ห้าปีในสยาม เล่ม ๑

350 บทที่ ๑๒ วกิ ฤตการณก์ บั ฝรัง่ เศส ใน พ.ศ.๒๔๓๖ เร่ืองเสียนิสัยของชาวสยาม ไม่จ�ำเป็นท่ีจะต้องกล่าวให้มากความถึงข้อเสนอ เพิ่มเติมซง่ึ เมอรส์ ิเออร์ เลอ มีร์ เดอ วิเลร์ พยายามที่จะบีบบงั คบั จนชาวสยาม กลนื ไมเ่ ขา้ คายไม่ออก และเปน็ ข้อเสนอท่ีปรากฏอยใู่ นหนังสอื ปกน้�ำเงนิ แต่ที่ น่าสนใจข้อหนึ่งนั้นอยู่ในบทความล�ำดับที่ ๑๐ ที่ได้พูดถึงหัวข้อเรื่องการขึ้น ทะเบียน ซึ่งเป็นปัญหาท่ีลุกลามบานปลายมาตั้งแต่ตอนน้ัน ส�ำหรับเร่ืองการ คดั คา้ นของชาวสยามกไ็ ดถ้ กู เพกิ ถอนและไมไ่ ดร้ บั การปฏบิ ตั ใิ หเ้ ปน็ รปู ธรรมไม่ ว่าจะในสนธิสัญญาหรือในที่ประชุมท่ีท�ำให้เกิดการลงนามตามมาในวันที่ ๓ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๓๖ ดังนั้น แมว้ ่าจะเป็นการยอมรบั โดยทไี่ ม่อาจโต้แยง้ แต่แท้ ที่จริงแล้วถึงจะขาดปัจจัยสนับสนุนทั้งจากนานาประเทศดังที่เคยเป็นมาหรือ จากการประกาศข้อแมต้ ่างๆ ก็ตาม แต่เจา้ หน้าที่ชาวฝร่งั เศสกไ็ ดล้ งมอื จัดการ เร่ืองการข้ึนทะเบียนเรื่อยมาต้ังแต่วันนั้นจนถึงปัจจุบัน เป็นผลให้เกิดความ ตงึ เครยี ดอยา่ งรนุ แรงตอ่ อำ� นาจสทิ ธขิ าดในการปกครองและการบรหิ ารราชการ ภายในของราชอาณาจักรสยามยง่ิ นัก ทง้ั การลงนามในสนธสิ ญั ญาและการจากไปของเมอร์สิเออร์ เดอ วิเลร์ ไดน้ ำ� ไปสบู่ ทสรปุ ทล่ี า่ ชา้ ของสถานะอนั ลอ่ แหลมในกรณพี พิ าทระหวา่ งฝรง่ั เศส และสยาม เรอื “เจ.บี.เซย”์ หลงั ปฏิบัติการเม่อื วนั ท่ี ๑๓ มกราคม พ.ศ.๒๔๓๖

หา้ ปใี นสยาม เล่ม ๑ 351 บทที่ ๑๓ ฮอ่ ทางทศิ ตะวนั ตก ราชบรุ ี - ชาวสยาม - ข้าทาส - กะเหรี่ยง - เหมืองแร่ ----------------------------------- เน่ืองจากความไม่สงบทีม่ ีสาเหตุมาจากวิกฤตการณใ์ น พ.ศ. ๒๔๓๖ เรา จงึ ไมส่ ามารถดำ� เนนิ การใดๆ ไดเ้ ลย จนกระทง่ั ถงึ ตน้ เดอื นกมุ ภาพนั ธจ์ งึ สามารถ เริม่ งานออกภาคสนามในช่วงฤดหู นาวได้ ในเดือนนั้นเราเริ่มมุ่งหน้าไปทางตะวันตกเพ่ือส�ำรวจสัมปทานเหมือง ดบี กุ ทกี่ ำ� ลงั ดำ� เนนิ การอยใู่ นจงั หวดั ราดบรุ ี (หรอื ราชบรุ )ี และจากทน่ี นั่ ขา้ พเจา้ ได้รับค�ำแนะน�ำให้เปิดเส้นทางการส�ำรวจของข้าพเจ้าไปยังจังหวัดท่ีมีแร่ดีบุก ซึ่งอยู่ตามคาบสมุทรตะวันตกของแหลมมลายู โดยลงไปทางทิศใต้ราว ๖๔๐ กโิ ลเมตร บันทึกบางฉบับท่ีท�ำส�ำเร็จแล้วเก่ียวกับเร่ืองการส�ำรวจพื้นท่ีพอจะมีให้ เหน็ อยูบ่ า้ ง1 แตข่ ้อสงั เกตเพ่มิ เตมิ เล็กน้อยนนั้ บางทอี าจท�ำข้ึนทน่ี ี่ ตอนเร่ิมต้นเดินทางนั้นเราได้ใช้เส้นทางส�ำหรับเดินทางข้ามพื้นท่ีตาม ปกตนิ นั่ กค็ อื ทางนำ้� ซงึ่ มสี ายนำ้� ๒ สายไหลไปสแู่ มน่ ำ�้ แมก่ ลองอนั งดงาม กระแส น�้ำท่ใี สกระจา่ งไหลเรื่อยๆ อยู่เหนอื พืน้ ทรายที่ก้ันแมน่ ำ�้ ภายใต้ร่มเงาคร้มึ ยาม เย็นของ ต้นยาง ตน้ สูง และต้นจากท่ีอ่อนพล้ิว เน่อื งจากระดบั ของก้นแมน่ ำ้� ที่ สูงและลาดชันกว่าท�ำให้กระแสน้�ำในแม่น�้ำแม่กลองไหลข้ึนไปได้ไกลถึง๔๐ กโิ ลเมตร โดยประมาณเท่านั้น นั่นคือราวๆ จงั หวัดราชบุรี ซึง่ บริเวณน้นั จะมี สายน้�ำทางทิศตะวันออกสายหนึ่งไหลผ่านคลองต่างๆ มาเช่ือมต่อกับแม่น�้ำ ท่าจีน มีทุ่งนาข้าวและพื้นที่ปลูกผลไม้อยู่อย่างหนาแน่นตลอด ๒ ฝั่งแม่น้�ำ ประชากรจ�ำนวนมากอาศยั อย่ใู น ๓ จังหวัดทางทิศตะวันตกไดแ้ ก่ กาญจนบุรี ราชบุรี และเพชรบุร2ี ซ่ึงเพชรบุรีเป็นเมืองที่มีความส�ำคัญและในเวลานั้นเจ้า 1 วารสารภูมิศาสตร์, (Geographical Journal) vol.vi. Nos.5 และ 6. – ต้นฉบับ ๆ – ต้นฉบับ 2 คำ� ตอ่ ทา้ ยวา่ บรุ ี เปน็ ค�ำเก่าในภาษาสยาม ใช้ส�ำหรบั เมืองทีม่ คี วามสำ� คญั และใชก้ ันมากกบั พวกเมอื งหลวงเก่า

352 บทที่ ๑๓ ฮอ่ ทางทิศตะวันตก เมอื งกร็ ง้ั ตำ� แหนง่ เปน็ ผชู้ ว่ ยสมหุ เทศาภบิ าล มอี ำ� นาจการปกครองตามกฎหมาย เหนือเมืองกาญจนบุรีและราชบุรีด้วย ตอนท่ีเราเดินทางไปถึงนั้นกิจการบ้าน เมอื งในเมอื งราชบรุ กี ไ็ มม่ อี ะไรเลวรา้ ย เราใชเ้ วลา ๒ - ๓ วนั รอคอยเรอื่ งการขนสง่ ในระหว่างน้ันข้าพเจ้าได้เดินทางออกไปตามชนบทได้หลายแห่งด้วยการพาย เรอื ขนึ้ และลอ่ งไปเรอื่ ยๆ ทงั้ ขา้ พเจา้ และโรเวอร์ ตา่ งกไ็ ดย้ นิ เรอื่ งราวเรอ่ื งเดยี วกนั ตลอดท้ังเส้นทางท้ังเร่ืองการจี้ปล้นและการลักขโมยวัวควายที่แพร่ระบาดไป ทั่ว กลุ่มโจรปล้นวัวควายจะเร่ร่อนจากเพชรบุรีไปยังราชบุรี จากราชบุรีถึง กาญจนบุรีแลว้ ก็ยอ้ นกลับมาท่ีเก่าอีกคร้งั เพื่อท�ำการขายววั ควายที่ปล้นมาได้ จากจงั หวัดหนึง่ ใหอ้ ีกจังหวดั หนึง่ ไดส้ ะดวกโดยปราศจากอุปสรรคขัดขวาง ชาวนาผูห้ นึง่ เล่าให้ขา้ พเจา้ ฟงั ว่า “ควายตวั ที่ดที ีส่ ุดของฉนั หายไป แลว้ ก็ไปเจออยู่ในบริเวณจวนเจ้าเมือง” เจ้าเมืองรู้ถึงพฤติกรรมของพวกหัวขโมย แต่ก็จะไม่ท�ำอะไรเพื่อยับยั้งพวกมันตราบเท่าท่ีพวกมันยังคงจ่ายเงินส่วนแบ่ง ใหเ้ ขาจนเปน็ ทพี่ อใจ เจา้ เมอื งยงั คงอยใู่ นบา้ นของตวั เอง หากใครจะมารอ้ งเรยี น ต่อเขาบุคคลนั้นก็จะต้องยอมจ่ายค่าร้องทุกข์ ทหารกองย่อยๆ ประจ�ำ เมือง น่ะหรือ? พวกเขาเป็นพวกที่โชคร้ายที่สุดและเข้ามาเป็นทหารเพราะต้องการ เงนิ คา่ จ้างจากคนที่จา่ ยค่าแรงใหพ้ วกเขาอย่างไม่เต็มใจ ค่าหวั วัวที่ตายแล้วหัว หน่งึ มีคา่ หนึ่งสลงึ (ประมาณ ๔ เพนน)ี หากแต่คณุ อาจถกู หลอกโก่งราคาเปน็ ๒ สลึง (ประมาณ ๘ เพนนี) กรุงเทพฯ น่ะหรอื ค�ำร้องใดๆ ท่ีมโี อกาสเลด็ ลอด ไปถงึ กรุงเทพฯ ก็จะถกู เกบ็ งำ� ไวเ้ งยี บเชยี บท่ีนนั่ เจ้าเมืองเป็นคนทไ่ี ด้ประโยชน์ และเขาสามารถจา่ ยเงนิ เพอ่ื การนไ้ี ด้ หากวา่ พระเจา้ อยหู่ วั ทรงไดล้ ว่ งรถู้ งึ ความ จริง พระองค์คงจะทรงระงับเร่ืองดังกล่าวได้ในไม่ช้า ความเช่ือถือในองค์ พระเจา้ อยู่หวั เป็นเช่นนไ้ี ปท่วั ท้ังประเทศ ถงึ จะมีคณะรฐั บาลท่แี ย่แคไ่ หน แต่ที่ จะพูดกันอยู่เสมอก็คือ “พระเจ้าอยู่หัวไม่ทรงทราบ” ซ่ึงมันก็เป็นการเดาข้อ เทจ็ จรงิ ทฉ่ี ลาดหลักแหลม แมว้ า่ พระปรชี าสามารถของสมเดจ็ ฯ กรมพระยาดำ� รงราชานภุ าพจะนำ� มาซ่ึงความเปลี่ยนแปลงใหญ่หลวงในเรื่องของสถานภาพต่างๆ ภายในราช

ห้าปีในสยาม เลม่ ๑ 353 อาณาจักรมานานแล้วก็ตาม และการปฏิรูปที่ได้รับการผลักดันให้เกิดข้ึนนับ ตงั้ แตไ่ ดม้ กี ารใหก้ ารรบั รองดนิ แดนบรเิ วณทรี่ าบลมุ่ แมน่ ำ้� กย็ งั คงดำ� เนนิ การเรอ่ื ง การปฏริ ปู เพมิ่ มากขน้ึ แตส่ ถานการณท์ เี่ ปน็ อยใู่ นตอนนนั้ กย็ งั คงยากจนแรน้ แคน้ สำ� หรบั ชาวนาผูร้ กั สงบอยูน่ นั่ เอง คนบางคนอาจรู้สึกผิดสังเกตกับการยอมรับอย่างอดทนและอาการไม่ ยนิ ดยี นิ รา้ ยซง่ึ แสดงออกอยบู่ นทกุ ใบหนา้ อนั เศรา้ หมองของประชาชนธรรมดา สามญั ภายในประเทศ ราวกบั วา่ มนั เปน็ ชะตากรรมอยา่ งแทจ้ รงิ พวกเขายอมรบั โดยดษุ ฎีว่าส�ำหรบั เรอ่ื งนไ้ี ม่มอี ะไรจะช่วยได้ ทางทด่ี ที สี่ ุดคือไมเ่ ข้าไปเก่ยี วขอ้ ง และท�ำอารมณ์ให้เบกิ บานเข้าไว้ ในหมู่ชนชาวยุโรปน้ันการกดขี่และความไม่เป็นธรรมอาจปลุกเร้าความ เก่งกล้าสามารถอันยิ่งใหญ่ขึ้นได้ และอาจก่อให้เกิดลักษณะนิสัยที่เสียสละยิ่ง แต่ในหมชู่ าวตะวนั ออกแลว้ ผลทเ่ี กิดขนึ้ ก็คอื การวางเฉยเปน็ ทองไม่รรู้ อ้ นอยา่ ง ท่เี หน็ พวกท่จี ิตใจรกั สงบจะโอนออ่ นผ่อนตามไปโดยไม่มกี ารต่อสูด้ ้นิ รน สว่ น พวกจติ ใจแขง็ กระดา้ งกเ็ หมอื นจะถกู ผลกั ดนั ใหเ้ ขา้ ไปสมทบกบั กลมุ่ โจร การตก อยู่ในห้วงทุกข์ไม่ใช่เรื่องส�ำหรับพุทธศาสนิกชนในสยาม เขารู้จักหลักปฏิบัติ แตกตา่ งออกไป เขามกั จะร่�ำรอ้ งถงึ ความตอ้ งการสรา้ ง “บุญ” ในหว้ งสุดท้าย แห่งการมีชวี ิตอยู่ ในขณะทคี่ วามรุ่มรอ้ นภายในหรือความรสู้ กึ ทจ่ี ะเอาชนะยงั คงอยู่เหนือความรู้สึกนึกคิดของเขา ความทุกข์ระทมต่างๆ อันได้แก่ความ ทะเยอทะยานและสงิ่ ประโลมใจของเขานั้นก็คือรปู ลกั ษณ์ทางโลกล้วนๆ ซ่งึ จะ ไมจ่ รี งั และจะถกู ลมื เลอื นไปในไมช่ า้ การวางเฉยเชน่ นนั้ ปรากฏใหเ้ หน็ นอ้ ยมาก ในหม่เู ด็กๆ ชาวต่างชาติทุกคนในสยามล้วนแต่ประทับใจในความเบิกบานแจ่มใส และฉลาดเฉลียวของเหล่าหนุ่มสาวชาวสยาม ประทับใจในใบหน้าและรูปร่าง รวมทง้ั บคุ ลกิ ลกั ษณะและจติ ใจ พวกเขามกั จะทำ� ใหบ้ างคนนกึ ถงึ เดก็ ๆ ทอี่ งั กฤษ ขน้ึ มาจบั จติ จบั ใจ กจ็ รงิ อยทู่ เี่ ดก็ องั กฤษนนั้ จะไมส่ บู บหุ รต่ี งั้ แต่ ๔ ขวบหรอื พาย เรือไปตลาดต้ังแต่อายุ ๕ ขวบ แต่การเปิดเผยจริงใจท่ีเหมือนกับเป็นวิธีการ

