ห้าปีในสยาม เล่ม ๑

300 บทท่ี ๑๑ หัวเมอื งลาว (ตอนตอ่ ) - ทร่ี าบสูงโคราช มลู คา่ การสง่ ออกและนำ� เขา้ สนิ คา้ ของเมอื งโคราชนน้ั รวมแลว้ ไมเ่ คยเกนิ ไปกว่า ๑๒๐,๐๐๐ ปอนด์ ต่อป3ี สินค้าทั้งหมดบรรทุกมาโดยขบวนวัวควาย จากโคราชผา่ นเทอื กเขาดงพญาเยน็ ไปยงั เมอื งสระบรุ ี ซง่ึ ถา้ เดนิ ทางจากกรงุ เทพฯ โดยทางเรือจะใชเ้ วลาเพยี ง ๒ - ๓ ชว่ั โมง ระยะทางประมาณ ๑๔๕ กิโลเมตร ใช้เวลาเดินทางจาก ๑๐ ถึง ๑๓ วัน มูลค่าสินค้าที่บรรทุกมาประมาณ ๑๐ ปอนด์ต่อตัน แม้กระนน้ั ชาวจนี ก็ยงั คดิ อุบายเพื่อหาผลก�ำไรจนได้ เมืองโคราชลอ้ มรอบไปด้วยกำ� แพงอิฐสงู ซงึ่ สร้างอยู่บนปราการดนิ โดย มีคกู วา้ งล้อมอย่ดู ้านนอก แต่ละดา้ นมคี วามยาวไมเ่ กิน ๑ ไมล์ และมีถนนสาย หลกั ๒ เสน้ ตดั กนั ทใี่ กลๆ้ กลางใจเมอื งเชอื่ มตอ่ กบั ประตใู หญท่ งั้ ๔ ประตู ประตู เหล่าน้ันมีโครงสร้างอันสวยงามแปลกตา แต่ส่วนบนมักจะสร้างอยู่บนไม้คาน ขวางตามแนวนอนทที่ ง้ั กาลเวลาและการปลอ่ ยปละละเลยทำ� ใหม้ นั เสอื่ มโทรม ผพุ งั มนั กเ็ กอื บจะถกู รอ้ื ลงมาเพอื่ ปอ้ งกนั ไมใ่ หต้ กใสศ่ รี ษะของคนทวั่ ไป แตก่ าร ทีช่ าวสยามชอบสร้างงานในแบบทไ่ี มล่ งทนุ มาก และบางทีอาจจะมีคนมองวา่ มันเป็นของเก่าแก่โบราณ ประตูเหล่านั้นจึงไม่เคยได้รับการซ่อมแซมเสียใหม่ ตัวเมืองน้ันมองดูเหมือนเป็นแอ่งท่ีจมลึกลงไปภายในก�ำแพงเมืองโดยรอบ น้�ำท่ีใช้ในเมืองน�ำมาจากคลองตะคองซ่ึงอยู่บริเวณตอนบนข้ึนไป มันต้องไหล ผ่านมาจากถ่ินฐานของพวกชาวจีน จึงเป็นแหล่งน้�ำที่ไม่อาจคาดหวังถึงความ สะอาดบริสุทธิ์ได้ จากน้ันมันก็จะไหลผ่านก�ำแพงเมืองและระบายไปตามท้อง ร่องคูคลองต่างๆ ไปสู่ป่าเป็นหย่อมๆ มากมายที่กระจัดกระจายอยู่ท่ัวเมือง แหลง่ น�้ำนจ้ี ะไม่ไหลไปยงั พ้นื ท่ีทีต่ ำ�่ กวา่ นห้ี รอื ท่ีสดุ ปลายดา้ นตะวันออก น้�ำจะ 3 มิสเตอร์แบลค็ ได้ประมาณการไว้ว่ามูลคา่ รวมอยู่ที่ ๒๐๐,๐๐๐ ปอนดซ์ งึ่ นา่ จะสงู เกินไปส�ำหรับดนิ แดนท่รี าบสูงนี้ ดูจากการ ทีเ่ ขาประมาณการมูลค่าในดินแดนทรี่ าบลุ่มแม่น�้ำโขงท้งั หมด (๒๕๐,๐๐๐ ปอนด)์ เมืองหลวงพระบางและจังหวัดตา่ ง ๆ แถบทะเลสาบ เหลอื มูลคา่ การซอ้ื ขายอยู่เพียง ๕๐,๐๐๐ ปอนด์ เทา่ น้ัน (วารสารภมู ิศาสตร์ Vol.๗ ฉบับท่ี ๕) ดร.มอรร์ สิ นั ค�ำนวณเอาไวว้ า่ จำ� นวนวัวควายทอ่ี อกจากสระบุรเี พอ่ื นำ� เข้าไปยังโคราชน้ันเฉล่ยี แลว้ ไมเ่ กนิ วนั ละ ๖๐ ตัว และใหต้ วั เลข ประชากรวา่ มอี ยู่ ๑ ลา้ น และจ�ำนวน ๓ ในสีน่ ้จี ่ายเงนิ ๔ บาท หรือ ๓ เพนนี ใน ๑ ปี เพ่อื ซ้ือของน�ำเข้าประเภทเสื้อผ้า เครอ่ื งแต่งกาย เขาไดแ้ สดงตวั เลขใหเ้ ห็นว่าจำ� นวนสนิ คา้ น�ำเขา้ ในหมวดนไี้ ม่น่าจะเกิน ๕๐,๐๐๐ ปอนด์ ส่วนอีก ๑๐,๐๐๐ ปอนด์ น้ันเพิ่มเตมิ พวกเคร่ืองเหล็กซ่ึงสยามในทีร่ าบสูงใชน้ อ้ ยกวา่ ดินแดนทางตอนลา่ ง เนอื่ งจากนำ�้ หนักและความยุ่งยาก ในการบรรจหุ บี หอ่ ท�ำให้มันไม่เหมาะกบั ขบวนสินคา้ ท่ีขนสง่ โดยกองคาราวาน อาจกล่าวไดว้ ่าหนึ่งในสามของสินค้านำ� เขา้ นั้นน�ำมาขายเฉพาะทเ่ี มอื งโคราชเมืองเดียว สว่ นหน่งึ น�ำไปยังตะวนั ออกทเ่ี มืองอบุ ลและแม่น�้ำโขงและอีกส่วนหนึง่ แจกจ่าย ไปตามเสน้ ทางเมอื งหนองคาย สนิ คา้ สง่ ออกรวมทงั้ กระวาน ววั ควาย ไหม และหนงั สตั วไ์ มน่ า่ จะมมี ลู คา่ เกนิ ไปกวา่ ๖๐,๐๐๐ ปอนด์ – ตน้ ฉบบั

ห้าปใี นสยาม เล่ม ๑ 301 ระเหยหรอื ถกู ดดู ซมึ ผา่ นการกรองของพนื้ ดนิ ปนทรายไปตามกาลเวลา อยา่ งไร ก็ดีมันก็จะทิ้งขยะและความสกปรกไว้ท่ีบริเวณใจกลางเมือง เม่ือได้มาท่ีนี่ใน พ.ศ. ๒๔๓๙ กับ ดร.มอรร์ ิสัน ข้าพเจ้าจงึ เขา้ ใจสภาพเช่นน้ันได้ว่าเปน็ อย่างไร เพราะเมอื่ ตอนที่ฝนตกใน พ.ศ. ๒๔๓๖เราได้พบหนองนำ้� เนา่ เหมน็ มากมายอยู่ ท่ีในตัวเมือง ท่านข้าหลวงของสยามที่ชือ่ ว่า พระประสทิ ธ๑์ิ นบั เป็นบรุ ุษอกี ผู้หนงึ่ ซ่งึ เปน็ ความหวงั ในอนาคตของสยามได้ สถานการณท์ เี่ รยี กได้ว่าเลวร้ายของผู้คน โคราชทเ่ี ปน็ อยนู่ น้ั กอ่ นหนา้ ทเ่ี ขาจะมามนั ชวั่ ชา้ กวา่ นม้ี ากนกั เขาไดท้ �ำการขดั ขวางอย่างท่ีคนดีๆ ในประเทศนี้จะกระท�ำกัน และท�ำสิ่งต่างๆ ให้แก่จังหวัด อย่างมากมาย ถ้อยค�ำสนทนาของเขาสุภาพและอ่อนโยน เขารอบรู้เรื่องการ ปกครองชุมชน เปน็ การสนทนาให้สาระท่ดี ใี นหลายสิ่งหลายอย่าง ทกุ คนทไ่ี ด้ พบปะกับเขาล้วนมีอากัปกิริยาแช่มช่ืนร่ืนรมย์ อีกทั้งสถานท่ีท�ำงานก็สะอาด สะอา้ นเรียบร้อย แตส่ ิง่ ทเ่ี ขาตอ้ งการแน่ๆ ก็คงจะเปน็ นายช่างประจำ� ทอ้ งถ่ิน เพื่อนบ้านประชิดติดกันของโคราชได้แก่ประชาชนที่อยู่ในมณฑล ลาว กลาง กลุ่มใหญ่พอสมควร เป็นช่ือท่ีพวกลาวในโคราชใช้เรียกขานตนเอง ในความเป็นจริงแลว้ แทบจะไมม่ คี วามแตกตา่ งจากพวก ลาวขาว ทางตอนล่าง ของเมอื งอบุ ลและเมอื งหนองคาย มหี มบู่ า้ นอนั อดุ มสมบรู ณห์ ลายแหง่ อวดโฉม อยู่พร้อมด้วยนาข้าวพันธุ์ดีและผลไม้ตามผืนดินเลียบสายน�้ำท่ีเป็นสาขาของ แมน่ ำ้� มลู กลา่ วกนั วา่ แมน่ ำ้� สายนต้ี รงสว่ นทอ่ี ยใู่ นบรเิ วณทร่ี าบสงู ทตี่ ำ่� กวา่ ละตจิ ดู ท่ี ๑๗ องศาทง้ั หมดนน้ั อาจจะเหอื ดแหง้ ไปแลว้ ซงึ่ บางทมี นั คงจะเปน็ ลำ� นำ้� สาย ใหญท่ ส่ี ดุ ทไี่ หลลงสแู่ มน่ ำ้� โขงทางฝง่ั ขวากไ็ ด้ ในแตล่ ะปนี น้ั เรอื ลากจงู เลก็ ๆ ขนาด ๔ ถึง ๕ ฟุต สามารถใช้แม่น�้ำสายน้ีเดินเรือเข้ามาได้เป็นระยะเวลาเจ็ดเดือน โดยเดินเรือจากท่าช้าง๒ ซ่ึงอยู่ห่างจากโคราช ๑๒ ไมล์ แล่นเรือได้ระยะทาง ๒๐๐ ไมล์ถึงเมอื งพิมาย๓ โดยแลน่ ไปเปน็ ระยะทาง ๑๕ ไมล์เหนอื กระแสนำ�้ ท่ี ๑ พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ทรงโปรดเกลา้ ฯ ใหพ้ ระยาประสทิ ธศิ์ ลั ยการ มาดำ� รงตำ� แหนง่ ขา้ หลวงเทศาภบิ าล สำ� เร็จราชการมณฑลนครราชสมี า เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๗ ตน้ ฉบับภาษาอังกฤษใช้คำ� วา่ Pra Prasadit– สวป. ๒ ปจั จบุ นั คอื ตำ� บลท่าชา้ ง อยู่ในอ�ำเภอเฉลิมพระเกียรตจิ ังหวดั นครราชสีมา – สวป. ๓ จากลกั ษณะทางธรณีวทิ ยานน้ั พ้นื ท่ขี องทา่ ชา้ งและเมืองพิมายปรากฏเปน็ บรเิ วณตะกอนน้�ำพา อายุประมาณ ๑๐,๐๐๐ ปี และเปน็ ตะกอนตะพกั ลุ่มน�้ำเกา่ อายเุ กนิ ๑๐,๐๐๐ ปี ถึง ๒๒ ล้านปีขึน้ ไป – สวป.

302 บทท่ี ๑๑ หัวเมอื งลาว (ตอนต่อ) - ทรี่ าบสูงโคราช ไหลลงส่แู ม่น�้ำโขงในชว่ งทีฝ่ นตกชุกสูงสุด กระแสนำ้� เช่ยี วเหล่านใี้ ช้สำ� หรับการ เดนิ เรอื ได้ ๒ เดอื นเท่านน้ั ได้เคยมีเรือกลไฟใบพัดคู่ขนาดความยาว ๕๐ ฟุต และขนาดปากเรือ กวา้ ง ๑๒ ฟุตแลน่ เข้ามาในแมน่ ้�ำนีใ้ นปี พ.ศ. ๒๔๓๔ ถงึ ๒๔๓๖ ซึ่งเป็นเรอื ของ บรษิ ทั การคา้ ชาวสยาม ขณะทก่ี ารสรา้ งทางรถไฟมายงั เมอื งโคราชกไ็ ดถ้ กู จบั ตา มองอย่างคาดหวังด้วยความกระตือรือร้นเป็นอันมาก จึงนับเป็นการเสี่ยงภัย อย่างกลา้ หาญและสมควรที่จะไดร้ ับความส�ำเรจ็ ความยุง่ ยากนานบั ประการท่ี พบมสี าเหตมุ าจากเกาะแกง่ อปุ สรรคทางนำ้� ตา่ งๆ และจากปรมิ าณการคา้ ทเ่ี พมิ่ มากขนึ้ ดงั นน้ั การจดั ระบบในแมน่ ำ้� ใหโ้ ลง่ สะดวกสบายจงึ นา่ จะเปน็ การกระทำ� ทม่ี ปี ระโยชน์ เรือขุดเป็นเรือท่ีใช้กนั ตลอดลำ� น�้ำรวมไปถึงล�ำคลองสายย่อยตา่ ง ๆ ชาวบา้ นพงึ่ พาการจบั ปลาจากสายนำ�้ เหลา่ นอ้ี ยมู่ ากแตท่ วา่ ทางนำ�้ ทพ่ี วกเขา ต้องแล่นเรือไปนั้นคดเคี้ยวมากในช่วงน้�ำลึก ท�ำให้การเดินทางต้องล่าช้าเกิน กวา่ ที่จะใชเ้ ป็นทางหลวงประจำ� เมอื งตามปกติ โกดังสินคา้ ชาวจีน เมอื งโคราช

หา้ ปใี นสยาม เลม่ ๑ 303 อุตสาหกรรมท่ีส�ำคัญในเมืองโคราชคือการทอ ผ้านุ่ง เป็นการทอด้วย ไหมสลับสงี ดงามแปลกตา ส่วนมากผ้าท่ที อจะนยิ มใชโ้ ทนสีเขียว ชมพู หรือสี อนื่ ๆ โดยปกตวิ ิธีเดยี วทีจ่ ะซื้อไดก้ ค็ อื บอกให้พวกเขาร้วู ่าอยากจะดูผา้ จากน้ัน ผหู้ ญงิ ชาวบา้ นจะเขา้ มารมุ ลอ้ มทลี ะคนสองคนพรอ้ มดว้ ยผา้ ทอหลากหลายมา ให้เลือก คุณอาจจะเดินไปเลอื กซอ้ื ผา้ เองตามร้านไดท้ ุกเม่ือ ชุมชนชาวจีนจะอยู่ด้านนอกประตูทางทิศตะวันตกตรงบริเวณท่ีมีถนน เส้นหลกั ทตี่ ัดต่อมาจากเมอื งสระบุรี ภาพการมาถงึ ของกองคาราวานฝูงวัวนับ ร้อยๆ คู่พร้อมด้วยเสียงกระดึงจ�ำนวนมากเหนือหนอกของมันกระทบกันดัง กรุ๋งกริง๋ ไปทว่ั ในขณะที่กองคาราวานอกี กองหนึง่ ก็กำ� ลังเก็บข้าวของเตรยี มตวั เคลอ่ื นยา้ ยเปน็ ภาพทด่ี สู ดชนื่ มชี วี ติ ชวี าไมน่ อ้ ย กลา่ วไดว้ า่ ชาวจนี ในเมอื งสยาม นั้นเหมือนกับชาวอังกฤษในสหรัฐอเมริกาในการท่ีจะเลือกสรรผู้หญิงท่ีดีท่ีสุด เพื่อให้มาแต่งงานกับพวกตนเน่ืองจากพวกเขามีสาวๆ มาเสนอตัวให้เลือก มากกว่า จึงใช้วิธีเลือกสรรสุภาพสตรีต่างๆ อย่างพินิจพิจารณามากยิ่งกว่าชา ยอืน่ ๆ ทสี่ ัญชาตเิ ดียวกบั หญิงน้นั กระท�ำกนั ที่อยู่อาศัยของชาวจีนในเมืองโคราชค่อนข้างแปลกเพราะสร้างด้วยอิฐ โคลนกอ้ นใหญ่ ตรงสว่ นมมุ จะกอ่ ขน้ึ ไปจนอยหู่ า่ งจากหลงั คาดนิ ประมาณ ๓ ถงึ ๔ ฟตุ และจะมีหลังคาจากขนาดกวา้ งวางคลุมพน้ื ทีต่ วั บ้านไว้ท้งั หมด ผลก็คอื ทำ� ใหม้ นั เปน็ อาคารทม่ี อี ากาศเยน็ ตลอดเวลา ดา้ นในมหี อ้ งเกบ็ ของขนาดกำ� ลงั เหมาะไวก้ นั โจรผรู้ า้ ย เปน็ ห้องเก็บของที่ปลอดภัยมากกว่าและโอโ่ ถงมากกวา่ บ้านไมท้ ง้ั หลายในประเทศน้ี นอกจากนกี้ ไ็ มม่ ขี ้อดีอะไรอีก เชน่ เดียวกบั ทกี่ าร อาศัยอยู่บนพ้ืนดินย่อมมีความมั่นคงแข็งแรงและถูกสุขอนามัยน้อยกว่าอาศัย อยบู่ นเสาตอม่อเหนอื พนื้ ราว ๖ ถึง ๑๐ ฟุตอย่างไมต่ ้องสงสยั เมือ่ เราเสร็จงานกบั พระประสิทธ์ิและไดพ้ ักผ่อนกันทั่วหนา้ ท้ังคณะแล้ว พวกเราก็เริ่มต้นเช้าวันใหม่ซึ่งส่อเค้าว่าคงจะร้อนไม่ใช่น้อย ตลอดการเดินเท้า ระยะสน้ั ชว่ งสดุ ทา้ ยเพอ่ื ไปยงั เมอื งสระบรุ ที อี่ ยหู่ า่ งออกไปเพยี ง ๑๔๕ กโิ ลเมตร ภาพของผู้คนลว้ นแลดแู จ่มใสดว้ ยความสะอาดสะอ้าน สวมใส่ ผ้านงุ่ ท่มี ีสีสัน

304 บทท่ี ๑๑ หวั เมืองลาว (ตอนตอ่ ) - ทร่ี าบสูงโคราช สวยงามและเปน็ ผทู้ มี่ ีนำ�้ ใจโอบออ้ มอารีอยา่ งยง่ิ ซง่ึ ทำ� ให้เรารู้สกึ คิดถึงบ้าน แต่ ประมาณ ๑๐ ช่วั โมงผา่ นไปพวกเขาก็จะจำ� ภาพคนเดมิ ๆ ไมไ่ ด้อีก พระอาทิตย์ กำ� ลงั จะลบั ขอบฟา้ ซง่ึ กห็ มายถงึ ความมดื กำ� ลงั คบื คลานเขา้ มา เมฆหนาครอบคลมุ ทว่ั ผนื แผน่ ฟา้ แลว้ ฝนกต็ กกระหน่�ำใสเ่ ราอยา่ งไมย่ งั้ เราแทบจะไมร่ รู้ อ้ นรหู้ นาว กบั สายฝนเนอ่ื งจากนำ้� นนั้ ทว่ มขน้ึ มาจนถงึ คอ แนวตน้ ไมท้ ท่ี อดยาวแลเหน็ ไกลๆ ขา้ งหนา้ เราเปน็ เส้นสีดำ� ตัดกับท้องฟา้ ตรงท่ซี ึ่งครงั้ หนง่ึ เราเคยยืนอย่บู นพ้ืนดิน ท่ีส�ำคญั กค็ ือ เราตอ้ งไปยังที่น่ันและไปเอาเกวยี นมา วัวต้องพากนั ว่ายน�้ำส่วน พวกผู้ชายก็ต้องยกไหล่เกวียนให้ข้ึนสูงเข้าไว้ โชคดีตรงท่ีน้�ำจะทะลักเข้าจมูก เฉพาะคนท่ตี วั เตยี้ ทีส่ ุดเท่านัน้ มกี ารทำ� เครื่องหมายไว้เพยี ง ๒ - ๓ แหง่ เพือ่ ชว่ ยให้พวกเขาไปกนั ไดถ้ กู ทางโดยจะมีไฟจุดไวต้ รงรมิ ฝงั่ เห็นลบิ ๆ เหมือนเป็นไฟสัญญาณ และจุดเอาไว้ เพ่ือให้ความอบอุ่นยามเมื่อพวกเขาไปถึง บางโอกาสเครื่องหมายนั้นก็จะหาย ไปบ้างในตอนท่ีเขาล่ืนไถลจากบริเวณท่ีตื้นๆ ลงไปตรงที่น้�ำลึกถึง ๑๒ ฟุต จนกระท่ังเท่ียงคืนทุกคนจึงมาถึงพร้อมกันท่ีวัดใกล้ท่ีสุด ส่วนเกวียนก็ค่อยๆ ทยอยมาถงึ ข้าวสารบางสว่ นถูกน�ำออกมาหงุ แตม่ คี นกนิ ลงอยู่แค่ ๓ - ๔ คน เท่านั้น ทเี่ หลอื ตา่ งพากนั ล้มตัวสลบไสลเหมอื นทอ่ นซงุ วันต่อมาเราได้รับวัวที่จะใช้เป็นพาหนะและได้น�ำคนเจ็บข้ึนนั่งบนหลัง ม้าซึ่งตอนนพ้ี วกเขาดมู อี าการแขง็ แรงน่าพอใจ เราเคล่ือนขบวนโอบกระหนาบ แนวนำ้� ทว่ มไปยงั ทดี่ อนตรงรมิ ปา่ ทางดา้ นทศิ ใต้ ไปบรรจบกบั เสน้ ทางสายหลกั ที่ลาดบวั ขาว ซ่ึงเราโชคดีมากทีเดียวทเ่ี จอ ท�ำเนยี บ ท่ีพกั มหี ลังคาแห่งเดยี วบน เสน้ ทางสายนน้ั เราเสียเวลาอยูท่ ่นี ี่ ๓ วัน คลอง เบอ้ื งหนา้ เรามนี �้ำขน้ึ สูงถึง ๑๐ ฟตุ ในตอนกลางคนื เราไมส่ ามารถเดนิ ทางยอ้ นมาขา้ งหลงั ไดเ้ ลยเพราะขา้ งนอก ดา้ นหลงั เราเตม็ ไปดว้ ยน้�ำ ขณะทน่ี �ำขา้ วและยาควนิ นิ ออกมาแจกจา่ ยและผคู้ น ตา่ งลม้ หมอนนอนเสอ่ื กนั ดว้ ยพษิ ไข้ เรากไ็ ดใ้ ชเ้ วลาวนั ทส่ี องเพอ่ื ตอ่ แพไมไ้ ผแ่ ละ ผกู โยงเสน้ หวายขา้ มกระแสน้�ำ ต้นไมต้ น้ ใหญๆ่ และก่ิงกา้ นของมนั หักโค่นและ ไหลลงมาตามกระแสนำ�้ มองดเู หมอื นจรวดขนาดมหมึ า ระดบั นำ�้ ขนึ้ สงู อยตู่ ลอด

ห้าปใี นสยาม เล่ม ๑ 305 เวลา และท้ายท่ีสุดเมื่อแพของเราเริ่มล่องไปตามทางน้�ำของมัน แนวเส้นทาง ตา่ งๆ กถ็ กู นำ�้ ท่วมจนมองไมเ่ หน็ แพจงึ ล่องลงมาอยา่ งรวดเร็วตามแรงกระแส น�้ำเชี่ยว แทรกผ่านก่ิงก้านต้นไม้ที่ลอยขวางอยู่และในที่สุดแพก็แตก เรากลับ มารับประทานอาหารเย็นอย่างฟกช�้ำและอ่อนล้าและสุดแสนท่ีจะเบ่ือหน่าย กระแสน�้ำเยน็ ยะเยอื กทต่ี อ้ งลงไปแชต่ วั ท�ำงานในนนั้ แตข่ นาดของถงุ ใสข่ า้ วสาร ทีเ่ ล็กลงทกุ ที ๆ จะคอยเตอื นใหร้ ูต้ วั วา่ เราตอ้ งพยายามกันอีกคร้งั เชา้ วันตอ่ มา เราจึงเริ่มงานเหนือจากต�ำแหน่งเดิมข้ึนไปอีกไม่กี่กิโลเมตร และท�ำการต่อแพ ขึน้ ใหม่ ตกคำ�่ แพจึงพร้อมที่จะลงน�้ำได้ ฝนได้หยุดตกไปแล้วและเมอ่ื ถึงร่งุ แจ้ง แพอันสวยงามของเราก็ได้ลอยขวางทางอยู่ มองเห็นได้ชัดเจนอยู่เบ้ืองหน้า สายตาอันเบิกบานของพวกเรา จันทึก๑ (Chantuk) เป็นหมู่บ้านยากจนทุรกันดารขนาดประมาณร้อย หลังคาเรือน แม้แต่ภายในบริเวณก็ยังไม่มี ศาลา แต่เรายังพอจะมีข้าวกับ ปลาแห้ง และได้ยินเรื่องเก่ียวกับทางยกระดับอันน่าท่ึงที่ก�ำลังท�ำขึ้นส�ำหรับ สรา้ งทางรถไฟทเี่ มอื งปากเพรยี วกบั เรอื่ งรถจกั รไอน�้ำแบบพเิ ศษทก่ี �ำลงั สรา้ งขน้ึ ทีน่ ั่น ม้าเร็วสองคนมาถึงพร้อมกับถงุ ไปรษณยี ์ ๒ ถุงและอยูร่ บั ประทานอาหาร เย็นกบั เรา พวกเขาดเู หน่ือยและอ่อนลา้ แทบขาดใจและเล่าใหฟ้ งั วา่ ทางหลวง หรอื เสน้ ทางสายหลกั ทอ่ี ยใู่ นปา่ นน้ั มโี คลนทว่ มถงึ ตน้ ขาจนเกอื บจะเดนิ ทางผา่ น ไปไม่ไดอ้ ยแู่ ลว้ มีชาย ๒ คนจบั ไข้ล้มตายอยู่ในเสน้ ทาง หลังจากน้ันไมน่ านคน ใหมอ่ กี ๓ คนก็มาถึง ผูห้ ญิงคนหนง่ึ ในนั้นสะอกึ สะอน้ื รำ�่ ไห้ พวกเขาได้ทิ้งร่าง ของเพอ่ื น ๒ คนไว้ระหว่างทาง ดว้ ยความตน่ื กลวั วญิ ญาณของผตู้ ายจนไม่กล้า ท่ีจะเผาเขา ได้ยินมาว่าเส้นทางที่อยู่ถัดขึ้นมาตอนบนทางด้านทิศใต้มีสภาพดี กวา่ วันต่อมาพวกเราจงึ รีบรุดไปยงั บ้านขนงพระท่ามกลางกระแสนำ้� รอ้ นเปน็ ควนั คลุ้งในตอนเชา้ และกระแสนำ้� ท่ีทะลักท่วมท้นในตอนบ่าย ฝูงวัวต่างต้องกระเสือกกระสนอยู่ในทะเลโคลนท้ังๆ ที่มีอาการเจ็บคอ และไอเนอ่ื งจากการทฝ่ี นตกลงมาไมห่ ยดุ หยอ่ น เปน็ ชว่ งเวลาทย่ี ากลำ� บากอยา่ ง แท้จรงิ จนกระทง่ั ตกค่�ำกย็ งั ไมส่ ามารถไปถงึ ทหี่ มายได้ พวกเราถงึ หมบู่ า้ นตอน ๑ จันทกึ ชอ่ื เดมิ ของอำ� เภอสีควิ้ จังหวัดนครราชสีมา – สวป.

