдениеттщ жош де мул- демУбйедлеепк.апам екеушпздщ кдрым-кдтынасымыз есше тус- Т1. Б13 ешкашан бул екеуп-щей жак,ын оолган емесшз. Мен курсшш салдым, кеудемд1 белгюз мун кернедь Торшн апа мен Усен аганьщ Мэлстен баска да торт кы- зы бар. Шеттершен сулу, кербез. Алайда, ешкаисысыньщ мет кезге ыплерг келмейпш бф жагынан, шынымен, тан калдырады. Тек жанымызга келш сейлесш, еркелеп журе- тш ьашкентай карындасы гана сондай суйкшдь Эпкелерн нщ М1нез1 ушш Мэлс эркез ыцгайсызданып калады. Сойтсе де, менщ кещлшдх аулап: - Аяулым, сенщ атыц сондай эдеми Ал мен оз атымды унатпаймын, - дейдь - Неге? Мэлс деген ат кулакка сондай жагымды естме- Д1 гой, - деимш. Маган шынында да, заманауи ерекше есш сиякты коршетш. - МЭЛС! Бмесщ бе, ол - Маркс, Энгельс, Ленин жэне Сталин деген коммунизм косемдершщ баскы эрштершен алынган курама есш. 031 жеке ешкандай магына бглдш- меиД1. Мысалы, сенщатьщ- Аяулым! Кдндай керемет! взщ о!ГГЦа СаИДШСЬЩ- А*амныи аты тагдырын жасайды деп Хка бытыткДаЙ б°ЛСа МеН14 ^рама ес1м1м матан жан- ГеГйлб™“3 0™Й1Ш Д6П Т№' - аузьш ашьмып мен ошрмы\" ^ еШТеМе \"* ММ8Й' 36

— Атымды экем цойган. Ол ю<л коммунист к,ой. Жу- мыста гана емес, уйде де партияныц тэртгошен журпзед1 бэрш. Сондьщтан балаларыньщ есшдерш де тек элдебф идеология сарынымен к,оя берген. Айталык,... Ол салалы саусацтарын асыкпай бупп, уйде- п балалардьщ эрк,айсысыныц атын айтып, сосын оныц матынасын тусшдфуге кфлсп: - Улкешмхз - Жанна. Кшнщ курметше к,ойган деп ойлайсыц? - Жанна'Д Арк шыгар? - Эрине, сол. Француздьщ аты эйшп революционер к,ы- зы! Екп-иш эпкем - Клара. Эйелдер к,ук,ык,тарыныц белсен- Д1С1, Хальщаралык, эйелдер куш идеясыиыц авторы - Клара Цеткиннщ атын егашлептк Ушшип кыз - Света. Иосиф Сталиншц к,ызыныц курметше к,ойылган. - Ал кенже к,ыз Анжела ше? - Анжела - сонау Африкадагы цайраткер Анджела Дэ- вистщ есшш жалгастырушы. Жэй цыздар емес, бф-бф ел- дщ цайраткерлерП - деп устелд1 шарт етк1зд1, жузшде мыс- к,ыл бар. - К^ызык,сыц! Сенщ осы б!р нэрсеге квцъащ толмай ма? БНде бэр! жак,сы гой? - Неа жак,сы? Элемнен фгеш болш, белгЬн бф шецбер- де туйык, омф кеппп жатцанымыз ба? Шынымды айтсам, мен сол кезде оныц создершщ магынасын тусшбеген едш. - К,ыздарды сен тэкаппар, кербез деп ойлайтын шытарсыц? Олардыц мшездер1 бар, ол рас. Бфак, кещл- дершщ юлтш тапк,аи адам га олар тшт1 де жаман адамдар емес. Бмшдц оз птарлерг к,алыптаск,ан. Ата-анамызта осы ес1мдер1 уппн олар да ренжидь Бфак, к,айтем13, жан экемЬ Коммуниста партияга берыген, к,ызыл билет! ушш жанын к,июга бар адам, - деп экесшщ жаратылысына цынжылыс бЬаДфДК 37