354 บทท่ี ๑๓ ฮ่อทางทิศตะวันตก งา่ ยๆ ในการทกั ทายคณุ การใหค้ วามสนใจอยา่ งจรงิ จงั ในขา้ วของและการอาชพี ของคุณในแบบเดียวกันการต้ังค�ำถามที่ตรงเป้าเหมือนกันจากทั้งเด็กไทยและ องั กฤษ ทำ� ใหเ้ ดก็ ชาวสยามดไู มค่ อ่ ยจะเหมอื นเดก็ ลำ่� เตยี้ ชาวจนี เดก็ ชาวมาเลย์ ทเี่ งยี บขรมึ หรือเดก็ อนิ เดยี พุงโรท่ีขเ้ี กเร ไมม่ เี ดก็ ๆ ทไ่ี หนในโลกที่จะมีความสุข มากไปกวา่ นี้ คดิ วา่ พวกเขาคงจะถกู ปล่อยให้ดูแลตวั เองค่อนข้างมาก และไมม่ ี ประเทศไหนทจี่ ะมคี รอบครวั ทอ่ี บอนุ่ อยทู่ า่ มกลางสงั คมชนบททเี่ จยี มเนอื้ เจยี ม ตวั มากไปกวา่ น้ี เหน็ ไดช้ ดั วา่ ถา้ เปน็ ในเรอื่ งความแจม่ ใสและฉลาดเฉลยี ว เดก็ ๆ ดจู ะมภี าษเี หนอื กวา่ พวกทส่ี งู วยั มาก เหตผุ ลสว่ นหนง่ึ กค็ อื สงิ่ ทป่ี รากฏอยภู่ ายใน บคุ ลกิ ลกั ษณะของพวกเขา อกี สว่ นหนงึ่ คอื ทปี่ รากฏอยภู่ ายในรปู แบบการดำ� เนนิ ชีวิต หากเริม่ เสียตั้งแตย่ งั เดก็ และให้เขาไดร้ บั การฝึกฝนตามวิถีทางท่ีควรจะ เปน็ ชาวสยามกน็ ่าจะกลายเป็นชนชาตทิ ่งี ามสงา่ ขน้ึ มาได้ เปน็ หนุม่ สาวทไี่ ดร้ ับ การเพาะบม่ มาอยา่ งดี มขี ดี ความสามารถทจ่ี ะทำ� การสงิ่ ใดๆ และนำ� ไปสทู่ ศิ ทาง ใดก็ได้ เขามีระเบียบวินัยน้อยพอๆ กับคนมาเลย์และพม่า แต่ถ้าจะมองกัน เฉพาะในเรือ่ งน้ีกย็ งั เรยี กได้วา่ เขาเปน็ คนดพี อท่จี ะฝากความหวงั ไว้ ปัญหาอยู่ตรงที่ว่าชาวสยามส่วนใหญ่ไม่เคยต้องอยู่ในบังคับของกฎ ระเบยี บอน่ื ใดมากไปกวา่ การตกอยภู่ ายใตก้ ารรดี นาทาเรน้ ของขา้ หลวงประจำ� ท้องถ่นิ หรือถา้ เป็นระดับท่สี ูงกวา่ นน้ั กต็ อ้ งถกู ผ้อู าวุโสกวา่ เหยียดหยามใหเ้ สยี หนา้ ไม่มเี หตจุ ูงใจใดท่ีจะทำ� ให้เขาพฒั นาตนเองขนึ้ มาและมุ่งมนั่ ไปขา้ งหน้าได้ เว้นเสียแต่ว่าเขาสามารถจัดการกับอิทธิพลของข้าราชการได้เสียก่อน หากว่า เขามขี ดี ความสามารถพาตนเองใหก้ า้ วไปขา้ งหนา้ ได้ เขากจ็ ะกลายเปน็ ทห่ี มาย หัวส�ำหรับขา้ ราชการทช่ี อบกดขแี่ ละพวกค่แู ข่งท่อี จิ ฉารษิ ยา เม่ือขาดเหตุจงู ใจซง่ึ จะหลอ่ หลอมประชาชนใหเ้ ปน็ คนมคี ณุ ภาพ ดังนั้น พวกเขาจึงพอใจที่จะปล่อยเวลาให้ล่วงเลยผ่านไปโดยเปล่าประโยชน์ซ่ึงนับว่า เปน็ เรอื่ งนา่ หว่ ง จากนนั้ กจ็ ะคอ่ ย ๆ ถอยหลงั เขา้ คลองไปสชู่ วี ติ แบบเดมิ ๆ แบบ ท่ีบรรพบุรุษด�ำเนินมาก่อนหน้าน้ัน ชีวิตซ่ึงครั้งหน่ึงเขาเคยรู้สึกอยู่ในชั่วขณะ

ห้าปใี นสยาม เลม่ ๑ 355 หน่ึงของชีวิตวา่ เหมาะสมกับเขาและสามารถทำ� ใหเ้ ขาก้าวหนา้ ย่ิงขึ้น เมื่ออายุ ถึง ๔๐ ปีเขาก็มักจะเป็นย่ิงกว่าคนแก่ท่ีผ่านการกดขี่ข่มเหงมาโดยตลอด จน ท�ำให้ความเกียจครา้ นไดเ้ ขา้ ครอบงำ� เขาจนฝงั รากลกึ เนอ่ื งมาจากความเปน็ จรงิ เหลา่ นส้ี ว่ นหนง่ึ และอกี สว่ นหนงึ่ มาจากสภาพ ภูมิอากาศจึงค่อนข้างยากที่จะพบชายชราผู้แข็งขันเด็ดเดี่ยวเพียงพอที่จะเป็น ผนู้ ำ� ได้ ในขณะทสี่ ำ� หรบั พวกเราแลว้ พลงั อำ� นาจและอทิ ธพิ ลของคนเราจะบรรลุ ถงึ จดุ สูงสดุ และกวา้ งไกลทส่ี ดุ กเ็ ม่อื ยามมีอายุลว่ งเข้า ๖๐ ปี แต่ชาวสยามถ้า หากเขามีอายุไปจนถึงตอนนั้น เขาคงต้องสละตำ� แหนง่ ใหก้ ับผู้ท่เี ดก็ กว่า เมอื่ ผลทไี่ ดเ้ ปน็ เชน่ นที้ ำ� ใหก้ ารเพม่ิ จำ� นวนของโรงเรยี นทม่ี รี ปู แบบความ คิดและวธิ กี ารใหมม่ ีสว่ นสำ� คัญอยา่ งยิง่ ดว้ ยเช่นกัน และดว้ ยข้อยกเว้น ๒ - ๓ ขอ้ จงึ ทำ� ใหค้ นรนุ่ เยาวเ์ ปน็ กลมุ่ ทมี่ พี ลงั อำ� นาจ แลว้ กม็ ใิ ชว่ า่ ความกา้ วหนา้ อยา่ ง รวดเรว็ ของกลมุ่ คนรนุ่ ใหมๆ่ จะไมม่ ผี ลเสยี ทง้ั ตอ่ ตนเองประเทศชาตเิ สยี ทเี ดยี ว ทงั้ ความหวั แขง็ และขาดประสบการณร์ วมถงึ การขาดซงึ่ ดลุ ยพนิ จิ และสตปิ ญั ญา ลว้ นแลว้ แตเ่ ปน็ เหตกุ ารณน์ า่ เศรา้ ทเี่ คยปรากฏใหเ้ หน็ อยใู่ นองคก์ รของพวกเขา อยูบ่ อ่ ยครงั้ แตค่ ณุ ลกั ษณะทดี่ งี ามของบคุ คลเพยี งไมก่ คี่ นทย่ี นื หยดั อยา่ งโดดเดน่ แตก ตา่ งจากผคู้ นสว่ นใหญใ่ นประเทศ กค็ อื คณุ ลกั ษณะของสมเดจ็ พระบรมชนกนาถ ของพระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยู่หวั พระองค์ปัจจบุ นั ๑ และผู้สำ� เรจ็ ราชการแทน พระองค์สูงอาย๒ุ ซึ่งทง้ั พระองค์และทา่ นผู้สำ� เรจ็ ราชการนับเป็นบุคคลสงู วัยที่ มีอิทธิพลต่อทุกคนท่ีได้เข้ามาเก่ียวข้อง แต่บางคร้ังบางคราวก็อาจเจอบางคน ท่ีเปน็ ข้อยกเว้นอยบู่ า้ งเหมือนกนั คนรนุ่ ใหมท่ เ่ี ตบิ โตขนึ้ มาในหมปู่ ระชาชนชนบทจะเปน็ คนทมี่ รี ปู รา่ งเลก็ ๆ และมพี นื้ ฐานเปน็ คนรา่ เรงิ สนกุ สนาน แตก่ ไ็ มไ่ ดท้ ำ� ใหพ้ วกเขาดดู นี อ้ ยลงไปเลย พวกเขามสี ผี วิ กายเปน็ สนี ำ้� ตาลซงึ่ มที ง้ั ผวิ หยาบผวิ ละเอยี ดแตกตา่ งกนั ไปพอ ๆ กับคนผิวขาว และในหมู่คนรุ่นใหม่ที่ไม่จ�ำเป็นจะต้องออกไปตากแดดตากลม กลางแจง้ แล้ว กม็ ักจะมผี ิวเนอื้ ท่ีเนยี นละเอียดงดงามอย่างน่าแปลกใจ ๑ หมายถึงพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจ้าอยูห่ วั – สวป. ๒ สมเดจ็ เจ้าพระยาบรมมหาศรีสุรยิ วงศ์ (ชว่ ง บุนนาค) – สวป.

356 บทท่ี ๑๓ ฮอ่ ทางทศิ ตะวันตก แม้ว่าจะไม่ได้มีผิวพรรณผุดผ่องอย่างชาวพม่า แต่คนช่างแต่งตัวอย่าง ชายชาวสยามที่ชอบตกแต่งร่างกายด้วยการทัด ดอกมะลิ ตูมไว้หลังใบหู นุ่ง ผา้ มว่ ง๓ ทดี่ สู ดใสมผี า้ สอี ยา่ งทใ่ี ชใ้ นละครพาดหนา้ อกทม่ี รี ปู รา่ งสมสว่ นและตวดั ชายไปเหนือหัวไหล่ท่ีก�ำย�ำล�่ำสัน ก็เรียกได้ว่าพวกเขาเป็นคนช่างแต่งตัวแบบ เดยี วกับพวกท่ีชอบใสเ่ สื้อคลุมชนิดกระดมุ ๒ แถวทอี่ ย่ตู ามยา่ นพอลมอล๔เลย ทีเดียว สว่ นเดก็ ผหู้ ญงิ นนั้ มลี กั ษณะการแตง่ ตวั อยา่ งทตี่ ามสายตาชาวตะวนั ตก เรยี กว่าเป็นพวกปล่อยเน้ือปล่อยตัวโดยเฉพาะเม่อื นำ� มาเปรียบเทยี บกบั พนี่ อ้ ง ชาวพมา่ และชาวลาว ทงั้ การนงุ่ ผา้ นงุ่ การตดั ผมสนั้ และทเ่ี หนอื อน่ื ใดกค็ อื การ มีสีฟันสีด�ำซ่ึงหนุ่มสาวชาวสยามต่างหลงใหลกันเป็นอันมากหากแต่มิได้เป็น เสนห่ จ์ บั ใจชาวตะวนั ตกเลย แตพ่ วกผหู้ ญงิ นนั้ คอื แรงงานของประเทศ การหวา่ น ไถหรือเก็บเก่ยี วคงเกดิ ข้นึ ไม่ไดห้ ากปราศจากพวกเธอ การตอ่ รองใดๆ คงเดนิ หน้าไปไม่ได้หากภรรยาผู้มีคุณสมบัติเพียบพร้อมหรือลูกสาวผู้เฉลียวฉลาดไม่ อยู่บา้ น คงไมส่ ามารถด�ำเนนิ การในเร่ืองใดได้หากปราศจากค�ำปรึกษาและคำ� แนะน�ำของพวกหล่อน เมื่อพวกเขาได้พบคู่ของตนเอง ชาวชนบทก็จะมั่นคงซ่ือสัตย์ต่อคู่ครอง ของตนจนช่วั ชีวิต และแม้ว่าพวกชนชัน้ สูงจะพากันมภี รรยาหลายๆ คนเท่าที่ จะมไี หวอย่างไม่ไดร้ สู้ กึ อับอายขายหนา้ แต่คนส่วนใหญก่ ็มกั จะมเี พียงผวั เดียว เมียเดยี วเทา่ นนั้ บนใบหน้าท่ีมีจมูกแบนและริมฝีปากออกด�ำจากการกินหมาก แต่ชาว สยามจะมดี วงตาเปน็ สว่ นทชี่ วนใหส้ ะดดุ ใจมากทสี่ ดุ มนั มแี ววแหง่ ความเมตตา กรณุ าอยทู่ ก่ี น้ บง้ึ ของนยั นต์ าสดี ำ� ซงึ่ เปน็ สงิ่ ทม่ี เี สนห่ จ์ บั ใจยงิ่ นกั ดวงตาของพวก เขาจะเป็นประกายด้วยแววแห่งความเห็นอกเห็นใจและระยิบระยับจากการ หัวเราะอยา่ งอารมณด์ ดี ว้ ยจิตใจอนั เปยี่ มเมตตาท่ีซกุ ซอ่ นอย่ภู ายใต้ดวงตานนั้ ๓ ตน้ ฉบบั ใชว้ า่ his gay shot panung น่าจะหมายถึงผา้ ม่วง – สวป. แต่ก่อนเปน็ ตรอกส�ำหรบั เลน่ กีฬาชนิดหนง่ึ เรียก ๔ Pall Mall คอื ช่อื ถนนสายหน่ึงในกรุงลอนดอนมีสโมสรผู้ดเี ตม็ สองข้างทาง ว่า pall mall ซึ่งมลี ักษณะคล้ายกอล์ฟแต่ตีดว้ ยตะลมุ พกุ – สวป.