306 บทท่ี ๑๑ หวั เมืองลาว (ตอนตอ่ ) - ทรี่ าบสูงโคราช ท่ีมืดแล้วโดยมีชาวบ้านผู้เอื้ออารีออกมาต้อนรับขับสู้คณะของพวกเรา พวก ผู้ชายและข้าพเจ้าต่างปืนข้ึนไปยังยุ้งฉางเก็บข้างหลังเล็กๆ ที่สร้างใหม่บนเสา ตอม่อสงู ขนาดของมนั พอดตี ัวเสียจรงิ ๆ ขา้ งในนัน้ สะอาดสะอ้าน และเราก็ใช้ วิธีจุดไฟสุมไว้ข้างใต้เพ่ือท�ำให้มันอบอุ่น พวกเรามีความสุขส�ำราญในยามเย็น กับชามข้าวสวยร้อนๆ และกุ้งแห้ง พร้อมท้ังสูบซิการ์ท่ีได้มาจากเป้หลังของ ขา้ พเจา้ ฟงั เสยี งฝนซดั ซา่ สาดกระเซน็ อยบู่ นทนี่ อนฟางหญา้ แหง้ อกี สามวนั ถดั มาฝนกย็ งั ไมย่ อมหยดุ ตก พวกเราตอ้ งลยุ เขา้ ไปหาลำ� แสงโพลเ้ พลข้ องปา่ อนั ชมุ่ โชกอยา่ งทลุ กั ทเุ ลและตงั้ คา่ ยพกั แรมกนั อยา่ งสดุ ความสามารถ เสยี งฟา้ คำ� ราม ไมห่ ยดุ หย่อนจากฝนทเี่ ทลงมาอย่างหนกั สาดใส่ใบไมอ้ ยา่ งไรค้ วามปรานี ผสม ผสานอยตู่ ลอดทงั้ คนื รว่ มกบั เสยี งครวญครางของคนปว่ ย ความไมส่ บายใจเกย่ี ว กบั เรอ่ื งกระแสนำ�้ เชย่ี วกรากทว่ มทน้ ไมห่ ยดุ หยอ่ นและอาหารปนั สว่ นทข่ี าดแคลน ลงเรอ่ื ยๆ อาการครน่ั เนอ้ื ครนั่ ตวั ทยี่ ดื เยอ้ื มาจนถงึ อรณุ รงุ่ ความรนั ทดทตี่ อ้ นรบั วนั ใหม่ ความเปยี กชน้ื ยาวนานนบั ชว่ั โมงทส่ี าดกระเซน็ เขา้ ถงึ กลมุ่ หมอกอนั ชมุ่ โชก การตอ้ งออกไปลุยฝ่าแอง่ น�้ำตน้ื อยา่ งไม่หายใจหายคอ และความจ�ำเป็นท่ี จะต้องออกไปเผชิญเหตุการณ์ท้ังหมด ล้วนแต่เป็นเหตุการณ์หลักๆ ของการ เดินทางท่ามกลางสายฝน ไม่มีใครที่ได้รับสิทธิพิเศษให้ผ่านเข้าไปในนั้นจะ สามารถลืมเลือนในความกล้าหาญและน�้ำอดน้�ำทนซ่ึงเป็นคุณสมบัติของชาว พน้ื เมอื งลงได้ หรอื สามารถทจ่ี ะฝา่ ออกมาโดยไมท่ งิ้ อคตทิ งั้ หลายแหลเ่ อาไว้ ทงั้ ยังเกิดความรู้สึกยอมรับนับถือใหม่ๆ ท่ีมิอาจลืมเลือนในตัวบุคคลที่ร่วมทรหด อดทนมากบั เขาดว้ ย

ห้าปีในสยาม เลม่ ๑ 307 พาหนะในการเดนิ ทาง พวกเราเดินทางผ่านกองคาราวานหลายกลุ่มท่ีต้ังค่ายพักแรมอยู่ตรง บริเวณริมปา่ ด้านนอกเพื่อรอให้สภาพอากาศและกระแสนำ�้ มสี ถานการณด์ ีข้นึ พรอ้ ม ๆ กบั จะไดถ้ นอมววั และปกปอ้ งสนิ คา้ ตา่ งๆ เอาไว้ พวกเขาน�ำเอากระจาด มาวางเรยี งไวด้ า้ นขา้ งเปน็ แถวเปน็ แนวแบบเดยี วกบั การตงั้ คา่ ย เพอื่ เอาไวต้ อ้ น สตั ว์ต่างๆ ใหเ้ ขา้ ไปในตอนกลางคืนซ่งึ เป็นวธิ ปี อ้ งกนั ภยั จากเสอื และโจรผรู้ า้ ย กระจาดแต่ละใบจะถกู คลมุ ไว้ดว้ ยหญา้ คาหรือแฝก พอตกกลางคืนพวกผูช้ าย ในกองคาราวานก็จะคลานขึ้นไปบนปากตะกร้า ซึ่งด้านบนนั้นจะมี ใบลาน ปกคุลมอยู่ นับเป็นเวลาหลายวันท่ีพวกเขารออยู่จนกระแสน้�ำเชี่ยวซาลงและ ฝนฟา้ หยดุ ตก ววั ของพวกเราไดถ้ กู กกั บรเิ วณไวใ้ นระยะ ๒๐ กโิ ลเมตร จากเมอื ง ปากเพรียวอันเน่ืองมาจากกระแสน�้ำท่วมฉับพลันที่เราเพิ่งลุยข้ามผ่านมาเมื่อ ๒ ช่ัวโมงกอ่ นหน้านี้ เราพกั แรมท่ีตรงน้นั อยู่ ๒ วนั ขณะที่ใครๆ อาศยั กันอยูท่ ี่ ใน ศาลา และจัดการตากผ้าผ่อนให้แห้ง ข้าพเจ้ากลับมาได้ฟังภาษาพูดของ ตนเองอีกครงั้ จากปากของวศิ วกรชาวสก็อตผู้มจี ิตใจเออ้ื อารี เขายกเตยี งนอน ทมี่ ีสภาพเปน็ เตยี งจรงิ ๆ ให้ขา้ พเจ้าได้หลับนอนและยังยกเสือ้ ผา้ มากมายของ

308 บทที่ ๑๑ หัวเมอื งลาว (ตอนตอ่ ) - ทีร่ าบสูงโคราช เขาเองใหข้ า้ พเจา้ ไดส้ วมใส่ ตวั ของขา้ พเจา้ เองเวลานคี้ ำ� นงึ ถงึ แตเ่ รอื่ งประโยชน์ ใช้สอยมากกว่าการแตง่ กายใหด้ ูดี หัวรถจักรส�ำหรับลากขบวนรถไฟแห่งแรกในเขตนี้ก�ำลังเปิดใช้งาน คน ของขา้ พเจ้าต่างพากันคกุ เข่ายกมอื ไหว้ ขณะทผ่ี ่านมันไป โดยท�ำเช่นเดยี วกับ เวลาท่ีเขายกมอื ไหว้พลงั อำ� นาจทพ่ี วกเขาเกรงกลวั และนับถือ มนั ไมใ่ ชแ่ คร่ ู้สึก ตกใจนดิ หนอ่ ยเมอ่ื ไดป้ ระจกั ษว์ า่ คนหวั โบราณทวั่ ไปทเี่ ปน็ แบบเดยี วกบั พวกเขา มีอาการแสดงการยอมรับนับถือและยอมจ�ำนนต่อพลังอ�ำนาจอันย่ิงใหญ่ ดเู หมอื นพวกเขาจะรสู้ กึ วา่ พลงั อำ� นาจซงึ่ แฝงตวั อยใู่ นสงิ่ ประดษิ ฐค์ ดิ คน้ อนั ทรง อานุภาพได้ตั้งตระหง่านอยู่ตรงหน้าอย่างเงียบงัน บางทีพวกเขาคงจะรู้ว่านั่น เป็นส่ิงเล็กน้อยท่ีควรจะแสดงออกต่อหน้าสิ่งที่พิชิตโลกได้ ซ่ึงก็คือ พลังไอน้�ำ นั่นเอง การเดินทางระยะส้ันๆ เพียง ๙๐ ไมล์ ของเรากินเวลาถึง ๑๐ วัน ซ่ึงเวลาตอนน้ันมันย่ัวยุให้เราเกิดความคิดว่าในวันหน่ึงทางรถไฟคงจะพาเรา เดนิ ทางไปในระยะทางครึ่งหนง่ึ น้ันโดยใช้เวลาเพียงไมก่ ีช่ ั่วโมง พวกเราไดร้ บั ขา่ วเปน็ ครง้ั แรกเกยี่ วกบั เรอื่ งความยงุ่ ยากทก่ี ำ� ลงั คบื คลาน เข้ามาทางด้านชายแดนอาณานิคมฝร่ังเศสเม่ือเดินทางมาถึงเมืองปากเพรียว และอยุธยาโดยทางเรือ ขณะท่ีเราใช้วิธีเดินทางลงมาตามแม่น�้ำ เราได้เห็นว่า บนสองฟากฝง่ั ของแมน่ ำ้� สกั ๑ เรอื่ ยมาจนถงึ แมน่ ำ�้ เจา้ พระยามปี ระชาชนตงั้ บา้ น เรือนอาศัยอยู่เป็นจ�ำนวนมากอย่างน่าสังเกต แตกต่างจากเม่ือตอนท่ีเราเดิน ทางผา่ นไปเมอื่ ๕ เดอื นทีแ่ ล้วซึง่ ตอนนัน้ มีแตห่ มบู่ า้ นและเมอื งเลก็ ๆ น้อยๆ ไม่ สลกั สำ� คัญตั้งอยู่กระจดั กระจายอย่างเห็นได้ชดั ข่าวคราวความยงุ่ ยากทีเ่ ราได้ รบั ฟงั มาไดร้ บั การยนื ยนั ดว้ ยการปรากฏตวั ของเรอื ปนื ฝรงั่ เศสในขณะทเี่ ราลอ่ ง เรือลงมาเพ่อื ขนึ้ บกตรงบรเิ วณพ้นื ท่รี าบล่มุ ซึง่ ต่อเขตกบั กรุงเทพฯ และอกี ครง้ั หน่ึงจากการที่เห็นธงทิวสีขาวปลิวไสวออกมาจากทางด้านท้ายเรือรบหลวงส วฟิ ท์ (Swift) การทไ่ี ดเ้ หน็ สว่ นหนงึ่ ของแวน่ แควน้ องั กฤษแมจ้ ะเปน็ เพยี งสง่ิ เลก็ ๑ ต้นฉบับใช้คำ� วา่ Nam Sak หมายถงึ แม่น้ำ� ป่าสกั – สวป.

ห้าปใี นสยาม เล่ม ๑ 309 นอ้ ยมนั เปน็ ความรสู้ กึ เหมอื นไดก้ ลบั บา้ นแลว้ จรงิ ๆ มนั ดสู ะอาดสะอา้ นและสงา่ งามเมอ่ื เราไดเ้ หน็ มนั หลงั จากการเดนิ ทางอนั ลำ� บากยากเขญ็ และสดุ แสนโสโครก ทั้งมวล ช่างเป็นความรื่นเริงบันเทิงใจเสียจริงท่ีได้เห็น เรือหลวง “สวิฟท์” (Swift)๒ อนั เกา่ แกต่ ดิ ตาตรงึ ใจอยใู่ นความทรงจำ� ของเรอื ขบั ไลไ่ ทย ในเรอื่ งความ ปราดเปรียวว่องไวท่ามกลางสายตาของพวกเราในหลายๆ เดือนถัดมาอยา่ งท่ี ไม่มีเรือล�ำใดจะสร้างความประทับใจไว้ในความทรงจ�ำได้มากไปกว่านี้ ความ สง่างามและความมีประสิทธิภาพที่เกิดจากกัปตันเคอร์บ้ี (Kirby) และลูกเรือ ของเขาท�ำให้มันเป็นเรือทไี่ ดร้ ับความชืน่ ชมจากเรือฝรง่ั เศสหลาย ๆ ล�ำท่ีอยู่ใน สถานที่เดยี วกนั นน้ั เกอื บสามปถี ดั มาขา้ พเจา้ มธี รุ ะตอ้ งขนึ้ ไปเผชญิ ชะตากรรมทเ่ี มอื งโคราช อีกครั้งและมีเส้นทางเกิดขึ้นอีกหลายเส้นทางแตกต่างจากการเดินทางเที่ยวท่ี แลว้ อยา่ งเหน็ ไดช้ ดั จดุ หมายของขา้ พเจา้ คอื เหมอื งทองแดงทเ่ี มอื งจนั ทกึ ซง่ึ เคย จมอยใู่ ต้นำ้� เม่ือครงั้ ที่เราเดนิ ทางมาถึงในปี พ.ศ.๒๔๓๖ ขา้ พเจ้าจ�ำใจตอ้ งเดิน ทางตอ่ ไปยงั เมอื งโคราชเพอื่ ใหค้ ำ� แนะนำ� ทจี่ ำ� เปน็ แกพ่ วกผชู้ ายหวั หนา้ หมบู่ า้ น ท่ีท่านขา้ หลวงเมืองนน้ั ส่งมา นกั เดินทางชาวออสเตรเลยี ทชี่ ื่อ ดร.มอร์ริสันซ่ึงอยูท่ ก่ี รุงเทพฯ ในขณะ นนั้ ไดว้ างโครงการเดนิ ทางระยะไกลไปสยู่ นู านโดยจะเรมิ่ ตน้ ทเี่ มอื งโคราช แมว้ า่ กอ่ นหนา้ นนั้ ไมน่ านนกั ขา้ พเจา้ จะไดด้ มื่ นำ�้ มะพรา้ วของเขาและไดร้ บั การตอ้ นรบั ท่ีเขาให้ความส�ำคัญกับมันมากท่ีเมืองจันทบูรณ์ แต่ถ้าพูดถึงข้อผิดพลาดที่มี ด้วยเกียรติของข้าพเจ้าแล้วนายแพทย์ผู้มีชื่อเสียงท่านน้ีคงจะต้องอดทนต่อ เจตนาไม่บริสุทธิ์ท่ีผู้คนมีต่อรายงานน้ันอย่างแน่นอน และหลังจากน้ันราวๆ ๑๐ วนั เราก็ไดก้ ลายมาเปน็ เพื่อนร่วมเดินทางกนั เราสามารถเดินทางได้ตลอดเส้นทางเพื่อไปยังพระราชวังบางปะอินซ่ึง เปน็ พระราชวงั ฤดรู อ้ นของพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั รถไฟสามารถแลน่ ไป สเู่ สน้ ทางนนั้ ได้ แตเ่ นอื่ งจากน�้ำไดท้ ว่ มขอ้ ตอ่ สว่ นโคง้ ทใ่ี ชร้ บั น�้ำหนกั ของสะพาน ๒ H.M.S.Swift เรอื หลวงของสมเดจ็ พระราชินอี งั กฤษ – สวป.

310 บทที่ ๑๑ หวั เมอื งลาว (ตอนต่อ) - ท่รี าบสงู โคราช บางแหง่ ทำ� ใหต้ อ้ งใชร้ ถเลอื่ นในระยะทางสว่ นทเ่ี หลอื มอี ยเู่ รอ่ื งหนงึ่ ทน่ี กั สำ� รวจ ซึ่งไม่ใช่มืออาชีพอาจจะไม่รู้แต่ก็ต้องรู้สึกผิดสังเกตต่อจ�ำนวนหินเพียงน้อยนิด ท่ีใช้โรยพ้ืนทางรถไฟตามเส้นทาง การใช้หินโรยพื้นหนาเพียงแค่ ๖ นิ้วนับว่า นอ้ ยเกนิ ไปจรงิ ๆ สำ� หรบั ภมู ปิ ระเทศท่มี ีฝนตกหนักหนว่ งเช่นนี้ และจริงๆ แล้ว ทกุ ครงั้ ทเ่ี จอฝนตกหนกั กจ็ ำ� เปน็ ทจ่ี ะตอ้ งทำ� การซอ่ มแซมหนิ โรยทางรถไฟแตล่ ะ เสน้ ทางเป็นการใหญ่ บางครั้งกต็ อ้ งโรยหินสงู ถึง ๑๘ นวิ้ ในหลายๆ พนื้ ท่ี จากการทมี่ ีหินโรยพ้นื ไว้น้อยเกินไปเพยี งแค่ ๖ น้ิว และมรี างรถไฟที่รับ น�้ำหนักได้เพียง ๕๐ ปอนด์ ดังนั้นการว่ิงเร็วๆ จึงไม่อาจท�ำได้ อย่างไรก็ดี เคร่อื งจักรตา่ งๆ ท่อี อกแบบมาอย่างราคาถูกๆ ยอ่ มไมใ่ ช่เครอื่ งจกั รทีส่ ามารถ ว่ิงได้รวดเร็ว ดังนั้นการเดินรถภายใต้สถานการณ์ปกติธรรมดาก็คงจะยากพอ อยแู่ ล้ว รถไฟทีน่ ีใ่ ช้เครื่องจักรอยู่ ๒ แบบ คอื แบบกระบอกสบู ๑๒ นวิ้ ๒ คู่ กบั แบบ ๑๓ น้ิว ๓ คู่ ส�ำหรับวิ่งขึน้ เขา สว่ นทีแ่ พงทส่ี ุดของรถลากเลือ่ นคอื ส่วน ตู้โดยสารท่ีประทบั ของพระราชวงศแ์ ละหอ้ งผ้โู ดยสารของข้าราชบริพาร การสร้างเส้นทางท�ำได้ล่าช้าเน่ืองจากการไม่ลงรอยกันอย่างออกนอก หนา้ ระหว่างเจา้ กรมรถไฟซึง่ นายเบ็ตเก้ (Herr Betche) ทำ� หนา้ ท่ีเปน็ ตัวแทน กรมรถไฟและนายเมอร์เรย์ แคมเบลล์ (Murray Campbell) วศิ วกรผรู้ บั เหมา การสรา้ งทาง ความเสยี หายของสะพานทเี่ กดิ ตามมานน้ั ทำ� ใหม้ รี ายจา่ ยเพม่ิ ขนึ้ และมีความล่าช้าขึ้นอย่างมากมายทั้งในด้านการขนส่งส่ิงของทางน้�ำขึ้นไปยัง บรเิ วณทอ่ี ยเู่ หนอื กวา่ เสน้ ทางทกี่ ำ� ลงั กอ่ สรา้ ง และเปน็ การยบั ยง้ั มใิ หผ้ รู้ บั เหมา สามารถสง่ สมั ภาระทง้ั หมดขนึ้ ไปตามทางทสี่ รา้ งคบื หนา้ ไปได้ ไมว่ า่ ปญั หาเรอื่ ง ความเสียหายของเสาตอม่อจะเกี่ยวข้องกับการออกแบบที่ผิดพลาดของกรม รถไฟหรอื การกอ่ สรา้ งอยา่ งสกุ เอาเผากนิ ของผรู้ บั เหมากต็ าม เมอ่ื รวมกบั ปญั หา อกี จปิ าถะทเ่ี กยี่ วขอ้ งกบั เรอ่ื งดงั กลา่ วจงึ ตอ้ งจดั แจงใหม้ กี ารไกลเ่ กลย่ี กนั ไปเมอ่ื เร็วๆ น้ี ธรรมชาตขิ องผิวดนิ ช้นั บนท่มี ีลักษณะอุ้มน�้ำมากจนซมึ ลงไปถงึ ชั้นดินท่ี อยู่ลึกตอนล่าง กับแหล่งระบายน้�ำจ�ำนวนมากและสะพานเล็กสะพานน้อยท่ี

ห้าปีในสยาม เล่ม ๑ 311 จ�ำเป็นต่อการข้ามผ่านแหล่งน�้ำต่างๆ ในช่วงขณะที่มีฝนตก ล้วนแต่เป็นส่ิงท่ี เพมิ่ ความยงุ่ ยากใหญห่ ลวงใหก้ บั การกอ่ สรา้ งทางขา้ มผา่ นทรี่ าบลมุ่ แมน่ ำ�้ เจา้ พระยา มากยิ่งขึ้น เส้นทางจะแล่นคู่ขนานกับแม่น�้ำไปไกลจนถึงจังหวัดอยุธยา และ แม้ว่าจะมหี มบู่ ้านใหมๆ่ หลายแหง่ ผดุ ข้นึ มาควบคู่กันไป แต่เมอื่ ถงึ เวลาแมน่ ้�ำ กด็ จู ะผกู ขาดการเปน็ เสน้ ทางสญั จรทด่ี ที สี่ ดุ ยงั คงเปน็ ศนู ยร์ วมแหลง่ ชมุ ชนพอๆ กบั การเปน็ เสน้ ทางหลวงราคาถกู ทเี่ ปดิ กวา้ งไปทวั่ ทกุ สารทศิ เปน็ เสน้ ทางทช่ี าว สยามคนุ้ เคยทจ่ี ะใช้และยึดตดิ กันมานาน จากเมอื งอยธุ ยา (๖๘ กโิ ลเมตร) เสน้ ทางจะเลยี้ วไปทางตะวนั ออกสเู่ มอื ง ปากเพรยี ว (สระบรุ ี) รมิ ฝ่ังแม่น�้ำปา่ สกั ซ่งึ เปน็ สถานทีต่ ้งั ต้นของกองคาราวาน ทุกขบวนท่จี ะเดินทางไปยังเมอื งโคราช ดงั นน้ั ถา้ ใช้ทางนำ้� จะตอ้ งขนสินคา้ ไกล กวา่ สว่ นท่ีแก่งคอย (๑๑๘ กโิ ลเมตร) เสน้ ทางจะสรา้ งห่างจากแม่น้�ำ จงึ อาจ กลา่ วไดว้ า่ จะไม่กอ่ ให้เกดิ การแขง่ ขันกับการสัญจรทางนำ้� ได้อกี ต่อไป เส้นทาง เรม่ิ ตน้ บกุ ฝ่าขึ้นไปยัง ทไี่ ร่ ทม่ี ีพิษผ่านแนวพืชพันธ์ุชน้ั ต�่ำที่รกทึบสูแ่ นวหินตัด แหง่ แรกทท่ี บั กวาง และจากทบั กวางไปยงั หนิ แลบเสน้ ทางจะคดเคย้ี วมงุ่ สแู่ นวปา่ ดิบของเทือกเขาของดงพญาเย็นอันน่าสะพรึงกลัว การท�ำงานท่ีบริเวณเหนือ แกง่ คอยกอ่ ใหเ้ กดิ การลม้ ตาย หลายครงั้ ทเี่ กอื บจะรกั ษาชวี ติ พวกกลุ พี วกถงึ ทมี งานของผู้รบั เหมาเอาไว้ไม่รอด เนื่องจากความตายและความป่วยไขท้ ำ� ใหต้ อ้ ง ขาดแคลนคนงานอยู่อยา่ งถาวร ภายใน ๕ ปี คนงานประมาณ ๕,๐๐๐ คน รวมทงั้ ชาวยุโรปถึง ๓๖ คน ตอ้ งลม้ ตายจากโรคภยั ทตี่ ดิ เชอ้ื เขา้ มาขณะทำ� งานอยบู่ นเสน้ ทางสายนนั้ เปอรเ์ ซน็ ต์ ของผ้เู สียชวี ิตมากที่สุดน้นั เกดิ ทีบ่ ริเวณเหนือปากเพรยี ว ความยากล�ำบากในการหาคนงานมาท�ำงานต่อสู้กับสภาพอากาศแบบ นน้ั โดยเฉพาะในหนา้ ฝน ทำ� ใหง้ านเกอื บจะตอ้ งหยดุ ชะงกั ในพนื้ ทท่ี ำ� งานหลาย สว่ นทอ่ี ย่ทู างตอนบน สถานีปลายทางตอนน้ีอยู่ที่ตรงระยะ ๑๒๘ กิโลเมตรแรกซ่ึงอยู่ต่�ำกว่า หินแลบมากกว่า ๓ กโิ ลเมตร และถ้าเดินเทา้ ช่วงส้ันๆ ไปตามเสน้ ทางใหญ่สาย