Маган бУЛу\"\"1оетда™шсынын ардагер!, кекемнщ айт- УСе\" \"Гып-кызьи кэменес» екен. Агамнын айтуынша, !!усёи ага аудаидагы ей бедедд! адам. Уды От пит, майдангерлердрй осы аудандагы кесеш. Респуб- лабкуиауытлкыазКст1КкшСаоШнпмЩпм.удСносиоынспдаЕклМпааэррлатслипаяпсаыладнуыьдщнанагбаафлкышеплигпоетшхыанртдышепыустшыунснкеьнещндсеэзум1- пеп бар екен, кордш» деген бфде. Шртшдеп салтанатынан жумбагы басым кершшщ уЙ1ше с1щс1П келем. Жыл бойы кормеген экеан де кердьм-ау бф куш. Мэлстщ белмесшде отырганбыз. Еак шалкасынан ашылып, жасамыс болса да, бойы сымдай тартылган, суцгак бойлы ер адам кф!п келд!. Экес! екеп1н о1рден о1л1п, орнымнан атып турдым. - Папа! - дед! Мэлс. - Сэлеметаз бе, — деп мен де амандастым. Тау тулгалы. Успндеп костюм-шалбары ине-жштен жаца шыккандай, эппак, жейдеа де ерекше келюп тур, мой- нына кекшм галстук тагыпты. Агы басым к,алыц к,айратты шашын артына шалкайтып тарайды екен. Жасы улгайып калса да, жанары етюр. К^альщ к,ас жапк,ан бшк к,абак,ты. «Мэлс экеанщ аузынан тусш кдлгандай екен-ау» деген ой келген. - Балалар, амансычдар ма, - деп жайдары амандаскан. «Кыздарыньщ апаларына гана емес, экелерше де тартып сулуболганы белгъп болды, арбага тацылганы болмаса Мэлс те керкем жшт кой» деп ойлап, Мэлске жалт караганымда, жан-дунием бф сэт огам елжгреп кеткен едт Артынан эке- С1 байкап калмады калгам. ма екен деген оидан ыцгайсызданып та Экеа кабагын керш сейлейд1 екен. Мэлс екеу1 аз-кем сойлесп. Назары маган карай ауа кал1са, шпмдеп от жузй ме лап етш шыккандай, екг бетш алстулай жонеледй 38

Бф кезде Мэлс: - Папа, бул - Аяулым. Омфхан аганыц карындасы, - деп таныстьфды. Улкеы К1С1 унс13 басын изеп, кулшареп койды. Сойтп де, коштасу ишарасын жасап, болмеден шыгып кетп. Мэлстщ океан алгаш коруш осындай к,ыск,а болса, келе- С1 ЖОЛЫ ОЛ К1С1Ш ЖаК,ЫН Тани ТусуД1Ц жак,сы бф СЭТ1 келд1. Бф куш ол 013 отырган болмеге юрш: - Мэкебаы, сен бИге б1р куй тартып берсецгш, кеп бол- ды гой домбыра унш естшегелк - деген улына. Мэлс те дайын екен, колын созып, кабыргага суйеулг домбырасын ала салып, тьщкылдата ойланып, аз-кем отыр- ды да: - Папа, Эбдшомын Желд1баевтьщ «Ерке сылкымын» тьщдап кернцздерпп, - дедт Экеа бар ынтасы сонда екешн бЬшрш, бар болмысы- мен улына карай умсына тусш, унс!з к,озгалак,тап койды. Осы кезде болмеге Торгын апа да гарш, отагасыньщ жанына т1зе буккен. Мэлс алдымен, домбырасын шетке койып, арбасынан суйретьле козгала бастады да, 031 болек отыратын орын- тагына жайгасты. Экеа колтыгынан демеп кемектеспедк баласыньщ к,имылын багып к,ана отырды. Менщ кагылез- дшм устап, орнымнан атып тура жаздап, орныма кайта отыргам, улкендердщ козшше колтыгынан демеуге бфтур- Л1 уялдым. ЕкеумИ оцаша болганда кемектест жЮеретш- мш. Ыцгайланып отырып адган соц, колын созып аспабын кайта колына алды. Дыцылдатып шерте отырып, кулак, ку­ ши келтфдк Куй атасы Курмангазы шэкфТ1 Динаны куй тартуга уйреткенде: «Домбыраны к,олыца алганда, ен, алды­ мен кулак, кушн келтфш, эбден баптап ал, мше, осындай дайындыктан кешн гана домбыра тартуга кфк!» дегеш еа- ме тусе кетп. Мэлс те сол дэстурден жацылмады. Содан ке­ шн куйд! желдфте жонелген. Салалы саусактары домбыра 39