ห้าปีในสยาม เล่ม ๑ 357 ดว้ ยเหตุท่ีข้อเขียนต่างๆ ในสยามเปรียบเหมอื นกบั ของหายาก พวกเขา ทุกระดับชนั้ จงึ กลายเปน็ คนเชอ่ื คนงา่ ยอยา่ งรุนแรง และการซุบซิบกับการพูด เกินความจริงกเ็ ปน็ สิ่งทีพ่ วกเขาชอบ ข้าพเจา้ เองไมเ่ คยได้ใชช้ วี ิตอยใู่ นอังกฤษ สมยั กอ่ นและเคยอยใู่ นอาณานคิ มขององั กฤษ จงึ พอจะกลา่ วไดว้ า่ ชาวสยามนน้ั อุทิศตนให้กับการซุบซิบนินทายิ่งไปกว่าชนชาติอ่ืนใด และที่จริงแท้แน่นอนก็ คอื พวกเขาเป็นคนเชือ่ คนง่าย บางทกี ย็ ิ่งไปกวา่ ที่พวกเราเปน็ แม้แต่พระภกิ ษุ สงฆท์ อ่ี ยใู่ น วดั กย็ งั หนคี วามเปน็ คนหเู บาไปไมพ่ น้ ทน่ี า่ ตกใจกค็ อื เรอื่ งของการ ที่ปรากฏการณ์ธรรมชาติธรรมดาสามัญสามารถพัฒนาเป็นเรื่องอภินิหาร มหัศจรรย์ไปได้อยา่ งรวดเรว็ โดยท่ีไม่มีการคดิ ใครค่ รวญใดๆ กันเลย เปน็ ความ สตั ยจ์ รงิ ทสี่ ดุ ทมี่ คี นบอกขา้ พเจา้ เรอื่ งทพ่ี ระสงฆส์ ามารถเสกคนใหฟ้ น้ื จากความ ตาย และเรอื่ งเคล็ดลับของทา่ นทส่ี ามารถเสกทองขึ้นมาไดจ้ ากความว่างเปลา่ มเี พยี งพระทอี่ ยใู่ นวัดตา่ งๆ เพยี งไม่กี่องคท์ ่จี ะอทุ ศิ ตนแสวงหาขอ้ เทจ็ จรงิ ภาย หลังจากการสวดภาวนา มิหน�ำซ้�ำในภายหลังพระบางองค์ยังได้กลายมาเป็น ผู้ช�ำนาญการเลน่ แรแ่ ปรธาตุไปเสยี อีก งานอดเิ รกอกี อยา่ งหนงึ่ ซง่ึ บางทดี ดู ว้ ยและเหตแุ ละผลแลว้ นา่ จะเหมาะ สมกับพระน่งุ เหลอื งหม่ เหลืองมากกว่า นนั่ ก็คอื การค้นหาว่าหลงั จากประพรม นำ้� ศกั ดิ์สทิ ธิแ์ ล้วจะสามารถท�ำใหพ้ ระสงฆน์ ัน้ ล่องลอยสกู่ ารนิพพานได้ ส่วนใหญ่แล้วการขาดหายไปของกลุ่มชนช้ันกลางเป็นผลมาจากระบบ ศักดินาแบบเก่าซ่ึงในช่วงหลายปีให้หลังนี้ได้เสื่อมลงจนเป็นรูปแบบของระบบ ทาส ทำ� ใหก้ ลมุ่ ประชาชนไดก้ ลายเปน็ ทาสของชนชนั้ ผปู้ กครอง และตวั ขา้ หลวง เองกม็ ไิ ด้เคยใสใ่ จในภาระหนา้ ท่ตี ่างๆ ในฐานะผปู้ กครองเลย ด้วยมคี วามคิดที่ ยดึ ตดิ อย่แู ตใ่ นเรอื่ งอภิสิทธขิ์ องพวกตนเองในฐานะผ้เู ปน็ นาย “ภาระหน้าท่ีของชาวสยามทุกคนจนกระทั่งถึงทุกวันน้ีก็คือการเป็น ขา้ ราชบรพิ ารใตฝ้ า่ ละอองธลุ พี ระบาทของพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั แตใ่ น ขณะท่ีพระองค์ทรงไม่สามารถที่จะใช้แรงงานประชาชนท้ังชาติได้โดยตรง พระองค์ก็จะทรงมอบพระราชอ�ำนาจและพระปรมาภิไธยของพระองค์ให้แก่

358 บทที่ ๑๓ ฮ่อทางทศิ ตะวันตก พระบรมวงศท์ ที่ รงใกลช้ ดิ เพอื่ ไปดำ� เนนิ พระราชกจิ ตา่ งๆ แทน ซง่ึ พระบรมวงศ์ เหลา่ นน้ั จะทรงกระจายอำ� นาจทไ่ี ดร้ บั มาไปยงั เหลา่ ผใู้ ตบ้ งั คบั บญั ชาของพระองค์ ซ่ึงแท้ที่จริงแล้วมันก็คือการเจริญรอยตามระบบศักดินาของยุโรปที่นิยมแพร่ หลายอย่ใู นตอนชว่ งยุคกลาง”3 รูปแบบของระบบศักดินาคงจะไม่ถือก�ำเนิดข้ึนมาหากปราศจากความ ไดเ้ ปรยี บซงึ่ กเ็ ปน็ เชน่ เดยี วกบั ทกุ ๆ สถาบนั ทมี่ คี วามคลา้ ยคลงึ กนั ทกุ ระบบพดู เป็นเสยี งเดยี วกนั วา่ มีขึ้นเพอื่ ตอ่ ต้านความเปน็ ทาส ซงึ่ ท่านผู้อ่านที่ร้เู ร่ืองดีกว่า ข้าพเจ้ากอ็ าจจะพดู เช่นนน้ั และต่อต้านมัน ไม่จำ� เป็นทจ่ี ะต้องทำ� การสาธิตใหด้ ู วา่ การลม้ ลา้ งอยา่ งฉบั พลนั ทก่ี ระท�ำกบั สถาบนั ทฝี่ งั รากลกึ มายาวนานเชน่ นน้ี บั เปน็ ภาวะอนั ตรายของชนชาตเิ ทา่ ๆ กบั ทไี่ มส่ ามารถทำ� การไดส้ ำ� เรจ็ ในหมพู่ วก เรากนั เองซง่ึ นบั วา่ เปน็ ตวั แทนกลมุ่ ผมู้ กี ารศกึ ษาแพรห่ ลายกย็ งั จำ� เปน็ ตอ้ งใหก้ าร ศึกษาอยา่ งยาวนานและการปฏิบัติอยา่ งอดทน ดงั น้ันการล้มล้างระบบทาสจงึ ต้องคอ่ ยๆ น�ำมาใช้กับชาวสยามอยา่ งช้าๆ สำ� หรบั ชาวตะวนั ออกแลว้ เรอ่ื งเสรภี าพทไ่ี มเ่ คยชนิ อาจกลายเปน็ การลว่ ง ละเมิดสิทธิ แต่ส�ำหรับในหมู่พวกเราชาวตะวันตกนั้นความหมายแท้จริงท่ี ครอบคลุมเนื้อหาของค�ำว่าเสรีภาพยังคงอยู่ห่างไกลจากความเข้าใจมากมาย นกั ทำ� ใหอ้ ดสงสยั ไมไ่ ดว้ า่ ในทนั ทที จ่ี ติ ใจแบบตะวนั ออกซงึ่ เปน็ พวกหวั เกา่ อยา่ ง รนุ แรงตอ้ งมาเผชญิ หนา้ กบั แนวคดิ นยิ มตา่ งชาตเิ ตม็ รปู แบบซงึ่ ผดิ ธรรมชาตขิ อง พวกเขาโดยสิ้นเชิงนั้น คงจะเป็นวิธีท่ีท้ังไม่ฉลาดและไม่สามารถประสบความ สำ� เรจ็ ได้ พระราชกรณยี กจิ แรกทพ่ี ระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ไดท้ รงปฏบิ ตั กิ ค็ อื ทรงมพี ระบรมราชโองการประกาศยกเลกิ สถานภาพความเปน็ ทาสตามกฎหมาย สำ� หรบั เดก็ ทเี่ กดิ มาเปน็ ทาสตง้ั แต่ พ.ศ. ๒๔๑๑ การปลอ่ ยชวี ติ ไปตามยถากรรม ตามธรรมชาตินิสัยของประชาชน ซึ่งเป็นผลอีกประการหน่ึงท่ีเกิดจากการ 3 จากหนงั สอื เรือ่ ง สยาม : สภาพภูมิศาสตรฉ์ บับย่อ, ลอนดอน, เอ็ดเวิร์ด สแตนฟอรด์ , ค.ศ. ๑๘๙๕. ของนางกรินดรอ็ ด (Mrs.Grindrod) หนังสอื เล่มเลก็ ที่ให้ขอ้ มลู สอดคล้องและแจ่มชดั อยา่ งรอบคอบเลม่ น้ี บรรจเุ ร่ืองราวฉบบั ยอ่ ในเกอื บทุก หัวขอ้ เรือ่ งท่เี ก่ยี วข้องกับประเทศ ท้ังๆ ที่คงจะเป็นเร่ืองยากในการทจ่ี ะให้ข้อมูลอันแมน่ ยำ� ถูกต้อง แตก่ ็พบท่ผี ดิ พลาดออก มาให้เหน็ อยเู่ พยี งไมก่ ่ีแหง่ – ต้นฉบบั

หา้ ปใี นสยาม เลม่ ๑ 359 รีดนาทาเร้นของคณะผู้ปกครองต้องพ่ายแพ้อย่างยับเยินต่อวัตถุประสงค์ของ พระบรมราชโองการนี้ แตก่ ไ็ มไ่ ดเ้ กดิ ผลดจี นเหน็ ไดช้ ดั ในหมคู่ นกลมุ่ ใหมท่ ไี่ ดร้ บั อิสรภาพ ในยามที่ประสบภาวะขาดแคลนพวกเขาก็ถูกปล่อยให้ด�ำรงชีวิตอยู่ ด้วยทรพั ยากรทีต่ ัวเองมอี ยู่ ในยามท่มี ีปญั หากไ็ ม่รจู้ ะเข้าไปอุทธรณร์ ้องขอกับ ใครได้ ระบบเกา่ น้ันดเู หมอื นจะใหก้ ารปกป้องพวกเขา ช่วยให้รู้สกึ ปลอดโปรง่ โล่งใจหมดความวิตกกงั วลเร่อื งอนาคต ดังนั้นหลายๆ คนก็ยงั คงขายตนเองให้ กับกลุม่ นายหวั ผมู้ ั่งคง่ั รำ�่ รวย สำ� หรบั หนท้ี ่ีเกดิ จากความสรุ ยุ่ สุร่ายและการเลน่ การพนนั นน้ั พวกเขาจะใชแ้ รงงานทงั้ ของตนเองและของคนในครอบครวั ตอบแทน แก่ผู้เป็นนายแทนการจ่ายช�ำระหน้ี ตามทฤษฎีแล้วพวกหนี้ทาสเหล่าน้ีจะ คอ่ ยๆ ทำ� งานใชห้ นไี้ ปทลี ะนอ้ ยๆ จนไดก้ ลบั ไปสหู่ นทางอสิ รภาพในทสี่ ดุ แตใ่ น ทางปฏิบัตมิ ักจะไมค่ อ่ ยเปน็ อยา่ งนน้ั การที่จะหาซอ้ื ของใชท้ ่ีเปน็ ของแท้ ท่ชี าวสยามท�ำข้ึนเองได้ตามตลาด ตา่ งๆ นนั้ ไมใ่ ชเ่ รอ่ื งงา่ ย ซงึ่ กไ็ มต่ อ้ งสงสยั เลยวา่ เรอื่ งนมี้ ที ม่ี าจากความเสอื่ มถอย ทางดา้ นงานอตุ สาหกรรมของชาวสยามเปน็ อยา่ งมาก งานฝมี อื ฝงั มกุ เลยี่ มทอง อนั งดงามทเ่ี คยเปน็ งานทแี่ สดงถงึ เอกลกั ษณเ์ ฉพาะตวั กไ็ มใ่ ชข่ องทจี่ ะหากนั มา ไดง้ า่ ยๆ นอกจากจะไดร้ ับมาจากขุนนางบางคนผซู้ งึ่ มชี า่ งฝีมือผ้ชู ำ� นาญการไว้ คอย “รบั ใช้” คนท่โี ชคดกี ็อาจได้รับของก�ำนัลที่เป็นพวกชามอ่างหรือกล่องใส่ ซกิ ารอ์ ยบู่ า้ ง ซง่ึ ถา้ ไมไ่ ดเ้ จอมนั ในโรงจำ� นำ� อนั เปน็ ทซ่ี งึ่ นกั เลน่ การพนนั มอื ไวคน หนึ่งขโมยมาได้และตั้งใจนำ� มาขายแลว้ ละก็ คงแทบเป็นไปไม่ไดเ้ ลยทีจ่ ะหาซ้ือ งานฝมี อื พวกน้ันไดเ้ อง ช่างฝมี ือผู้ชำ� นาญงานดา้ นอ่ืนๆ ก็ตกทน่ี ั่งเดยี วกนั คือจะตอ้ งท�ำงานให้ กบั เจา้ นายเทา่ นนั้ ไมใ่ ชท่ ำ� เพอ่ื ตวั เอง พวกเขาตอ้ งสญู เสยี งานอาชพี และโอกาส อยา่ งทคี่ นมอี สิ ระไดร้ บั จงึ ทำ� ใหพ้ วกเขาถกู พวกคนจนี ตดั โอกาสการทำ� มาคา้ ขาย ไปจนหมดสิน้

360 บทท่ี ๑๓ ฮ่อทางทิศตะวนั ตก ดงั นั้นจงึ เห็นไดช้ ดั เจนวา่ ชาวสยามนน้ั เสียเปรยี บมาตงั้ แต่เรมิ่ ตน้ ในการ ทจ่ี ะแข่งขนั กับเหลา่ ผู้อพยพเขา้ เมอื งท่มี าจากประเทศอืน่ ๆ และตราบเทา่ ที่รูป แบบของความเป็นข้าทาสยังคงอยู่ได้นานเท่าไหร่ พวกเขาก็คงต้องใช้ชีวิตอยู่ กบั สภาพเชน่ นกี้ นั เรื่อยไป วิธีการเกณฑ์แรงงานจากไพร่ ซึ่งเป็นการเกณฑ์แรงงานจากประชาชน พน้ื เมอื งตา่ งจงั หวดั เพอื่ กจิ การของรฐั บาลนบั เปน็ ภาระอนั หนกั หนาสาหสั สำ� หรบั ราษฎรและก�ำลังได้รบั การพิจารณาใหม้ กี ารปรบั ปรุงเสียใหม่ ส�ำหรบั ประเทศ ทม่ี ปี ระชากรอยอู่ าศยั เพยี งเบาบางแลว้ เปน็ ไปไมไ่ ดท้ จ่ี ะยกเลกิ วธิ นี ไี้ ปไดโ้ ดยสน้ิ เชิง ความล�ำบากยากเข็ญในการคมนาคมขนส่งยังคงเป็นอุปสรรคขัดขวางต่อ การน�ำแรงงานเข้ามายังจดุ ต่างๆ เพือ่ ใช้งานตามที่รฐั บาลตอ้ งการ ชาวบ้านตามท้องที่ต่างๆน้ันต้องท�ำประโยชน์ให้แก่บ้านเกิดของตนเอง ดว้ ยการรกั ษาความสงบเรยี บรอ้ ย การท�ำถนนทแ่ี สนยากตรากตร�ำ รวมทง้ั การ ขุดคคู ลอง หรือวัตถุประสงค์เพื่อการขนส่งตา่ งๆ การดำ� เนนิ การเรอ่ื งตา่ งๆ เหลา่ นใ้ี นสมยั กอ่ นขนึ้ อยกู่ บั วจิ ารณญาณของ ข้าหลวงประจ�ำท้องถิ่นค่อนข้างมาก ข้าหลวงสามารถบีบบังคับเกณฑ์ผู้คนใน เวลาใดก็ได้ที่เขาเลือกไว้แล้ว แม้ว่าจะอยู่ในระหว่างการเก็บเก่ียวพืชผลก็ตาม พวกเขาไมไ่ ดร้ บั การจา่ ยคา่ จา้ ง ซำ�้ ยงั ตอ้ งหาขา้ วปลาอาหารกนิ เอง พวกขา้ ราชการ สามารถสรา้ งบา้ นเรอื นและคอกมา้ ใหต้ นเองซง่ึ ลว้ นแตม่ รี ปู แบบทงี่ ดงามโดยใช้ ไม้ไผ่ผ่าซีกได้ต่อไปเรื่อยๆ ด้วยวิธีการที่สะดวกสบายเช่นนี้เอง มันไม่ได้เป็น เร่ืองงาน ราชการ หรือเป็นงานของรัฐบาลท้ังหมด ส�ำหรับคณะรัฐบาลและ ประเทศนจ้ี ะมีอะไรทม่ี ีความสำ� คัญมากไปกวา่ การปกป้อง ฯพณฯ ข้าหลวงให้ รอดพน้ จากสายฝนและปกปอ้ งมา้ ของเขาจากแสงอาทติ ย์ เปน็ เรอื่ งถกู ตอ้ งหรอื กบั การทจี่ ะรับเอาดอกผลต่างๆ ไปเฉยๆ โดยไม่ยอมจ่ายอะไรเลย เหมือนเชน่ ทีพ่ วกคนงานถูกกระท�ำอยใู่ นทกุ วันนี้ แตท่ วา่ รฐั บาลเองกไ็ ดต้ รงึ อตั ราการจา่ ยคา่ ตอบแทนระดบั ปรกตสิ ำ� หรบั ราชการมานานแล้ว เนื่องจากสภาพภูมิประเทศและระยะทางไกลอันเป็น