312 บทที่ ๑๑ หัวเมอื งลาว (ตอนต่อ) - ท่รี าบสูงโคราช หลักก็จะไปถึงบา้ นของมิสเตอรร์ อย (Mr.Roy) วศิ วกรชาวสก็อตทีค่ ุมงานสว่ น น้ี พนื้ ทเ่ี ตยี นโลง่ ขนาดใหญห่ นงึ่ ในสข่ี องหนงึ่ ตารางไมลม์ หี นิ ปนู แหลมคมกบั ปา่ ไมใ้ บแหลมรกทบึ ลอ้ มรอบแตล่ ะดา้ น ทำ� ใหบ้ างคนนกึ ถงึ พนื้ ทเี่ ตยี นโลง่ ของพวก ขา่ แจะทางภาคเหนอื ทีม่ ีอยเู่ ปน็ จำ� นวนไมน่ อ้ ย มองเหน็ รม่ เงาและบ้านพักของ พวกกุลีอยู่เป็นระยะๆ เมื่อมิสเตอร์รอยเข้ามารับหน้าที่เมื่อ ๑๒ เดือนก่อนนี้ จำ� นวนคนตายรายวนั ไดเ้ พม่ิ สงู ขน้ึ มาก ชาวจนี จำ� นวน ๕๐๐ คนทพ่ี วกพอ้ งของ เขาชกั ชวนใหเ้ ขา้ มาทำ� งานมชี วี ติ เหลอื รอดอยเู่ พยี ง ๘๖ คนเทา่ นน้ั แตเ่ มอื่ พวก เราไปอยทู่ ี่น่ันมีนิคมของพวกชาวจนี อย่รู าว ๒๐๐ คน และชาวลาว ๔๐๐ คน ในหมพู่ วกเขาไมม่ คี นเจบ็ ไขไ้ ดป้ ว่ ยเลย ทงั้ เรอ่ื งบรเิ วณกวา้ งขวางของพนื้ ทเี่ ตยี น โลง่ และการทอ่ี ากาศและแสงอาทิตย์ถ่ายเทได้อยา่ งปลอดโปร่ง การแนะนำ� ให้ จดั หาน้�ำใชโ้ ดยทางบอ่ และทางทอ่ นำ�้ เหนือข้ึนไปราว ๒ กิโลเมตร รวมทงั้ การ ปรับตัวของมนุษย์ให้เข้ากับสภาพภูมิอากาศและส่ิงแวดล้อม ล้วนเป็นสาเหตุ ของค�ำตอบในเร่อื งน้ี ส�ำหรับใจข้าพเจ้าแล้ว ผลจากความก้าวหน้าของทางรถไฟท่ีน่าสังเกต ท่ีสุดนั้นอยู่ตรงที่ขณะน้ีการจะให้คนเข้าไปด�ำรงชีวิตอยู่ใจกลางป่าเป็นเร่ืองท่ี เปน็ ไปไมไ่ ด้ เพราะส�ำหรบั พวกเขาแลว้ มนั เปน็ สถานทเี่ ลวรา้ ยนา่ สะพรงึ กลวั มา นานนับปี แค่ให้เขาใช้ชีวิตอยู่ในป่านั้นให้ได้มากกว่า ๔ คืนก็ดูเหมือนว่าต้อง ตายแน่นอน น่าเสียใจเป็นอย่างย่ิงที่หลังจากนั้นเพียงไม่กี่เดือนมิสเตอร์รอยก็ ต้องมาตายจากไปด้วยเช้ือโรควายร้ายท่ีตัวเขาได้ต่อสู้เพ่ือลูกน้องมาอย่างสุด ความสามารถ จากการเชือ่ มประสานท้ังไหวพริบ ขดี ความสามารถ และความเป็นมิตร ทที่ ำ� ไดอ้ ยา่ งยากเยน็ สง่ิ ทเี่ ขาไดร้ บั กค็ อื อทิ ธพิ ลทมี่ เี หนอื ชาวลาวอยา่ งนา่ สงั เกต ขณะท่ีทุกๆ ฝ่ายไม่ว่าจะเป็นฝรั่งเศสทางตะวันออกหรืออังกฤษและเยอรมัน ทางตะวันตกต่างพากันสาปส่งลาวตอนใต้กันอย่างวุ่นวายด้วยมันไร้ประโยชน์ ส�ำหรับชาติเหล่าน้ัน แต่มิสเตอร์รอยกลับใช้พวกเขาอย่างเต็มก�ำลัง4 แล้วก็ดู เหมอื นจะชอบพวกเขามากกวา่ พวกชาวจนี ในหลายๆ เรอ่ื ง พวกเขาไมใ่ ชช่ นชาติ 4 นน่ั เป็นการยืนยันถึงเรือ่ งลกั ษณะนสิ ยั โดยข้อสงั เกตของนายโรเบริ ์ต กอร์ดอน (Mr.Robert Gordon) เก่ยี วกบั เรอื่ งปัญหา แรงงานท�ำขึ้นใน พ.ศ. ๒๔๓๔ (วารสาร Society of Arts. ฉบบั ที่ ๑๙๙๘ เล่มที่ ๓๙) – ต้นฉบับ

หา้ ปีในสยาม เล่ม ๑ เดก็ ๆ ท่ตี ลาด ลูกหาบ 313

314 บทที่ ๑๑ หัวเมืองลาว (ตอนตอ่ ) - ทร่ี าบสงู โคราช ทม่ี กั คดิ ลว่ งหนา้ วา่ จะทำ� สงิ่ ตา่ งๆ อยา่ งไร ทง้ั ยงั ไมไ่ ดถ้ กู ปกครองดว้ ยสงั คมลบั ๆ ในกรงุ เทพฯ แบบชาวจนี พวกเขาวา่ นอนสอนงา่ ยยงิ่ กวา่ และตามทม่ี สิ เตอรร์ อย แจ้งไว้ก็คือพวกเขาท�ำงานหนัก ข้อคิดเห็นของเขาท่ีมีต่อพวกชาวลาวท่ีได้มา จากประสบการณท์ ไ่ี ตรต่ รองมาแลว้ คอ่ นขา้ งจะยนื ยนั ในเรอื่ งความคดิ เหน็ ทว่ี า่ ชาวลาวมักจะไม่ค่อยท�ำผิดพลาด แต่จะข้ึนอยู่กับการตัดสินใจถูกผิดของพวก เขาเอง ชาวลาวซง่ึ อยทู่ น่ี น่ั เปน็ พวกลาวพงุ ขาวใบหนา้ กลมสนั้ เปน็ กลมุ่ ชาวลาว ท่ใี ครๆ พากันดถู กู พวกเขารา่ เรงิ ชา่ งกระเซา้ เย้าแหย่ ท�ำงานหนักและไม่คอ่ ย ซกั ลา้ งหรืออาบนำ้� ท�ำความสะอาด ใช้ชีวติ อยู่อยา่ งรา่ เริงสนุกสนานในคา่ ยพกั แรมอนั ห่างไกลตามแนวทางรถไฟทแ่ี ผว้ ถางเข้าไป บางทกี อ็ ยหู่ า่ งจากแหลง่ น้�ำ ที่ใกลท้ ี่สดุ ราว ๒ กิโลเมตร เส้นทางรถไฟในส่วนน้ตี อ้ งผา่ นเข้าไปยงั ชอ่ งเขาลึก หลายแห่ง หินปูนผลึกแก้วใสแจ๋วสีน้�ำเงินอันงดงามจับตาซึ่งเป็นชั้นหินของ ภูมิภาคนี้ประกอบด้วยแร่แคลไซต์ (Calcite) แทรกเป็นเส้นอยู่ตามรอยแตก ขนาดใหญ่เป็นหินที่เปราะมากจากการถูกน้�ำซึมกัดเซาะอย่างหนักจนเกิดรอย แตกแยกด้วยแรงน�้ำ ปัญหานานับปการท่ีเกี่ยวเนื่องกับการเคลื่อนย้ายหิน แตกแยกที่เป็นอันตรายออกจากการสร้างทางในช่องเขา และเร่ืองเปอร์เซ็นต์ ของ “หิน” และ “แร่ธาต”ุ ทอี่ นญุ าตใหจ้ า่ ยผลประโยชนใ์ ห้กบั ผู้รับเหมาก็เปน็ เรื่องทีต่ อ้ งระบุให้มกี ารตดั สินไกล่เกล่ียดว้ ยเชน่ กนั เนอ่ื งจากหนิ ปนู มลี กั ษณะทข่ี รขุ ระและแตกแยกเปน็ รวิ้ ฉะนนั้ รอ่ งนำ�้ ลกึ ทไ่ี หลตดั ผา่ นเสน้ ทางอยา่ งสมำ่� เสมอกบั พนื้ ทรี่ ะบายนำ้� ขนาดใหญห่ ลายๆ แหง่ จงึ เป็นส่ิงจ�ำเป็น แหล่งนำ�้ ใชจ้ งึ มักจะเป็นตน้ ตอของปญั หาสำ� หรบั คา่ ยพักแรม ต่างๆ ที่ตงั้ อยู่ตามทโี่ ล่งเตยี นเนื่องมาจากสภาวะขาดแคลนนำ�้ ในหน้าแล้ง และ ในตอนฝนตกจนเกดิ นำ้� เออ่ ทว่ มทะลกั ลน้ ทม่ี วกเหลก็ นนั้ เสน้ ทางรถไฟกวา่ ครง่ึ หนงึ่ ทต่ี อ้ งสรา้ งทะลแุ นวปา่ ไดส้ รา้ ง เสร็จไปแล้ว ขณะนี้จึงเป็นการเริ่มสรา้ งทางในสว่ นท่ีง่ายข้นึ มีแหล่งนำ้� อยู่ตรง ยอดบนสดุ เหนอื ขน้ึ ไปเปน็ ระยะทางสน้ั ๆ ทรี่ ะยะหนงึ่ รอ้ ยสามไมลบ์ รเิ วณความ สงู หนึ่งร้อยยีส่ บิ ฟุต จากนนั้ จะเปน็ การวางเส้นทางผ่านพ้นื ทโี่ ลง่ เปน็ ระลอกลง

หา้ ปีในสยาม เลม่ ๑ 315 สทู่ ร่ี าบลมุ่ แมน่ ้�ำตะคอง ซงึ่ เปน็ เสน้ ทางทต่ี ดั ไปจนใกลถ้ งึ ชมุ ทางใหญท่ ป่ี ากชอ่ ง จากบรเิ วณนนั้ เสน้ ทางรถไฟจะวง่ิ คขู่ นานไปกบั ลำ� นำ�้ ตามแนวรมิ ฝง่ั ดา้ นซา้ ย ไป ในทิศทางท่ีค่อนไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือลงสู่ที่ราบลุ่มจันทึกตามแนว ลกั ษณะภมู ปิ ระเทศซง่ึ เปน็ แอง่ หนิ ทรายอนั ราบเรยี บตดั ผา่ นออกสพู่ นื้ ทรี่ าบทาง ตอนลา่ งของลาดบวั ขาว และทำ� สะพานขา้ มกระแสนำ�้ ตรงบรเิ วณทเี่ ลยหมบู่ า้ น ชาวลาวชอื่ สคี ้วิ ขน้ึ ไปเพยี งไมก่ ่ีไมล์ ดร.มอร์ริสันและข้าพเจ้าได้ติดตามการแผ้วถางสร้างทางรถไฟไปไกล จนถึงปากช่องด้วยความเพลิดเพลินไปกับการต้อนรับอย่างสุดแสนประทับใจ ของมิสเตอร์เมอรเ์ รย์ แคมเบลลแ์ ละคณะ ขณะเดยี วกบั ท่มี ีฝูงววั ควายร่วมเดนิ ทางตดิ ตามมาดว้ ยเพอื่ ทำ� หนา้ ทร่ี บั ใชพ้ วกเรา เราไดไ้ ปสมทบกบั พวกมนั อกี ครง้ั ที่ปากชอ่ งและพกั แรมท่จี ันทกึ ลาดบวั ขาว สงู เนนิ และโคกกรวด และพักแรม ทโ่ี คราชเปน็ แหง่ ทหี่ า้ คอ่ นขา้ งจะเปน็ การเดนิ เทา้ ทสี่ บายๆ แตส่ �ำหรบั พวกสตั ว์ น้ันเน่ืองจากพวกมันต้องขาดอาหารตอนท่ีเราเดินทางเข้าไปยังท่ีราบอันแห้ง ผาก มนั จึงรู้สึกมีอาการดีเฉพาะตอนเดนิ ทางช่วงสัน้ ๆ เทา่ นั้น นา่ ประหลาดใจในความแตกตา่ งของสภาพภมู ปิ ระเทศทปี่ รากฏแกส่ ายตา ขณะนเี้ มอ่ื เทยี บกบั สภาพทเ่ี ราไดเ้ หน็ ในสายฝนเมอ่ื พ.ศ. ๒๔๓๔ เสยี เหลอื เกนิ ตรงบรเิ วณซึง่ เราตอ้ งเสียแพกบั ที่ไดเ้ หน็ ต้นไมต้ า่ ง ๆ ลอยนำ้� ผา่ นหน้าไป ตอน นเ้ี ราสามารถเดนิ ลยุ นำ�้ ลกึ แคเ่ ขา่ ขา้ มผา่ นกระแสนำ้� ใสแจว๋ จนมองเหน็ กอ้ นกรวด ทอี่ ยตู่ ำ่� ลงไปถงึ ๒๐ ฟตุ ไดต้ รงบรเิ วณทเ่ี คยมแี ตส่ ายฝนกระหนำ�่ ซดั ลงบนใบไม้ เสียงสนัน่ แตข่ ณะนเ้ี ราไดย้ นิ แต่เสยี งรอ้ ง “ป๊ดู .. ปู๊ด, ปดู๊ ... ของนกดเุ หว่าพมา่ เสยี งรอ้ งหา้ วๆ ของนกกระทาเปน็ นกกระทาทม่ี อี ยอู่ ยา่ งดาษดนื่ แตเ่ ราไมม่ ที าง เขา้ ไปใกลม้ ันได้ เสียงรอ้ งแวว่ มาแต่ไกลๆ ของไกฟ่ า้ และนกยงู เสยี งเคาะปาก ของนกหัวขวาน เสียงขนั คูอนั น่มุ นวลของนกเขาในกอไผ่ และเสยี งนกกาเหว่า หวีดร้องเสียงใสสะท้อนก้องไปมาข้ามผ่านขุนเขาอันร้อนอะอุฟังแปลกหูตาม แบบของมนั ใน ๑๐ วนั ให้หลังที่ขา้ พเจา้ ได้ย้อนกลับขนึ้ มานนั้ หญา้ อ่อนๆ เพงิ่ จะเร่ิมงอก โดยท่ีพายุฝนฟ้าคะนองครั้งแรกของฤดูช่วยท�ำให้มันเติบโตและมี

316 บทที่ ๑๑ หัวเมืองลาว (ตอนต่อ) - ทรี่ าบสงู โคราช สตั วป์ า่ คลาคลำ�่ เราไดย้ นิ เสยี งรอ้ งของกวางและไดเ้ ดนิ ผา่ นทงั้ รอยหมแู ละรอย เสือทเ่ี หมืองทองแดงมาแลว้ ทร่ี าบนัน้ แห้งผากและคลุง้ ไปดว้ ยฝุน่ คลอง ทลี่ าดบัวขาวที่ทัง้ เย็นและ ใสขณะนมี้ องดเู หมอื นนำ�้ ซปุ รสถวั่ กด็ ว้ ยฝงู ควายจำ� นวนมากมายนบั ไมถ่ ว้ นจาก พื้นที่โดยรอบพากันใช้เวลาแช่ตัวอยู่ในคลองน้ันตลอดทั้งวัน หากแต่พวกเราก็ ยินดีอาบนำ้� ในนั้น นา่ จะดีกวา่ เหลา่ พระสงฆ์และหญิงชาวลาวที่ล่�ำสันแขง็ แรง ที่พากันหาบน้�ำกลับไปใช้ท่ีหมู่บ้าน ดูจากลักษณะน�้ำท่ีชาวบ้านใช้กันแล้วก็ไม่ นา่ ประหลาดใจในเรอ่ื งโรคผวิ หนงั ทแี่ พรร่ ะบาดในหมพู่ วกเขาเปน็ อยา่ งมาก โดย เฉพาะอย่างยง่ิ หากมีใครไดเ้ ขา้ ไปเหน็ สภาพในบา้ นของพวกเขา ท่วั ทัง้ ประเทศ สยามน้ันแม้ว่าแต่ละคนจะสนใจดูแลเร่ืองความสะอาดของร่างกายเป็นอันดับ แรก แตท่ อี่ ยอู่ าศัยกลบั อยูใ่ นสภาพทสี่ กปรกอย่างไม่น่าเชือ่ มกี ารเก็บของเกา่ แก่สัพเพเหระตา่ งๆ นานาไว้ โดยทีไ่ ม่มีใครเห็นเป็นปัญหาที่จะตอ้ งขนย้ายมัน ออกไป ปลอกหมอนไมเ่ คยผา่ นการซกั มุ้งก็มกั จะดำ� คลัก่ ไปดว้ ยฝุ่น ผา้ หม่ และ ทน่ี อนกป็ ลอ่ ยกองรวมไวก้ บั ขยะจปิ าถะบนพน้ื เพงิ่ จะมคี นเพยี งไมก่ คี่ นสามารถ ทำ� ใหเ้ กดิ ความสะอาดมากขน้ึ โดยใชค้ วามมวี นิ ยั และหากเพยี งแคผ่ ชู้ ว่ ยขา้ หลวง จากพมา่ บางคนสามารถปลกู ฝงั ความรสู้ กึ นกึ คดิ ในเรอ่ื งของความสะอาดใหก้ บั ต�ำบลเพยี งไมก่ ีต่ ำ� บลในสยามไดเ้ ช่นทที่ ำ� ในพม่า มนั กน็ ่าจะมผี ลต่อการปฏริ ูป ในเรื่องท่ีอยู่อาศัยอันซอมซ่อของประชาชนได้ ปัญหาในเร่ืองเกี่ยวกับความ สะอาดนน้ั อยตู่ รงทว่ี า่ พวกชนชน้ั ผปู้ กครองเองกส็ กปรกสาหสั พอๆ กบั ประชาชน และดว้ ยเหตุน้ี ค�ำวพิ ากษว์ ิจารณข์ องชาวยุโรปทแ่ี พร่สะพดั อยู่ทวั่ ไปจงึ ไมอ่ าจ สรา้ งผลใดๆ ในทางตรงกนั ขา้ มใหเ้ หน็ เปน็ ตวั อยา่ งในดนิ แดนสว่ นใหญ่ นอกจาก โรคผิวหนังแล้ว เรายังพบโรคฝีดาษท่ีเป็นกันอย่างแพร่หลายในหมู่พวกเด็กๆ และเมอ่ื ตอนทเี่ ราถงึ โคราชกม็ อี ยชู่ วั่ ขณะหนงึ่ ทเ่ี ราถกู รอ้ งถามวา่ เรามวี คั ซนี นำ้� เหลืองป้องกันโรคฝีดาษบ้างหรือไม่ ประชาชนท่ัวทั้งประเทศต่างนิยมชมชอบ ในประสิทธิภาพของมันกันทั่วหน้าเช่นเดียวกับท่ีช่ืนชอบยาควินิน โรคคอเจ็บ และอาการเปน็ ไขก้ เ็ ปน็ โรคทร่ี ะบาดไปท่วั ดังนัน้ เม่อื เดินทางกลับมาพร้อมกบั

หา้ ปใี นสยาม เลม่ ๑ 317 พวกลูกหาบท่ชี อบบรรทกุ ของเบาๆ และเดินเท้าเรว็ ๆ ปญั หาใหญข่ องขา้ พเจ้า คอื การจบั จองตวั ผชู้ ายในหมบู่ า้ นตามรายทางใหเ้ ขา้ มาทำ� งานแทนพวกทขี่ า้ พเจา้ ได้ส่งตวั กลบั ไปอยู่บอ่ ยๆ ที่สีคิ้วมีวิศวกรรุ่นหนุ่มชาวเดนมาร์กท่ีเพ่ิงจะเร่ิมงานส่วนก่อสร้างทาง รถไฟของเขาไปได้อยา่ งคืบหน้ามากทส่ี ดุ คนงานของเขาทงั้ หมดเปน็ ชาวลาว ประชากรบรเิ วณหมบู่ า้ นตามเสน้ ทางทร่ี ะยะ ๙๐ กโิ ลเมตร สดุ ทา้ ยกอ่ น ถงึ โคราช ประมาณการไดว้ า่ ไม่นา่ จะมเี กนิ กว่า ๔,๐๐๐ คน5 ทรายลกึ ตามเสน้ ทางรอบนอกเมอื งโคราชนน้ั ทำ� ใหก้ ารเดนิ เทา้ ไมส่ ะดวก นกั แตเ่ มอื่ พวกเรามาถงึ เราไดร้ บั การรบั รองอยา่ งสะดวกสบายใหพ้ ำ� นกั อยใู่ กลๆ้ กับจวนผ้วู า่ ฯ ในเรอื นรบั รองอันงดงามทา่ มกลางบงึ บวั และสวนหมาก การเปลย่ี นแปลงอยา่ งใหมใ่ นโคราชทนี่ า่ สะดดุ ตาสะดดุ ใจทสี่ ดุ กค็ อื สถาน กงสลุ ฝรงั่ เศส ที่น่ไี ม่มีกิจการใดๆ ของฝรั่งเศสรวมทั้งไมม่ กี ารคา้ ของฝร่งั เศส หากแต่ สถานกงสุลอันงดงามจับตาย่ิงแห่งนี้กลับถูกสร้างขึ้นมาด้วยมูลค่าถึง ๓ หมื่น ฟรังก์เพื่อใช้แทนอาคารหลังปัจจุบันที่ท่านกงสุลและล่ามของท่านครอบครอง อยู่ เปน็ อาคารหลงั ทเ่ี ราเคยใชเ้ ปน็ เรอื นรบั รองดว้ ยความสบายอกสบายใจทส่ี ดุ น่ันเอง ธงชาติฝรั่งเศส ๒ ผืนได้รับการชักข้ึนเสาอยู่ในอาณาบริเวณนั้น และ เมอรส์ ิเออรโ์ รเช่ (M.Rochet) ได้ให้ข้อมลู แก่เราว่า ในไม่ชา้ นี้นา่ จะมีการชักธง ขึ้นเสาทั่วบริเวณพื้นที่โดยรอบ เรารู้จากเขานอกเหนือไปจากน้ันอีกว่าโคราช เคยเป็นเมืองที่มีความส�ำคัญย่ิงของเขมร จนกระทั่งถูกท�ำลายโดยนักฉกฉวย ชาวสยามไปเม่ือไม่ก่ีปีมาน้ี จากการปรากฏตัวอย่างผู้ไม่รู้เบื้องหน้าเบ้ืองหลัง ใดๆ ของพวกเรา เขาจึงเพ่ิมเติมข้อมลู ให้อย่างปราศจากความเคลอื บแคลงว่า ภาษาเขมรนน้ั เปน็ ภาษาทช่ี าวเมอื งใชก้ นั ทวั่ โคราชรวมทง้ั แถบทร่ี าบสงู โดยทว่ั ไป ภาษาสยามน้นั ไม่เปน็ ทเ่ี ขา้ ใจกนั ยกเว้นแต่เฉพาะในบางหมบู่ ้าน โดยพดู กันอยู่ เฉพาะแตท่ ่านข้าหลวงและพวกผูต้ ิดตามเท่านั้น 5 สูงเนนิ ๓๐๐ หลังคาเรอื น สีค้ิว ๒๔ จนั ทกึ มปี ระชากรราว ๕๐ คน ลาวบัวขาว ๗๐ และหมู่บา้ นอีก ๒ – ๓ หมูบ่ า้ นที่ไม่มี ความส�ำคญั มากนกั – ตน้ ฉบบั

318 บทท่ี ๑๑ หัวเมืองลาว (ตอนตอ่ ) - ท่รี าบสงู โคราช เปน็ เรอ่ื งยากทจี่ ะเขา้ ใจวา่ เจา้ บา้ นพาเรามาทนี่ เี่ พอ่ื อะไร การแสดงออก อย่างสภุ าพนุ่มนวล และความสนใจอย่างจดจ่อโดยปราศจากความระแวงของ ดอกเตอร์มอร์ริสันก็ดูจะเป็นเหตุสนับสนุนข่าวท่ีเราได้รับมา แต่เมื่อเขาถาม อยา่ งบรสิ ทุ ธใิ์ จวา่ เปน็ ไปไดอ้ ยา่ งไรทล่ี า่ มของทา่ นกงสลุ พดู แตภ่ าษาสยามเทา่ นน้ั ทา่ ทางอนั ล่นื ไหลแบบเดิมและการใชข้ ้อมูลอย่างเตม็ อกเตม็ ใจของเมอรซ์ ิเออร์ โรเชก่ ห็ ยดุ ลงโดยฉบั พลัน ชีวิตของท่านกงสุลน้ันคงต้องเป็นชีวิตอีกแบบหนึ่งที่อยู่อย่างโดดเด่ียว เปลยี่ วเหงาเพราะเขาคงจะไมม่ ีเรื่องงานอนั วุน่ วายยุ่งเหยงิ มาครองงำ� จิตใจ ได้ มกี ารขายเอกสารการจดทะเบยี นราวๆ หนงึ่ รอ้ ยฉบบั ใหก้ บั ชาวจนี ในราคาฉบบั ละ ๑๘ บาท ไมม่ ีใครสักคนเดียวทเ่ี ปน็ พลเมอื งฝร่งั เศส แลว้ กแ็ ทบจะไม่เคยมี ใครเคยอยู่ในฝร่ังเศสหรือดินแดนในอารักขาของฝร่ังเศสมาก่อน รวมไปถึง บพุ การีของพวกเขาท่อี ยมู่ ากอ่ นด้วย ตัวเลขของการขายเอกสารคงจะไมส่ ูงถึง เพยี งนนั้ หากวา่ ไมม่ กี ารโฆษณาประชาสมั พนั ธอ์ ยา่ งจงใจ กงสลุ กลา้ ทจ่ี ะไปตาก หนา้ กบั แสงแดดและความรอ้ นอยา่ งอาจหาญในตลาดโดยยอมเหนด็ เหนอื่ ยวนั ละหลายๆ ชวั่ โมง สอดสา่ ยสายตาหาชาวจนี เพอ่ื เขา้ ไปจบั มอื ทกั ทายดว้ ยพรอ้ ม ทง้ั เชอ้ื เชญิ ไปทว่ั ใหเ้ ขามาพบตน ขา้ พเจา้ แนใ่ จวา่ การขายเชน่ นน้ั คงจะท�ำใหเ้ ขา เครียด จิตใจอันอ่อนโยนของด็อกเตอร์มอร์ริสันก็สัมผัสได้ แต่หากว่าใบจด ทะเบียนนนั้ จะราคาถกู ลงมาอีกสักนิด บางทีพวกเราอาจหลวมตัวเข้าเปน็ หนึง่ ในนน้ั กไ็ ด้ กงสลุ ฝรงั่ เศสสมควรไดร้ บั การสนบั สนนุ เช่นเดยี วกบั การพฒั นาดา้ น การคา้ ซง่ึ ผลโดยไมเ่ จตนาจากการกระทำ� ดงั กลา่ วนน้ั อาจจะนำ� ความไดเ้ ปรยี บ มาสู่ผู้น�ำเข้าชาวอังกฤษเกือบทั้งส้ิน ไม่มีเส้นทางสายใดจากเมืองโคราชจะ สามารถแขง่ ขนั กบั เสน้ ทางสายสระบรุ สี กู่ รงุ เทพฯ ได้ แมว้ า่ เราจะไมพ่ ดู ถงึ ความ คบื หนา้ ของทางรถไฟ แตก่ ารขยายตวั ของการคา้ ทงั้ หมดยอ่ มหมายถงึ การขยาย ตวั ของการคา้ องั กฤษ หากปราศจากซงึ่ อปุ สรรคจอมปลอมทง้ั หลายทง้ั ปวงอยา่ ง เช่นภาษที ตี่ ัง้ ขน้ึ มาต้านทานไว้