Ятг 1РП жаТыр ма дерсщ. вз\\ кезш б!р ашып, б!р ШЗН ыпТттТкуйге елшп, ерш, бар ынтасын кулага тартьщ жум отыр. бастаганда магам оным, шыгу тари- охаыксы,тОаткрусуыырйапдлкщоыутйаыДэв1рцтыопурпмйы,ерлое0хеибрпед1гбамезоермтгеыкмниыЖбонелдлаыдт1сыыбнан.евкБпеферидсебетоклкеганаг.назОсдунахырбысаынт екен. Мен Мэлстен газет к,иындысын алып, тез-тез коз жу- прте бастагам: «Бы де бупнп жастардай жшт болганбыз. Бойдак,- тык 0М1РД1 бастан кедтк. Ауылдагы топ кыздардьщ арасынан жар тацдадык- Бул куйдщ кейшкер1 омфде бар. Кдйтешн тагдыр 61ЗД1 бф-бфшыге коспады. Сомгы рет кездескенде мен: \"Бэрюф менщ сагам деген махаооатым- ды ешкш де опаре алмайды” — деген едш», — дегендг ок,ып, Мэлске карадым. - Из, - деген ол. - Жасы улгайып, шау тартты демесец сол махаббаты ауылда аман-есен жур екен. 0мф деген откшшк адам туады, есед1, улгаяды, картаяды. Бэлкгм, сондагы бф магынасы адамныц екшгш адамга деген махаббаты шыгар? Ол маган ойлана кдрайды. -Егер куйпп болсац, сол махаббатьща ошпестей ескерт- юш койып кетуге болады, — деп кулдьм мен. - Мен де куй шыгаратын шыгармын... Кшге арнап шыгарады деп ойлайсьщ? - Бымеимш... Айта гой? - Эзф купил болсын. Куй туган кезде бфшгш саган айт- амын/ - дедг ол кулана жымиып. А™тжЖжекеЫцыт,аы/ек1?сжхражезыЗееГдутееоркаР,ншЬл\"ыму<ап<гашЕ.тейре^Сыбткыоол6лгнГаСкнЬСсыЫегзкКУ„ггЫаллТМгдшегНс\"ыЬ1бтЩноенцл»гаыегшГсэпеуы,едкгсе,пЫенбНнсоедтлшзеагшлапещншрк.таен\"устТшозшаозаблкегэжнажуниеуашыайрйгтмрегымеаннпа\". 40

— Сезш дегеы адамньщ жанын жаулап алатыны рас екен, - деген бфде Мэлс. - Жур1с-турысы, к,ылыгы кандай! Ерке М1нездер1 де оздерше жарасады. Мысалы, Аяш, мына сеш алайык,... Ол маган сузме Караганда, юрерге тесж таппай: - Тууу, козщ к,андай? - деймш кызара^тап. - Ал кдндай? - деп ол к,оймайды. — К,орк,ынышты... - деймш. Ол мундай жауапты кутпей, козш ажырайтады. Сосын т1стер1 жарк, етт кулш жгбередь Соцгы кезде Мэлстщ ек1ушты сездер1 кобешп бара жаткдндай. Махаббат, сезш жайлы эцгшелей отырып, маган ойлана коз тастайтыны кызык,. Екеушп элпндей сездермен атысып кдлсак, кейде ол создердщ магынасын езшЬ де тусшбей кдламыз. Осындай сэттерде куйылып жататын жып-жылы сезш гана аяулы, эдем1... Куйпл сазгер былай дептк «Бул куй - барша к,азак; к,ыздарыньщ образдык, жиынтыгы. Мен соларды жетюзу- ге тырыстым. Эр! жтгпк созшде турдым. Енд1 оны ешкш де еппре алмайды. Егер махаббатыма деген сезшш жалган болса, к,азак,тыц к,ыздарын озгелерден артык, кормесем мундай куй тгумас та, елдщ иплшне айналмас та едЕ» - деп. Куй тарткднда эуенше елтп отыратын Мэлс те осы сез- Д1 куй эуешмен езше кдйталап айтып берш жаткдндай. 0С1Л1, кдзакда бул куйдг бымейтт жан жок, к,олына домбыра устаган жанды кдумалаган элеумет эуел1 «Ер­ ке СЫЛК.ЫМДЫ» тартшы!» деп к,олкдлайды. Ерке куй Ре- сейде, Кытайда, Моцголияда, К,ыргызстанда, взбекстанда танымал туындыга айналган. Шет елдерде ок,ып жаткдн жастар елш сагынганда жиналып осы куйд1 тартады екен. Бул да Мэлстен еспгешм. Куй б1ткен соц, эдем1 эсерден айыгып, бой жазган бэрь М1здщ бойымызды шаттык, кернеп турган едЕ 41