ห้าปีในสยาม เล่ม ๑ 361 อุปสรรค แรงงานจงึ ยงั คงถูกเรยี กใชแ้ ม้ในเวลาที่พวกเขาไมอ่ ยากท�ำ แตอ่ ยา่ ง นอ้ ยทสี่ ดุ พวกเขากไ็ ดเ้ งนิ ชดเชยแรงงานเปน็ คา่ ตอบแทนเหมอื นกนั นบั วา่ เขาก็ ไมไ่ ดเ้ สยี เวลาไปโดยสน้ิ เชิง ในสถานการณป์ กตนิ นั้ คนงานทกุ คนจะไดร้ บั เงนิ ๒ สลงึ ตอ่ วนั (๘ เพนน)ี ซง่ึ เปน็ อัตราคา่ จา้ งแรงงานเฉลย่ี ท่ีใช้กนั ในสยาม แลว้ ก็ยงั มอี ตั ราทอ้ งถนิ่ ทแ่ี ตก ตา่ งกนั ไปในแตล่ ะจงั หวดั ในการเชา่ เรอื ชา้ ง หรอื ววั เทยี มเกวยี น ซง่ึ ขา้ หลวงจะ เป็นคนเลือกอัตราหน่ึงมาใช้ แน่นอนที่การจ่ายค่าตอบแทนให้แก่ ราชการ จะเปน็ เรอื่ งทถี่ ูกข้าราชการต่างๆ ละเลยอยบู่ ่อยๆ ชาวจีนในสยามจะได้รับการยกเว้นจากการเกณฑ์ไพรแ่ รงงาน เพียงแต่ ตอ้ งจ่ายภาษีรัชชูปการราย ๓ ปีในราคาประมาณ ๖ ชิลลงิ่ เม่ือพิจารณาจาก จ�ำนวนเงินท่ีพวกเขาหาได้จากในประเทศน้ีและการที่พวกเขามีอิสระที่จะท�ำ สงิ่ ตา่ งๆ ไดต้ ามความพอใจเมอื่ นำ� มาเปรยี บเทยี บกบั สภาพของคนพน้ื เมอื งชาว สยามแลว้ กไ็ มไ่ ดท้ ำ� ใหร้ สู้ กึ ประหลาดใจเลยทเี่ ดก็ ๆ ยอมแตง่ งานกบั คนตา่ งเชอ้ื ชาติและยอมไว้หางเปียแบบคนจีนหากว่าเขามีโอกาส เรยี กได้ว่าพวกน้เี ปน็ ยิว แห่งเมืองสยาม และแม้ว่าพวกเขาจะตกเป็นเป้าหมายในการถูกปอกลอก รีดไถเล็กๆ น้อยๆ จากผมู้ อี ำ� นาจในทอ้ งถิน่ แตพ่ วกเขาก็ไดร้ บั ภูมติ า้ นทานเต็ม ท่ีโดยปลอดการแทรกแซงจากราชการ ซ่ึงเปน็ ส่ิงทพี่ วกเขาไม่ควรจะได้รับและ กไ็ มไ่ ดช้ น่ื ชมยนิ ดี สงิ่ ทพี่ วกนตี้ อบแทนคนื มาเพยี งประการเดยี วกค็ อื การทำ� ตวั เปน็ กลมุ่ คนใหมท่ ยี่ ะโสโอหงั เกะกะระราน ซง่ึ เหน็ ไดจ้ ากวธิ กี ารทส่ี มาคมลบั ของ ชาวจนี พากันเจรญิ รอยตามอยทู่ ่ัวทุกหัวระแหง คนกลุ่มใหญ่จำ� นวนหลายคน จะซมุ่ โจมตที ำ� รา้ ยพวกคนทอี่ ยโู่ ดยลำ� พงั อยา่ งขข้ี ลาดตาขาว ซากศพทบ่ี างครง้ั พบอยใู่ นแมน่ ำ�้ หรอื รา่ งทป่ี ราศจากศรี ษะท่ีเห็นอยตู่ ามหนทาง ก็คือสิ่งท่แี จง้ ให้ ประจกั ษถ์ งึ ผลงานเลวๆ ของคนพวกนท้ี แี่ พร่ระบาดไปทว่ั เรยี กไดว้ า่ เปน็ สังคม ที่ทรงพลังอ�ำนาจในประเทศสยามเกือบจะเทียบเท่ากับองค์พระบาทสมเด็จ พระเจ้าอยู่หัวเลยทีเดียว การใช้อิทธิพลทางการค้าและอ�ำนาจในการเช่ือม ประสานอย่างสุขุมคัมภีรภาพ ท�ำให้พวกเขายึดครองชาวสยามไว้ในก�ำมือได้

362 บทที่ ๑๓ ฮอ่ ทางทิศตะวันตก สำ� เรจ็ ความใจกวา้ งท่ีรัฐบาลมตี อ่ พวกเขาทำ� ไปดว้ ยความเกรงกลัว พวกเขาจะ สภุ าพออ่ นนอ้ มตอ่ หนา้ พวกมอี ำ� นาจแตล่ บั หลงั กจ็ ะหวั เราะเยาะ ทง้ั ยงั สามารถ ปลน้ ทำ� ลายกรงุ เทพฯ ครง่ึ เมอื งไดภ้ ายในเวลาเพยี งวนั เดยี ว สงั คมนก้ี ำ� ลงั ตอ้ งการ การปราบปรามขั้นเด็ดขาดดังเช่นท่ีเกิดในสหพันธรัฐมลายู (Straits) ชาวจีน ควรจะตอ้ งเสยี ภาษอี ากรและถกู ปกครองอยา่ งเปน็ สดั สว่ นเชน่ เดยี วกบั ชาวมอญ และชนชาตเิ อเชยี ชาตอิ ่ืน ๆ ที่เขา้ มาพำ� นกั อาศัยอยภู่ ายในประเทศเสียที ประเทศจนี กบั สยามมกี ารตดิ ตอ่ สอ่ื สารระหวา่ งกนั มานบั เปน็ พนั ๆ ปมี า แล้ว ส่วนชาวจีนก็พากันอพยพย้ายถ่ินฐานกันเข้ามาอย่างต่อเนื่อง สมเด็จ พระบรมราชปิตลุ าของพระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยหู่ วั พระองคป์ จั จบุ ัน๑ ผู้ทรง มบี ทบาทในการนำ� ตวั อยา่ งงานศลิ ปะรปู แกะสลกั ของชาวจนี หนา้ ตานา่ เกลยี ด ท่ีสร้างความเส่ือมราศีไปทั่วบริเวณ วัด นั้นทรงเป็นผู้ให้ความสนับสนุนอย่าง แข็งขันต่อการน�ำเข้าสินค้าของชาวจีน รวมไปถึงเรื่องแนวคิดและธรรมเนียม ประเพณีตา่ งๆ ซ่งึ เมอื่ ประมาณ ๘๐ ปที ี่ผา่ นมาการหล่ังไหลเขา้ มาของชาวจีน กเ็ ปน็ ไปอยา่ งไมห่ ยดุ หยอ่ น เรอื สำ� เภาเกา่ แกห่ ลายลำ� นำ� ผคู้ นเดนิ ทางเขา้ มาดว้ ย เป็นจ�ำนวนมหาศาล4 ส่วนเรือภาคพ้ืนตะวันออกของชาวสก็อต (Scotish Oriental) ตอนนกี้ ม็ ักจะน�ำคนเขา้ มามากกวา่ ๑,๐๐๐ คน ตอ่ เทย่ี วดว้ ยเชน่ กนั ทบี่ รรทกุ มาเปน็ ปรมิ าณตำ่� ทสี่ ดุ นนั้ ประมาณวา่ มาจากแถวๆ ซวั เถา และเอห้ มงึ และโดยเฉลย่ี แลว้ ทกุ เดอื นจะมคี นจนี มาถงึ กรงุ เทพฯ ประมาณ ๑,๒๐๐ คน จน กระทงั่ เมอ่ื เรว็ ๆ นบี้ รรดารฐั ทอ่ี ยแู่ ถบคาบสมทุ รตอ้ งรบั คนเปน็ จำ� นวนหลายๆ พันทุกปี ทางฝั่งตะวันออกนั้นมาโดยเรือส�ำเภาโดยตรง ส่วนทางตะวันตกจะ เดินทางผ่านมาทางสหพันธรัฐมลายู ภายในระยะเวลา ๕ ปี จะมีชาวจีนราว ๔๐ เปอร์เซ็นต์ท่ียังคงมีชีวิตอยู่ ส่วนอีก ๒๐ เปอร์เซ็นต์นั้นแต่งงานไปแล้ว โลงศพของชาวจีนก็เป็นสิ่งหนึง่ ที่เหน็ ได้บอ่ ยท่สี ุดในกรุงเทพฯ การสง่ เสรมิ การศกึ ษาใหข้ ยายวงกวา้ งออกไปซง่ึ เรม่ิ ตน้ จากทใ่ี นกรงุ เทพฯ นา่ จะนำ� ไปสกู่ ารพฒั นากลมุ่ คนรนุ่ ใหมไ่ ดเ้ ปน็ อนั มาก ครอบครวั ผมู้ อี นั จะกนิ ไม่ ๑ พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธเลศิ หลา้ นภาลัย – สวป. 4 หนังสอื เรอ่ื ง คณะทูตสู่ประเทศสยาม เลม่ ๒, โดย ครอฟอร์ด (Crawford) - ต้นฉบบั

หา้ ปีในสยาม เลม่ ๑ 363 ก่ีครอบครัวซึ่งไม่ได้ถูกจัดกลุ่มไว้เป็นประเภทเดียวกับข้าราชการนั้นอยู่กัน กระจดั กระจายมากเกนิ กวา่ ทจี่ ะมารวมตวั ทำ� กจิ กรรมเพอื่ รวมกนั สนบั สนนุ และ จัดการกับผลประโยชน์ท่ัวๆ ไป ซ่ึงแค่เพียงเรื่องเดียวก็สามารถท�ำให้เขาเป็น ชนชนั้ ทม่ี คี วามสำ� คญั ขน้ึ มาได้ ตอนนกี้ ม็ สี ญั ญาณของการเรมิ่ ตน้ หลกั การใหมๆ่ ขึ้นในกลุ่มคนรุ่นใหม่ ในขณะท่ีคนรุ่นหนุ่มสาววัยเยาว์เร่ิมท่ีจะทุ่มเทในเรื่อง ความรู้มากขึ้นรวมท้ังขอบเขตความสนใจที่เขาจะได้รับขณะท่ีท�ำการศึกษาอยู่ กก็ วา้ งขวางข้นึ ด้วย พวกเขาจะคบหาสมาคมอยใู่ นระหวา่ งกลุม่ คนรนุ่ เดยี วกัน และจะยังคงเป็นเช่นน้ันเรื่อยมานับตั้งแต่นั้น มากกว่าที่จะคบหาเก่ียวข้องกับ พวกขา้ ราชการดว้ ยกัน บางครงั้ ทงั้ โรงเรยี นมหาดเลก็ หลวงและโรงเรยี นประจำ� กรมเซอรเ์ วยท์ าง กส็ ามารถผลติ เดก็ หนมุ่ รนุ่ ใหมท่ ม่ี คี วามหวงั ออกมาไดเ้ ปน็ จำ� นวนมาก เปน็ พวก ทมี่ คี วามรกู้ ารทำ� งานพนื้ ฐาน มคี วามรภู้ าษาองั กฤษและความรทู้ วั่ ไปเปน็ อยา่ ง ดี รวมทง้ั รวู้ ชิ าการสำ� รวจและวชิ าอน่ื ๆ เชน่ เดยี วกบั ทน่ี กึ ถงึ ตำ� แหนง่ หนา้ ทกี่ าร งานส�ำหรบั พวกตนเอง ทัง้ ๆ ทม่ี กี ารแต่งกายและบคุ ลกิ ภาพที่หรูหราอยา่ งนกี้ ็ เถอะ แตค่ นบางคนท่ีโกหกเก่งทส่ี ุดในประเทศนี้ก็อยู่ในหม่คู นเหลา่ นน้ี ีเ่ อง ใน ขณะท่ีชายแต่งตัวหรูที่เติบโตในย่านพิคาเดลล๑ี่ โดยทั่วไปก็คือชายที่แต่งตัวดี ทสี่ ดุ ดว้ ยเสอื้ เชริ ต์ แขนยาวอยใู่ นมมุ ทหี่ า่ งไกลจากชนชนั้ ปกครอง ดงั นน้ั การนยิ ม ชมชอบในเรอ่ื งการแตง่ กายจงึ เปน็ สญั ญาณแหง่ ความหวงั สงู สดุ สำ� หรบั หนมุ่ สาว ชาวสยาม ส่วนชาวสยามที่เป็นนักพนันหรือนักเท่ียวนั้นดูเหมือนจะมีอยู่น้อย มาก สำ� หรับโรงเรียนประจำ� แห่งใหม่ของบตุ รหลานพระราชวงศช์ นั้ สงู ที่มชี ื่อ ว่าโรงพระต�ำหนกั สวนกุหลาบ๒ ซ่งึ ได้เร่มิ เปดิ ทำ� การสอนไปเมอื่ เรว็ ๆ น้ภี ายใต้ การดูแลของนายเอ.ซี.คาร์เตอร์ (A.C.Carter) ซ่ึงท�ำหน้าท่ีเป็นครูใหญ่ อาจ ท�ำให้คาดหวังหลายสิ่งหลายอย่างได้ มันมีวิธีด�ำเนินการตามแบบโรงเรียนชั้น ๑ Piccadilly ชอ่ื ถนนสายหนึ่งในกรุงลอนดอน เป็นถนนสายยาวไปบรรจบจตั ุรสั ขนาดใหญ่ทีเ่ ตม็ ไปด้วยรา้ นคา้ และสโมสร ต่าง ๆ – สวป. ๒ เป็นโรงเรยี นสอนหนงั สือในพระบรมมหาราชวังสำ� หรบั พระราชวงศช์ นั้ สงู ทย่ี ังทรงพระเยาวแ์ ละบตุ รหลานเจา้ นายช้นั สูง เรียกวา่ โรงเรียนพระตำ� หนกั สวนกหุ ลาบ ตงั้ ขน้ึ เม่อื พ.ศ. ๒๔๑๔ – สวป.