ห้าปีในสยาม เล่ม ๑ 319 ทัศนคติในจิตใจของกงสุลฝรง่ั เศสท่ีมตี อ่ ทกุ ๆ สิง่ ท่ีเปน็ สยามน้นั ลว้ นได้ รับการเส้ียมสอนมา ตัวเขานั้นมองชาวสยามทั้งหมดเป็นเหมือนพวกอ่อนแอ และน่าเกลยี ดน่ากลัวเปน็ ที่สดุ ในจกั รวาล ซง่ึ ก็เปน็ เชน่ เดยี วกับขา้ ราชการชาว ฝรงั่ เศสผดู้ อ้ ยการศกึ ษาหลายๆ คนแหง่ จกั รวรรดอิ าณานคิ มของฝรงั่ เศส สำ� หรบั บางพวกท่มี ีอาการคลัง่ ไคลง้ มงายแบบน้ี การจะพดู กบั ชาวสยามในเร่อื งต่าง ๆ ด้วยความเป็นกลาง หรือติดต่อกับพวกเขาโดยยึดถือคัมภีร์ที่ใช้เป็นกฎเกณฑ์ ทั่วไปในเรื่องการเมืองหรือความเกี่ยวข้องทางด้านธุรกิจการค้าจึงเป็นเร่ืองที่ เปน็ ไปไมไ่ ด้ ท่านข้าหลวงเป็นผู้ที่มีการสังคมดีเย่ียม และเสนอให้ความช่วยเหลือ ดอกเตอรม์ อรร์ สิ นั ในการเดนิ ทางไปทศิ เหนอื ดว้ ยการสง่ คนทดี่ ที ส่ี ดุ เทา่ ทเี่ ขาจะ หาไดใ้ หม้ าเดนิ เทา้ ไปกบั เขาในชว่ ง ๒ - ๓ วนั นนั้ แตแ่ ผนการไดถ้ กู ยกเลกิ เนอ่ื ง มาจากความจรงิ ทวี่ า่ ชายคนนนั้ เปน็ คนทร่ี ภู้ าษาฝรง่ั เศสดเี ยย่ี มทส่ี ดุ ของเขา ดว้ ย เหตุนี้เขาจึงไม่สามารถปลีกตัวชายคนนั้นออกมาจากงานแปลท่ีส�ำคัญยิ่งใน ส�ำนักงาน เพื่อตามให้ทันถ้อยค�ำสนทนาโต้ตอบหลายคร้ังหลายหนกับ เมอร์สเิ ออรโ์ รเช่ทถี่ าโถมเขา้ ใส่เขาอยเู่ ป็นประจำ� ทุกวนั วนั ที่ ๘ มนี าคม ขา้ พเจา้ ไดแ้ ยกจากดอกเตอรม์ อรร์ สิ นั ทนี่ อกเมอื งโคราช ด้วยความเศรา้ ใจอยา่ งยง่ิ เขากำ� ลงั จะเร่ิมงานของเขา ซง่ึ เทียบกันแลว้ ออกจะ ดูหรูหราเขามีอาหารดีๆ ติดตัวไปส�ำหรับให้วัวหรือสัตว์ท่ีเทียมเกวียน เชื่อว่า ข้าพเจ้าคงไม่ได้กล่าวเกินเหตุว่าเขามีท้ังบรั่นดีไว้จิบ ได้เปล่ียนเส้ือผ้าได้มีคน ตดิ ตาม ๒ คน กบั มสี มดุ ไวจ้ ดบันทกึ ตลอดการเดนิ ทางของเขาท้ัง ๑๒ เดอื น การเดนิ เทา้ กลบั จนั ทกึ ของขา้ พเจา้ นน้ั ทง้ั รอ้ นและไมร่ าบรนื่ คนสามารถ เดนิ ทางได้เป็นอยา่ งดี แต่นอกจากตะขาบกับแมงปอ่ งตัวมหึมาแลว้ เราก็แทบ จะไมไ่ ดเ้ หน็ สง่ิ มชี วี ติ อนื่ ใดอกี ในทรี่ าบนนั้ บางทกี ม็ ลี มลกั ษณะแปลกๆ พดั หมนุ วน เปน็ ลำ� ครวญครางเสยี งกระหม่ึ ตดั ผา่ นเขา้ มาในวถิ ที างของเราทำ� เอาขฝี้ นุ่ ใบไม้ ฟางขา้ ว แขนงไมห้ มนุ วนเปน็ วงลอยขน้ึ ไปในอากาศ หอบเอาสงิ่ ตา่ งๆ เขา้ ไปใน เกลียวลมหมุนมืดทะมึนที่ลอยขึ้นสู่ชั้นเมฆที่เห็นลอยอยู่เหนือเราประมาณ

320 บทท่ี ๑๑ หวั เมืองลาว (ตอนต่อ) - ทร่ี าบสูงโคราช ๒,๐๐๐ ฟุต เราได้พบชาวลาวผู้ร่าเริงจากแม่น�้ำโขงท่ีเดินทางไปทางตะวันตก อยู่บ้าง เขาเป็นพวกท่ีขายวัวควายพร้อมกับสะพาย แคน ล�ำยาวไว้บนหลังที่ มองดูไกลๆ แล้วคลา้ ยกับปนื ทง้ั ยังได้เจอกองคาราวานของพอ่ ค้าเร่ชาวฉานท่ี สะพายหบี หอ่ “มา้ ” ไมต้ วั เลก็ ๆ พาดไว้บนไหล่อีกดว้ ย ประชากรทส่ี คี วิ้ นน้ั มองดคู ลา้ ยชาวลาวทางตอนเหนอื มาก และจากคา่ ย พกั แรมของเราทใี่ น ศาลา สามารถมองเหน็ แสงไฟเรอื งรองตามบา้ นตา่ ง ๆ ไดย้ นิ เสียงสนกุ สนานร่าเริงและเสียงแคน ดังอยู่เป็นพักๆ ตลอดคำ�่ คนื ทเ่ี หมอื งทองแดงมคี คู ลองเกา่ แกอ่ ยปู่ ระปรายและเปน็ คคู ลองทขี่ ดุ ไวเ้ มอื่ ประมาณ ๒๐ ปีมาแลว้ ตรงจุดตา่ งๆ ท่ีอยูห่ ่างออกไปหลายไมล์ เปน็ บรเิ วณที่ ปรากฏให้เห็นว่ามีชุมสายแร่อันอุดมพาดผ่านอยู่ทั่วไปทางด้านทิศเหนือและ ทศิ ใต้ สายแรน่ ม้ี คี วามลกึ ๒ ฟาทอมและมกี ารเปลย่ี นแปลงทางเคมสี งู มาก แต่ เนอ่ื งจากปรมิ าณนำ�้ จำ� นวนมากทใี่ ชใ้ นการทำ� งานและจากสภาพเนา่ เปอ่ื ยผพุ งั สูงของวัตถุที่ปล่อยทิ้งไว้ จึงจ�ำเป็นท่ีจะต้องท�ำการสูบน�้ำและค้นหาส�ำรวจกัน อยา่ งเอาจรงิ เอาจงั ตวั แรท่ ป่ี รากฏดจู ะเปน็ เนอ้ื แทข้ องแรใ่ นพน้ื ทนี่ แ้ี ละปรากฏ ในรปู คารบ์ อเนตสีน�้ำเงนิ ดเู หมอื นจะเปน็ สายแรท่ ี่ขุดพบจากการทำ� เหมืองทว่ั ทั้งบริเวณพ้ืนท่ีทางตอนเหนือใกล้จันทึก มันเป็นเหมืองแร่ที่ต้ังอยู่ในพ้ืนท่ีอัน งดงามราวกบั สวนสาธารณะทง้ั ยงั เตม็ ไปดว้ ยสตั วป์ า่ ใหล้ า่ อยา่ งสมบรู ณอ์ กี ดว้ ย ความเป็นจริงท่ีผู้คนเริ่มลดความรู้สึกมีอคติต่อต้านการท�ำงานที่ส่งผล เพิ่มมากขึ้น ข้าพเจ้าเชื่อว่าเป็นผลมาจากการท่ีพวกเขาค้นพบว่าเขาจะไม่ผิด หวังในเรื่องเงินค่าจ้างตอบแทนในทุกๆ เร่ืองที่เขาลงมือท�ำงานกับชาวยุโรป ส่วนใหญ่ แต่ก่อนนั้นข้าราชการชาวสยามเป็นนายจ้างคนเดียวที่พวกเขารู้จัก และไม่ยอมจ่ายอะไรตอบแทนเขาเลย ซึ่งข้าพเจ้าเคยได้ยินการร�ำพึงร�ำพันถึง ความประหลาดใจอยา่ งลน้ เหลอื นอ้ี ยเู่ ปน็ ประจ�ำเมอื่ เราจา่ ยเงนิ คา่ จา้ งการทำ� งาน ให้กบั คนงานท่ีเราเกณฑ์เขา้ มา เม่ือได้ลงมอื ท�ำงานไปแล้วพวกเขากจ็ ะท�ำงาน ดว้ ยความกระตอื รอื รน้ และรา่ เริงแจม่ ใส นอกจากจะรู้สึกเหนอื่ ยออ่ นและเบ่ือ

ห้าปใี นสยาม เลม่ ๑ 321 หน่ายมากจริงๆ เท่าน้ัน พวกเขาจะง่วนอยู่กับการท�ำงานตราบเท่าท่ีพวกเขา สลัดความสนุกสนานออกไปได้ และบางครั้งงานของข้าพเจ้ามักจะหยุดชะงัก จากการกระทำ� ของคนงานเหล่านี้ไดเ้ ช่นกัน เราตอ้ งประสบปัญหาใหญ่ในการ ท่จี ะด�ำเนินงานตอ่ ไป หลงั จากทค่ี นงานไมก่ คี่ นตดั สนิ ใจท้ิงพวกเราไป และเมือ่ พวกเขาจากไปได้ ๒ - ๓ วนั คนงานอกี หลายคนกย็ งั คงทำ� งานกนั ตอ่ ไปอกี ๖ วนั หรอื มากกวา่ นนั้ คนงานเหลา่ นจี้ ะพฒั นาบคุ ลกิ ภาพตา่ งไปจากทเ่ี ราไดเ้ คยรจู้ กั อย่างผิดหูผิดตาเป็นที่สุด ลักษณะเฉพาะตัวของแต่ละคนมักจะท�ำให้ข้าพเจ้า รสู้ กึ คนุ้ เคยกบั นสิ ยั แบบเพอื่ นรว่ มโรงเรยี นหรอื รว่ มวทิ ยาลยั ของพวกเขา มนั คอื ความมีเมตตากรุณาของมนุษย์ผู้มีน้�ำใจช่วยเหลือผู้อ่ืนข้ามผ่านอุปสรรคต่างๆ เปน็ ผมู้ ไี หวพรบิ ทำ� ใหพ้ วกเขาหวั เราะได้ เปน็ นกั แตง่ เพลงทที่ ำ� ใหพ้ วกเขาไดร้ อ้ ง เพลง เปน็ ผคู้ งแกเ่ รยี นทดี่ งู มุ่ งา่ มทรี่ ภู้ าษาบาลมี ากกวา่ ใครทงั้ หลายทง้ั ปวงทเ่ี คย รจู้ ัก เปน็ นักกฬี าหุ่นก�ำยำ� ทีส่ ามารถยนื ชกมวยกบั แชมเปย้ี นแหง่ บางใหมไ่ ดจ้ น ครบยก เป็นเกลอที่ติดแจแยกกันไม่ออกจนสามารถเดินคุยกันอย่างออกรสไป จนถึงอีกคร่งึ กโิ ลเมตรขา้ งหนา้ ได้เสมอ ทงั้ ยงั แบง่ ปนั ยาเสน้ จากกลอ่ งเดยี วกนั และแบ่งปันขา้ วมาหงุ แยกมาจากคนอืน่ ๆ พวกเขาเปน็ คูแ่ ข่งทค่ี อยจอ้ งมองอกี ฝ่ายหนึ่งฝา่ เปลวไฟเพื่อดยู ามเม่อื พวกเขาไดร้ ับคะแนน เปน็ ทั้งนักกีฬาและนัก ตกปลา เปน็ ทง้ั คนหนมุ่ มอื ใหมข่ ต้ี ระหนกตกใจและเปน็ มอื เกา่ ทเ่ี ปย่ี มประสบการณ์ เป็นตัวชูรสของงานชุมนุม เราไม่ค่อยมีคนงานซ่ึงเป็นคนเงียบๆ เรียบเหมือน ไมม่ ีตัวตน และแทบจะไมเ่ คยตอ้ งตัดคนงานของเราออกไป แต่สงิ่ ท่ตี ้องท�ำคอื การกลา่ วคำ� อำ� ลาแกผ่ องเพอื่ นทงั้ หลายผสู้ รา้ งแตค่ วามรนื่ รมยส์ นกุ สนานหลาก หลายใหแ้ กค่ ณะเดนิ ทางคณะเลก็ ๆ ของเราในทกุ สถานการณใ์ นชว่ งเวลาสนั้ ๆ ท่ี ผ่านมา มีเร่ืองค่อนข้างประหลาดอยู่บ้างกับส่ิงที่น่าไตร่ตรองว่าเป็นความเจริญ หรอื ไม่ มันไดโ้ ผล่ข้ึนกลางปา่ ในรปู ของคนขับหวั รถจักรทเ่ี มาเหลา้ แล้วตะโกน ด่าสิ่งต่างๆ ด้วยภาษาหยาบคาย และพยายามท่ีจะใช้กุญแจปากตายทุบตี พนกั งานใส่ฟนื หวั รถจกั ร และประหลาดใจยง่ิ ขึ้นก็ตรงทชี่ าวลาวบางคนซ่ึงเปน็

322 บทท่ี ๑๑ หวั เมอื งลาว (ตอนต่อ) - ท่รี าบสงู โคราช คนเก่าคนแกท่ ่ีได้คนุ้ เคยกับเหตกุ ารณแ์ บบนัน้ ดี กล่าวว่า “พวก ฝร่ัง กท็ ำ� แบบ นน้ั เสมอๆ ครั้งนี้โดนเต็มทแี่ ยเ่ อามากๆ แต่ฉันก็เคยเห็นแบบนั้นบอ่ ยๆ” เทา่ ทขี่ า้ พเจา้ สามารถทำ� การสำ� รวจไดน้ น้ั พบวา่ ภเู ขาไฟลกู ทเี่ มอรส์ เิ ออร์ มูโอต์ (Mouhot) ระบุไว้ว่าชื่อปถวี (Patavi) และสอดแทรกไว้ในแผนที่บาง ฉบับตรงบริเวณที่ชิดกับเขตแดนทางตะวันออกจากแก่งคอยน้ันไม่ปรากฏว่ามี อยใู่ นความเปน็ จรงิ เมอรส์ เิ ออรม์ โู อตอ์ าจจะมคี วามเขา้ ใจผดิ ในผลของปฏกิ ริ ยิ า ย่อยสลายของน้�ำซ่ึงประกอบด้วยธาตุคาร์บอบิค แอซิด ในเนื้อหินปูนที่มีธาตุ ปูนอนั เนือ่ งมาจากผลของการสั่นสะเทอื นของภูเขาไฟเข้าทใี่ ดสกั แหง่ จากการ ทขี่ ้าพเจ้าไดร้ ับร้มู าหลายคร้ังหลายหนวา่ รอ่ งรอยการเกดิ ปฏิกิรยิ าส่นั สะเทือน จากภเู ขาไฟสามารถมองเหน็ ไดท้ เี่ กาะสชี งั เพชรบรุ ี ปถวี พระบาท และทอ่ี น่ื ๆ อีกหลายที่ แต่ทุกๆ แห่งท่ีเกิดเช่ือกันว่ามาจากข้อสมมติฐานทางธรณีวิทยาท่ี ผดิ พลาดแตด่ ้งั เดมิ ของเมอรส์ ิเออร์มโู อตส์ ว่ นสภาพแผน่ ดินแยกและโครงสร้าง แผน่ ดนิ ทแี่ ตกกะเทาะเป็นโพรงซงึ่ ชว่ ยเร่งให้เกิดรอยแตกแยก เป็นเพยี งแคผ่ ล ทวั่ ๆ ไปซงึ่ เกดิ จากฝนทต่ี กอยา่ งหนกั หนว่ งในประเทศสยามในแตล่ ะปี แลว้ ไหล ลงมากัดเซาะสลายหินปูนเป็นบริเวณกว้างๆ อันเป็นลักษณะขบวนการทาง ธรรมชาตทิ ีเ่ ป็นอยสู่ ่วนใหญ่ในแถบอินโดจนี ปฏกิ ริ ยิ าทเ่ี หน็ ไดช้ ดั เพยี งประการเดยี วของลกั ษณะภเู ขาไฟในสยามนนั้ อาจสงั เกตเหน็ ไดท้ ภี่ ไู ฟไหม้ (Pu Fai Mai) ดงั ทไี่ ดเ้ คยอธบิ ายไปแลว้ มนี ำ�้ พรุ อ้ น ๒ - ๓ บอ่ ปรากฏขน้ึ ในหลายๆ พ้นื ที่ เช่นท่ีบางพระ ระนอง และที่บรเิ วณฝั่ง แม่นำ�้ ภาชี ทกุ บอ่ ล้วนปลอดสารท่จี ัดวา่ เป็นแรธ่ าตุอยา่ งแนน่ อน6 6 มิสเตอร์ W.R.D Beckett (เบค็ เก)้ กงสุลในพระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอย่หู วั ประจำ� เมืองเชียงใหมไ่ ด้เขยี นรายงานเร่ืองการคา้ บริเวณทร่ี าบสงู โคราชและแมน่ ำ�้ โขงตอนลา่ งไวเ้ มอื่ หลายปมี าแลว้ เป็นรายงานทีแ่ มน่ ยำ� และรวบรวมไวอ้ ยา่ งสมบรู ณ์ เต็ม ไปด้วยขอ้ มลู อนั มคี ณุ คา่ ซง่ึ ขา้ พเจ้าเชือ่ วา่ คงไมอ่ าจพบรายงานเชน่ นไ้ี ด้ท่ีไหนอีก นา่ เสยี ดายตรงทอ่ี าจเป็นด้วยเหตุผลทาง ด้านการเมอื งมนั จงึ ไม่เคยได้รับการเผยแพรท่ วั่ ไป มิสเตอร์ Beckett นบั ว่ามีพรสวรรคท์ ีห่ ายากในการทำ� ให้รายงานเรอ่ื ง การคา้ ของเขามคี วามน่าสนใจพอๆ กบั ทีม่ คี วามถกู ต้องแมน่ ยำ� และถา่ ยทอดจนหมดเปลอื ก – ตน้ ฉบับ

ห้าปีในสยาม เล่ม ๑ 323 ลูกตุ้มระฆัง กระดงึ ผกู คอววั ควาย บ๊ิกเบน แหง่ เมืองหนองคาย

324 บทที่ ๑ แมน่ �้ำและทา่ เรือท่กี รุงเทพฯ เรือปนื ฝรง่ั เศส ลูแตง บทที่ ๑๒ วกิ ฤตการณ์กบั ฝร่ังเศส ใน พ.ศ. ๒๔๓๖ ข้อตกลงทปี่ ากน้�ำและการปิดลอ้ ม ----------------------------------- บันทึกของทางราชการเรื่องการคุกคามของประเทศฝรั่งเศสเม่ือ พ.ศ. ๒๔๓๖ ได้แสดงทัศนะไว้หลายมุมมอง เร่ืองดังกล่าวบอกเล่าไว้ในหนังสือปก น้�ำเงิน๑ ของทางราชการสยามซ่ึงออกมาเมื่อเดือนสิงหาคม พ.ศ. ๒๔๓๗1 เน้ือหาโดยทั่วไปได้กล่าวแยกเป็น ๓ หัวข้อส�ำคัญ เร่ืองแรกคือการวางแผน ของกองทหารฝรง่ั เศสเพอื่ เขา้ ยดึ สะตงึ แตรงและโขงทบ่ี รเิ วณตอนลา่ งของแมน่ ำ�้ โขงในเดอื นเมษายน ซงึ่ ไดด้ ำ� เนนิ การมานานแลว้ ทง้ั ในบรเิ วณนแ้ี ละทไี่ ดร้ กุ คบื หนา้ ๑ The Blue Book หรอื หนงั สอื ปกนำ้� เงนิ เปน็ รปู แบบของหนงั สอื ราชการองั กฤษ ทร่ี ฐั สภาองั กฤษพมิ พข์ น้ึ เพอ่ื ใชแ้ ถลงกจิ การ ต่อสาธารณชน – สวป. 1 มรี ายงานถึงเร่อื งน้ใี น The Far East โดย Mr.H.Norman ด้วยเชน่ กนั แต่เป็นรายงานทบี่ ดิ เบอื นใส่สอี ยา่ งรุนแรงตามความ รู้สกึ ตอ่ ต้านชาวสยามทไี่ ดร้ ับมาอยา่ งไมป่ ดิ บงั ซ่อนเร้น ซง่ึ เม่อื ดไู ปแลว้ ราวกับจะไม่ใช่นกั เขียนคนเดยี วกบั ท่ีเคยเขียนเรอื่ งลง ใน Pall Mall – ต้นฉบบั

ห้าปใี นสยาม เล่ม ๑ 325 มาจากญวน แมว้ า่ จะเปน็ การกระทำ� ทร่ี กุ รานกา้ วรา้ วอยา่ งโจง่ แจง้ แตเ่ นอ่ื งจาก ความทอ่ี ยหู่ า่ งไกลกนั ทง้ั ทางดา้ นสภาพภมู ศิ าสตรแ์ ละการเมอื ง รฐั บาลองั กฤษ จึงรู้สึกว่าไมม่ ีเหตุผลใดๆ ท่ีจะต้องเขา้ ไปยงุ่ เกี่ยวดว้ ย เร่ืองถดั มาก็คอื เหตกุ ารณท์ ่เี รือรบฝรั่งเศสรกุ เขา้ มาใกล้แมน่ ้�ำเจา้ พระยา การประท้วงของลอร์ด โรสเบอรี (Lord Rosebery) ซ่งึ เกอื บจะปอ้ งกันการรกุ เข้ามาในน่านน้�ำของเรือรบฝร่ังเศสได้นั้น และปฏิบัติการท่ีปากน�้ำเกิดขึ้นจาก การตัดสินใจอันแน่วแน่ของผู้บังคับการเรือฝรั่งเศสท่ีจะล่วงล้�ำเข้าไปในแม่น�้ำ เจา้ พระยาตามคำ� บญั ชาของเมอรส์ เิ ออร์ ปาวแี ละจากความโงเ่ ขลาอนั นา่ ตำ� หนิ ของชาวสยามท่ีเปิดฉากยิ่งข้ึนก่อน ผลของการปฏิบัติการนั้นก็คือการที่ เมอรส์ เิ ออรป์ าวยี นื่ คำ� ขาดแสดงเจตจำ� นงทจี่ ะปดิ ลอ้ มสยาม เนอ่ื งจากชาวสยาม ปฏิเสธท่ีจะยอมรับเง่ือนไขของฝร่ังเศส และบทลงโทษร้ายแรงกว่าน้ันมาจาก การเรียกรอ้ งของเมอรซ์ เิ ออร์ เลอมีร์ เดอ วิเลร๒์ (Le Myre de Vilers) ไม่ว่า เรอ่ื งนจี้ ะลกุ ลามไปมากเทา่ ใด มนั กเ็ ปน็ ความขดั แยง้ ระหวา่ งฝรงั่ เศสและสยาม โดยเฉพาะ รัฐบาลอังกฤษก็คงจะต้องวางตัวเพิกเฉยเหมือนเช่นเคย แต่เม่ือ รัฐบาลฝรั่งเศสเร่ิมเอามาตรการบังคับขู่เข็ญมาใช้ มันก็เร่ิมส่อเค้าว่าจะเป็น อนั ตรายตอ่ ผลประโยชน์ของอังกฤษ ลอร์ด โรสเบอรจี ึงจ�ำใจตอ้ งทำ� ทวี า่ เข้าไป เฝ้าดูสถานการณ์อยู่ ในส่วนที่สามติดตามมาด้วยเร่ืองผลของการขยายเขตแดนตามข้อเรียก ร้องของฝรั่งเศสทางตอนบนของแม่น้�ำโขง ซึ่งท�ำให้อังกฤษและฝร่ังเศสต้อง ประจนั หนา้ กนั ทนั ทที างตอนเหนอื ของเสน้ ขนานทยี่ ส่ี บิ ความพยายามทจ่ี ะหา ทางประนปี ระนอมในเรอื่ งของรฐั กนั ชนทน่ี า่ จะถกู หยบิ ยกขน้ึ มาใชจ้ ำ� กดั เขตแดน ระหวา่ งอทิ ธพิ ลขององั กฤษและฝรงั่ เศสอนั เปน็ ความปรารถนาอยา่ งโจง่ แจง้ ของ รัฐบาลทัง้ สองประเทศนัน้ ลม้ เหลวลงโดยส้นิ เชงิ โดยส่วนตวั ของข้าพเจา้ คิดวา่ มนั ไม่มเี หตผุ ลเสยี เลย ท�ำไมเราถงึ ไมอ่ ยกู่ ันแบบเพอื่ นบ้านในส่วนบริเวณตอน บนของแมน่ ำ�้ โขงใหน้ านตราบเทา่ ทข่ี า้ ราชการฝรง่ั เศสผกู้ ระตอื รอื รน้ ในแถบนน้ั ซงึ่ คนุ้ เคยกบั อนิ โดจนี เปน็ อยา่ งดจี ะสามารถชกั นำ� พวกตนเองใหห้ นั มาสนใจใน ๒ เปน็ ผูแ้ ทนซึ่งไดร้ ับการแต่งตัง้ จากรัฐบาลฝรัง่ เศส และกำ� ลังจะเดินทางมาสมคั รผแู้ ทนราษฎรในญวนใต้ – สวป.