куйшщ курметше ескертюш койыд- ганы-н«бЕырекае цсдые/щр ымме,»балалар? - дед1 экеа б1зге бурылып. - Жок, - деспк б!3. Жамбыд облысыныц Шу каласында - Иэ, ол ескертюш турУлкен К1С1 маркайган кейшпен орнынан турды. - Эй, бэрекелдП Рахмет, улым! - дегт, оарып улыныц маадайынан шскедт Бул 031 аса зиялы отбасы ед1. Татулыгы мен бфлщ ©з алдына, ата-ана мен баланыц бф-бфше деген курмет! мен сыйластыгы куэ болтан жанды тэнп етпей коймайтындай. - Аяулым, кызым, сатан да рахмет! Мэлстщ тыцдарманы болып шабытгандырып журсщ, бакытты бол, айналайын, - дед1 маран к,арап. Улыныц мешмен жарыса к1тап оцып, уйшде кумбфлете куй тартып, кейде эн салып, тэншщ ауыртанын аз да болса умытып, кецьошщ кетерыуше себепкер болып жургешме быдфген ризашылыгы болар бул. - Экеа, аз мана «асыгыспын» деген сияк,ты едщгз, дастархан дайын... Бул кашан да отагасына курак, ушып, курметтеп тура- тын апасыныц соз1. - Шынынды асыгыс едш, бфак Мэкебайдыц кутпн бф тьщдамай, уйден калай шытайын? - дед1 экеа кулш. Мэлстщ ата-анасы шыгып кеткен соц, мен досыма карап, мешц де ушме кайтар уакытым болтаный кезбен ук- тырдым. - Жаксы, ертецп бакылауды жаксы жаз! - дед! де, ол ме- кытыпГ аЛДаГЫ Жауапты шаРУамды салып, арбасын сыр- гытып оаспалдакка дешн шытарып салды 42

Сезт бурпик жарганда Мэлстщ уйшен шык,к,анымда кошенщ аргы бетшен апамньщ к,арасы коршдк Тура маган к,арай келе жатыр. Аягымды кднша жылдам бассам да, 03 к,ак,памызга ешп улгермедш. Апам екеумю де кошенщ бюдщ уй жагына откешмюде, табаным жерге жабысып кдлгандай, ею уй­ дщ арасындагы жолдьщ шетшде к,аттым да калдым. Ур- лыгымньщ усинен тускендей болган апамнан сескенш журепм тарсылдап аузыма тыгылды, тшп маадайымнан суык, тер бурк ете тусп. Меш коре ол юа журган бурын- гысынан да жылдамдатып келедь Ею етеп делецдеп, ею к,олыи эскерше сермеп, аярымен жерд1 тест жШеретшдей тепюленедк Ашулы екешн кулаперен журганен алыстан байкдп турмын. Жак,ындаганда жанарынан от шашырап, тутыга: - Не болды-ей, кошенщ ортасына байланып к,алдьщ рой? -дедь Кдбагы туйъпп, тунерш кетштк - Ештеце, азд1 кутш турганым гой, - деп мщпрлеп, какпаны 1шке к,арай итердш де, шетке ысырылдым. Апам алдыма тусш, екпшдей уйге умтылды. Сутке ти- ген мысьщтай болып сумхрешп ерт келем. Бащла жак,тан экем карсы шьщты. Ак,кощл адам гой, апамньщ кабагын байкдмады да: - Апан, екеущ к,айдан к,ыдырып келеандер? -деп маган жылыушырай сойледк - К,ыдырып журген мына сенщ к,ызьщ, ею уйдщ арасын жол к,ылып. Мен райсэбестен келем, -дед\\ апам 31лд1 дауыс- пен. - Кештетш негып журсщ райсэбесте? - деп экем де кем- шрш тергеуге алып жатыр. - Сэбестен шыгып тагы бгр жерге бардым, - дед1 де, алдымызга тусш алып, уйдщ есшн жулкд тартып ашып, 1шке ешп кетп. 43