364 บทที่ ๑๓ ฮอ่ ทางทศิ ตะวันตก มัธยมของอังกฤษและน่าจะท�ำให้เกิดการฝึกฝนท่ีเหมาะสมกับสถานการณ์ซ่ึง สยามได้ค้นพบตัวตนของตัวเองอยู่ในขณะน้ีให้มากกว่าเร่ืองการประเมินค่า ผลของการศึกษาซึ่งได้รับมาจากคนรุ่นหนุ่มๆ ที่ส่งออกไปศึกษายังยุโรปน้ันก็ ยงั เปน็ ทสี่ งสยั กนั อยบู่ อ่ ยๆ ความส�ำเรจ็ ทม่ี ตี อ่ การเพม่ิ จ�ำนวนกลมุ่ คนรนุ่ ใหมใ่ ห้ มากขน้ึ นน้ั นา่ จะเปน็ หนง่ึ ในเปา้ หมายทยี่ งั อยไู่ กลลบิ และเปน็ ประโยชนส์ ำ� หรบั ทกุ ๆ สถาบันการศกึ ษาทีม่ ีอยู่ในประเทศ โชคไม่ดีเลยที่เร่ืองการศึกษารวมทั้งงานราชการด้านต่างๆ ได้ถูกหน่วง เหนยี่ วไวด้ ว้ ยนโยบายทปี่ ราศจากความหวงั การทดลองในระยะเรม่ิ ตน้ มกั มคี า่ ใช้จ่ายสูงจึงไม่อาจปฏิบัติให้เป็นผลส�ำเร็จได้ ความต้องการเร่ืองเงินหรือการ เปลย่ี นใจเผยใหเ้ หน็ ถงึ ความเหลาะแหละในเรอื่ งเจตนาอนั แรงกลา้ ของชาวสยาม ความกระตือรือรน้ ในโครงการล่าสดุ ทีด่ �ำรงอยูใ่ นช่วงสน้ั ๆ เปดิ ทางใหพ้ วกเขา วางเฉยและจัดการกับงานอดิเรกใหม่น้ีได้อย่างเต็มที่ ขณะท่ีเจ้าหน้าที่สถาน เอกอคั รราชทตู ในยโุ รปตา่ งจบั จองตวั คนรนุ่ ใหม่ ๆ ทางกรงุ เทพฯ กอ็ าจจะก�ำลงั ตัดสินใจในเรื่องแนวทางใหม่ในการปฏิบัติ คนท่ีมีประสบการณ์และมีความ สามารถที่ได้เข้ารับราชการกับชาวสยามมาแล้ว ๖ หรือ ๘ ปี ท้ังยังได้ทุ่มเท จิตใจให้กับงานของเขาจนหมดส้ิน กลับได้รับการบอกกล่าวว่าขณะน้ีจะไม่มี อะไรมาเหนยี่ วรงั้ พวกเขาอกี แลว้ และรฐั บาลกค็ งจะยนิ ดหี ากพวกเขาจะพากนั ออกไปเสยี ขณะทใ่ี นเวลาเดยี วกนั คนทมี่ คี วามสามารถแน่ ๆ แตไ่ มม่ ปี ระสบการณ์ แลว้ กเ็ ปน็ คนทไ่ี มไ่ ดม้ คี วามรใู้ นเรอื่ งเงอ่ื นไขและความจำ� เปน็ ของชวี ติ ใดๆ แบบ ตะวันออก คือคนท่ีได้รับการจ้างงานในกรุงลอนดอนเพื่อท�ำงานที่เข้ากันได้ดี กับธรรมชาติของพวกเขา เรือ่ งที่มกั เกิดขึน้ บอ่ ยๆ ก็คอื การมอบรางวัลการตอบแทนใหก้ บั การรับ ราชการในสยาม ชาวสยามแทบจะไม่ได้มีอะไรแตกต่างไปจากข้าราชการชาว ญป่ี นุ่ ทพ่ี วกเขาเอาเปน็ แบบอยา่ งเลย นอกเสยี จากเรอ่ื งการจากไปของขา้ ราชการ สูงอายุบางคนในรัฐบาล ในประเทศญ่ีปุ่นข้าราชการท่ีจากไปจะดูร่าเริงและมี เกยี รติ คนมากหนา้ หลายตาจะพากนั มาสง่ และรำ่� ลาเขาดว้ ยความอบอนุ่ แตใ่ น

ห้าปีในสยาม เลม่ ๑ 365 สยามนั้นพวกเขาจะถูกปล่อยให้ลงเรือตามล�ำพังพร้อมกับเพ่ือนร่วมชาติเพียง ๒ - ๓ คน โดยมเี สมยี นชน้ั ผู้น้อยคนหนึ่งหรือสองคนคอยกลา่ วค�ำอำ� ลา บ่อย ครงั้ ทพี่ วกเขาไมเ่ คยไดร้ บั คำ� ขอบคณุ และผลงานทแ่ี ลว้ มากไ็ มม่ ใี ครจดจำ� ได้ ไมม่ ี แม้แตอ่ าการเย็นชาหรือรปู แบบทเี่ ปน็ พิธกี าร พวกเขาจะไดร้ บั การดถู กู เหยยี ด หยามโดยปราศจากเหตุผลเป็นการตอบแทนในสิ่งที่พวกเขาเคยท�ำผิดพลาด และจะถูกปล่อยท้ิงอยู่บนเรือเหมือนที่เขาท�ำกับขวดเก่าๆ ซ่ึงก็จะถูกลืมเลือน ไปในที่สุด อยา่ งไรกด็ ลี กู จา้ งบางคนของรฐั บาลกอ็ าจถกู ตรวจสอบบอ่ ย ๆ โดยไมม่ ี เหตุผล รัฐบาลควรจะมีความสุขุมรอบคอบให้เกียรติกันมากกว่าน้ีในการที่จะ กระท�ำการใดๆ ลงไปทัง้ หมดโดยทีไ่ ม่มีความกระจ่าง ในกรณขี องคนท่พี อใจใน เสถยี รภาพของตนและเปน็ คนทอ่ี ทุ ศิ ตนใหแ้ กง่ านราชการ แตภ่ ายหลงั เมอื่ เกดิ มกี ารโตแ้ ยง้ และถกู ระดมใสร่ า้ ย เขากจ็ ะถกู ลมื เลอื นไปในฐานะขา้ ราชการเกา่ ๆ ซ่ึงไมม่ ใี ครใหค้ วามเหน็ อกเห็นใจ ระหวา่ งทเี่ ราพกั อยทู่ เ่ี มอื งราชบรุ ี แมน่ ำ�้ ลดระดบั ลงเกอื บถงึ ระดบั ตำ�่ สดุ จงึ ทำ� ใหม้ นั ตน้ื เขนิ เปน็ อยา่ งยง่ิ ซงึ่ แมแ้ ตเ่ รอื บดพายขนาดเบากย็ งั ผา่ นสนั ทราย ไปได้ยากส่วน เรือเป็ด น้ันน่าจะใช้เวลาเกือบอาทิตย์กว่าจะเดินทางไปถึง กาญจนบรุ ีได้ หลงั จากนนั้ ในปเี ดยี วกันขา้ พเจา้ ได้แวะมาทร่ี าชบุรใี นชว่ งเทศกาล ทอด กฐิน ตอนน้ันสามารถเดินเรือไปได้ตลอดท่ัวทั้งพื้นท่ีราบที่น�้ำท่วมขังอยู่ ส่วน สนั ทรายไดถ้ กู กลบจมลกึ อยขู่ า้ งใตผ้ นื นำ้� สนี ำ้� ตาล เรอื บดลำ� ยาวทเี่ พง่ิ ทานำ�้ มนั มาใหม่ ๆ หลายล�ำพากนั แล่นออกไปอวดประชนั สสี นั สว่ นพทุ ธศาสนกิ ชนกม็ งุ่ มนั่ อยกู่ บั เรอ่ื งการท�ำบญุ ควบคไู่ ปกบั ความบนั เทงิ สนกุ สนานอยา่ งทพี่ วกเขาตดิ อกตดิ ใจ ชาวสยามกเ็ หมอื นกบั คนในลทั ธศิ าสนาอน่ื ๆ ทต่ี ระหนกั วา่ การปกปอ้ ง ตนเองจากผลกรรมที่อาจเกิดขึ้นในโลกหน้าเป็นส่ิงจ�ำเป็น บางชนชาติท�ำโดย ซ้ือหาบุญกศุ ล บางชาตทิ ่เี ฉ่ือยชากวา่ นัน้ จะทำ� ดีต่อเมือ่ นอนใกลจ้ ะตายอยบู่ น เตียง บ้างก็ฝึกฝนทรมานตนเอง หากแต่ชาวสยามน้ันท�ำมันได้อย่างรื่นเริงใจ เพราะเหน็ ว่ามนั เปน็ เรื่องสนกุ สนาน จึงทำ� บ่อยครั้งเทา่ ท่ีจะทำ� ได้

366 บทที่ ๑๓ ฮ่อทางทศิ ตะวันตก สำ� หรบั การแสดงทน่ี บั วา่ สนกุ สนานเปน็ พเิ ศษในวาระเชน่ นก้ี ค็ อื ยเี่ ก มนั เป็นการแสดงแบบเดียวกับละครที่มีท่วงท่าลีลาชวนให้ขบขัน โดยมีผู้แสดง ทั้งหมดเปน็ ผ้ชู ายและเดก็ ผชู้ ายซึ่งจะไม่เหมอื นกบั การแสดง ละคร จรงิ ๆ ทีม่ กั ใชผ้ หู้ ญงิ แสดงแตเ่ พยี งอยา่ งเดยี ว ยเ่ี กเปน็ การแสดงทใี่ ชอ้ ปุ กรณป์ ระกอบเพยี ง ไม่กี่อย่าง สัญชาตญาณเรื่องการร้องร�ำท�ำเพลงในตัวตนของชาวสยามซึ่งได้ พัฒนาไปมากแล้วนั้น ท�ำให้พวกเขาสร้างสรรค์จินตนาการอันบรรเจิดเลยเถิด ไปจากจินตนาการตามท้องเร่ือง แต่ในละครมีการโชว์ลีลาท่ีมากกว่า เครื่อง แตง่ กายราคาแพงและทว่ งทา่ ลลี าอนั ออ่ นไหวเปน็ ลกั ษณะของการแสดงละคร ทผี่ แู้ สดงไมต่ อ้ งรอ้ งเองเลยโดยจะมเี สยี งดนตรบี รรเลงดงั กอ๊ งๆ แกง๊ ๆ คลอตาม ไปพร้อมเสียงร้องประกอบท่ดี ังแข่งกันอยู่ตลอดทั้งคืน แต่ส�ำหรับ ยเ่ี ก นนั้ จะมี จุดเด่นของการแสดงอยูท่ ่ีบทสนทนาโตต้ อบกัน เรอ่ื งราวทใี่ ชแ้ สดงกนั ทกุ เรอ่ื งดเู หมอื นจะเกย่ี วกบั เรอ่ื งในครอบครวั โดย ทั่วไปมักจะเป็นเร่ืองที่มีพระราชาและพระมเหสีท่ีทรงจัดการอภิเษกสมรส พระราชโอรสหรือพระราชธิดากับเจ้าหญิงหรือพระราชาต่างบ้านต่างเมือง ตวั อยา่ งเชน่ เรอื่ งเกย่ี วกบั กษตั รยิ เ์ ขมร คอู่ ภเิ ษกสมรสคใู่ หมไ่ ดเ้ กดิ ทะเลาะมปี าก มีเสยี งกนั ขน้ึ ปกติแลว้ จะมกี ารท�ำเสน่ห์อกี ฝ่ายหนึ่ง ซง่ึ มกั จะเปน็ การกระท�ำท่ี ไมป่ ระสบผลส�ำเรจ็ เพราะผลทไี่ ดจ้ ะตรงขา้ มกบั สง่ิ ทต่ี ง้ั ใจใหเ้ กดิ เสมอ กลายเปน็ สาเหตุของปัญหาต่างๆ ขึ้นในทนั ที จากน้ันก็จะมีช้รู ักอกี คนหนงึ่ เขา้ พัวพันกบั เนื้อเรื่องและจะท�ำให้เกิดความยุ่งยากซับซ้อนไม่รู้จักจบสิ้น นอกจากน้ีจะมี ผู้ชายท่าทางน่าขันผู้มีจมูกแดงเข้ามาแอบมีเพศสัมพันธ์กับหญิงสูงศักดิ์ เรื่อง ราวดำ� เนนิ ไปจนถงึ ตอนทคี่ อ่ นขา้ งหยาบคาย เมอื่ ฝา่ ยสามไี ดก้ ลบั มาถงึ บา้ นและ ยกมือเคาะไปตรงที่ซ่ึงสมมติว่าเป็นประตูท่ีปิดอยู่ ซ่ึงเป็นต�ำแหน่งที่อยู่ใกล้ๆ กบั ใบหน้าของเขา ผู้ชายจมูกแดงจะเข้าไปซ่อนตัวในกระบุงข้าวใบใหญ่สุด ซ่ึงเป็นตอนท่ี ผชู้ มซงึ่ เปน็ เดก็ ๆ มกั จะหวั เราะขบขนั กนั อยา่ งกลนั้ ไมอ่ ยู่ เขาจะกระสบั กระสา่ ย มากเนื่องจากความร้อน ฝ่ายสามเี มอ่ื เกิดความสงสัยขึ้นมา จึงสัง่ ให้ผู้เป็นคนใช้

หา้ ปีในสยาม เล่ม ๑ 367 ค้นหาภายในบา้ นหลังทสี่ มมตขิ ึน้ มานัน้ โดยท�ำเป็นอ้างวา่ จะไปเอากล้วยและ นำ�้ ฝนมาใหน้ ายดมื่ กนิ ใหห้ ายเหนอ่ื ยจากการเดนิ ทาง ในขณะทส่ี ภุ าพสตรผี โู้ ชค ร้ายวิ่งกลับไปกลับมาอยู่ตามทางระเบียงสมมติด้วยอาการประหว่ันพร่ันพรึง เป็นท่ีสุด ผู้ชายคนท่ีอยู่ในกระบุงข้าวก็ท�ำทีคล้ายๆ จะปีนออกมาจากกระบุง อยตู่ ลอดเวลา และเรอ่ื งราวกจ็ ะดำ� เนนิ ตอ่ ไปโดยวนเวยี นอยกู่ บั เรอ่ื งตลกขบขนั ท่ชี วนหวั เชน่ นี้อยอู่ ีกหลายช่ัวโมง สำ� หรบั เดก็ ๆ แลว้ นบั วา่ เปน็ เรือ่ งท่สี นกุ ที่สุด ของพวกเขา เดก็ ผชู้ ายเลก็ ๆ หลายคนอุม้ เด็กทารกผวิ สนี ำ้� ตาลเขา้ สะเอว ขณะ กำ� ลงั จอ้ งดทู กุ อริ ยิ าบถในทกุ เรอื่ งราวทตี่ วั ตลกชายคนนน้ั แสดงอยา่ งตงั้ อกตง้ั ใจ โดยแทบจะไม่สนใจเด็กท่ีตนอุ้มอยู่เลย บางทีเขาก็จะย้ายเด็กจากสะเอวข้าง หนึ่งไปไว้อีกข้างหน่ึง โดยโยกน�้ำหนักของร่างกายไปไว้ท่ีด้านตรงข้ามเพ่ือถ่วง น�้ำหนักให้สมดุล และเมื่อคนที่ท�ำหน้าที่ค้นหาในเรื่องเข้าไปจนใกล้กระบุง ใสข่ า้ ว เขากจ็ ะอา้ ปากคา้ งอยา่ งหวนั่ วติ กและเอามอื บบี ทารกทน่ี า่ สงสารจนแก รอ้ งจา้ แล้วเขากใ็ ช้มือขา้ งทวี่ า่ งอยอู่ ดุ จมกู เดก็ นน้ั เพื่อให้เงยี บเสียง และเพียง แค่ชายตัวตลกรอดพ้นจากการค้นหาโดยการวางแผนของสุภาพสตรีที่ก�ำลัง หวาดวิตกคนนั้น ก็ท�ำให้เขาปล่อยมือที่ตั้งใจจะบีบทารกน้อยตัวด�ำๆ ในอ้อม แขนลงได้ สำ� หรับในประเทศน้ที ก่ี ารใหก้ ารยอมรบั ในการกระท�ำระหวา่ งคนทง้ั ๒ เพศว่ามีความแตกต่างกันอยู่เพียงเล็กน้อย ที่ซึ่งผู้หญิงสูบบุหร่ีมวนด้วยใบยา และเปน็ หวั เรย่ี วหวั แรงในการเพาะปลกู ทซี่ งึ่ คน ๒ เพศแตง่ กายดคู ลา้ ยกนั เดก็ ผ้ชู ายจงึ ต้องทำ� หนา้ ทผ่ี ดู้ ูแลเด็กๆ เหมอื นเดก็ ผู้หญงิ อยบู่ อ่ ย ๆ และบอ่ ยขนาด ที่ไม่ได้มีเฉพาะพี่ชายท่ีมีอายุมากกว่าหรือลูกชายของข้าทาสเท่านั้นที่ต้องท�ำ หนา้ ทตี่ ดิ ตามไปคอยรับใชเ้ ล็กๆ นอ้ ยๆ ทกุ หนทกุ แหง่ แต่ต้องเป็นทงั้ คนทค่ี อย หาบุหรี่และขนมหวานให้ คอยอุ้มยามเมื่อเด็กเหนื่อยล้า คอยล้างเน้ือล้างตัว พดั วไี ลย่ งุ และนอนเฝา้ อยขู่ า้ งๆ นอกเสยี จากตอนทม่ี อี าการเผลอไผลไปชวั่ ขณะ ซงึ่ เป็นผลของความต่นื เตน้ จากการดู ยีเ่ ก หรอื จากการทีถ่ กู เจ้าโรเวอรก์ ระโจน เขา้ ใสแ่ ลว้ พวกเขากด็ เู หมอื นจะทำ� หนา้ ทกี่ ารงานของตนเองไดอ้ ยา่ งฉลาดเหมาะ