326 บทที่ ๑๒ วิกฤตการณก์ ับฝรง่ั เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ การบริหารแตเ่ ฉพาะอาณาบริเวณของตน และลดบทบาทการเขา้ ไปแทรกแซง ดนิ แดนของผ้อู น่ื ใหน้ อ้ ยกวา่ ทเ่ี คยท�ำ อยา่ งไรกต็ ามสถานการณ์ในตอนน้ียังไม่ ถือว่าปลอดภัย และก็ไม่ใช่เร่ืองแปลกท่ีเราจ�ำเป็นจะต้องจับตามองจีนบน ดินแดนประเทศเพื่อนบ้านเอาไว้ให้ดี หากว่าเราไม่อยากจะเห็นการแบ่งแยก ดินแดนเพิ่มความวุ่นวายมากยิ่งข้ึนไปอีก เนื่องจากฝรั่งเศสมีแนวโน้มที่มุ่งจะ เขา้ ไปแทรกแซงท่ีเมืองเชียงฮงุ้ เพือ่ ตัดขาดดนิ แดนขององั กฤษในพมา่ ออกจาก ลมุ่ น้ำ� แยงซี (Yangtze) และบบี บังคบั ให้จนี มองสิ่งทฝี่ รัง่ เศสตอ้ งการที่บริเวณ นั้น จากมุมมองของทางการทหาร ดินแดนท่ีอยู่ติดกับอาณานิคมท่ีฝรั่งเศส ครอบครองตรงบรเิ วณนนั้ ไมม่ สี งิ่ ใดนา่ เปน็ หว่ ง สงิ่ นา่ เปน็ หว่ งทส่ี ดุ สำ� หรบั เราที่ คิดว่าชาติคู่แข่งสามารถท�ำได้น่าจะเป็นเร่ืองความพยายามท่ีจะยกกองทัพทั้ง ของคนพ้นื เมอื งและของชาติอน่ื ๆ จากตังเก๋ยี ไปยังเชียงตุงให้ได้ การประกาศครง้ั แรกทสี่ อ่ เคา้ วา่ จะนำ� ไปสคู่ วามยงุ่ ยากนนั้ เกดิ ขนึ้ ในเดอื น มีนาคม พ.ศ. ๒๔๓๖ เม่ือรัฐบาลฝร่ังเศสและรัฐบาลสยามเปิดฉากเจรจาใน หวั ขอ้ เรอ่ื งการปกั ปนั เขตแดนทางชายแดนดา้ นตะวนั ออกของสยาม แตฝ่ รง่ั เศส กลบั ยกเอาเรอื่ งการรบั รองสทิ ธิ “เบด็ เสรจ็ ” เหนอื ญวนขน้ึ มาเปน็ หวั ขอ้ ในการ เจรจาแทน เม่ือพิจารณาดูจากความไม่แน่นอนของการเรียกร้องดินแดนแต่ละคร้ัง ทย่ี ุ่งอยแู่ ต่เรอ่ื งการผลักดันให้เกิดความคืบหนา้ และเร่อื งท่ตี ้องประหลาดใจใน ความหัวโบราณที่ชาวสยามได้สืบทอดกันมาโดยท่ัวไป แทบทุกคนจึงไม่เคย ตระหนักเลยว่านโยบายที่ชัดเจนได้ท�ำความตกลงกันโดยท่ีพวกเขาก็เห็นพ้อง ด้วย ซ่ึงในเวลานี้พวกเขาก�ำลังพยายามผลักดันกันอย่างสุดความสามารถ ข้อตกลงเหล่าน้ันได้สรุปเป็นโครงร่างอยู่ในหนังสือของเมอร์สิเออร์ลาเนสซอง (M.Lanessan) ซึง่ เมอรส์ เิ ออร์ เดอลงเกลอะ (Deloncle) ไดพ้ ยายามนำ� ออก เผยแพรแ่ ละใหค้ ำ� แนะนำ� โดยเมอรส์ เิ ออร์วัดดงิ ตง (M.Waddington)๑ แตม่ ัน เปน็ ขอ้ ตกลงทไี่ มเ่ คยใหค้ ำ� อธบิ ายไดอ้ ยา่ งชดั เจน ดงั นนั้ จงึ พอจะใหอ้ ภยั ไดห้ ากวา่ ๑ นกั จักรวรรดินิยมหัวรนุ แรงซ่งึ เปน็ ผู้ส�ำเร็จราชการอนิ โดจีนฝรั่งเศสคนใหม่ – สวป.

ห้าปใี นสยาม เลม่ ๑ 327 ท้ังรัฐบาลอังกฤษและรัฐบาลสยามจะเข้าใจผิดในเร่ืองการเปลี่ยนแปลงท่ีครบ ถว้ นของนโยบายซงึ่ เปน็ นโยบายทถ่ี กู ขอ้ เรยี กรอ้ งครงั้ ใหมค่ รอบงำ� อยภู่ ายใตข้ อ้ ชาวสยามเองยงั คงนกึ วาดภาพไวว้ า่ มนั คงจะเปน็ การก�ำหนดเขตแดนอยา่ งครา่ วๆ และเบด็ เสรจ็ ซึ่งพวกเขาสามารถที่จะ “ประทว้ ง” และ “ยนื กราน” ได้ และ แล้วก่อนท่ีจะได้นึกเห็นภาพปฏิบัติการต่อสู้พวกเขาก็จะเป็นฝ่ายได้รับความ เห็นใจจากสังคมรอบข้างโดยการเสนอให้มีการไกล่เกลี่ย แต่การไกล่เกล่ียน้ัน ไมไ่ ด้รวมอยใู่ นแผนปฏบิ ตั กิ ารของเมอร์สิเออร์ลาเนซอง ดังนนั้ ค�ำตอบของเขา กค็ อื การเขา้ ไปยดึ ครองคา่ ยทหารทแี่ มน่ ำ้� โขงไว้ ขอ้ เรยี กรอ้ งของฝรงั่ เศสในตอน นี้คืบหน้าไปได้พอประมาณเพ่ือกา้ วไปสูข่ ้อเรียกรอ้ งท่ีจะตามมาอีกในภายหลัง แต่พวกเขามกั จะถูกท�ำให้สบั สนดว้ ยเร่ืองการแบ่งปนั “อาณาเขตแห่งประเทศ ญวน” เสมอ สว่ นสงิ่ ทด่ี �ำเนนิ การไปกอ่ นโดยยกเอาเรอ่ื งอาณาเขตของประเทศ ญวนข้ึนมาเป็นประเด็นน้ัน แท้ท่ีจริงแล้วตอนน้ีมันหมายถึงเรื่องอะไรบ้างก็ไม่ ไดม้ กี ารกลา่ วถงึ กนั เลย เมอ่ื พ.ศ.๒๔๓๒ รฐั บาลฝรงั่ เศสยงั มไิ ดม้ งุ่ หวงั ทจี่ ะขยาย ดินแดนไปยังหลวงพระบาง2 คนจ�ำนวนมากกว่าสามในสี่ส่วนยังคงมีความคิด แต่เพียงว่าเป็นปัญหาของดินแดนลุ่มแม่น้�ำโขงตอนล่างเพียงสถานเดียว ชาว สยามไม่ได้ตระหนักถึงความเปล่ียนแปลงซ่ึงเกิดข้ึนแทนท่ี และได้ด�ำเนินการ พทิ กั ษป์ กปอ้ งตำ� แหนง่ ทตี่ ง้ั ของตนเองอยา่ งตอ่ เนอ่ื งโดยทำ� การโตแ้ ยง้ และเสนอ ให้มีการไกล่เกลี่ย แม้เวลาจะล่วงเลยมาจนถึงวันท่ี ๕ มิถุนายน เม่ือเกิดการ จบั กมุ ตวั กปั ตนั โตเรอ (Captain Thoreux) กปั ตนั เรอื ของฝรง่ั เศสเหนอื ดนิ แดน ของชาวสยามท่ีบริเวณแมน่ ำ้� โขง จงึ เป็นการเรา้ ความรสู้ ึกใหค้ โุ ชนมากขึ้น ชาว สยามยงั คงมแี นวโนม้ ทจ่ี ะยนื หยดั อยกู่ บั การปฏบิ ตั อิ นั ชอบดว้ ยกฎหมายโดยยดึ หลักเกณฑ์ของกฎหมายระหว่างประเทศ ค�ำแนะน�ำของลอร์ดโรสเบอร์รีก็ยัง ไมใ่ หผ้ ลคืบหน้าใดๆ เนอื่ งจากเปน็ เรื่องสำ� คัญท่ีจะตอ้ งหลีกเลี่ยงมใิ หเ้ กดิ ความ ขดั แยง้ ดา้ นความสมั พนั ธท์ มี่ อี ยกู่ บั ทงั้ สองประเทศ และในทศั นะจากขอ้ เทจ็ จรงิ ท่เี กิดข้ึนนี้ รวมท้ังจากสถานการณร์ ะหวา่ งท้ัง ๒ ประเทศทรี่ ุกคืบหน้าในเดือน พฤษภาคมและมถิ นุ ายนกน็ า่ ประหลาดใจทช่ี าวสยามยงั คงประเมนิ ความแขง็ กรา้ ว 2 หนังสอื ปกนำ้� เงนิ เรอื่ งกจิ การเกี่ยวกับประเทศสยาม (Blue Book on The Affairs of Siam) หน้า ๒๑ – ต้นฉบับ

328 บทท่ี ๑๒ วกิ ฤตการณก์ บั ฝรง่ั เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ ของรัฐบาลฝรั่งเศสอยอู่ ยา่ งผดิ พลาด จุดยนื ของท้งั ๒ ชาตนิ น้ั ถูกต้องตามหลกั การและเหตุผลทุกประการ แต่ในทางปฏิบัติน้ัน มันคือความผิดพลาดอย่าง ใหญห่ ลวง ภาษาทใ่ี ชใ้ นการโตต้ อบดจู ะแฝงไวด้ ว้ ยความหยง่ิ ทะนงไวต้ วั เกนิ กวา่ ที่จะให้เกียรติกัน และระดับของการยอมรับนั้นก็เป็นเหมือนกับว่าเป็น การยอมรบั ในลกั ษณะทีเ่ ปน็ ศตั รกู นั ชาวสยามหลายต่อหลายคนไดม้ าปรารภ อยา่ งขมขนื่ กบั ขา้ พเจ้านบั ตงั้ แตท่ อ่ี งั กฤษไมไ่ ด้เข้าขา้ งพวกเขา ซงึ่ พวกเขาคงได้ รับความคิดมาว่าอังกฤษคงจะน�ำตัวเองเข้ามาพัวพันกับสถานการณ์ท่ีแม้จะ ไมไ่ ดเ้ กย่ี วขอ้ งกบั องั กฤษ แตห่ ากจะเขา้ มาทำ� การไกลเ่ กลยี่ กค็ งสามารถจดั การ ได้เบด็ เสรจ็ ภายใน ๒ คนื ถงึ ขา้ พเจา้ ไม่เคยร้เู รื่องน้มี ากอ่ น แตก่ ็ไดพ้ ยายามชี้ ใหเ้ หน็ เสมอวา่ หากไดม้ กี ารปฏบิ ตั ติ ามคำ� แนะนำ� ของลอรด์ โรสเบอรแี ลว้ ความ พยายามของเขาในทิศทางท่ีน�ำไปสู่ความผ่อนปรนของทางฝ่ายฝรั่งเศสนั้นน่า จะมโี อกาสท่ีจะประสบความสำ� เร็จได้ จากการสอบสวนหลายตอ่ หลายครง้ั ทำ� ใหส้ ามารถพสิ จู นไ์ ดว้ า่ ชาวสยาม มคี วามชอบธรรมทั้งในเร่อื งการจบั กมุ กัปตนั โตเรอ เรื่องการเสียชวี ิตของเมอร์ สิเออร์โกรส์กแู รง (M.Grosgurin) และนำ� ไปสกู่ ารขยายความไดว้ า่ ท้ังคู่อยูภ่ าย ใตก้ ารบงั คบั บญั ชาของกองกำ� ลงั ตดิ อาวธุ ของตา่ งชาตมิ หาอำ� นาจ ซงึ่ ไดก้ ระทำ� การทก่ี า้ วรา้ ว จรงิ ๆ แลว้ มนั นา่ จะเปน็ การปฏบิ ตั กิ ารสรู้ บภายในอาณาเขตภาย ใตก้ ารปกครองของสยามและอาณาเขตทย่ี อมรบั กนั ทว่ั ไปวา่ เปน็ ของสยาม ราย ละเอียดของรายงานท่ีได้รับการพิมพ์เผยแพร่ในคร้ังแรกกล่าวว่าเรื่องที่ เมอสเิ ออร์ โกรสก์ แู รงไดถ้ กู ฆาตกรรมอยา่ งไมน่ า่ ไวว้ างใจนน้ั มรี อ่ งรอยทสี่ ามารถ พสิ จู นไ์ ด้วา่ เปน็ เรื่องเท็จ คณะของเขาเองต่างหากท่เี ปน็ คนเริ่มเปดิ ฉากการยิง ขน้ึ กอ่ น เปน็ ไปไมไ่ ดท้ จี่ ะมาโยนความผดิ ใหช้ าวสยามสำ� หรบั ปฏบิ ตั กิ ารดงั กลา่ ว หรือจากการที่พวกเขายืนหยัดท่ีจะปกป้องตนเอง แต่การปรับท่าทีอย่างชาญ ฉลาดทพี่ วกฝรงั่ เศสปฏบิ ตั กิ นั มา ยอ่ มสรา้ งความระคายเคอื งใหเ้ กดิ ขนึ้ อยา่ งไม่ ต้องสงสัย และเปิดช่องให้วิกฤตการณ์ขยายตัวมากขึ้น การเจรจาอย่างเป็น ทางการและการตอบโต้กันอย่างสะเปะสะปะได้น�ำปัญหาไปสู่ตอนจบของบท

หา้ ปีในสยาม เลม่ ๑ 329 เร่ิมต้นน้ีในวันที่ ๑๐ กรกฎาคม เมอร์สิเออร์ปาวีก็ได้ย่ืนค�ำขาดต่อเสนาบดี กระทรวงต่างประเทศของสยามว่า เรอื รบของฝร่ังเศสอกี ๒ ล�ำได้รับคำ� สง่ั ให้ มาสมทบกับเรือ“ลูแตง” (Lutin) ซง่ึ ทอดสมออยู่ในน่านนำ้� ที่กรงุ เทพฯ เรอื่ งนป้ี ระดจุ ดงั สายฟา้ ฟาด มนั เปน็ การใชอ้ ำ� นาจขม่ ขคู่ กุ คามอยา่ งเหน็ ไดช้ ัด ข้อแก้ตวั ท่อี ังกฤษและรฐั บาลประเทศอนื่ ๆ ใชใ้ นการส่งเรอื ต่างๆ เข้ามา นน้ั กค็ อื เปน็ เพอ่ื การปกปอ้ งชนในชาตขิ องตน ดงั นน้ั ทกุ ชาตจิ งึ ท�ำไดอ้ ยา่ งปลอด โปร่ง มีเพยี งเรือรบอังกฤษและเรือรบฮอลแลนด์ชาตลิ ะล�ำเท่าน้นั ทีจ่ อดอยูใ่ น แม่น�้ำในกรุงเทพฯ และมีคนฝรงั่ เศสเพียง ๓ คนเท่านั้นทอี่ ยูน่ อกสถานกงสุล การทม่ี เี รอื ปืน ๑ ลำ� ตอ่ คนหนงึ่ คนจึงดูเหมอื นจะเป็นการออ่ นขอ้ ท่มี ากเกินไป มีประเด็นปัญหาอยู่ ๓ ข้อซึ่งเป็นข้อเรียกร้องส�ำคัญจากรัฐบาลฝรั่งเศสได้แก่ เรื่องการจ่ายค่าชดเชยส�ำหรับสภาพความเสียหายต่างๆ ท่ีนักท่องเท่ียวชาว ฝรง่ั เศสไดร้ บั ภายในราชอาณาจกั รสยามอนั เนอื่ งมาจากการกระทำ� ของขา้ ราชการ ชาวสยาม เรื่องพรมแดนแถบแม่น้�ำโขงและเร่ืองเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นกับกัปตัน โตเรอ และเมอรส์ เิ ออร์ โกรสก์ ุแรง จึงไม่ต้องสงสัยเลยว่าชาวสยามคงจะต้องด�ำเนินการไตร่ตรองในทุกๆ เร่ืองท่ีเก่ียวข้องกับเหตุการณ์เหล่าน้ีอย่างรอบคอบที่สุด รวมท้ังจะต้องให้ค�ำ ตอบอยา่ งรดั กมุ พรอ้ มทงั้ ตอ้ งสรา้ งความพงึ พอใจตามทคี่ วรจะเปน็ นนั้ เปน็ เรอื่ ง ท่ีชอบด้วยเหตุผล แต่ทว่าโชคร้ายท่ีการด�ำเนินกิจการงานต่างๆ ซ่ึงมักจะเกิด ปัญหาข้ึนบอ่ ยๆ ในอดตี ดเู หมือนจะเป็นปญั หาทีเ่ กิดจากความล่าชา้ ของฝ่าย สยามมาโดยตลอด ความมุ่งม่ันที่จะก้าวไปสู่การตกลงอันฉับไวและเป็นที่พึง พอใจจงึ ถกู ปดิ กนั้ ไวด้ ว้ ยทา่ ทขี องความเฉอื่ ยชาทจ่ี ะใชด้ ำ� เนนิ การเจรจา มนั เปน็ เรอ่ื งยากยงิ่ ทร่ี าชอาณาจกั รแถบเอเชยี ทอ่ี อ่ นแออาณาจกั รหนงึ่ จะไปโตแ้ ยง้ เกยี่ ว กบั ปญั หาเรอื่ งความถกู หรอื ผดิ บนพน้ื ฐานทเ่ี ทา่ เทยี มกนั กบั ประเทศมหาอำ� นาจ ชน้ั นำ� ของยโุ รปดงั เชน่ ฝรง่ั เศสได้ แตม่ นั กเ็ ปน็ ขอ้ เทจ็ จรงิ ทางปฏบิ ตั ทิ างการเมอื ง ท่ไี ม่ควรจะละเลยไม่วา่ จะเปน็ ชาตทิ ี่ได้รับการยอมรับนบั ถอื นอ้ ยเพียงใดก็ตาม เด็กนักเรียนชายตัวเล็กๆ ที่มีเรื่องโต้เถียงกับเด็กตัวโตก็เหมือนจะเพ่ิมรอยถูก

330 บทท่ี ๑๒ วกิ ฤตการณ์กับฝรัง่ เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ เตะไวท้ แี่ ก้มกน้ ด้านหลงั ชาติตา่ งๆ กเ็ ปน็ เหมอื นเดก็ ที่โตกวา่ จึงกระทำ� การใน ขอบเขตท่ีกว้างขวางได้มากกว่า ท่าทีของชาวสยามส่วนใหญ่เน้นหนักในเรื่อง สำ� นกึ ในความมงุ่ มาดปรารถนาอนั ชอบธรรมของตนเองโดยไมเ่ ขา้ ใจวา่ พวกเขา ไมเ่ คยทำ� การพสิ จู นต์ นเองใหร้ ฐั บาลฝรงั่ เศสไดเ้ หน็ เลย ดงั นน้ั พวกทเี่ สนอความ คิดอันหลักแหลมแต่ไม่น่าพึงพอใจนักซ่ึงได้ให้ค�ำแนะน�ำว่าทางที่ดีที่สุดคือการ ยอมแพ้ทันทีน้ันอาจจะสร้างความประทับใจได้บ้างเล็กน้อย ความพยายามท่ี จะบบี บงั คบั ใหช้ าวสยามยนิ ยอมดว้ ยการเพม่ิ จำ� นวนเรอื เขา้ มาในแมน่ ำ�้ เจา้ พระยา ซึ่งเป็นเร่ืองท่ีไม่ถูกต้องน้ันได้กระตุ้นจิตวิญญาณของความรักชาติที่จะต่อต้าน ทุกวิถีทางข้ึนในหมู่ของชาวสยาม เมอร์สิเออร์ปาวีได้แจ้งไว้ในแถลงการณ์ที่มี ไปถงึ กรมหลวงเทวะวงศว์ โรปการวา่ ฝรงั่ เศสก�ำลงั เครง่ เครยี ดอยกู่ บั การพจิ ารณา สว่ นทเี่ ปน็ เงอ่ื นไขในขอ้ กำ� หนดตา่ งๆ ของสนธสิ ญั ญาซง่ึ มลี กั ษณะบบี บงั คบั และ ขม่ ขมู่ ากทสี่ ดุ เขากลา่ ววา่ “ดงั นน้ั ทา่ นแมท่ พั เรอื จงึ สนบั สนนุ ใหก้ ระทำ� การตาม ข้อตกลงท่ีก�ำหนดไว้ในสนธิสัญญาด้วยการน�ำเรือล�ำน้ี (เรือแองกองสตอง) แลน่ ขน้ึ มายงั กรงุ เทพฯ ทง้ั นรี้ ฐั บาลฝรงั่ เศสตอ้ งการแสดงใหส้ ยามเหน็ วา่ ฝรงั่ เศส กระท�ำการไปตามสิทธิที่ได้รับเท่าน้ัน มิได้ต้องการจะสู้รบกันแต่อย่างใด” ขอ้ ความในสนธสิ ญั ญาระบตุ อ่ ไปวา่ “เรอื รบของฝรงั่ เศสทกุ ลำ� สามารถแลน่ เขา้ มายงั แม่น้�ำเจา้ พระยาและจอดทอดสมอได้ทป่ี ากน้�ำ ทั้งน้ี โดยมีเง่อื นไขว่าจะ ต้องแจ้งแก่ทางการสยามล่วงหน้าในการที่จะเข้ามายังกรุงเทพฯ และจะต้อง ท�ำความตกลงกบั ทางการสยามในเรอ่ื งสถานท่ซี ึ่งจะใชใ้ นการจอดเรือ” ดว้ ย คำ� ตอบของฝา่ ยสยามแสดงใหเ้ หน็ วา่ ขอ้ อา้ งทฝ่ี รงั่ เศสใชใ้ นการนำ� เรอื เขา้ มานั้นปราศจากเหตุผล ฝ่ายสยามจึงได้รอ้ งขอโดยใช้ภาษาทใี่ หเ้ กยี รติว่าดังนั้น ฝร่ังเศสจึงไม่ควรยืนกรานท่ีจะส่งเรือรบเข้ามา ค�ำขอร้องในครั้งน้ีได้รับการ สนับสนุนจากลอร์ด โรสเบอรี เพื่อแจ้งต่อเมอร์ซิเออร์เดอเวล (M.Develle)๑ วา่ เรอื จากฝา่ ยองั กฤษจะไมถ่ กู สง่ เขา้ ไปสมทบกบั เรอื “สวฟิ ท”์ (Swift) ในแมน่ ำ�้ เจ้าพระยา อันเป็นผลมาจากค�ำสั่งการทางโทรเลขท่ีส่งมาให้ยับยั้งเรือ ๑ M.Develle รฐั มนตรกี ระทรวงตา่ งประเทศของฝรง่ั เศสในขณะน้ัน – สวป.