Экем апамньщ екешн енд1 тусшш, «мынаган не болды?» дегендей, ашулы маган акырын К031Н кысып койды. Уйге тутш жейтшш бшп, босагада турып калдым. Нрсем, апам Менщ жагдайымды уккан экем алдымеи жол бастады. Со- Н“ АшТ^1рга«Ген]дДкетшт1. Зып берш жогарыга ке- тершп, белмеме юрш тыгылып калмакшы оолган оным жузеге аспады, апам асуйдвн шыга келген. - Йемене, байбатшаньщ ушне туз топп койып па?! «К^ыздьщ жолы жхщшке» деген. Еа дурыс к,ыз бала бетен- нщ ушне бармайды, созге шгедк Мацайдыц бэр! ацдыган кез! - деп зфюлдеп келе жатыр едк менщ артымда турган экем: - Андыгыш коздер ауылда калды, муида 0м1ржанды танымаса, 613Д1 кш таниды дейсщ. Койсацшы, Жамига! - дед1 меш жактагандай болып. - Сол уйдеплердщ оз1 свз кылады... - Апам кашам оцай жещспк беруий едк.. - Аяшжан ана мугедек баланы аяп барып жур гой. Байкусты ез баска катарлары да хздеп келмейдй Когц- л\\ жарым баланыц куш бойы 1ил пысады. Барсын! Кбайта сауап болады! - дед1 кекем. Журеп жумсак экешш-ау! Мен1ц Мэлсп аяп баратынымды байкап журшы гой. - Теп деймш да! К,ыз баланыц жат еактен сыгалагандай болып жургеш уят кой! - деп апам эп-сэтте кокемнщ ку- рыгына тусе калды. Ашуы таркай бастаганы ма, тори бол- меге карай отш: бкшеаалсрыиб-йна!аАк-жкяашадмсе,тпшадйдаклакоуаойгсйаыгдажынжмакуйв.мыксппаурклаохшйкагжландаыскт.оыКккутжсытаасэйктыеулгшшымы, адппыабмаарнлыыыппц - У1з, жаным-ай! -Деп, жан шакырган сэтш пайдаланып «уйдеп шатакшыга»: 44

- Апа, мен бармасам да, Мэлске бвдщ уйге кедсе бола ма? Керемет куй тартады, кокеме онерш корсетан, -дей калдым. Экем еак алдында малдасын курып, кдйыстан бфдеце кес1П отырган, менщ созше: - Солай ма? Куйдг кдйдаи уйрешп жур? -деп елец ете туСП. Экем эн-куй десе, 1шкен асын жерге коятындардыц катарынан едк - Жол апатына туспей турганда музыка мектебшде окыпты. К,азф устазынан уйшде дэрк алып жур, -дедш, Мэлстщ онерге деген талабыныц таудай екенш делелдей тусу ушш. - Онысы жак,сы екен. Келсе, келсш! - деп, апамныц кел1- сшш сурамай-ак, мэселеш шеипп бере койды. - Ол к,айпп келед1? Шешеа бвдшне жЮере ме? - деп, апам экемнен аса алмай, дурыс кещл бМдфдт - Арбасымен сырткд журе бередх гой, -дедш. Апамныц ниеп ауганын байкаган соц, эцпменх кеп созбай белмеме ешп кеттш. Тустен кешн телефон соккан Мэлске: - Бвдшне келесщ бе? Кокем куй тыцдаганды жаксы керед1. Мен сешц домбырашылыгыцды айтып едш, енд1 онерщдг керпа келш отыр. Ол юспе сендердкше барган ыцгайсыз гой, -дедш. - Сен шакырсац барам гой! - деп ол куанып кетп. Сыртца коп шыга бермейпн Мэлс ушш корпи уйге барудыц 031 корпи ауылга кыдырганмен бфдей болганы рас. Кдтты эбперлене дайындалган оны езш ушнен алып шьщтым. Апасы домбырасын котерш б1здщ какпага де- шн шыгарып салып, жалгыз улы майданга кетш бара жаткандай маган аманаттап кер1 кайтты. Мугедек арбасын бар ынтаммен итерш келем. Ауылда булай арбада отырган адамды бурын кермеген едш. Тек 45