368 บทที่ ๑๓ ฮอ่ ทางทศิ ตะวนั ตก สมและละมุนละมอ่ มและยงั รับผดิ ชอบหนา้ ทไี่ ด้อย่างสขุ มุ เยอื กเย็นอีกดว้ ย ซงึ่ ตอ้ งยอมรบั วา่ ทำ� ใหข้ า้ พเจา้ เกดิ ความชนื่ ชมยงิ่ นกั บางคนอาจจะเคยชนิ กบั การ ดแู ลเดก็ ๆ โดยใชว้ ธิ ตี วาดเสยี งดงั จนนา่ กลวั หรอื ใชว้ ธิ ดี ดุ นั ตา่ งๆ นานาอยา่ งชาว จนี ซงึ่ ต้องเป็นการกระทำ� ท่ที ัง้ รุนแรงและกา้ วรา้ วตงั้ แต่เรม่ิ จบั ตอ้ งตวั เด็ก แต่ เราจะรสู้ กึ อนุ่ ใจเมอ่ื ไดร้ วู้ า่ แมแ้ ตผ่ ชู้ ายชาวบา้ นกส็ ามารถอมุ้ ชพู วกเดก็ เลก็ ๆ ได้ อยา่ งปลอดภัย ดว้ ยผลงานและความเป็นมติ รของเจา้ โรเวอร์ ท�ำใหม้ นั ไดร้ บั ความนยิ ม ในหมู่เด็กๆ ซึ่งก็เป็นประโยชน์ส�ำหรับเราในภายหลังต่อมา และจากการเปิด ทางของมันท�ำใหเ้ ราได้มเี พื่อนๆ เปน็ ชาวบ้านปา่ บ้านเขาเพ่มิ ขึน้ อีกหลายคน เพราะแถบสีน�้ำตาลแกมเหลืองซึ่งเป็นลักษณะพิเศษบนขนสีด�ำของมัน ท�ำใหพ้ วกเดก็ ๆ ในทุกหมู่บ้านพากันเรียกชอื่ มันวา่ “เสอื ” ส่วนใหญ่แล้วชาว สยามจะคนุ้ เคยดแี ตก่ บั สนุ ขั พเนจรกงึ่ จรจดั เพราะวา่ ไมเ่ คยมหี มาตวั ไหนถกู ฝกึ มาอยา่ งดี จากคณุ สมบตั ทิ ผี่ า่ นการฝกึ ฝนของเจา้ โรเวอรแ์ ละคณุ ลกั ษณะทฉี่ ลาด แสนรขู้ องมนั จงึ สรา้ งความประหลาดใจใหย้ ง่ิ นกั มนั ไมเ่ คยมที า่ ทกี ลวั คนแมแ้ ต่ น้อยในการท�ำตัวตามสบายในบ้านทุกๆ หลังคาเรือนที่เราไปถึง และยังทำ� ตัว อ่อนน้อมให้เกียรติเจ้าของบ้าน กิริยาและลักษณะท่ีดีของมันท�ำให้ได้รับการ ชนื่ ชมทวั่ ไป ตลอดทง้ั วนั มนั จงึ กลายเปน็ สตั วเ์ ลย้ี งของทแ่ี หง่ นนั้ มนั เลน่ กบั ทกุ ๆ คนที่เล่นกับมัน รวมท้ังฝูงควายท่ีเล่นกับมันแรงๆ ด้วย พอตกกลางคืนมันจะ นอนท่ีปลายเตียงของข้าพเจ้า และส่งเสียงเห่าคนที่เข้ามาใกล้ๆ เป็นบางคร้ัง แต่ที่ราชบุรีนี้มันท�ำให้เจ้านายของมันต้องแปลกใจพอๆ กับพวกชาวบ้านด้วย การแสดงความสามารถเฉพาะตวั ใหเ้ หน็ จนสนิ้ สงสยั ดว้ ยมฝี งู แกะอยฝู่ งู หนงึ่ ซง่ึ เกือบจะเป็นฝูงเดียวที่มีอยู่ในท้องท่ีนี้ เป็นฝูงแกะซึ่งข้าราชการในท้องถ่ินได้ เลยี้ งดเู อาไวท้ บ่ี รเิ วณทร่ี าบลมุ่ ทางฝง่ั ตะวนั ตกของเมอื ง พวกเราใชบ้ า้ นบางหลงั เป็นที่พักช่ัวคราว มันเป็นบ้านท่ีสร้างขึ้นโดยผู้ส�ำเร็จราชการคนเก่าในสมัยท่ี เมืองราชบุรียังเป็นเขตพระราชฐานของพระมหากษัตริย์ บ้านเหล่าน้ีรวมท้ัง อาคารอนื่ ๆ ถกู จดั วางโครงสรา้ งไวเ้ ปน็ รปู สเี่ หลยี่ มจตั รุ สั รวมทง้ั มรี างรถไฟดว้ ย

ห้าปใี นสยาม เล่ม ๑ 369 สว่ นประตนู น้ั หนั หนา้ ออกไปทางพน้ื ราบ เมือ่ เจ้าโรเวอรไ์ ดเ้ หน็ ฝูงแกะครงั้ แรก มันก็ได้ห้อเต็มฝเี ทา้ เพือ่ ท�ำการส�ำรวจ ครึ่งชวั่ โมงต่อมามนั จงึ กลบั มาพร้อมกบั แกะทง้ั ฝงู ทอี่ ยขู่ า้ งหนา้ มนั เขา้ ขวางแกะทกุ ตวั ทพี่ ยายามจะหลบหนี ควบฝเี ทา้ ไปรอบ ๆ ฝงู แกะทีก่ ำ� ลงั งุนงงและสง่ เสยี งเหา่ กระชน้ั ด้วยเสยี งต่�ำ ๆ มันตอ้ นฝงู แกะไปไวต้ รงมมุ พนื้ ทบี่ รเิ วณทต่ี ดิ กบั แมน่ ำ�้ แลว้ จงึ นงั่ อยตู่ รงหนา้ ฝงู แกะนน้ั เพอื่ ส�ำรวจตรวจตราผลงานของตวั มนั เอง โรเวอร์ เจา้ ของฝงู แกะสง่ เสยี งรอ้ งเตอื นอยา่ งจรงิ จงั เครง่ เครยี ดตอ่ การกระทำ� ที่ ตง้ั อกตง้ั ใจของสนุ ขั แตม่ นั กไ็ มเ่ คยพยายามกดั ฝงู แกะพวกนนั้ และในไมช่ า้ เมอ่ื มนั สามารถบงั คบั ฝงู แกะไวต้ รงตำ� แหนง่ ทม่ี นั เหน็ ควรแลว้ มนั จงึ ไดก้ ลบั ไปจดั การ วงิ่ ไลพ่ วกหมาจรจดั ตอ่ ไป มนั ยงั คงทำ� เชน่ นค้ี รงั้ แลว้ ครง้ั เลา่ ตลอดเวลาทเี่ รายงั อยใู่ นตอนทมี่ นั ไมม่ อี ะไรทจ่ี ะตอ้ งทำ� ทา่ ทเี ผน่ โผนฉบั ไวเหมอื นสายลมเบอ้ื งบน ของมนั นัน้ ดจู ะเปน็ ลักษณะพิเศษ ขา้ พเจ้ารู้มาแน่ๆ วา่ มนั ไม่เคยไดเ้ หน็ แกะมา กอ่ น มนั อายไุ ดเ้ พยี ง ๒ เดอื นเทา่ นน้ั ตอนทขี่ า้ พเจา้ เกบ็ มนั ไดท้ บี่ รเิ วณนำ�้ อู และ ภายในบรเิ วณ ๘๐๐ กโิ ลเมตร โดยรอบกไ็ มม่ แี กะใหเ้ หน็ สกั ตวั เทอื กเถาเหลา่ กอ

370 บทที่ ๑๓ ฮอ่ ทางทศิ ตะวนั ตก ของมนั เรากร็ มู้ าเทา่ ทช่ี าวบา้ นแถวนน้ั เลา่ ใหฟ้ งั วา่ พอ่ แมข่ องมนั ถกู กองคาราวาน ชาวฮอ่ น�ำเอามาจากทางตอนเหนอื ขา้ พเจา้ พอจะคาดเดาไดเ้ พยี งอยา่ งเดยี ววา่ พวกมันคงจะมีเช้ือสายสืบทอดมาจากสายพันธุ์ท่ีมีหน้าท่ีเฝ้าฝูงแกะและจามรี ทบี่ ริเวณเนินเขาทางตะวนั ตกเฉียงใตแ้ หง่ ท่ีราบสงู ทเิ บตมากอ่ น ความระแวดระวงั ตอ่ สง่ิ ตา่ งๆ ซง่ึ ขา้ พเจา้ สงั เกตเหน็ มนั มปี ฏกิ ริ ยิ ากบั หนงั งูท่ีเราพบเข้าโดยบังเอิญนั้นท�ำให้เราส้ินสงสัยในสัญชาตญาณอันล้นเหลือของ มนั มนั มลี กั ษณะแปลกไปกว่าสุนัขฉานขนยาวปกติธรรมดาทัว่ ๆ ไป ตรงท่ี ชอบกนิ ขา้ วเหนยี ว หรือขา้ วทมี่ ีเน้ือเหนียวปลูกบนทีร่ าบสงู ถา้ อยูบ่ ริเวณทตี่ ่�ำ มันก็จะกิน ข้าวเจ้า เป็นอาหารวันละคร้ัง ซ่ึงบ่งบอกถึงสุขภาพของตัวมันได้ อยา่ งชัดเจน สญั ชาตญาณธรรมชาติเรื่องความรักสะอาดของหมาเหล่าน้เี ปน็ ที่ สงั เกตได้ชดั แลว้ กไ็ มม่ ีใครไดส้ ัง่ สอนพวกมนั ในเรอ่ื งเหลา่ นีม้ ากอ่ นเลย แม้แต่ กบั ลูกสนุ ขั อายนุ อ้ ยที่สดุ ก็ตาม พวกมันจะมีอาการดูแคลนพวกคนจรจัดท่ีดูซอมซ่อเป็นท่ีสุด สุนัขตัว สุดท้ายที่มักจะเข้าไปเยี่ยมเยียนทักทายคนแปลกหน้าเหมือนเจ้าโรเวอร์ตัวนี้ คงจะเรยี กได้วา่ เป็นพวกสนุ ขั ฉานสว่ นนอ้ ยทผ่ี า่ เหล่าผ่ากอยิง่ นกั ตัวเมืองราชบุรีมีประชากรอยู่ราวๆ ๕,๐๐๐ คน บ้านเรือนที่ร้างผุพั งตามชานเมืองรางรถไฟท่ีข้ึนสนิมและถนนที่ช�ำรุดทรุดโทรม ล้วนเป็นเคร่ือง ยนื ยนั ใหเ้ หน็ ถงึ ความสำ� คญั ของเมอื งนใ้ี นอดตี ตลาดทด่ี สู กปรก มฝี งู ชนเอด็ ตะโร จับจองเช่าพื้นที่ก็เป็นประจักษ์พยานถึงประสิทธิภาพของคณะผู้ปกครองได้ดี บางคนแค่เพียงได้เดินรอบเมืองใหญ่ของชาวสยามเพียงอย่างเดียวก็สามารถ คาดเดาถงึ ลกั ษณะนสิ ยั ของเจา้ เมอื งแหง่ นน้ั ไดแ้ ลว้ และเรากส็ รปุ ไดอ้ ยา่ งรวดเรว็ วา่ เราพบเจ้าเมืองท่ไี ม่เอาไหนคนหนง่ึ ทีน่ ี่ แล้วกเ็ ปน็ อยา่ งท่ีเราวา่ จริงๆ หลงั จาก ๖ วนั แหง่ การใหค้ ำ� มน่ั สญั ญาและการโกหกไดผ้ า่ นพน้ ไป ความ คืบหน้าเพียงประการเดียวที่เราได้ท�ำลงไปในเร่ืองพาหนะเดินทาง ก็คือการที่ เราตัดสินใจท่ีจะไม่สร้างปัญหาให้หัวหน้าซ่ึงเป็นชายผู้น่าสงสารและมีส่ิงต่างๆ มากมายใหข้ บคิดอีกตอ่ ไป

ห้าปใี นสยาม เลม่ ๑ 371 หลงั จากทไ่ี ดท้ ำ� การเจรจาในแบบปกตกิ บั ชาวนาทอ่ี ยใู่ นละแวกใกลเ้ คยี ง กนั นนั้ ในวนั ถดั มาเราจงึ ไดเ้ กวยี นมาไวใ้ ชง้ านทงั้ ๆ ทเี่ จา้ เมอื งสารภาพดว้ ยตนเอง วา่ ไม่อาจจะจัดหามาให้เราได้ เราจึงเริม่ ตน้ เดนิ ทางไปยังเหมอื งซึง่ อยไู่ กลออก ไปทางดา้ นตะวนั ตกประมาณ ๗๐ กิโลเมตร ข้าพเจ้าไดร้ ายงานเร่อื งเจ้าเมอื ง สูงอายุคนน้ไี ปยงั กรุงเทพฯ อยา่ งเตม็ ใจ ด้วยเหตุทต่ี อ้ งการปฏบิ ตั ิตามสัญญาท่ี ให้กับเขาไว้ให้ลุล่วง ซึ่งเขาก็คงรู้ดีและข้าพเจ้าก็เดาได้ว่า เขาก็คงจะไม่ได้ยิน ความคืบหน้าใดๆ เกี่ยวกับเร่ืองน้ีอีก และแล้วพวกเราก็เดินทางจากมาด้วย ไมตรจี ติ เทา่ ท่ีพอจะมีใหแ้ กก่ ันได้ ขณะทฤี่ ดูแล้งได้ผ่านเข้ามาอย่างรวดเรว็ ท้ังทงุ่ นาขา้ ว และป่า โคก หรือ พงป่าขนาดเล็กในที่โล่งกว้าง ซ่ึงเราได้เดินทางผ่านไปนั้นล้วนไหม้เกรียมเป็น เถ้าถ่าน เราต้องบรรทุกฟางข้าวส�ำหรับวัวไว้บนเกวียนเพราะถ้าไม่ขนมาพวก ววั กค็ งไมม่ อี ะไรจะกนิ ยามกลางคนื จะเหน็ ไฟไหมป้ า่ เปน็ แสงมลงั เมลอื งอยรู่ อบๆ ตวั เรา สว่ นยามกลางวนั กองหญา้ ไหมด้ �ำเปน็ ตอตะโกกจ็ ะพน่ เขมา่ คลงุ้ ใสเ่ ราจน กระทง่ั พวกเราดเู หมอื นเปน็ เตาเผาถา่ น ลมรอ้ นระอพุ ดั พาขเี้ ถา้ จากกองไฟทย่ี งั คุกรุ่นได้สร้างความตื่นตระหนกให้กับวัวตัวเล็กๆ และน้�ำท่พี วกมันด่ืมได้เพียง อย่างเดียวก็คือน�้ำค้างยามค�่ำคืน แต่พวกมันก็ยืนหยัดกันอย่างอดทนเหมือน เชน่ เคย และเมอ่ื เราไปถงึ ลำ� นำ้� ใสแจว๋ ของแมน่ ำ�้ ภาชี ทงั้ คนทง้ั ววั จงึ พากนั ลงไป แหวกวา่ ยและดื่มกินกนั อยา่ งอม่ิ หนำ� สำ� ราญ จึงดูเหมอื นว่าสวรรค์เบ้ืองบนคง ตอ้ งการท�ำการทดสอบขั้นพ้นื ฐานพวกเราในขณะทอี่ ยูท่ น่ี ัน่ ท่ีเหมืองพระเจดีย์ ซึ่งเป็นศูนย์บัญชาการของการท�ำเหมือง นายเฮ็กก้ี (Mr.Heggie) ได้จัดการต้อนรับพวกเราอยา่ งสะดวกสบายเป็นท่สี ุด เราใช้เวลา ตั้งกระโจมพักแรมตอนกลางคืนเสร็จภายในเวลาไม่นานนัก แล้วก็ไม่ต้องเป็น ห่วงวัวเพราะเสือจะอยู่ห่างออกไปไกลตามแนวป่าทึบในป่าลึกที่เย็นยะเยือก กวา่ น้ีเพอื่ หลีกหนีความร้อน ส่วนชาวบ้านท่ีคอยลกั ววั ลักควายจะอยู่ไกลออก ไปทางแนวป่าอีกด้านหนึ่งเพ่ือหนีให้พ้นจากอ�ำนาจการกวาดล้างของทางการ ภายใต้การคุ้มครองของเขาจึงท�ำให้ผู้คนพากันมาต้ังหลักแหล่งกันมากมาย