ห้าปีในสยาม เลม่ ๑ 331 “แองกองสตอง” (Inconstant) มันจะตอ้ งไม่ล่วงลำ้� เขา้ ไปแม้แต่ทีป่ ากนำ้� อนั เป็นต�ำแหน่งท่ีเม่ือดูตามสนธิสัญญาแล้วมันได้รับอนุญาตให้แล่นเข้าไปได้ แต่ มนั ยังคงจอดอยู่ทบี่ ริเวณนอกสนั ดอน หากผกู้ ารเรือโบว่ี (Bory)๑ ขดั ขนื คำ� ส่งั ดังกล่าวเขาก็ยอ่ มต้องเปน็ ผู้รบั ผดิ ชอบความผิดทง้ั หมด และยง่ิ ไปกวา่ นัน้ หาก เขายังแล่นเรือผา่ นปากนำ้� และมุ่งตรงไปยังกรุงเทพฯ และพบวา่ การกระท�ำดงั กล่าวเกิดจากการจงใจของเขามาโดยตลอด เขาก็ควรจะต้องเป็นผู้รับผิดชอบ ตอ่ การละเมดิ สนธสิ ญั ญาอยา่ งจงใจ ซง่ึ นา่ จะทำ� ใหส้ ยามอยใู่ นสถานการณท์ ไ่ี ด้ ประโยชนม์ ากย่ิงขึ้นไปอกี แต่แล้วเมือ่ ถึงวนั ท่ี ๑๑ มกราคม กระทรวงการต่างประเทศของสยาม กไ็ ดก้ ระทำ� การเลนิ เลอ่ อยา่ งไมน่ า่ ใหอ้ ภยั เมอ่ื “ทำ� การหา้ ม” เรอื “แองกองสตอง” และโกเมต็ (Com te) (ซึง่ การปรากฏตวั ของเรอื ล�ำนกี้ ็ไดร้ บั การคาดการณไ์ ว้ เชน่ กนั ) โดยหา้ มมใิ ห้แล่นเขา้ มายงั ปากน้�ำ อันเปน็ สิทธทิ ี่เรือเหลา่ นน้ั มอี ยูต่ าม สนธิสัญญา และในวันถัดมายังกระท�ำการผิดพลาดซ�้ำซ้อนเด็ดขาดรุนแรงย่ิง กว่าเดิม โดยเพ่ิมอ�ำนาจการสั่งการท่ีจ�ำเป็นในทุกกรณีให้เป็นอ�ำนาจสิทธิขาด ของกองทัพเรือและกองทัพบก ขณะที่ความเห็นอกเห็นใจโอนเอียงมายังชาว สยาม จึงไม่น่าเป็นไปได้เลยที่พวกเขาจะมองไม่ออกว่าการเปิดฉากท้าทาย ฝรั่งเศสเช่นน้ีย่อมน�ำไปสู่ความพินาศวอดวายในตอนท้าย ตอนบ่ายวันท่ี ๑๓ เป็นวันพระ วันอาทติ ยส์ ดุ สปั ดาห์ของชาวพุทธ๒ ขา้ พเจา้ เกิดความรสู้ ึกอยากท่ี จะพายเรือบดขนาดเล็กของข้าพเจ้าออกไปยังปากน้�ำ เพื่อไปดูการต้ังมั่นของ “กองก�ำลังแห่งราชนาวีกองทัพบก” ที่บริเวณน้ัน ข้าพเจ้าได้ขึ้นไปบนเรือ “โคโรเนช่ัน (Coronation) ลำ� ที่ใช้ขนฟางข้าวจำ� นวนมากมายไปดว้ ยเพื่อใชใ้ น สงครามท่ีก�ำลังจะมาถึง มันเป็นการรบในแบบท่ีไม่มีใครคาดคิดมาก่อนและ พวกเขากไ็ มไ่ ดเ้ ตรยี มตวั ลว่ งหนา้ ไวแ้ มแ้ ตน่ อ้ ย ในกองกำ� ลงั รบเตม็ อตั รานนั้ ไมม่ ี ใครเลยสกั คนทเ่ี คยเหน็ การยงิ ปนื มากอ่ นนอกเสยี จากผบู้ งั คบั การเรอื เหลา่ ชาย ฉกรรจเ์ พงิ่ เสรจ็ จากการไถห่ ว่านในทอ้ งนามาสดๆ ร้อนๆ และก็ไม่เคยไดร้ เู้ รื่อง ๑ ผู้บงั คบั การเรอื แองกองสตอง – สวป. Sunday นา่ จะหมายถงึ วนั หยุดงานของชาวพทุ ธ - สวป. ๒ ตน้ ฉบับใช้วา่ Wan Pra, the Buddhist

332 บทท่ี ๑๒ วิกฤตการณก์ ับฝรง่ั เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ ลกู ปนื จากวถิ กี ระสนุ โคง้ ลกู เรอื ทง้ั หมดในเรอื ลำ� อนื่ ๆ กล็ ว้ นมสี ภาพแบบเดยี วกนั สว่ นปอ้ มปนื ตา่ ง ๆ กม็ แี ตค่ นทม่ี สี ภาพเชน่ เดยี วกนั นเี้ ปน็ ผสู้ ง่ั การ อาวธุ ยทุ โธปกรณ์ ประจ�ำเรือประกอบไปด้วยปืนกระบอกหน้า R.M.L. ขนาด ๗๐ ปอนด์ ปนื คาร์ โรเนตต์๑ ทองเหลืองส�ำหรับใช้ยิงสลุตอยู่ท้ายเรือ ๔ กระบอก และถังน้�ำมัน Hotchkiss จำ� นวน ๕ ใบท่ดี าดฟ้าด้านหน้าบรเิ วณหัวเรือ เมื่อขา้ พเจา้ ได้ฝาก ขอ้ ความทไ่ี ดร้ บั มาจากผบู้ ญั ชาการเรอื วา่ ใหเ้ รง่ ฝจี กั รเรอื เมอื่ แลเหน็ “ขบวนเรอื ของฝรงั่ เศส” แต่เขากลบั รับฟังกันเหมือนเปน็ เรือ่ งตลก ขา้ พเจา้ ไดข้ ้ึนไปถึงที่ ปอ้ มดา้ นในทอ่ี ยตู่ รงกนั ขา้ มปากนำ้� และไดเ้ หน็ ผบู้ ญั ชาการซง่ึ ไมร่ วู้ า่ จะทำ� ประการ ใดดกี บั สง่ิ ทกี่ ำ� ลงั เกดิ ขนึ้ ขา้ งนอก เมอื่ ขา้ พเจา้ ไดต้ งั้ ขอ้ สงั เกตถงึ รปู รา่ งอนั บอบบาง ของผใู้ ตบ้ ังคบั บัญชาของเขา เขากต็ อบวา่ พวกนี้มีคณุ สมบัตดิ พี อแล้ว เพียงแต่ วา่ พวกเขายงั ไมเ่ คยยงิ ปนื ใหญ่ และเขากห็ วงั วา่ พวกนค้ี งจะไมต่ อ้ งยงิ ปนื จนกวา่ จะไดร้ ับการฝึกฝนมากกว่านี้ ข้าพเจ้าจอดเทียบเรือไว้ที่บริเวณด้านใต้ป้อม และเดินทางไปโดยรถไฟ เท่ียวบ่ายด้วยตระหนักว่าเส้นทางแม่น�้ำคงจะเป็นแนวรบที่จะผ่านไปได้ยาก ตามทอี่ งคพ์ ระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ไดท้ รงชน้ี ำ� ใหเ้ ชอ่ื เชน่ นนั้ แตถ่ า้ หากวา่ พวกเขาจะไม่หาญกล้าที่จะเปิดฉากการรบกับชนชาติมหาอ�ำนาจอันดับหนึ่ง อยา่ งฝรงั่ เศสขึน้ มาก่อน มันกค็ งจะไม่มอี ะไรเกดิ ขนึ้ จรงิ ๆ ข้าพเจ้าอดสงสัยไม่ได้ว่าจะเคยมีการไตร่ตรองกันบ้างหรือไม่ว่าหน้าที่ ความรับผิดชอบดงั กลา่ วทที่ �ำไปเพอื่ เปน็ การปอ้ งกนั เชน่ นจ้ี ะท�ำใหเ้ กิดอะไรขนึ้ บา้ ง หากพวกเขาประสบความสำ� เรจ็ ในการจมเรอื รบฝรงั่ เศสได้ ชนชาตฝิ รง่ั เศส ทั้งชาติคงลุกฮือขึ้นเรียกร้องและการแก้แค้นก็คงจะไม่ได้จบลงง่ายๆ ตรงแค่ ชัยชนะของประเทศเปน็ แน่ ในทางกลบั กนั หากการป้องกนั ประเทศน้ันท�ำขน้ึ อย่างมงุ่ มน่ั จรงิ ๆ มันก็ น่าสงสัยอยู่ว่าท�ำไมถึงไม่มีการนึกถึงเหล่าทหารชาวเดนมาร์กท่ีมีความจงรัก ภักดีต่อสยามอย่างเหลือล้นและมีความกระตือรือร้นอย่างเต็มเปี่ยมในการเข้า ๑ Carronade ปืนใหญ่ขนาดส้ันทำ� ดว้ ยเหลก็ เบาแบบโบราณ แตกต่างจากปืนอืน่ ๆ รวมท้งั ปนื ใหญ่โฮวิตเซอร์ (howitzer) ซ่งึ เป็นปืนใหญ่กระบอกสั้นสำ� หรับยิงมุมสูง ตรงทีไ่ ม่มีแครห่ รอื เพลาปนื ใช้บนเรือเพ่อื ยงิ ข้ึนในระยะใกล้เพียง ๑ ใน ๔ และใช้บนฝ่ังแบบเดียวกบั ปนื โฮวิตเซอร์ – สวป.

หา้ ปีในสยาม เล่ม ๑ 333 ร่วมอยู่เคยี งข้างกบั ชาวสยาม และทำ� ไมถึงไมย่ ินยอมใหพ้ วกเขาเข้าประจำ� การ ในต�ำแหน่งอย่างเหมาะสมแทนที่จะปล่อยให้เป็นการต่อสู้แบบเส่ียงตายเช่นน้ี ยิ่งไปกว่านั้นต�ำแหน่งที่มั่นในการป้องกันตัวยังดูเหมือนจะถูกเลือกมาได้อย่าง แย่ที่สดุ เท่าทม่ี อี ยู่ ตำ� แหนง่ ทม่ี ่ันนี้เกี่ยวขอ้ งกบั การฝา่ ฝืนกฎเรื่องสิทธติ ามสนธิ สัญญามาต้ังแต่ต้น และมันก็ยังเป็นที่ตั้งม่ันที่ไม่ได้มีประสิทธิภาพอย่างท่ีควร จะมี หากวา่ เปน็ ความตงั้ ใจทจี่ ะทำ� ลายศตั รจู รงิ ๆ แลว้ กย็ อ่ มสามารถทจ่ี ะลงมอื ไดอ้ ยา่ งปลอดภยั ทสี่ ดุ และมปี ระสทิ ธภิ าพมากทส่ี ดุ ในชว่ งลำ� คลองแคบ ๆ ของ แม่น�้ำเจ้าพระยาตอนที่อยู่เหนือปากน้�ำ โดยใช้แค่เหมืองท่ีไม่ได้ใช้งานแล้ว ๒ - ๓ แหง่ และปนื ๓ ถงึ ๔ กระบอกทีจ่ ดั วางต�ำแหน่งและซอ่ นไวอ้ ยา่ งดตี าม ดงจากที่อยูใ่ นหนองน้ำ� ซึ่งควรจะติดต้ังอยู่ทีร่ ะยะประมาณ ๓๐๐ หลา (๒๗.๕ เมตร) หรือไม่ก็อาจขัดขวางเรือที่จะแล่นเข้ามาในทุกวิถีทางไม่ว่าสายน�้ำและ อากาศจะมีสภาวะเชน่ ไร ในขณะเดยี วกนั กอ็ าจจะโยนความรับผดิ ชอบในการ ลว่ งละเมดิ สนธิสญั ญาใหต้ กเป็นของอกี ฝ่ายหนง่ึ ไดอ้ ีกด้วย ขณะที่ก�ำลังน่ังอยู่ท่ีระเบียงก่อนอาหารมื้อค่�ำ เสียงยิงกันจากทางด้าน ทิศใต้ก็ดงั มาให้ได้ยนิ อย่างชัดเจน เสียงท้ังหมดนัน้ ดังอยูน่ านร่วม ๒๕ นาที แต่ เปน็ ลกั ษณะเสยี งปนื อยา่ งแนน่ อน หลงั มอ้ื คำ่� ผา่ นไปแลว้ จงึ ไดย้ นิ เสยี งไซเรนดงั อยู่ในแม่น้�ำและบริเวณท่าเรือนั้นปรากฏมีเรือสองล�ำแล่นทวนกระแสน�้ำเช่ียว แรงข้นึ มา จากนั้นจงึ กลับลำ� และทอดสมอทางดา้ นทา้ ยเรือ “ลูแตง” เป็นการ แปรขบวนเรอื ทท่ี ำ� ไดอ้ ยา่ งงดงามทา่ มกลางบรรยากาศของพนื้ นำ้� ทมี่ ดื ครม้ึ และ คบั ค่ัง กำ� ลังพลสวมเสอ้ื เกราะบนเรือ “ลแู ตง” ตา่ งทำ� หนา้ ท่ีกนั โกลาหล เป็น เหตุการณ์ท่ีน่าต่ืนเต้น แต่ในไม่ช้าผู้คนท่ีกลับง่วงเหงาและพากันเข้านอนและ รอดเู หตกุ ารณ์ที่จะเกิดข้นึ ต่อไปในวันพรงุ่ น้ี ปรากฏวา่ หลงั จากทข่ี า้ พเจา้ ไดม้ าจากปากนำ�้ ในวนั นนั้ เรอื “โคโรเนชน่ั ” และเรอื รบ “มกฎุ ”๑ (Makut) ไดม้ าประจำ� ตง้ั มน่ั อยภู่ ายในแนวสนั ดอน ซง่ึ เปน็ แนวสองฟากของเส้นทางเดินเรือ ทางฝ่ายฝร่ังเศสได้ส่งกองเรือขบวนใหญ่ที่ ๑ เรอื ปืนมกฎุ ราชกมุ ารของไทย – สวป.

334 บทที่ ๑๒ วิกฤตการณก์ ับฝร่งั เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ กำ� ลังจะเข้ามาจอดสมออยดู่ ้านใน แตส่ ำ� หรบั ฝ่ายสยามนัน้ นอกจากเรือสองลำ� น้ีแล้ว สยามมีเพยี งฐานยงิ ปนื แบบลา้ สมัยสุดๆ อยู่ ๒ แห่งพร้อมด้วยปนื ใหญ่ แหง่ ละ ๑ กระบอกและมเี รอื แบบทใ่ี ชฝ้ กึ อยลู่ ำ� หนง่ึ ลอยลำ� หา่ งออกไปทางตอน ต้นแม่น้�ำ ติดต้ังปืนคาร์โรเนดด์ทองเหลืองท่ีส�ำหรับไว้ใช้ยิงสลุต ๖ กระบอก ซึ่งมนั คงจะนา่ เอน็ ดกู ว่ามากหากวา่ อยู่ในเรือของข้าพเจ้า ราวบา่ ย ๓ โมง เรือหลวงของสมเด็จพระราชนิ ีองั กฤษ พัลลัส (H.M.S “Pallas”)๑ กม็ าจอดลอยลำ� อยบู่ รเิ วณนอกสนั ดอน แลเหน็ เรอื “แองกองสตอง” และ เรือ “โกเม็ต” ก�ำลังแล่นเข้ามาจอดทางดา้ นทิศตะวันออก โดยมเี รอื ชอ่ื เจ.บ.ี เซย์ (J.B.Say)๒ เรอื ลำ� เลก็ ๆ ทแ่ี ลน่ ประจำ� ระหวา่ งไซง่ อ่ นกบั กรงุ เทพฯ แลน่ เขา้ มาสมทบ ประมาณ ๕ โมงเยน็ ข่าวสารจากเมอรส์ ิเออร์ปาวีไดถ้ กู ส่งมาถงึ เรอื แองกองสตองโดยเรอื ไอ (เครอื่ งจกั รไอนำ�้ ) ของสยาม กปั ตนั เรอื “เจ.บ.ี เซย”์ ลงเรอื แองกองสตองเพอ่ื ทำ� หนา้ ทเี่ ปน็ คนนำ� รอ่ ง กปั ตนั คนทส่ี องทไี่ ดร้ บั การนำ� ตัวมาเปน็ กรณีพเิ ศษสำ� หรบั งานนเ้ี ขา้ รบั ช่วงควบคมุ เรอื “เซย”์ และน�ำเรอื ไป ตามทางด้วยคนน�ำร่องที่มาจากคนน�ำร่องเรือใบ ในขณะเดียวกับที่ผู้ควบคุม อ่าวสยามท่ชี ื่อ กัปตันวลิ (Captain Vil) ได้ลงเรือ “แองกองสตอง” ตามค�ำสง่ั การของเมอร์ซิเออร์ปาวี พร้อมกับค�ำขอร้องว่าเรือต่างๆ น่าจะรออยู่ก่อน ผบู้ ญั ชาการเรอื เขา้ ใจผดิ วา่ กปั ตนั วลิ เปน็ ชาวเดนมารก์ ทอี่ ยใู่ นราชนาวสี ยาม จงึ ปฏบิ ตั ติ อ่ เขาอยา่ งสภุ าพ เมอื่ เปน็ เชน่ นน้ั กปั ตนั วลิ ผนู้ า่ สงสารจงึ ขอลาออกและ ข้ึนฝั่งไป ส่วนหนึ่งเดาว่าเป็นเพราะเขาเป็นชาวเยอรมัน และได้เข้าร่วมรบใน สงครามเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๑๓ - ๑๔ กระแสนำ้� ทว่ มในตอนนน้ั เชย่ี วกรากและพายฝุ นกก็ ำ� ลงั ตง้ั เคา้ เพม่ิ ความ มืดครึ้มให้กับช่วงระยะเวลายามพลบค่�ำยิ่งข้ึน ขณะท่ีเรือล�ำต่างๆ เดินเครื่อง เข้ามา เรือ “เซย์” นั้นแล่นน�ำหน้า ตามด้วยเรือ “แองกองสตอง” และเรือ “โกแม็ต” กระสุนซ้อมยิง ๒ นัด ถูกสั่งยิงขึ้นโดยผู้บังคับการเรือ ริเชอลิว (Richelieu) และเมือ่ เวลา ๑๘.๓๐ น. จากนัน้ กระสนุ ปนื ราว ๖ - ๘ นดั ก็ถกู ยิงข้ามผ่านหัวเรอื ลำ� ตา่ ง ๆ ออกไป ๑ เรอื รบอังกฤษที่อา้ งวา่ สง่ เขา้ มาคุม้ ครองชวี ิตและทรพั ยส์ นิ ของคนในบังคบั องั กฤษ – สวป. ๒ เรือ ชอง แบบ๊ ตสิ ท์ เซย์ (Jean Baptiste Say) – สวป.

ห้าปใี นสยาม เลม่ ๑ 335 เรือรบต่างๆ ซ่ึงเป็นเรือที่ชักธงฝรั่งเศสผืนใหญ่อยู่บนหัวเสาทุกต้นเริ่ม ปฏบิ ตั กิ ารกวาดลา้ ง และเปดิ ฉากยงิ ตอบโตไ้ ปบนปอ้ มเมอื่ เวลาประมาณ ๑๘.๔๕ น. กระสนุ ปนื นดั แรกตกในบรเิ วณใกลๆ้ จมอยใู่ นโคลน สว่ นทกุ นดั ทเ่ี หลอื แผดเสยี ง กกึ กอ้ งลอยข้ามหัวเข้าไปยงั ดงไม้โกงกาง ไมม่ ีใครในป้อมได้รบั บาดเจ็บ และเมอ่ื พวกเขาเรม่ิ จะตนื่ ตวั ขน้ึ กระสนุ ปนื ๖ ถงึ ๑๐ นดั ของชาวสยาม ก็เร่ิมเจอเป้าหมาย กระสุนปืนนัดหลังๆ พุ่งทะลุผ่านดาดฟ้าออกไปยังหัวเรือ ทางกราบขวาเรอื “แองกองสตอง” ดว้ ยกระแสน�้ำหลากเชย่ี วกรากของสายน�้ำ เบ้ืองล่าง จงึ ท�ำใหเ้ รอื แลน่ ไปไดด้ ว้ ยความเร็วประมาณ ๑๒ นอ็ ต เมื่อใกลจ้ ะถงึ สิ่งกีดขวาง เรอื “แองกองสตอง” ก็เปลีย่ นตำ� แหน่งมาน�ำ อยู่ข้างหน้าเพ่ือตีวงโค้งกว้างออกไปทางด้านทิศเหนือก่อนท่ีเรือจะปะทะสิ่ง กีดขวางนน้ั จนดูราวกบั วา่ เรือแลน่ ตรงดิง่ ไปยังเรอื ท่ีจมอยู่ มันแล่นผา่ นไปจน ใกลก้ บั ประภาคาร ซึง่ จุดนีจ้ ะท�ำใหพ้ น้ จากวิถกี ระสุนปืนจากปอ้ ม เรอื “โคโร เนชนั่ ”(Coronation) ยงิ ปืนเรอื ขนาด ๗๐ ปอนด์ออกไปอกี ๑ ชุด แลว้ จึงรรี อ อยคู่ รหู่ นงึ่ เมอื่ ไมม่ เี วลาจะกลบั ลำ� มนั จงึ แลน่ ไปขา้ งหลงั ดว้ ยความเรว็ เตม็ พกิ ดั โดยตง้ั ใจใหว้ งิ่ ไปตามเสน้ ทางทที่ ำ� เครอื่ งหมายไวใ้ นแผงผงั ขณะทป่ี นื ใหญป่ ระจำ� เรือปฏิบัติการยิงรอบที่สอง แท่นรองปืนก็แตกทะลุดาดฟ้าเรือ จนไม่สามารถ นำ� มาใชย้ งิ ไดอ้ ีกตอ่ ไป ทง้ั เรอื “มกฎุ ” และเรือ “โคโรเนชั่น” แตล่ ะล�ำมผี ู้คมุ เรือและวิศวกรชาวยุโรปประจ�ำอยู่ แต่เน่ืองจากลูกเรือท้ังหมดขาดการฝึกฝน เจา้ หนา้ ทเ่ี หลา่ นจี้ งึ ผลดั กนั วงิ่ ไปยงั ปนื เพอื่ เลง็ และยงิ สลบั กบั การวง่ิ ไปยงั สะพาน เรือเพื่อถือท้ายบังคับเรือและส่งสัญญาณไปยังห้องเคร่ือง ขณะที่เรือ “โคโร เนชน่ั ” และ “แองกองสตอง” แลน่ เบนเขา้ หากนั เรอื แองกองสตอง กบ็ งั คบั ท้ายให้หักเลี้ยวมุมแคบไปทางซ้ายเพื่อไปให้พ้นจากชายฝั่ง เรือ “โคโรเนช่ัน” จงึ มเี วลาพอทจ่ี ะเดนิ หนา้ เตม็ ตวั และบงั คบั ทา้ ยใหไ้ ปทางซา้ ยอยา่ งสดุ กำ� ลงั เพอ่ื หนีให้พ้นจากการพุง่ เข้าปะทะ เรอื จงึ เฉ่ียวกันไปอยา่ งหวุดหวิด เสาธงประจ�ำ เรอื โคโรเนช่ันหลดุ ติดไปกับเรือแองกองสตอง ส่วนเรือเลก็ ทกุ ลำ� ที่เอาหยอ่ นลง นำ้� เพอื่ หนใี หพ้ น้ รศั มปี นื ใหญข่ นาด ๗๐ ปอนด์ กถ็ กู กระสนุ จนทอ้ งเรอื ทะลุ พวก

336 บทท่ี ๑๒ วิกฤตการณก์ ับฝรั่งเศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ สยามไดย้ นิ ค�ำส่งั ใหย้ งิ จากเรือ “แองกองสตอง” แตเ่ น่อื งจากผา้ ใบกันแดดก้ัน ไวจ้ งึ ทำ� ใหร้ อดพน้ จากปนื ไรเฟลิ ทเ่ี ลง็ ตรงมาทพ่ี วกเขาไดพ้ อดี มรี อยถกู ยงิ ทขี่ า้ ง เรือถึง ๒๑๖ จุด ลูกกระสุนปืนใหญ่ ๒ ลูกระเบิดอย่างแม่นย�ำภายในตัวเรือ เป็นกระสุนที่ยิงมาจากเรือ “แองกองสตอง” ตอนท่ีมันแล่นผ่านท้ายเรือโคโร เนชน่ั มันกร็ ะเบดิ เขา้ ตรงกราบซ้ายเรอื ลึกหลายฟตุ กนิ ลกึ เข้าไปจนถึงระยะ ๓ นว้ิ ของเสน้ ระดบั นำ�้ เรอื โคโรเนชนั่ แลน่ เดนิ หนา้ แลว้ จงึ ทอดสมอ ปนื ใหญต่ ง้ั มนั่ อย่ตู รงกราบขวา พร้อมกันนั้นกไ็ ดน้ ำ� น้�ำหนกั อนื่ ๆ มาถ่วงชว่ ยไวท้ ดี่ ้านเดยี วกัน เพื่อช่วยพยุงเรือด้านซ้ายให้พ้นจากน�้ำขณะท่ีก�ำลังซ่อมบริเวณท่ีถูกยิง พลปืน ประจ�ำเรอื “มกฎุ ” ต่างกไ็ ร้ประโยชน์ อกี ทงั้ ปฏบิ ัติการทผ่ี บู้ ังคับบัญชาส่งั การ ไปอย่างวุ่นวายท่ัวทั้งล�ำเรือโดยมีวิศวกรของเขาคอยให้ความช่วยเหลือก็ไม่ได้ ทำ� อยา่ งสดุ ความสามารถ เรอื มกฎุ จงึ พา่ ยแพอ้ ยา่ งยบั เยนิ แตค่ นื นน้ั กย็ งั สามารถ แล่นติดตามเรือรบฝร่ังเศสเข้ามาได้ถึงบางคอแหลมเพ่ือรอรับค�ำสั่งการต่อไป โดยจะมีเรือโคโรเนชั่นแล่นมาสมทบในที่สุดร่วม ๕ นาที ขณะที่เรือแล่นผ่าน ตรงจดุ นน้ั แตบ่ คุ คลเพยี งผเู้ ดยี วทต่ี อ้ งรบั เคราะหค์ อื หญงิ ชราทป่ี ากนำ�้ โดยเสยี ชีวิตด้วยลูกปืน ฮอตช์คิส (Hotchkiss) ท่ียิงมาจากเรือท้ังสอง จากนั้นก็ไม่มี การยิงเกิดข้ึนอีก แล้วเรือจึงมงุ่ หน้าไปตามทางสูก่ รุงเทพมหานคร ในขณะเดยี วกนั เรือ “เจ.บี เซย”์ ได้ถูกกระสุนปืนจากเรอื “โคโรเนช่นั ” เขา้ ทบ่ี รเิ วณดา้ นลา่ งเสน้ วดั ระดบั นำ้� ขา้ งเรอื เรอื จงึ แลน่ ไปเกยตนื้ จมอยใู่ นโคลน ทีช่ ายฝั่งด้านตะวนั ออก ผู้คนถูกน�ำตัวออกมาไดต้ อนเชา้ วนั รงุ่ ขึ้น คนท่ีได้เร่ืองได้ราวที่สุดอย่างเห็นได้ชัดคือชาย ๓ คนผู้มีหน้าท่ีเป็นพล ปนื ประจ�ำเรอื “โคโรเนชนั่ ” พวกเขาหาจนพบวา่ ปนื เหลา่ นนั้ มวี ธิ ยี งิ อยา่ งไร ซง่ึ ได้เร่ืองกว่าวิธีการท่ีเหล่าผองเพ่ือนที่ด้อยประสบการณ์ของพวกเขาจัดการกับ ปนื อน่ื ๆ พวกเขาทำ� ดว้ ยจติ ใจและวญิ ญาณ และจากการทไี่ มเ่ คยไดร้ บั คำ� แนะนำ� ในเรื่องเทคนิคของการยิงปืนหรือการเล็งเป้า ผู้คุมปืนจึงได้ยกมือข้างหน่ึงขึ้น เหนอื ศรี ษะพรอ้ มทง้ั หลบั ตาลง ในขณะทมี่ อื อกี ขา้ งหนงึ่ จะหมนุ มอื จบั ไปเรอื่ ยๆ โดยไม่หยุด

หา้ ปใี นสยาม เล่ม ๑ 337 แผนผงั ปฏบิ ตั ิการท่ปี ากนำ้�

338 บทท่ี ๑๒ วกิ ฤตการณ์กบั ฝรงั่ เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ เรื่องท่ีแปลกประหลาดก็คือ ข้าวของเคร่ืองครัวทุกช้ินท่ีอยู่ในเรือของ สยามแตกหักจนหมด รวมท้ังต้องสูญเสียวิสกี้ช้ันดีไปด้วย กล่าวกันว่าเร่ืองน้ี ท�ำให้นายทหารผู้องอาจอย่างน้อยก็หน่ึงคนถึงกับต้องเสียน�้ำตา ในขณะท่ีเขา ไดล้ งไปท่เี รอื อีกลำ� หนึ่งเพอ่ื พยายามหาวิสกนี้ ัน้ มาด่ืม ความสญู เสียของทง้ั ๒ ฝ่ายเปน็ เครอ่ื งพสิ ูจนใ์ ห้เช่อื ได้ว่าการยงิ ต่อสกู้ นั ทเ่ี กดิ ขนึ้ นนั้ ปน่ั ปว่ นยงุ่ เหยงิ แคไ่ หน ดจู ากปจั จยั ขา้ งฝา่ ยชาวสยามแลว้ กใ็ หพ้ ศิ วง เมอ่ื พจิ ารณาเหน็ วา่ สงิ่ ทพ่ี วกเขาลงมอื โจมตนี น้ั คอื ลกู เรอื ชาวฝรง่ั เศสทไี่ ดร้ บั การ ฝึกปรอื การรบมาอยา่ งดีเยีย่ ม มันเปน็ เรอ่ื งท่ีน่าแปลกใจพอๆ กบั การท่ีเรือรบ ของสยามกลับมาโดยไม่ได้รับความเสียหายหนักหนาสาหัส ฝ่ายฝร่ังเศสมีคน ตาย ๓ คน และบาดเจบ็ ๓ คน ฝา่ ยสยามนั้นมผี เู้ สยี ชวี ติ ๑๕ คน และบาดเจ็บ ๒๐ คน ท้ังหมดถกู ยงิ ดว้ ยปนื กลทยี่ งิ จากต�ำแหนง่ สงู สุด และจากปืนเลก็ ยาวที่ รวั ยงิ ในระยะกระชน้ั ชดิ ไม่มีผูใ้ ดในปอ้ มได้รับบาดเจบ็ ต้องสารภาพเอาไว้ว่าผู้บัญชาการเรือริเชอลิว๑ ผู้มีหน้าท่ีในการต่อสู้ ปอ้ งกนั อธปิ ไตยครง้ั นไ้ี ดร้ บั โอกาสในการปฏบิ ตั หิ นา้ ทนี่ อ้ ยมาก แผนการในทา้ ย ที่สุดของเขานั้นก็คือเสนอให้ปิดช่องทางด้วยการจมเรือล�ำอื่นขวางทางเอาไว้ โดยเปน็ แผนท่ีไดร้ ับการเห็นชอบจากสภาที่ปรึกษาราชการแผน่ ดินแล้ว และ ทง้ั ๆ ทเี่ ขาเปน็ ผไู้ ดร้ บั มอบอำ� นาจ แตก่ องกำ� ลงั ของเขายงั ตอ้ งเอาชายหนมุ่ ใหม่ ถอดดา้ มมาอยเู่ วรประจ�ำการซงึ่ เปน็ พวกทไ่ี มไ่ ดร้ บั การฝกึ ฝนมากอ่ น ค�ำขอเรอื่ ง ยุทธปจั จยั ต่าง ๆ ที่เหมาะสมเพอื่ ใช้ในการวางระเบิดและปฏิบัติการอน่ื ๆ ต้อง เจอแตค่ วามลา่ ชา้ เรอื่ ยมา ในขณะนนั้ ปอ้ มกย็ งั สรา้ งไมแ่ ลว้ เสรจ็ ดี และเจา้ หนา้ ท่ี ๓ คนทอี่ ย่เู คียงขา้ งเขานน้ั กม็ ีเพียงคนเดียวท่ีพดู ภาษาสยามได้ ส่วนอกี ๒ คน เป็นชาวเดนมารก์ ท่ีมาจากกรมเซอร์เวย์ (Survey Department) ท่เี พิ่งจะเดนิ ทางมาถงึ ประเทศนแี้ ละกเ็ ปน็ อาสาสมคั รเขา้ มาและไมไ่ ดร้ ภู้ าษาสยามแมแ้ ตค่ ำ� เดยี ว ระหวา่ งการสรู้ บเจา้ หนา้ ทพ่ี วกนต้ี า่ งพากนั วง่ิ อยา่ งไมห่ ายใจหายคอไปยงั ปืนของตน ช่วยกันหมุนแท่นปืนขึ้นๆ ลงๆ ตามขั้นตอนอย่างคร่ึงๆ กลางๆ พวกเขาพยายามหลบหลีกหลุมพรางต่างๆ อย่างสุดความสามารถ และใช้วิธี ๑ Richelieu หรอื พระยาชลยทุ ธโยธิน ชาวเดนมารก์ ผดู้ �ำรงตำ� แหนง่ ผบู้ ัญชาการกระทรวงทหารเรอื ใน พ.ศ. ๒๔๔๓ – สวป.