кинолардан Караганда зырылдатып бара жататындай ед1. Ал шындыгында оньщ салмагы ауыр, ал жауапкершшп Клшкечтай шук,анак,к,а да т1релщ одан да ауыроолад^оямын тузу жерге. Ме- калады, жаткаиымнан Мэлс уялып отырган сияк- 1-пн мыкшыадап ты. Екеумв де ундемейм1з. «УЬ» деп оз ушмнщ к;акдасына да жеттш-ау! Абырой болганда бгздщ уйдщ естне сырттан кетерые- Т1Н баспалдак бшк емес ед1, Мэлстщ намысына тиш, жанын ауыртпай, алдымыздан шыккан кекем екеум1з оны уиге шрпзш алдык- Апам да жаны калмай Мэлстщ келгешне куанып, Укхлай жецешем шэгпн эзфлеп, тэтп-турымыч дастарханга койып, бэр! ыкыластарын оыдфш жатты. Крнак белмедеп улкен дастарханды жагалай жайгастьщ. Тер алдында - а кем, оныч он жагына анам барып отыр- ды. Сол жагындагы кеч орынга Мэлс арбасымеч жылжып жакындады. Мен жечгеммен жапсарласып, шэйга кол жалгауга ычгайландым. Бейбарысты 0311-114 бшк орынды- гымен апамныч жанына орналастырдык. взше уй иесшщ ерекше ауган назарынан ба, элде бэршхздщ жан-жагынан елшлдеи ьщылас таныткачымыздан ба, Мэлстщ жузше кы- зыл арай жупрген, сэл уялыс, жымиыс бар. Сочы сезгеи экем эчпмеш 031 бастады: - Мэлс, 01здщ терт каоыргамеч тачыса отыр. К^онак бел­ ые осы. Мына 031ч отыргач терде елден келген талай сый- лы агайын ет жеп, бас мужйеч. Бупн Аяшка конак болып келш к,алган екенсщ, оньщ устше к,ольща домбыра устаган сеР1 жшт кершесщ, - деп, кочак кечшндеп ьщгайсыздык- ты сеимтт, азы араластыра кулш койды 9ч1рден ~ ^.шЦер ж\": рш. апамныц ыстык шайь, “Д 46

— Мэлсжан, домбыравды ала келшсщ, кднеки, корсет онерщдъ одан кешн 613 де ауылдьщ алты ауызын айтармыз, - дедг баяу коцыр даусымен конакда салмак, сала. Арбасын устелден кер1 к,арай итер1п, жан-жагын шола к,арап, бос турган орындьщты байкдган Мэлс: «Аяш, рен- жшей маган ана орындьщты жак,ындатып берин!», - деп ОТ1Н1Ш айтты. 0з уйшде к,имылдауына барлык, мумкшдщ жасалган, мунда амалсыздан ата-анамньщ кезшше маган усыныс жасауда. Лып етш барып экелш берген орындьщкд колын созып оар салмагын сала котерглш, аягын суйретш барып жайгасып отырды. Арбасын артк,ы жагына кдрай итерт к,ойып, жанында суйеул! турган домбырасына к,ол созды. Алдымен эдеттепандей домбырасыньщ кулакдушн келтфш алган. «Бабына келдБау» дегенде кднатын к,ыранша к,омдап-к,омдап к,ойды да б1зге к,арап сэл жымыып: - «Элк,иссадан» бастаган жон шыгар, - деп алды да, Нур- гисаньщ беташар куши топлдгре женелдт Гасырдан-гасырга, урпак,тан-урпак,к,а жалгасып келе жат- кдн кдсиетп к,ара домбыраныц пернелерх бойымен салалы саусакдары фюлмей сырганап, шанагынан куй к,алк,ытк,анда, бэр1М13Д1Ц жанымыз тебфешп кеткен едт Улкендер турман, кйыкентай Бейбарыстьщ озх к,ьщк,ылдауын к,ойып, домбыра тарткдн Мэлс агасына к,арап, тып-тыныш отыр. Мэлс куйд! жай тартып к,ана коймай, оныц шыгу тари- хын, шыгарушысы жайын айта отыратын эдет1 бар едт Му­ ны ол лэззаттана, бар ьщыласымен айтады. Тыцдаушысын тамсандырып, елтп экетедь Кдзф де Нургиса Тьаендиевтщ «Бала Мишкасынан» бастап, «Ата толгауы», «Балбырауын», «Саржайлау», «Келшшек» куйлерш тартты. «Нагыз к,азак, кдзак, емес, нагыз кдзак, - домбыра», - деп Кддыр ак,ын жырлаган кдсиетп домбыраньщ шанагынан теплген сгщырлы кумбфге боленген шаиырагымыз бул жолы бф к,арк, болып к,алганы анык,. Бф тамшы Судан те- 47