372 บทท่ี ๑๓ ฮอ่ ทางทศิ ตะวนั ตก นอกจากพวกกุลีชาวจีนแล้วชาวสยามจ�ำนวนมากก็พากันมาต้ังหลักแหล่งอยู่ ในบรเิ วณทป่ี ลอดภยั แห่งนี้หรอื ไม่ก็บริเวณใกลเ้ คียง ด้วยความสขุ ุมรอบคอบที่ เชอ่ื มประสานดว้ ยความเมตตากรณุ าและการตดั สนิ ใจอนั แนว่ แนท่ ำ� ใหม้ สิ เตอร์ เฮก็ กเ้ี อาชนะความมน่ั ใจของประชาชนชาวกะเหรยี่ งทอี่ ยบู่ รเิ วณโดยรอบหบุ เขา น้นั ได้ และยงั ได้สรา้ งท่ีพักกลางทางเล็กๆ ขึ้นที่พระเจดีย์ อันเป็นทซ่ี ่ึงผ้คู นและ ทรัพย์สินทุกอย่างจะได้รับการปกป้องอย่างปลอดภัย ผู้ที่มาตั้งหลักแหล่งใน อดตี ทผี่ า่ นมาบางทคี งจะเปน็ พวกทไี่ มอ่ าจทนตอ่ การถกู ตรวจสอบอยา่ งละเอยี ด ลออได้ ส่วนคนอืน่ ๆ ก็มเี หตผุ ลอันควรตา่ งๆ ทจ่ี ะเก็บงำ� ตวั เองให้พน้ จากเง้ือม มือของทางการซ่ึงมักจะไม่ใช่เร่ืองท่ีพวกเขาก่อขึ้นเองอยู่เสมอ พวกเขาทุกคน ตา่ งรดู้ วี า่ ทน่ี เ่ี ปน็ ทซ่ี ง่ึ เขาสามารถตงั้ หลกั แหลง่ เพอื่ ทำ� งานทถี่ นดั ไดอ้ ยา่ งสงบสขุ โดยปราศจากการรบกวน และนน่ั จงึ ทำ� ใหใ้ ครกต็ ามทพี่ ยายามกระทำ� การแบบ นอกกฎหมายหันมาให้ความนับถือตัวนายเฮ็กกี้ รวมทั้งข้อคิดเห็นซึ่งเป็นที่ ยอมรบั ยามเมื่ออยลู่ บั หลังเขา เขามอี ำ� นาจเหนอื พวกกะเรน็ (หรอื ทชี่ าวสยามเรยี กวา่ กะเหรยี่ ง) มากกวา่ พวกข้าราชการที่มีอ�ำนาจหน้าท่ีโดยตรง ในการท่ีจะได้มาซึ่งอิทธิพลเหนือคน พ้ืนเมืองทขี่ วัญอ่อนและข้ีสงสยั อยา่ งพวกกะเหรยี่ งนนั้ ไมใ่ ชเ่ ร่อื งยุง่ ยาก เราไม่ เคยไดเ้ จอผคู้ นกลมุ่ ไหน ๆ ซงึ่ ดำ� รงความเปน็ ชาวปา่ อยา่ งแทจ้ รงิ แลว้ จะมคี วาม เปน็ ลกู ชาวปา่ ยงิ่ ไปกวา่ น้ี แมแ้ ตพ่ วกขา่ แจะซง่ึ อยทู่ างตอนเหนอื กต็ าม แคม่ คี น แปลกหน้ามากล่าวพาดพิงถึงพวกเขาเพียงอย่างเดียวก็มีผลท�ำให้พวกเขาโยก ยา้ ยถน่ิ ฐานอยา่ งไม่เปน็ สุข ความอยากได้ใคร่ดีแตเ่ พยี งอยา่ งเดียวของพวกเขา กค็ อื การขออยอู่ ยา่ งโดดเดย่ี ว พวกเขาแสดงตนใหเ้ หน็ ชดั วา่ ไมช่ อบหาซอื้ อาหาร กนิ พวกเขาจะต้องเพาะปลูกพืชพนั ธธุ์ ัญญาหารดว้ ยตนเอง หรือไม่เคยอยตู่ ดิ ท่ีด้วยความนิยมในเรื่องอิสรเสรี เมื่อแต่ละฤดูกาลเวียนผ่านมาพวกเขาจะเดิน ทางไปหาทำ� เลพนื้ ทเี่ พอื่ ถากถางใหโ้ ลง่ เตยี นในปตี อ่ ไปซงึ่ อยใู่ นปา่ สว่ นทล่ี กึ เขา้ ไป อกี พวกเขาหนั หลงั ใหก้ บั บรเิ วณพนื้ ทรี่ าบโดยเดด็ ขาด หายไปพรอ้ มกบั ขา่ วลอื ท่ีมาจากในตัวเมืองและรัฐบาลเพ่ือหักล้างถางพงไปตามเส้นทางของพวกมุ่ง หน้าไปยงั ปา่ ลกึ ที่รกทบึ ตอ่ ไป

หา้ ปีในสยาม เลม่ ๑ 373 มเี รอ่ื งสนั้ ๆ ทย่ี งั คงเลา่ ขานกนั อยใู่ นละแวกนี้ ซงึ่ เปน็ การอธบิ ายดว้ ยการ ยอมรับอย่างช่ืนชม ถึงเหตุผลแท้จริงของความได้เปรียบในการใช้ชีวิตอย่าง สำ� เรงิ สำ� ราญของชาวยโุ รป ชาวพม่า ชาวสยาม ชาวกะเหรี่ยง และฝร่งั (Farang) นงั่ รับประทาน อาหารเชา้ อยดู่ ว้ ยกนั รมิ แมน่ ำ�้ ในตอนเชา้ วนั หนงึ่ และเมอ่ื พระเจา้ หรอื พระศาสดา ผู้ยงิ่ ใหญ่เสดจ็ ลงมาและทรงมพี ระราชประสงค์ท่ีจะข้ามฝากไปอกี ฝัง่ หนงึ่ ดว้ ย บคุ ลกิ ลกั ษณะอนั เฉอ่ื ยช้าประจ�ำตัว คน ๓ ชาติแรกจงึ ตัดสินใจกนิ อาหารเชา้ ใหเ้ สรจ็ เสยี กอ่ นแลว้ จงึ คอ่ ยพาพระองคข์ า้ มฟาก แตค่ นฝรงั่ ไดล้ กุ ขน้ึ และละจาก อาหารเพื่อน�ำแขกแปลกหนา้ ข้ามฟากทันที นบั ต้งั แตน่ ัน้ มาคนฝรงั่ จึงไดร้ บั ค�ำ อวยพรแทบจะทุกประการในโลกนี้เปน็ รางวลั จากพระผูเ้ ปน็ เจา้ กะเหรย่ี งนนั้ เชอ่ื คนงา่ ยและเชอื่ ถอื โชคลางอยา่ งรนุ แรง ทกุ อยา่ งทไี่ ดเ้ หน็ และทกุ เสยี งทไี่ ดย้ นิ มาไมว่ า่ จะเปน็ เรอื่ งดแี ละรา้ ยเหมอื นจะเปน็ ลางสงั หรณอ์ ยู่ ในจติ ใจของพวกเขาแทบจะทงั้ นนั้ เขาเปน็ ทงั้ นกั กฬี าทค่ี ลอ่ งแคลว่ และชาวบา้ น ป่าที่น่านิยม พวกเขารอบรู้และมีความพรักพร้อมในการติดตามร้อยเท้าของ สรรพสัตว์ หากเกิดเขาจ�ำได้ว่าเคยรู้จักคุณ ความเขินอายของเขาก็จะหายไป และจะท�ำตัวเป็นเพื่อนสนิทคนส�ำคัญของคุณได้ จากนั้นพวกเขาก็จะหัวเราะ และกระโดดโลดเตน้ ราวกบั เป็นเด็กๆ มากมายหลายคน พวกเขาเปน็ คนทีไ่ มม่ ี ทงั้ มารยาทแลว้ กไ็ มป่ ระสปี ระสาอยา่ งแทจ้ รงิ อยา่ งไรกด็ พี วกเขากไ็ มร่ งั เกยี จท่ี จะเข้ารับการฉีดวัคซีนเพ่ือด�ำรงไว้ซึ่งการระงับยับย้ังโรคฝีดาษ และจะแบก กระปอ๋ งน�ำ้ มันกา๊ ดเก่าๆ แทนตะกร้าสมั ภาระไว้ทางด้านหลงั ตลอดเวลาทีเ่ ดนิ เท้า เป็นวิธีคิดต่างที่สมเหตุสมผลเพราะว่ากระป๋องน�้ำมันก๊าดเหล่าน้ันใช้เก็บ ของแห้งได้ เทา่ ทเี่ หน็ พวกเขาเปน็ คนตวั เลก็ ๆ ผวิ ไมด่ ำ� เกนิ ไปนกั หรอื ไมเ่ จา้ เนอ้ื อยา่ ง พวกข่าแจะ ชาวกะเหรี่ยงอายุน้อยๆ เป็นนักตกแต่งประดับประดาฝีมือเยี่ยม โดยมีการน�ำเอาเหรียญสตางค์ปลีกขนาดเล็กจ�ำนวนมากบ้างน้อยบ้างมาร้อย รอบคอเพ่ือช่วยปกปักรกั ษาใหพ้ น้ ภัยจากภตู ิผีปิศาจ เงนิ ทพ่ี วกเขารู้จกั ดีท่ีสดุ และใช้มากท่สี ดุ คือเงินรูปี ดงั น้นั จึงดูเหมือนกับว่าขณะทย่ี งั อยใู่ นภาคเหนอื ไม่ วา่ จะหันไปทางไหน เราจะได้พบกบั พระพักตรข์ องสมเด็จพระราชนิ ีเสมอ

374 บทท่ี ๑๓ ฮอ่ ทางทศิ ตะวนั ตก พวกเขามีผมยาวและม้วนเก็บไว้ในผ้าโพกศีรษะเหมือนอย่างชาวพม่า แตจ่ ะจดั ตำ� แหนง่ มวยผมเปน็ เขายาวยน่ื ตรงออกไปทางดา้ นหนา้ ยง่ิ ดยู งิ่ เหมอื น กบั การจดั แตง่ ทรงผมตามแฟชน่ั ของพวกชาวเขาเผา่ โละโล ซง่ึ มสิ เตอรโ์ คลบอรน์ เบเบอร์ (Mr.Colborne Baber)5 ไดเ้ คยอธบิ ายถึงไว้ ลกู หาบชาวกะเหรีย่ ง 5 รายงานจากเรือ่ ง Grosvenor Mission วธิ ีการเกล้าผมขึน้ ไปเช่นน้ีเปน็ รูปแบบเกา่ ซงึ่ ชาวพมา่ ฉาน ขา่ โละโล และกะเหรี่ยง ยงั คงรักษาไวโ้ ดยที่เปลยี่ นแปลงไปบ้างเล็กน้อย เทยี บเคียงกบั เรอ่ื ง ประเพณีการโกนจกุ (The Tonsure Ceremony) โดย กปั ตนั เกรนิ ี (Captain Gerini) – ตน้ ฉบับ

หา้ ปีในสยาม เลม่ ๑ 375 เหมืองแร่ต่างๆ ต้ังอยู่ตามบริเวณก้นหุบเขามีลักษณะเป็นชั้นโคลนตม ซงึ่ กำ� ลงั เลอ่ื นไหลไปทางดา้ นตะวนั ออกจากบรเิ วณหนิ แกรนติ เนอื้ แขง็ ของแนว แกนหลกั แนวกรวดซงึ่ เปน็ แหลง่ ก�ำเนดิ ดบี กุ ทอดตวั อยบู่ นแอง่ ดนิ เหนยี วหนิ ชนวน ซง่ึ ในหลายๆ พน้ื ทนี่ นั้ จะมกี ารเปลยี่ นแปลงสภาพไปมากเมอ่ื เขา้ ใกลช้ มุ ทางหนิ แกรนิต มนั ประกอบไปด้วยหินแกรหิตท่ีถกู นำ�้ เซาะจนลบเหลี่ยมเป็นก้อนกลม มนกอ้ นมหมึ ามากมาย และมวลสนิ แรป่ ระกอบตา่ งๆ ซง่ึ มกั จะพบไดใ้ นทกุ ๆ รปู แบบของการรวมตัวและในทุกๆ ระดับของการผุพงั เสอื่ มสภาพ ดินหนา้ แร่มัก จะอยู่ลึกไมค่ ่อยเกนิ กวา่ ๕ ฟตุ สว่ น กะรงั สีนำ้� เงินเฉล่ยี แลว้ อยทู่ ่รี ะดับความ ลกึ จาก ๔ ถงึ ๘ ฟตุ สัมปทานในจงั หวดั ราชบุรนี นั้ เป็นหนึ่งในจ�ำนวนสมั ปทาน ลำ� ดบั แรกทร่ี ฐั บาลทำ� การอนญุ าตภายใตร้ ะบบใหมท่ ไี่ ดร้ บั การนำ� เขา้ มาใชต้ งั้ แต่ เดือนธันวาคม พ.ศ. ๒๔๓๔ ซึ่งเป็นวันสถาปนากรมเหมอื งแร่นนั่ เอง แร่ต่าง ๆ ในสยามนั้นถือว่าเป็นของหลวง ซ่ึงน่ันก็หมายถึงว่าเป็นของพระมหากษัตริย์ ตามสนธิสัญญาซึ่งท�ำความตกลงร่วมกันระหว่างชาติมหาอ�ำนาจและสยาม ใจความหนึ่งในหลายๆ ข้อความกล่าวถึงเรื่องที่ชาวต่างชาติควรจะ “มีเสรีใน การแสวงหาแร่และเปิดเหมืองแร่ได้ในทุกภูมิภาคของประเทศ” รวมท้ังเร่ือง ของ “ระยะเวลาท่ีเหมาะสมที่ควรอนญุ าตให้เหมอื งแร่ด�ำเนนิ การได้” อนั เป็น เรอื่ งทอี่ ยใู่ นอำ� นาจการดำ� เนนิ การระหวา่ งกงสลุ ตา่ งชาตแิ ละรฐั บาลสยาม ภาย ใตอ้ นุสัญญานี้ มีผลบังคบั รวมถงึ สมั ปทานการท�ำเหมืองแร่ ๑๓ เหมืองที่ไดร้ ับ การอนุมตั ิจากกระทรวงตา่ งประเทศของสยามก่อน พ.ศ. ๒๔๓๔ ดว้ ย ซ่งึ ลว้ น เปน็ ผลมาจากอำ� นาจของเงอ่ื นไขตา่ งๆ ในสนธสิ ญั ญาเปน็ สำ� คญั นอกเหนอื จาก นนั้ อกี ๒ รายทเี่ ปดิ เหมอื งบนเสน้ ทางเดมิ กไ็ ดร้ บั การอนญุ าตจากรฐั บาลในภาย หลงั ซงึ่ ขดั แยง้ กบั รายงานของกรมเหมอื งแร่ และเปน็ เรอื่ งทเี่ กดิ ขน้ึ หลงั จากการ ยอมจำ� นนของผรู้ บั สมั ปทานไดไ้ มน่ านนกั โดยทไี่ มม่ กี ารส�ำรวจตรวจตราสภาพ ภูมิประเทศแล้วกไ็ มม่ ีความรใู้ นเรอ่ื งคุณค่าของแร่ตา่ งๆ แม้แตน่ ้อย พวกเขาจึง ไดพ้ บวา่ งานทอ่ี ยตู่ รงหนา้ นนั้ กเ็ ปน็ งานทีต่ ้องท�ำไปจนช่ัวชีวิตและก็ต้องท�ำการ ส�ำรวจอยา่ งโดดเด่ยี ว ซึง่ ค่าเชา่ เหมืองเต็มอัตราทว่ั ทง้ั ราชอาณาจักรทีพ่ วกเขา