ห้าปใี นสยาม เล่ม ๑ 339 ติดต่อส่ือสารค�ำส่ังการด้วยภาษาท่ีไม่มีพลปืนท่ีก�ำลังงุนงงเข้าใจได้แม้เพียงสัก คนเดียว ยง่ิ เมื่อถูกยงิ อย่างตรงเปา้ และรวดเร็วดว้ ยปืนใหญส่ นามประจ�ำเรอื ที่ โจมตีโดยตรงในทะเลด้วยความแม่นย�ำด้วยแล้ว ความชุลมุนวุ่นวายก็ยิ่งเพิ่ม มากขนึ้ ในเม่อื เป้าหมายส�ำหรับโจมตเี ป็นเช่นน้ี เหล่าพลปืนท่ีมงุ่ มนั่ ในการรบ ต่างก็เหน็ พอ้ งกนั วา่ ไมม่ คี วามจำ� เปน็ ทจ่ี ะตอ้ งเลง็ ก่อนยงิ เลย ความหยอ่ นยานตอ่ การบงั คบั บญั ชาของคนเหลา่ นกี้ บั การทพี่ วกเขาขาด เทคนคิ การฝกึ ฝน ซงึ่ สง่ ผลใหเ้ หน็ ถงึ ความลม้ เหลวในเรอื่ งระเบยี บวนิ ยั จงึ ทำ� ให้ การต่อสู้เปิดฉากขึ้นมาใหม่ โดยลูกเรือของเรือ “โคโรเนช่ัน” ได้ลุกข้ึนข่มขู่ผู้ บัญชาการเรือของเขาวา่ พวกเขาจะไม่ทำ� การสู้รบใดๆ อีกแล้ว ฝ่ายลูกเรือของ เรือ “มกุฎ” ก็ประกาศว่าพวกเขาพร้อมที่จะท�ำการต่อสู้บนฝั่งไม่ใช่ในเรือ ผบู้ ญั ชาการทที่ างปอ้ มดา้ นในถกู ยงิ ในตอนเยน็ เดยี วกนั และแมว้ า่ ผคู้ นทอ่ี ยรู่ อบ นอกปอ้ มจะไดร้ เู้ รอื่ งราวของความขดั แยง้ น้ี แตผ่ มู้ อี ำ� นาจชาวสยามกไ็ มพ่ ยายาม ทีจ่ ะกระท�ำการใดๆ เพ่อื ตดิ ต่อกับเจา้ หน้าท่ีคนใดท้งั สน้ิ ดังเชน่ ที่คงจะทำ� หาก เหตุการณ์น้ันเกิดข้ึนท่ีกรุงเทพฯ นอกจากนั้นก็ไม่ได้ให้การสนับสนุนอ�ำนาจ สงั่ การของเจา้ หนา้ ทเ่ี ลย พวกเขาไมม่ อี ำ� นาจสง่ั การทพ่ี วกเขาเรยี กรอ้ งตลอดมา ท้งั ยงั ตอ้ งถกู ตดั ขาดใหอ้ ยู่อย่างโดดเดีย่ ว จงึ ไดแ้ ตห่ วังไปวนั ๆ วา่ จะมคี �ำสงั่ การ เปลยี่ นแปลงการโจมตจี ากแนวหลงั บา้ ง พวกเจา้ หนา้ ทจ่ี งึ มแี ตค่ วามไมพ่ งึ พอใจ และเกือบจะก่อการกระด้างกระเดื่อง มีคนต้องล้มป่วยด้วยโรคบิดที่พวกเขา บางคนเคยเปน็ มากอ่ น รายงานและคำ� รอ้ งเรียนตา่ งๆ ไมไ่ ด้รับการใสใ่ จจากผู้ บงั คบั บญั ชาระดบั สงู ชะตากรรมซงึ่ ไมน่ า่ จะมใี ครทนไดข้ องพวกเขายงั คงอยใู่ น สภาพเดิมต่อมาอีก ๒ - ๓ วัน ระหว่างชว่ งเวลาน้นั พวกเขาตอ้ งทำ� การบรรจลุ กู กระสุนปนื ใหญแ่ ละลกู กระสนุ ปืนต่างๆ ต้องตรวจตราเฝา้ เวรยามในตอนกลาง คนื ใจกค็ อยจะนกึ ถงึ แตก่ ารบกุ เจา้ โจมตขี องขา้ ศกึ หรอื จากพวกเดยี วกบั ตวั เอง อยรู่ ำ�่ ไป คนทจี่ ะรบั ผดิ ชอบตอ่ สงิ่ ตา่ งๆ ทเี่ ปน็ อยกู่ ไ็ มเ่ คยแสดงตวั ออกมาชดั เจน แตบ่ างทีเปน็ แบบนกี้ ด็ เี หมอื นกัน

340 บทที่ ๑๒ วิกฤตการณก์ ับฝร่งั เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ นัน่ คือความผดิ พลาดท่ีเกดิ ขึน้ ในวันที่ ๑๓ กรกฎาคม โชคดที ก่ี ารปฏิบตั ิ การไม่ประสบผลส�ำเร็จจึงท�ำให้สยามรอดพ้นจากการต้องรับผิดชอบต่อทุกส่ิง ท่ีเกดิ ข้ึนอยา่ งเต็มท่ี ซ่ึงความโงเ่ ขลาของสยามเกือบจะสง่ ผลร้ายใหพ้ วกเขา ด้วยพระวิจารณญาณอันล้�ำลึกขององค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระองคท์ รงปฏเิ สธทจี่ ะรบั ฟงั คำ� แนะนำ� ซง่ึ เรง่ เรา้ ใหเ้ ปดิ ฉากการตอ่ สขู้ น้ึ มาใหม่ และในวันต่อมาการพบปะเจรจาระหว่างทั้ง ๒ ฝ่ายจึงได้เร่ิมข้ึนเพ่ือยุติความ เป็นศตั รูระหวา่ งกัน หลังจากน้ันได้มีรายงานบางฉบับแพร่ข่าวถึงเรื่องการปฏิบัติต่อลูกเรือ บนเรือ “เจ.บ.ี เซย์” ที่เปยี กโชก เปน็ ขา่ วที่ส่งไปในตอนเชา้ วันถดั มาหลังจากที่ มกี ารทำ� ความตกลงรว่ มกนั โดยเปน็ ขา่ วทไี่ ดร้ บั มาจากเจา้ หนา้ ทปี่ อ้ มดา้ นนอก เป็นข่าวท่ีส่งไปถึงฝ่ายท่ียอมแพ้ และท้ายที่สุดเป็นข่าวจากฝ่ายที่ถูกส่งลงเรือ กลับกรุงเทพฯ กล่าวกันว่าพวกเขาถูกควบคุมตัวอย่างหยาบคาย กล่องต่างๆ ถูกฉีกเปิดออก และข้าวของต่างๆ ก็ถูกรื้อค้น ซ่ึงนั่นก็คือสถานการณ์ที่ได้รับ รายงานกันอยู่ในตอนน้ัน แต่ข้อเท็จจริงมีอยู่ว่ากัปตันเรือเป็นผู้ถูกน�ำตัวข้ึนฝั่ง ไปยังป้อม เหตุการณ์เช่นน้ีถ้าเป็นเรื่องปกติแล้วเม่ือถูกน�ำตัวเข้ามาเขาจะต้อง ถกู ผกู ตาดว้ ย การทเ่ี ขาทำ� กญุ แจหายทำ� ใหเ้ ขาตอ้ งขอรอ้ งนายทหารชาวเดนมารก์ ยอ้ นกลับไปท่เี รือเพื่องดั แงะหีบที่เขาเก็บเอกสารตา่ งๆ ไว้ในนัน้ ซงึ่ เรอื่ งน้ีก็ได้ รับความยินยอม และเมื่อจะแยกตัวจากเจ้าหน้าที่เหล่าน้ันเพ่ือมุ่งหน้าไปยัง กรุงเทพฯ เขาก็ได้บรรยายความรู้สึกส�ำนึกบุญคุณต่อการปฏิบัติอย่างสุภาพ เรยี บรอ้ ยทเ่ี ขาไดร้ บั เมอื่ ตกอยใู่ นการควบคมุ ของเจา้ หนา้ ทผ่ี คู้ วบคมุ เรอื และนาย ทหารเรอื ทกุ คน การปฏบิ ตั กิ ารในวนั ท่ี ๑๓ ทำ� ใหส้ ถานการณต์ กอยใู่ นกำ� มอื ของเมอสเิ ออร์ ปาวี และเปิดโอกาสให้พวกฝร่ังเศสกล่าวได้ว่าพวกเขาต้องลงมือยิงโดยท่ีไม่ ถือว่าเป็นการรุกรานแต่อย่างใด เป็นการปฏิบัติตามสิทธิที่ได้รับการคุ้มครอง สนธิสญั ญา จากรายงานท่ีสง่ ไปยงั ประเทศฝรัง่ เศสกลา่ วว่าเป็นการปลกุ เร้าให้ ฝรง่ั เศสแข็งกรา้ วยงิ่ ขึ้น และเรยี กรอ้ งให้หาขอ้ ยตุ ขิ องความขดั แย้งนีโ้ ดยเรว็

หา้ ปใี นสยาม เลม่ ๑ 341 คำ� ขาดตามทร่ี ฐั บาลสยามไดร้ บั แจง้ จากเมอสเิ ออร์ ปาวใี นนามของรฐั บาล ฝรัง่ เศสมีขอ้ เรยี กรอ้ งดังน้ี ๑. ให้รับรองสิทธิเหนือญวนและเขมรริมฝั่งแม่น้�ำโขงและถอนทหารท่ี บริเวณปอ้ มคา่ ยของฝ่ายสยามออกไปให้หมด ๒. จา่ ยเงินชดเชยคา่ เสยี หายเปน็ จำ� นวน ๓ ล้านฟรงั ก์ ๓. ยอมรับในการ “ฆาตกรรม” เมอสิเออร์ โกรส์กูแรงและการโจมตี เรอื รบฝรง่ั เศสที่ปากน�้ำและอ่นื ๆ ในอนุมาตราแรกทีเ่ กี่ยวกับข้อเรียกร้องข้อ ๑ น้นั ยงั คงไม่มีความชัดเจน เพยี งพอเพอื่ แสดงเหตุผลตอ่ การเรียกรอ้ งของรฐั บาลอังกฤษในเร่ืองคำ� นิยามท่ี นอกเหนือไปจากนี้ สิ่งหน่ึงท่ีควรเห็นใจรัฐบาลสยามอย่างท่ีสุดในภาวะคับขัน เชน่ นก้ี ค็ อื เรอื่ งการตอ้ งลงโทษทณั ฑใ์ นฐานะผกู้ ระทำ� ผดิ กบั บคุ คลผปู้ ฏบิ ตั หิ นา้ ที่ ภายใต้ภาวะเงอ่ื นไขของสงครามตามภาระหนา้ ท่ขี องชายชาติทหาร อย่างไรก็ ดกี ารตอบรบั ตอ่ การยนื่ คำ� ขาดในเรอื่ งสทิ ธสิ ภาพนอกอาณาเขตแมน่ ำ�้ โขงคงเปน็ เรอ่ื งทไี่ มฉ่ ลาดนกั คงไมม่ ีใครยอมรับได้แมจ้ ะเห็นด้วยในหลกั การกวา้ งๆ หาก มองดูจากทางมุมมองของฝ่ายสยามมันคงเป็นไปไม่ได้ที่จะยอมรับโดยไม่มีค�ำ คดั ค้านตอ่ ความไม่ชอบมาพากลท่ีกนิ นยั อยใู่ นเงือ่ นไขนนั้ หากแตต่ อนนี้ก็ไมใ่ ช่ เวลาทจ่ี ะปฏิเสธเร่ืองใดๆ โดยเอาเรือ่ งความรสู้ กึ มาวัด และเปน็ ความโชครา้ ย ท่ีสุดที่การตอบรับต่อข้อเรียกร้องแรกดูจะมีน�้ำหนักพอๆ กับการไม่ยอมรับใน เนอ้ื หาทเี่ ปน็ ใจความสำ� คญั เมอื งหลวงพระบางนน้ั เปน็ เหมอื นเมอื งทเ่ี มอสเิ ออร์ ปาวีมีใจฝักใฝ่มากท่ีสุด เป็นสิ่งท่ีเขาลงมือลงแรงและรอคอยมาเนิ่นนานนับปี จึงเป็นไปไม่ได้ที่การยอมรับต่อข้อเรียกร้องทุกๆ ข้อของเขาจะท�ำให้เขาพอใจ หากวา่ ได้มีการปฏิเสธในเร่ืองเกย่ี วกับเมืองหลวงพระบางมาพร้อมกนั ด้วย เมอสิเออร์ วัดดิงตง (M. Waddington)ได้กล่าวไว้อย่างชัดเจนเมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๒3 ในเรอ่ื งการยอมรับพรมแดนของโคจนิ จิน (Cochin China) วา่ รฐั บาลฝรง่ั เศสไมไ่ ดห้ วงั จะใหเ้ ขตแดนนน้ั ขยายออกไปจนถงึ เมอื งหลวงพระบาง แต่พวกเขาน่าจะจงใจที่จะลากเส้นเขตแดนจากตรงจุดนั้นให้ขยายออกไปจาก 3 หนงั สือปกนำ้� เงนิ เรื่องภารกิจเกยี่ วกับประเทศสยาม, ฉบับที่ ๓ หนา้ ๓. – ตน้ ฉบับ

342 บทที่ ๑๒ วกิ ฤตการณก์ ับฝรงั่ เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ ตำ� แหนง่ ทเี่ กอื บจะตดิ ตอ่ กบั ทางตะวนั ออกของพนื้ ทซ่ี งึ่ อยทู่ างตอนใตข้ องแมน่ ำ้� โขง รวมท้ังลากเส้นให้ต�่ำลงจากจดุ กำ� หนดจนท�ำให้แมน่ �้ำโขงไดก้ ลายเป็นเสน้ กน้ั เขตแดนระหวา่ ง ๒ ประเทศและตอ่ เขา้ ไปจนกระทง่ั เขา้ สเู่ ขตแดนของประเทศ กมั พชู า ดว้ ยความไวว้ างใจในเรอื่ งน้ี และจากการทเ่ี มอสเิ ออร์ เดอแวล (M.Develle) รบั ประกันตลอดมาวา่ รฐั บาลฝรัง่ เศสมุง่ มน่ั ท่ีจะคงไว้ซ่ึงอธิปไตยและบูรณภาพ แห่งราชอาณาจักรสยาม ทางฝ่ายอังกฤษจึงจับตามองกรณีพิพาททางตอนใต้ แมน่ ำ้� โขงดว้ ยอาการทเ่ี สมอื นกบั วา่ วางเฉย แตท่ เี่ หน็ ไดท้ นั ทใี นขณะนกี้ ลบั กลาย เป็นวา่ แผนคุกคามของฝร่ังเศส รวมถงึ เร่อื งการปลน้ เอาหลวงพระบางอันเปน็ เมอื งซง่ึ เป็นที่รู้จักกันโดยทั่วไปว่าอยู่ภายใตก้ ารดแู ลของสยามมาตลอด ๘๐ ปี ทแี่ ลว้ ไปจากสยาม รวมทงั้ เรอื่ งสทิ ธเิ หนอื ดนิ แดนญวนนน้ั ลว้ นเปน็ เรอื่ งตลบตะแลง ที่สดุ ท้งั ในประเด็นเร่อื งระยะเวลา และการปราศจากซ่ึงหลักฐาน สำ� หรบั คนทีไ่ ม่ไดม้ าอยู่ในเหตุการณน์ ้กี ค็ งรู้สกึ ประหลาดใจ ส่วนคนท่รี ู้ ดถี งึ การกระทำ� และความสมำ่� เสมอซง่ึ ตวั แทนของประเทศฝรง่ั เศสทม่ี เี มอสเิ ออร์ ปาวีเป็นหัวหน้าได้เที่ยวเดินทางไปท่ัวทั้งประเทศเพ่ือแจกจ่ายธงสามสีของ ฝร่ังเศส และชี้น�ำเล็กน้อยถึงความเป็นไปไม่ได้ท่ีพื้นที่ส่วนนั้นจะยังคงอยู่ภาย ใต้อาณัติของสยาม ดูๆ ไปแล้วก็อาจเห็นว่ามันเหมือนจะเป็นข้อเรียกร้อง ธรรมดาๆ ของฝรงั่ เศสในเรอ่ื งการขยายดินแดน แต่ทว่าได้แสวงหาโอกาสท่ีจะ ยึดครองมานานแล้ว และนอกจากมนั จะเปน็ เรอ่ื งทน่ี ำ� สถานการณต์ งึ เครยี ดมาสสู่ ยาม เปน็ การ ลดิ รอนดนิ แดนของสยามไปเกอื บจะถงึ ๓ สว่ นของพน้ื ทร่ี าชอาณาจกั รทง้ั หมด ที่สยามเคยครอบครองอยู่และเปิดช่องทางให้เกิดเร่ืองท่ีน่าวิตกยิ่งกว่าทางทิศ เหนือ เพราะท้ังอังกฤษและฝรั่งเศสจะถูกบีบให้มาเผชิญหน้ากันทางด้านทิศ ตะวนั ตกของแมน่ ำ�้ อู ลอรด์ โรสเบอรร์ ไี ดแ้ จง้ เรอื่ งความไมเ่ ปน็ ธรรมในการผนวก เอาเมืองหลวงพระบางรวมเข้าไว้กับดินแดน “ฝั่งซ้ายแม่น�้ำโขง” แก่ลอร์ด ดฟั เฟอรนิ (Lord Dufferin) เมอ่ื วนั ที่ ๒๐ เดือนกรกฎาคม4 แต่ขอ้ เรยี กรอ้ งท่ี 4 หนงั สอื ปกน้�ำเงินเรอื่ งภารกิจเกี่ยวกบั ประเทศสยาม, ฉบับที่ 173, หนา้ 79. - ต้นฉบับ

ห้าปีในสยาม เลม่ ๑ 343 เมอสเิ ออร์ เดอแวลไดย้ นื่ ตอ่ ลอรด์ ดฟั เฟอรนิ ไดท้ ำ� ขนึ้ อยา่ งชดั เจนเมอ่ื วนั ท่ี ๒๒ กรกฎาคม5 และจากน้ันภาคท่ี ๓ ของปัญหาระหว่างฝรั่งเศสและสยามจึงได้ เปดิ ฉากขน้ึ มสิ เตอร์ เคอรซ์ อน (Mr.Curzon) ได้น�ำเอาเร่อื งจดุ ออ่ นของขอ้ เรยี กร้อง ของฝร่ังเศสเร่ืองเมืองหลวงพระบางมาช้ีแจงไว้อย่างกระจ่างชัดและกระชับใน บทความชั้นน�ำของเขาจากหนังสือ “ศตวรรษท่ี ๑๙” (Nineteenth Century) ประจำ� เดอื นกรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๓๖ เขาแสดงใหเ้ ห็นวา่ สิทธอิ ันไม่ อาจโตแ้ ยง้ ไดข้ องดนิ แดนญวนไปจนถงึ จงั หวดั ตา่ ง ๆ นน้ั เปน็ เรอ่ื งทกี่ �ำลงั ขบั เคย่ี ว กนั ในหมนู่ กั เขยี นชาวฝรงั่ เศสโดยใชแ้ ผนทข่ี องฝรง่ั เศส ใชเ้ คา้ เงอ่ื นประวตั ศิ าสตร์ ของเมือ่ ๘๐ ปีท่ีแล้วและโดยการยอมรบั จากรัฐบาลของฝรงั่ เศสเองทง้ั สิ้น ใน ทางตรงกนั ขา้ มขอ้ เรยี กรอ้ งของทางฝา่ ยสยามอา้ งองิ หลกั ฐานมาจากการครอบ ครองโดยพฤตนิ ยั นบั เนอื่ งมาตงั้ แตศ่ ตวรรษทแ่ี ลว้ และโดยการปฏบิ ตั กิ ารเสรมิ กำ� ลังและการพฒั นาระบบการบริหารอย่างสม�่ำเสมอในระหวา่ งหลายปีท่ผี า่ น มานี้ ในขณะทส่ี ยามไดย้ น่ื ขอ้ เสนอเพอ่ื การเจรจาโตแ้ ยง้ และการกำ� หนดเขตแดน อย่างเป็นมิตร และยังถือว่าเป็นดินแดนท่ีเป็นกลางซึ่งอยู่ระหว่างการก�ำหนด เขตแดนรวมทงั้ การไกลเ่ กลย่ี ของนานาประเทศ แตฝ่ รง่ั เศสกลบั ไมไ่ ดใ้ หค้ ำ� ตอบ ใด ๆ ท้งั ยงั คงยนื กรานเช่นเดมิ และทำ� การคุกคามเพม่ิ มากข้นึ จากข้อเรยี กร้องที่วา่ ดว้ ยเหตุทีเ่ มอื งหลวงพระบางเป็นเมอื งในอารักขา ของญวนมาก่อนในศตวรรษท่ีแล้ว เพราะฉะน้ันขณะน้ีมันก็ต้องตกเป็นของ ฝรัง่ เศสโดยที่ไมต่ อ้ งค�ำนึงถึงประวัตศิ าสตรท์ ่ีเพิ่งจะผา่ นมาตามที่ท่านข้าหลวง แห่งเมืองญวนว่าไว้น้ันเป็นการเร่ิมอ้างเหตุผลที่พอฟังได้ และเปิดโอกาสกว้าง ให้กับการใช้วิชาการด้านภูมิศาสตร์การเมืองการปกครองในอนาคตด้วย หาก อังกฤษจะใช้หลักการเดียวกับการรุกรานของฝรั่งเศสในการรุกเข้าไปยังเขต พรมแดนของพมา่ กค็ งจะทำ� แบบนนั้ มาไดต้ งั้ นานแลว้ คำ� กลา่ วชแ้ี จงอยา่ งชดั เจน ของเมอสเิ ออร์ วดั ดงิ ตงและการรบั ประกนั ซำ้� ดว้ ยตวั เองของเมอสเิ ออร์ เดอแวล โดยการสนับสนุนของอังกฤษน้ันระบุว่าเมืองหลวงพระบางจะต้องถูกรักษาให้ 5 เรื่องเดยี วกนั . เล่มที่ ๑๘๕, หน้า ๘๓. – ตน้ ฉบับ