,и,лш бш уыс топырактаи жердщ касиетш ангаратын улт- т н урпагы домбыраныц «ДЫййН...» егкен дыоысыньщ езщ- е , дам жанын баурап адатыи б!р сикырды оцаи ащарыц, бар болмысы сол си«ырлы унге айналып журе оеред,. Му- зыкамен элемд1 элдилеуге, эр1 жан жарасын жазуга оолаты- нын галымдар да айтады. Мэлс куй арасында осындай ойларын да хркымей айтып отырды. Домбырадан топлген куй эуез1 шздщ жупымы шаиыракты элдиге болеп, ашьщ туркан терезеден кузп бакка, одам зецпр кокке карай эуе- леп жатты. Кокем мен апам б1р жасап калганы турлершен коршщ отырды. Б1р кезде Мэлс: - Ага! Апа! Енд! аз-кем демалайын, - деп жымиып, дом- бырасын арбасыныц жанына суйеп койган сэтшде кекем бойын мак,таныш кернеп: -Мэлс балам, Шздщ уй де онерден куралакан емес, енд! менщ Аяшымньщ калай эн салатынын тамашалайыК/ — Дб* меа бар ма! Менщ эн салатынымды Мэлс бымейтш. Экемнщ сезь не елец етш, сосын «рас па?» дегендей, жанары жарк, етш маран парады. Уялраннан ею бетш алаулап к,оя бергем. Кокеме жеце- шем де: - Аяш, бюге бхр эн салып берип, «Бурылтайды» айтшы! - деп к,осыла кетть Апам жаратпай, тымырая кдлды. Жап-жацсы куй тыцдап, жаца рана к,ырыс-тырысы жазылып, жадырап отырган апам экемнщ маран эн салдыргысы келгешн унатпаи калганы жузшен коршщ к,алды. «Энд1 цайтесщ, кггабыцды окы. ©лмей, эрт1стщ окуына жтбермеймш. 0нш1 болсац бузылып кетесщ» - деп, эншейшде тыйып отыратын ол ауылда жургенде керкеменерпаздар уктешртмеер- сше де катыстыртпайтын. Устаздарым жаксы б1р 48

уйымдастырганда, мет эдеш уйден шыгармай к,оятын едк Бугш де сол кдрсылыгы бетше шыгып отыр. Эй, осы менщ апама дауа жок, к,ой... ©31 бфеудщ баласы- ныц онерш тамашалайды, ал оз баласыньщ бойындагы онерд! туншьщтырады. — Аяш, — дед1 Мэлс «сеш тындаймыз» дегенд1 емеухрш- мен уктырып, к,асын кере к,алып. Мен не ктершдх бымей, жаутацдап апама к,арай бер- Д1М. Экем жагдайымды жещлдеткха келдг ме: - «Эу» демейтш казак, бола ма, - деп, езшше бНге ы- типат бмдфш басын бф шп алды да, езшщ «баритон» дауысымен «Ек1 жирендЬ> бастап кета. «Кошкенде жылк,ы айдаймын аламенен, Ауылыца барушы едш даламенен...» 0кемнщ зор дауысы жан-журект1 тербедт Жак,сы эн тындаган адамныц жанын жадыратып, ерекше куйге бо- лейдх емес пе?! «0у демейтш казак жок,», - деп экем дурыс айтады. Де- генмен, бул киел1 онер кез келген адамга кона берсе, к,ад1р1 болмас ед1-ау. Кокеме дауысты табигат дарыткан. ©юшш- ке орай, жас кезшде арман етсе де, бала к,ырандай канатын комдап, бшкке талпынуга ол кезде жагдайы да, колдаушы- сы да болмаган. «Ек1 жирен, жалын туйген Жалганда гашыгымсьщ жаным суйген...» Пах, нпркш! Кекемнщ дауысын-ай! Кец далада шыркар болса, бабаларымыз айтпакшы, ко­ зы кош жерге жетер едБау! Менщ де энге кумарлыгым осы кокемнен ауыскан шыгар, к,анныц к,уд1рет1 керемет кой! Бфак агам апама аумай тарткан, энмен де, созбен де ю жок,. Не нэрсеш де ток, еткшп, карап отырады. Шаруага келгенде, апам айтпакшы, «елгенше кдрамайды». Жумыс дегенде, уйден бфшпп болып кетш, «ел жатарда елекем» 49