344 บทที่ ๑๒ วิกฤตการณก์ บั ฝรง่ั เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ คงไวส้ ำ� หรบั ชาวสยาม สว่ นอทิ ธพิ ลขององั กฤษในแควน้ สบิ สองปนั นากจ็ ะยงั คง อยู่ เมอสิเออร์ เดอแวลออกตัวในเรอ่ื งการผนวกเอาเมืองหลวงพระบางเขา้ ไว้ ซงึ่ ปรากฏอยูใ่ นการยื่นคำ� ขาดวา่ มันเปน็ เรือ่ งธรรมดาสามัญโดยไม่ได้เปน็ การ พยายามหาข้อแก้ตวั ทัง้ ทจ่ี ริงก็ได้ยึดทัง้ หมดไปกอ่ นหน้านนั้ แลว้ เขากล่าวว่า “เรือ่ งคำ� ขาดนน้ั ไดเ้ คยประกาศแจง้ ไปยงั ฝร่ังเศสและสยามมาแล้วครัง้ หนง่ึ จงึ เป็นไปไม่ได้ท่ีรัฐบาลซึ่งตกอยู่ในภาวะอกสั่นขวัญแขวนไปตามความคิดของ ประชาชนจะเพิกถอนหรือเปล่ียนแปลงแก้ไขมันได้”6 เรื่องท่ีเรายอมรับอย่าง ไม่มีข้อแม้บนความเข้าใจอันชัดเจนร่วมกันว่าอาณาเขตท่ีมีอธิปไตยเป็นของ ตนเองควรจะต้ังอยู่ระหว่างดินแดนของฝร่ังเศสกับจักรวรรดิ์อินเดียนับแต่นี้ เปน็ ตน้ ไป เปน็ เหมอื นวธิ ใี หก้ ารรบั รองอยา่ งงา่ ยๆ ราวกบั เชอ่ื แนว่ า่ ทางออกตอ้ ง เปน็ เชน่ นนั้ ทา้ ยทส่ี ดุ กค็ งจะหาทางออกเกยี่ วกบั เรอื่ งนไ้ี ดอ้ ยา่ งแนน่ อน มนั คงจะ เป็นการดีถ้าเราไม่ยอมอ่อนข้อในเรื่องเมืองหลวงพระบางให้ดังเช่นที่เราทำ� กับ กรณนี ครวดั และเสียมราฐ (Ankor and Siemrap) ซึ่งลอรด์ ดฟั เฟอรนิ ไดเ้ คย กลา่ วไว้อยา่ งม่นั ใจว่าจะรกั ษาไว้ให้ประเทศสยาม7 จากประสบการณ์ของเราในเรื่องค�ำมั่นสัญญาและค�ำรับประกันของ รฐั บาลฝรง่ั เศสในคำ� ตอบทใ่ี หก้ บั ชาวสยามนน้ั กม็ กั จะพบแตค่ วามโชครา้ ยอยา่ ง ประหลาด อังกฤษยืนกรานว่าจะต้องคงไว้ซึ่งความม่ันคงแห่งราชอาณาจักรสยาม แตก่ บั เมอื งหลวงพระบางนน้ั ไมไ่ ดต้ ง้ั เปา้ ไวเ้ ชน่ นน้ั เราเชอื่ มน่ั วา่ “แองกองสตอง” และเรือ “โกเม็ต” ควรจะจอดอยูน่ อกแมน่ ้�ำ ยืนกรานว่าสิทธขิ องบคุ คลที่สาม ควรได้รับการยอมรับโดยสมบูรณ์ ท้ังยังยืนกรานอย่างแน่วแน่ว่าดินแดนของ ฝร่ังเศสไม่ควรจะก้าวล�้ำเข้ามายงั ดนิ แดนของเรา และในทา้ ยที่สดุ นั้นเราขอยนื กรานวา่ ฝรั่งเศสสมควรถอนกำ� ลังออกจากเมืองจันทบูรณภ์ ายใน ๑ เดือน สยามถูกเรียกร้องดินแดนเป็นเนื้อท่ีเกือบ ๑ แสนตารางไมล์ซึ่งรวมทั้ง หลวงพระบางด้วย และขอ้ ทีบ่ บี ค้นั ใหช้ าวสยามต้องโอนออ่ นผ่อนตามเพม่ิ ขนึ้ 6 หนงั สอื ปกน้ำ� เงนิ เรอ่ื งภารกิจเกีย่ วกับสยาม, ฉบบั ที่ ๑๙๔, หน้า ๘๙. – ต้นฉบบั 7 เรือ่ งเดียวกนั . ฉบับท่ี ๒๔๘ หน้า ๑๑๐, ฉบับที่ ๓๒๘ หนา้ ๑๗๑. – ต้นฉบับ

หา้ ปีในสยาม เล่ม ๑ 345 อกี คือการทีเ่ มอสเิ ออร์ เลอมรี ์ เดอ วิเลร(์ M.Le Myre de Vilers) ไดก้ ำ� หนด ขอบเขตเรอ่ื งการใชอ้ ำ� นาจอธปิ ไตยของชาวสยามเหนอื พน้ื ทอ่ี กี ๓,๐๐๐ ตาราง ไมลต์ ลอดแนวชายแดนไวอ้ ยา่ งเขม้ งวด เรอื “แองกองสตอง” และเรอื “โกเมต็ ” ออกเดินทางไปเผชญิ หน้าตามคำ� สง่ั และธงของฝรั่งเศสกถ็ กู ชักข้ึนบนยอดเสา ในดนิ แดนของเราทเี่ ชยี งแขง สว่ นเรอ่ื งทม่ี น่ั ซง่ึ ทกึ ทกั เอาโดยทา่ นขา้ หลวงฝรง่ั เศส ที่ว่าต้องให้การชดใช้แรงงานตามฐานะของรัฐกันชนน้ันเป็นไปไม่ได้ตั้งแต่ต้น นอกจากนัน้ จนั ทบรู ณ์ก็ยงั คงถกู ยึดครองไว้และจะมีการถอนทหารออกได้ก็ใน อกี ๔ ปีหลงั จากนี้ การที่จะฟ้องร้องรัฐบาลฝร่ังเศสในเร่ืองท่ีพยายามล่อลวงกระทรวงต่าง ประเทศของเราอยา่ งจงใจคงเปน็ ไปไมไ่ ด้ ความสจุ รติ ใจของเมอสเิ ออร์ เดอแวล ปรากฏเป็นที่ประจักษ์แก่ทุกคนท่ีได้อ่านหนังสือปกน�้ำเงิน พฤติการณ์ต่างๆ และนโยบายกา้ วรา้ วของคณะผปู้ กครองอาณานคิ มทน่ี ำ� โดยคนอยา่ ง เมอสเิ ออร์ ลาเนสซอง (M.Lanessan) และเมอสเิ ออร์ เดอลงเกลอะ (M.Deloncle) ลว้ น แตก่ ดดนั เกนิ ไปสำ� หรบั เขา ความไรส้ มรรถภาพของรฐั บาลกลางประเทศฝรงั่ เศส ท่ีจะควบคุมความมักใหญ่ใฝ่สูงของข้าราชการท่ีปราศจากความรับผิดชอบใน ดินแดนแถบตะวันออกน้ันปรากฏชัดมาเป็นเวลาหลายปีแล้ว ในการปฏิบัติ ภารกิจของชาวสยามจากเป้าหมายหนึ่งไปสู่เป้าหมายหน่ึงนั้นเป็นไปอย่างรีบ ร้อนสวนทางกบั ความต้งั ใจของเขาอยมู่ าก ทำ� ให้ตกไปอยู่ในฐานะท่ไี มส่ ามารถ ถอนตวั กลบั ไดอ้ ยา่ งมเี กยี รติ เปน็ เรอื่ งงา่ ยสำ� หรบั ขา้ ราชการผอู้ ยากรอู้ ยากเหน็ ในอาณานิคมท่ีมีแต่ได้ผลประโยชน์มากมายโดยไม่มีทางเสียเลยในการหาข้อ แกต้ วั สำ� หรบั การปฏบิ ตั ทิ ส่ี อดคลอ้ งกลมกลนื ไปกบั นโยบายของรฐั บาลฝรงั่ เศส ในการรุกคืบไปข้างหนา้ สว่ นส�ำนกั พิมพใ์ นอาณานิคมของอินโดจนี น้นั เมอ่ื ไม่ ไดย้ งุ่ อยกู่ บั การกลา่ วโทษตอบโตก้ นั เองแลว้ จงึ ไดร้ บั การวา่ จา้ งใหน้ ำ� ปจั จยั ทใ่ี ช้ ในการบีบบังคบั มาป้ันเรือ่ งป้นั ราวข้ึน อนั ตรายของสถานการณ์เหล่านี้ปรากฏ ขน้ึ อยา่ งชดั เจนตามลำ� ดบั และการรบั รองเหนอื ดนิ แดนทรี่ าบลมุ่ แมน่ �้ำเจา้ พระยา

346 บทท่ี ๑๒ วกิ ฤตการณก์ ับฝรัง่ เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ ในตอนนน้ั คงจะชว่ ยปกปอ้ งสยามจากการใชก้ ำ� ลงั เขา้ ยดึ อำ� นาจ ซงึ่ เปน็ เหมอื น ไมต้ ายของจกั รวรรดน์ิ ยิ มฝรง่ั เศสจนคาดกนั ไวว้ า่ อาจจะเปน็ เหตใุ หเ้ กดิ ความขดั แยง้ ขน้ึ ได้อกี ในวันหนึง่ ขา้ งหนา้ เมอ่ื การยนื่ คำ� ขาดไดร้ บั คำ� ตอบจากรฐั บาลสยามทแ่ี สดงใหเ้ หน็ วา่ พระบาท สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงยินยอมท่ีจะยกดินแดนเหนือฝั่งซ้ายแม่น�้ำโขงจนถึง เสน้ ขนานทส่ี บิ แปดใหเ้ ปน็ ไปตามทเ่ี มอสเิ ออร์ ปาวคี าดหวงั ไว้ เขาจงึ แสดงออก ถงึ ความสมปรารถนาของเขาด้วยการชักธงลง ในขณะเดยี วกนั แมว้ า่ ตลอดระยะเวลาทง้ั แปดวนั ในเมอื งจะเตม็ ไปดว้ ย เสยี งทหารรอ้ งตะโกนรอ้ งทา้ ทาย แตก่ ส็ รา้ งความตน่ื ตกใจตกใจนอ้ ยมากในหมู่ ประชาชน นอกจากนั้นในวันหยุดฝูงชนก็จะพากันเดินทางลงมาดูเรือปืนของ ฝร่ังเศส ที่จรงิ เป็นเพราะว่าเรือกลไฟของอังกฤษจอดอยู่เหนือเรือของฝรั่งเศส ท้ังยังมีคลังแสงและพระบรมมหาราชวังอยู่ระหว่างเรือทั้ง ๒ ล�ำ จึงท�ำให้ ประชาชนแสดงความคิดเห็นกันทั่วไปว่าพวกอังกฤษคงจะไม่ปล่อยให้ฝรั่งเศส ลว่ งลำ้� เข้ามาเพ่อื ทำ� สงครามได้ ผูค้ นมกั ถามข้าพเจ้าเสมอว่า “เขาจะรบกันเมอ่ื ไหรน่ าย” เชอ่ื แนว่ า่ ความคดิ เชน่ นตี้ อ้ งมาจากขา่ วลอื ไรส้ าระในระยะแรก ทแี่ พร่ สะพัดไปไกลถึงกรุงปารีสว่าทหารอังกฤษจะท�ำการสอนชาวสยามยิงตอร์ปิโด น่นั เอง ในการเตรียมความพร้อมสำ� หรับเหตฉุ กุ เฉนิ เรือกลไฟฝรัง่ เศสได้ท�ำการ ม้วนสายเคเบิ้ลข้ึนลงรอบบริเวณข้างเรือเพ่ือป้องกันเคร่ืองยนต์และชิ้นส่วนที่ สำ� คญั ของเรอื แลว้ จงึ ใชส้ ขี าวทาจนทว่ั ลำ� เรอื เหมอื นเวลาทจี่ ะพกั การใชเ้ รอื เรอื “ลแู ตง” ตดิ ปนื กลตอ่ สไู้ วอ้ ยา่ งเหมาะเจาะทยี่ อดเสากระโดงเรอื ทงั้ ๓ เสา และ ปืนเหล่านี้เองท่ีประทับรอยทรงจ�ำครั้งยิ่งใหญ่ไว้ให้ชาวสยามมากกว่าส่ิงอื่นใด ตราบท่ีแม่น�้ำยังคงไหลก็คาดได้เลยว่าปืนเหล่าน้ันยังคงมีประสิทธิภาพการใช้ งานสูงสดุ หลังจากการยิงต่อส้เู มอื่ วนั ท่ี ๑๓ ยุติลง กัปตันแมค็ คลอี อ็ ต (Captain Macleod) กไ็ ดส้ ง่ เรอื บดขนาดเลก็ ออกไปพรอ้ มกบั เจา้ หนา้ ทต่ี ดิ อาวธุ กลมุ่ เลก็ ๆ เพื่อช่วยเสริมก�ำลังให้ “สวิฟท์” หากจ�ำเป็น และการมาถึงของเรือลินเน็ต

หา้ ปใี นสยาม เล่ม ๑ 347 (Linnet) ในตอนเช้าก็ท�ำให้รู้สึกอุ่นใจขึ้น พระบรมราชโองการของพระบาท สมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั และการเพมิ่ จำ� นวนกองลาดตระเวนในทอ้ งถนนเปน็ สงิ่ ท่ี บ่งบอกถึงความสงบเรียบร้อยภายในตัวเมือง และรับรองได้ว่าในระหว่างช่วง เวลาแหง่ ความยุง่ ยากทัง้ หมดไมป่ รากฏว่ามเี หตุการณ์นอกกฎหมายหรอื ความ รุนแรงใหเ้ ห็นแม้แต่สกั ครงั้ เดยี ว มเี พียงวันท่ี ๒๔ กรกฎาคม เพยี งวนั เดยี วเท่าน้ันทอ่ี คั รราชทตู ฝร่งั เศส ไม่ได้ชักธงของเขาขึ้นเสาและหลังจากท่ีเรือของเขาได้แล่นตามกระแสน�้ำไป พร้อมกับเรือปืนของฝรั่งเศสได้ไม่นานนัก ประชาชนสองฝั่งแม่น�้ำก็ได้ตั้งข้อ สงั เกตโดยไมต่ ง้ั ใจวา่ “พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั คงจะไมท่ รงมพี ระบรมราชา นุญาตให้พวกเขาอยู่นานกว่าน้ี ดังนั้นพวกเขาก็เลยต้องไป” เรือเหล่านั้นไม่ สามารถขา้ มผา่ นสนั ดอนได้ จนกระทงั่ ถงึ วนั ท่ี ๒๖ เนอื่ งจากสภาวะของกระแส น้�ำ จึงยังคงต้องทอดสมออยู่ระหว่างป้อมที่ปากน�้ำ ในตอนบ่ายๆ ขณะที่เรือ กำ� ลงั แลน่ ไปตามแมน่ ำ�้ ขา้ พเจา้ ไดพ้ บเรอื กลไฟและเรอื เลก็ อน่ื ๆ หลายล�ำกำ� ลงั หลบหลีกหนีออกจากการปิดล้อม ซึ่งได้รับการบอกกล่าวไว้ว่าจะเร่ิมเคลื่อน ขบวนตอน ๕ โมงเย็นของวันน้ัน เรือที่เป็นฝ่ายเดียวกันได้รับการเคลื่อนย้าย ออกไปอย่างละมนุ ละมอ่ มภายใน ๓ วัน รวมไปถงึ บริเวณท่าเรอื ต่างๆ ระหวา่ ง แหลมเจ้าลายและแหลมกระบังดว้ ย ท่ีสบั สนกนั มากทส่ี ุดกค็ อื เรื่องทีแ่ พรอ่ อก ไปเกย่ี วกบั เรอื่ งวนั ประกาศเรมิ่ ตน้ การปดิ ลอ้ มรฐั บาลทป่ี ระเทศฝรงั่ เศสประกาศ ว่าเป็นวันท่ี ๓๑ เป็นอีกคร้งั หนงึ่ ทีพ่ วกฝรงั่ เศสซง่ึ อยใู่ นทเ่ี กิดเหตไุ ดอ้ อกค�ำสั่ง บังคับใช้โดยไม่ได้เช่ือฟังค�ำส่ังการของรัฐบาลท่ีประเทศฝร่ังเศส ในระหว่าง วันที่ ๒๙ เรือ เกย์ ดอรเ์ ซย์ (Quai d’Orsay) กเ็ ปน็ ตวั อย่างของเรอื ท่ีแสดงให้ เห็นว่าไม่มีเรือล�ำไหนสามารถฝ่าวงล้อมของเรือรบฝร่ังเศสเพ่ือแล่นผ่านเข้าไป ยังสิงคโปร์ได้ ในขณะที่การปิดล้อมเร่ิมประกาศใช้ในน่านน้�ำ เรือกลไฟของ องั กฤษกไ็ ดถ้ กู ยบั ยง้ั โดยเรอื ฝรง่ั เศสทนี่ อกสนั ดอน จงึ ทำ� ใหเ้ หน็ ไดช้ ดั วา่ การปดิ ลอ้ มเรม่ิ มผี ลบงั คบั ใชแ้ ลว้ ทา่ นแมท่ พั เรอื ยงั ไมส่ ามารถเดนิ ทางมาถงึ จนกระทงั่ วนั ท่ี ๒๙ และแลว้ เขาก็ได้สงั่ การทบทวนค�ำสง่ั เรอ่ื งการปิดล้อมโดยมีการเพม่ิ เติมเขตท่สี องจากแหลมสงิ ห์ถึงเกาะเสมด็ แล้วจงึ ส่ังปิดปอ้ มท่จี ันทบูรณโ์ ดยใช้

348 บทท่ี ๑๒ วิกฤตการณก์ บั ฝร่ังเศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ ปฏิบัตกิ าร ๓ วันอยา่ งละมนุ ละมอ่ ม ขณะเดยี วกันในวันท่ี ๒๘ สยามกไ็ ดแ้ สดง การยอมรบั โดยปราศจากเงื่อนไขในเร่อื งระยะเวลาทรี่ ะบโุ ดยฝร่งั เศส อนั ท่จี รงิ แล้วการปิดล้อมน้ันดูเหมือนจะไม่ได้ท�ำให้ใครเสียหายเลยนอกจากอังกฤษ ซึ่งได้รับผลกระทบโดยตรงท้ังการค้าและการเดินเรือ ไม่มีทางใดเลยท่ีส่งผล กระทบตอ่ ชาวสยาม และการท่ีพวกเขายนิ ยอมนนั้ ไมใ่ ชเ่ พราะคำ� นงึ ถึงอนาคต ของการปิดล้อม แต่ด้วยพิจารณาแล้วว่าย่ิงนานวันไปค่าชดใช้ความเสียหายที่ พวกเขาต้องช�ำระมนั กจ็ ะยิง่ เพ่มิ คา่ สูงข้ึนกว่าเดิมไปทกุ ๆ วนั บางคนพดู ได้แต่ เพียงอย่างเดียวว่าการแก้ปัญหาครั้งนี้คงท�ำให้สิ่งท่ีดีกว่ามาถึงในไม่ช้า ความ จรงิ มอี ยวู่ า่ คณะบคุ คลทไี่ มเ่ หน็ ดว้ ยซง่ึ เปน็ กลมุ่ เสยี งขา้ งมากทไี่ ดร้ บั รขู้ อ้ เทจ็ จรงิ ส่วนใหญ่จากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวต่างได้รับผลกระทบอย่างร้ายแรง จากเหตุการณ์วันท่ี ๑๓ ส่วนพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวก็ทรงได้รับความ กระทบกระเทือนพระทัยจากเหตุการณ์น้ันอย่างรุนแรง และทรงตระหนักถึง ท่าทีของวิกฤตการณ์ที่เกิดขึ้นขณะนั้นอย่างแท้จริง ไม่ใช่เร่ืองง่ายส�ำหรับชาว ยุโรปท่ีจะเข้าใจถึงความยากล�ำบากของสถานภาพแห่งพระราชวงศ์ได้เหมือน พระมหากษตั รยิ ข์ องสยามซง่ึ ทรงถกู แวดลอ้ มดว้ ยกำ� แพงแหง่ พระจรยิ าวตั รและ โบราณราชประเพณีจนท�ำให้พระองค์ทรงแทบจะไม่เคยได้รับข้อมูลท่ีถูกต้อง รวมทงั้ ทรงถกู แวดลอ้ มดว้ ยบคุ คลประเภททพี่ งุ่ ความสนใจในเรอ่ื งการสรา้ งภาพ สงิ่ ตา่ ง ๆตามทคี่ ดิ วา่ มนั ควรจะเปน็ โดยทไ่ี มไ่ ดค้ ำ� นงึ เลยวา่ แทจ้ รงิ แลว้ เรอ่ื งตา่ งๆ นนั้ มนั เป็นอย่างไร การปิดล้อมได้เร่ิมปฏิบัติการข้ึนโดยมิได้แจ้งเตือนหรือให้รายละเอียด ใดๆ ถึงลกั ษณะของปฏบิ ัติการคร้งั นใี้ ห้รฐั บาลองั กฤษรับทราบ รฐั บาลฝรงั่ เศส ท่ีกรงุ ปารีสแจ้งมาอย่างเป็นทางการก่อนหนา้ นัน้ เพียงแค่ ๕ วัน และมีปฏฺบิ ัติ การอย่างต่อเนอ่ื งมาจนถงึ วันที่ ๓ สงิ หาคม ตลอดการปฏบิ ตั ิภารกิจไปทั่วท้ัง บรเิ วณอา่ วตามท่ีเป็นอยู่ ทหารฝร่งั เศสก็ได้แสดงให้เหน็ ถงึ การใชอ้ �ำนาจอยา่ ง ผมู้ ีอ�ำนาจสัง่ การไดอ้ ย่างอสิ ระเสร8ี 8 และไม่ไดเ้ ปน็ แค่เพยี งความหุนหันพลนั แล่นเท่านน้ั แต่ทง้ั ความอดกล้ันและควบคุมตนเอง ภายใตท้ า่ ทจี งใจดู หมิ่นที่กัปตนั แมค็ คลีออด (Captain Macleod) ผบู้ งั คบั การเรือพัลลสั (Pallas) ได้แสดงออกมา คงไดด้ ูจากการที่ฝร่งั เศส ได้ตดิ ตั้งอาวธุ จ�ำนวนมากไว้ทบี่ ริเวณก้นอ่าว ณ เวลาน้ี – ตน้ ฉบับ

หา้ ปใี นสยาม เล่ม ๑ 349 ช่วงเวลาท่ีเกิดข้ึนหลังจากได้มีการยกเลิกการปิดล้อมเป็นช่วงเวลาที่ สำ� คญั และนา่ วติ ก รฐั บาลฝรงั่ เศสเรยี กรอ้ งการรบั ประกนั ๒ประการสำ� หรบั ขอ้ ตกลงเรอื่ งระยะเวลาของการปดิ ลอ้ มซงึ่ นบั แตน่ นั้ กก็ ลายเปน็ สาเหตทุ ท่ี ำ� ใหเ้ กดิ การกระทบกระทง่ั กนั เรอ่ื ยมา ทง้ั เรอื่ งการยดึ ครองจนั ทบรู ณ์ การถอนกำ� ลงั ตดิ อาวธุ จากพระตะบอง เสยี มราฐและจากดนิ แดนซ่งึ อยู่ในบริเวณ ๒๕ กิโลเมตร จากแมน่ �ำ้ โขง ในวนั ที่ ๒๐ สงิ หาคม เมอร์สิเออร์ เลอ มรี ์ เดอ วเิ ลร์ ซ่งึ เปน็ ทตู พิเศษ ของฝรั่งเศสก็ได้รับค�ำตอบจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หลังจากได้ทรง ใชเ้ วลาชว่ งเรม่ิ ต้นเรือ่ งไปอยา่ งล่าช้า เมอรส์ ิเออร์ เดอ วเิ ลร์ไดย้ ื่นเร่อื งร้องเรียน ทไี่ มไ่ ดท้ ำ� ใหข้ า้ พเจา้ กลวั โดยปราศจากเหตผุ ลวา่ ชาวสยามนนั้ ไมไ่ ดเ้ ขา้ ถงึ ปญั หา ด้วยจิตส�ำนกึ ทถ่ี ูกทีค่ วรและน่ันกเ็ ป็นเหตุใหเ้ ขาตอ้ งล่าชา้ ฝ่ายชาวสยามกร็ อ้ ง เรียนว่า จากข้อแก้ตัวต่างๆ ท่ียกขึ้นมามากมาย ดูเหมือนวัตถุประสงค์ของ เมอร์สิเออร์ เดอ วิเลร์ จะเป็นการลบหลู่ประเทศสยามด้วยการบีบบังคับให้ ปฏิบัตติ ามอนสุ ญั ญาในขอ้ อนื่ ๆ อกี ขอ้ อา้ งในเรอื่ งความลา่ ชา้ ทยี่ กขนึ้ มาเพอื่ ตอบโตช้ าวสยามสามารถขยาย ผลกบั เรอื่ งของการเจรจาได้แตเ่ พยี งอย่างเดยี ว กรณีสำ� คญั ในเร่ืองการจา่ ยเงนิ เพอ่ื ชดใชค้ า่ เสยี หายและการถอนกำ� ลงั ออกจากดนิ แดนฝง่ั ซา้ ยแมน่ ำ�้ โขงกย็ งั คง แสดงอาการเร่งรัดออกมาอย่างโจ่งแจ้ง แม้ว่าจะต้องปฏิบัติการเคลื่อนย้ายให้ เหน็ ผลในช่วงฝนตกชกุ ทีส่ ุดของฤดฝู นก็ตาม ป้อมทุกๆ ปอ้ มทอ่ี ยูเ่ ลยแมน่ ้�ำโขง ไปกจ็ ะต้องถูกรื้อถอนภายในวันที่ ๑๑ พฤศจิกายนดว้ ย ชาวสยามดเู หมอื นจะ มีขอ้ แก้ตัวเรือ่ งความลา่ ช้าเช่นเคย กบั เรอื่ งการยอมแพข้ องกปั ตนั โตเรอ คำ� แกต้ วั ตา่ งๆ ของเขาไดล้ ะเลยตอ่ ความจริงทวี่ า่ การเดนิ ทางไปและกลบั ยงั ดา่ นท่มี ั่นบรเิ วณแมน่ ำ้� โขงต้องใช้เวลา ๑ เดอื นเปน็ อยา่ งนอ้ ย เมอ่ื ไรกต็ ามทคี่ วามลา้ ชา้ ปรากฏขน้ึ ในการจดั การภารกจิ ต่างๆ นอกเมืองก็มักจะมีค�ำถามท่ีสืบสาวราวเรื่องไปถึงเงื่อนไขในการติดต่อ สอื่ สารอยเู่ สมอ แตไ่ ม่เคยพูดถงึ เรอื่ งการตัดสนิ ใจแบบผดั วนั ประกนั พรงุ่ ทีเ่ ป็น