376 บทท่ี ๑๓ ฮ่อทางทศิ ตะวันตก คงจะตอ้ งจา่ ยเปน็ จำ� นวนเงนิ กอ้ นใหญน่ น้ั ดจู ะเปน็ การสญู เปลา่ โดยสน้ิ เชงิ ความ คิดต่างๆ ของชาวยุโรปมากมายหลายคนท่ีเสนอตัวเข้ามาท�ำเหมืองก็ล้วนแต่ แปลกประหลาดเป็นท่ีสุด เมือ่ มกี ารค้นพบหรอื ไดย้ นิ เรื่องราวเกี่ยวกบั เรอ่ื งชน้ิ สว่ นทองแดงหรอื สนิ แรต่ ะกวั่ ขนึ้ มา พวกเขากจ็ ะเสนอตวั เขา้ เปน็ ผเู้ ชา่ เหมอื งแร่ ทันทีและเรียกร้องเอาอาณาบริเวณทั้งหมดโดยรอบต�ำแหน่งที่ค้นพบแร่หรือ คาดว่าจะค้นพบเป็นบริเวณพ้นื ทห่ี ลายๆ กิโลเมตร ทงั้ หมดเป็นบริเวณซง่ึ ต้อง สำ� รองเอาไวส้ ำ� หรบั พวกเขาและจะตอ้ ง “กนั คนอน่ื ออกไปใหพ้ น้ “ หากตอ้ งการ ข่าวสารข้อมูลที่ถูกต้องแม่นย�ำแผนท่ีต่างๆ จะให้ข้อมูลที่มีความถูกต้องเที่ยง ตรงทดั เทยี มกนั และจากรายละเอยี ดในแผนภมู ชิ อื่ ดงั ซง่ึ พมิ พเ์ ผยแพรใ่ นหนงั สอื คูม่ อื ท่องเท่ียวข่ือว่า “The Hunting of the Snark” ผลงานมากมายของกรม เหมอื งแรก่ เ็ กดิ ขน้ึ ภายหลงั หนงั สอื เลม่ น้ี โดยเรยี กในแบบทใี่ หฟ้ งั ดดู วี า่ เปน็ การ “ตรวจแกไ้ ข” แผนที่ และเปน็ การช่วยสบื ค้นว่า สิ่งใดทีผ่ ู้ขอสัมปทานไดต้ ั้งใจ ท�ำขึ้นมาก็เพือ่ จะเอาไว้ใชท้ ดแทนจริงๆ ทัง้ มาตราสว่ นแผนที่ ทิศสำ� คัญทั้ง ๔ ทิศ ช่ือทั้งหลายและรายละเอียดต่างๆ ซ่ึงเป็นข้อมูลทั่วไปที่น�ำมาใช้ประกอบ การท�ำแผนท่ลี ว้ นเปน็ ขอ้ มูลทถี่ ูกกล่าวถึงอยา่ งเยย้ หยนั ตวั หนงั สอื เขยี นดินสอ ทเ่ี ขยี นบนสมดุ โนต๊ ฉกี ของชาวตา่ งชาติ คอื วตั ถดุ บิ เพยี งสองอยา่ งทป่ี ระกอบขนึ้ เปน็ ขอ้ มลู จดบนั ทกึ เหลา่ นี้ และค�ำขอรอ้ งอยา่ งนอบนอ้ มเพอื่ ขอใชว้ ตั ถดุ บิ ตา่ งๆ ใหม้ ากกว่าเดมิ กก็ ลับตอ้ งถกู พวกชนชน้ั ปกครองเหยียดหยามดูหมิน่ เมอ่ื เปน็ ทไี่ ดร้ บั รกู้ นั วา่ กรมเหมอื งแรม่ โี ครงการในอนาคตทจี่ ะจำ� กดั พนื้ ที่ อนญุ าตใหท้ ำ� เหมอื งใหล้ ดขนาดลงอยทู่ ป่ี ระมาณบลอ็ คละไมก่ ร่ี อ้ ยไรโ่ ดยขนาด จะเปลย่ี นแปลงไปอยา่ งสอดคลอ้ งกบั สภาพแรต่ ามธรรมชาติ จงึ ไดม้ เี สยี งวพิ ากษ์ วจิ ารณก์ นั อยา่ งหนาหวู า่ สทิ ธติ ามสนธสิ ญั ญาไดถ้ กู ลว่ งละเมดิ ขอ้ คดั คา้ นแทจ้ รงิ ทีย่ อมรบั ได้นน้ั กถ็ ือวา่ ในระเบียบการไมไ่ ดร้ ะบุตวั เลข ๖๐๐ ไร่ ไว้อย่างชดั เจน เหมอื นเช่นตัวเลข ๖๐ ตารางกโิ ลเมตร

ห้าปใี นสยาม เล่ม ๑ 377 อย่างไรก็ดีคนท�ำเหมืองแร่ก็ยอมรับกันโดยทั่วไปถึงความได้เปรียบของ การเปลี่ยนแปลง ในขณะน้ีค่าธรรมเนียมส�ำหรับพวกเขาอยู่ที่ ๔๐ บาท (๒ ปอนด์ ๑๓ ชิลลงิ่ ๔ เพนน)ี แลกกบั การที่จะไดร้ บั สทิ ธิในการค้นหาแร่ในหัว เมืองท่ีได้รับมอบหมายในสยามภายในช่วงเวลา ๑๒ เดือน เร่ืองนี้เป็นเรื่องท่ี สามารถปรบั เปลย่ี นใหมต่ ามทเ่ี หน็ ควรไดบ้ อ่ ยทส่ี ดุ รวมทงั้ การขนึ้ คา่ ธรรมเนยี ม เป็น ๒ เท่าที่พวกเขาสามารถสงวนสิทธิพิเศษน้ีไว้เพื่อการส�ำรวจให้ท่ัวพื้นท่ี ซ่ึงแน่ใจแล้ว ดังน้ันจึงเป็นไปได้ท่ีจะท�ำการส�ำรวจในอัตราถูกให้ทั่วต�ำแหน่งที่ ตกลงกนั ไว้ แล้วน�ำขอ้ มลู ทไี่ ด้จากการสำ� รวจมาสรุปเป็นข้อคดิ เหน็ ที่เชือ่ ถอื ได้ กอ่ นที่จะเสนอตัวเขา้ มาขอเชา่ ทำ� เหมอื ง ภายใตส้ ถานการณต์ า่ งๆ เหลา่ นพ้ี วกเขาจงึ ควรจะไดร้ บั แนวคดิ ทถ่ี กู ตอ้ ง ชดั เจนในเรือ่ งเกยี่ วกบั ผืนดินทม่ี คี วามสำ� คัญอย่างแทจ้ รงิ ตอ่ การนำ� มาผนวกไว้ ในพ้ืนที่ให้เช่า พื้นที่ไหนท่ีไม่สมบูรณ์ก็ควรจะยกเว้นและก็ไม่จ�ำเป็นที่จะต้อง จา่ ยค่าเช่าในพนื้ ทีท่ ไ่ี ม่ตอ้ งการ พืน้ ทีข่ องแต่ละลอ็ คทีใ่ ช้ทำ� เหมืองควรเป็นการ กำ� หนดขนาดแบบตายตวั แตก่ ไ็ มต่ อ้ งกำ� หนดจำ� นวนลอ็ คทจ่ี ะใหผ้ รู้ บั สมั ปทาน คณะหนง่ึ เข้าทำ� งาน เพือ่ เปิดโอกาสใหพ้ วกเขามีโอกาสเหมาะสมทจ่ี ะสามารถ ท�ำงานได้ ในกรณที ่เี ขาลม้ เหลวท่จี ะทำ� เชน่ น้นั จากการทแ่ี ต่ละพน้ื ท่ีทำ� เหมอื ง มที า่ ทวี า่ จะแยกการด�ำเนนิ การ เขตใดทผ่ี เู้ ชา่ ไมส่ ามารถปฏบิ ตั ติ ามกตกิ าไดต้ าม ระยะเวลาทก่ี ำ� หนดกค็ วรจะสง่ กลบั คนื ใหร้ ฐั บาลได้ ดว้ ยเหตนุ ผ้ี ผู้ กู ขาดสมั ปทาน จ�ำนวนมากจึงด�ำเนินงานในการพัฒนาสินทรัพย์น้ันๆ ไปโดยไร้ประสิทธิภาพ เพราะเมอ่ื คนดมี คี วามสามารถตอ้ งถกู กดี กนั ออกไปกม็ กั จะทำ� ใหก้ ารดำ� เนนิ งาน ไม่ประสบผลส�ำเร็จ โดยแท้จริงแล้วการท�ำเหมืองแร่ควรได้รับการสนับสนุน นโยบายทง้ั หมดของกรมเหมอื งแรเ่ ปน็ นโยบายทใี่ ชค้ วบคมุ พวกนกั ฉกฉวยโอกาส แบบน่ารังเกียจ แต่โชคไม่ค่อยดีที่ไม่ได้ประสบความส�ำเร็จไปเสียทุกเร่ือง มันเป็นนโยบายซ่ึงก�ำหนดข้ึนมาเพื่อควบคุมเหล่านักแสวงโชคที่มีเจตนาไม่ บรสิ ทุ ธ์ิ และถอื วา่ สง่ิ ทตี่ นเองเรยี กวา่ การทำ� เหมอื งคอื ทพี่ กั พงิ สดุ ทา้ ยทพ่ี วกเขา สามารถหวนกลับมาได้เสมอ ส�ำหรับในประเทศแบบเดียวกับสยามท่ีย้ายหนี

378 บทที่ ๑๓ ฮอ่ ทางทศิ ตะวนั ตก จากกระแสที่แข็งแกร่งและสมบูรณ์เพียบพร้อมกว่าที่ไหลบ่าอยู่ในบริเวณดิน แดนอยา่ งฮ่องกงและสิงคโปร์ กด็ ูเหมอื นว่าแรงต่อต้านอารยธรรมใหม่ ๆ อยา่ ง รนุ แรงกย็ งั คงยนื หยดั อยู่ เรอ่ื งสทิ ธสิ ภาพนอกอาณาเขตนบั เปน็ ภารกจิ หลกั ของ ปัจเจกชนเหล่านี้ เขาจะตรวจสอบสนธิสัญญาต่างๆ แล้วก็พบว่าเขามีสิทธิใน เร่ืองนี้แล้วก็มีสิทธิในเรื่องนั้น เขาอาจจะเป็นผู้เปิดเหมืองหรืออาจเปล่ียนใจ ประกาศขายมนั เสยี กไ็ ด้ บางทเี ขาอาจจะเปน็ ผทู้ ส่ี ามารถกำ� หนดใหก้ ระบวนการ ดำ� เนนิ ไปทางไหน เขาอาจจะออกเดนิ ทางไปตามชนบทและทำ� อะไรไมเ่ ป็นช้ิน เปน็ อนั ไปทว่ั รวมทงั้ คกุ คามเหลา่ ขา้ ราชการชนั้ ผนู้ อ้ ย รฐั บาลจงใจทจ่ี ะใหใ้ บเบกิ ทางแก่เขา และอ�ำนาจที่ได้จากใบเบิกทางนั้นรวมทั้งอ�ำนาจการปกป้องของ กงสลุ ท�ำใหเ้ ขาไมต่ อ้ งเกรงกลวั ตอ่ ผใู้ ด เขาจะใช้ชีวิตอยูแ่ บบชาวบา้ นในชนบท และกลายเปน็ คนทอ้ งถ่ินทจี่ องหองพองขน หากมีใครลอบท�ำรา้ ยเขาจากดา้ น หลังในขณะทเี่ ขาเมา เขาก็จะฟอ้ งรอ้ งไปยังกงสุลของเขา ทกุ ถ้อยคำ� ของเขาจะ เป็นท่ียอมรับเสมอเพราะเขาคือชาวผวิ ขาวผูส้ ูงศกั ดิ์ หากวา่ “การเปดิ ” ของประเทศจะนำ� มาซง่ึ การไหลบา่ เขา้ มาของบคุ คล ทมี่ บี คุ ลกิ ลกั ษณะเชน่ น้ี บางทมี นั คงเปน็ เรอื่ งอบั โชคอยา่ งใหญห่ ลวงทพ่ี วกชาวไร่ ชาวนาตอ้ งประสบ หากเพยี งแคม่ ใี ครไดม้ าเดนิ ตามรอยทเี่ ขาไดท้ ำ� ไวห้ รอื มใี คร ไดม้ ารวู้ า่ เขามขี ดี ความสามารถจะทำ� สง่ิ ใดไดบ้ า้ ง บางทกี อ็ าจจะทำ� ใหไ้ ดร้ ซู้ ง้ึ วา่ เขานน้ั เปน็ บคุ คลทไี่ มพ่ งึ ปรารถนาขนาดไหน หรอื ไมอ่ ยา่ งนนั้ บางทเี ขาอาจเปน็ หนง่ึ ในพวกปศิ าจรา้ ยตวั จรงิ ทจ่ี งใจแฝงตวั เขา้ มาควบคไู่ ปกบั ความไดเ้ ปรยี บของ อารยธรรมตะวันตกซ่ึงเขาก็เป็นแค่คนส่วนน้อยของชาวอังกฤษกลุ่มใหญ่ใน ลอนดอนเท่านัน้ ดว้ ยความยากลำ� บากทเ่ี กดิ ขน้ึ กบั สถานการณก์ ารตดิ ตอ่ สอ่ื สารทเี่ ปน็ อยู่ ในปจั จบุ นั ของสยาม ตามมาดว้ ยความยงุ่ ยากจากการท่ี ทกุ เหมอื งแรห่ รอื กจิ การ เสยี่ งโชคอนื่ ๆ ตอ้ งใชค้ นงานทมี่ ปี ระสทิ ธภิ าพ ในไมช่ า้ พวกเขากจ็ ะรสู้ กึ ถงึ ความ ยุ่งยากเหมือนที่เป็นอยู่กับเหมืองพระเจดีย์ ค�ำถาม ๒ ค�ำถามในเรื่องของค่า ขนส่งและเรื่องแรงงาน มักจะไม่ได้รับความสนใจจากเหล่าผู้สนับสนุนสัญญา

ห้าปีในสยาม เลม่ ๑ 379 ฉบบั ใหมจ่ นกวา่ จะไดท้ มุ่ เงนิ ลงทนุ ลงไปเสยี กอ่ น แลว้ ตอ่ จากนน้ั ปญั หาดงั กลา่ ว กจ็ ะปรากฏตวั ขนึ้ มาอยา่ งปจั จบุ นั ทนั ดว่ นจนกลายเปน็ อปุ สรรคอนั นา่ หวาดหวน่ั ทขี่ วางกน้ั หนทางไปสคู่ วามสำ� เรจ็ มสิ เตอรเ์ ฮก็ กไ้ี ดศ้ กึ ษาในเรอื่ งนแี้ ละไดด้ ำ� เนนิ การจดั การอย่างดีท่ีสุดเท่าที่เปน็ ไปได้ ซง่ึ อปุ สรรคยากลำ� บากเหลา่ นั้นก็พสิ ูจน์ ให้เห็นว่าแทบจะไม่มีทางเอาชนะมันได้ ถ้าไม่พูดถึงระยะทาง ๑๐ กิโลเมตร สุดท้ายในเขตหุบเขาที่เป็นทางเข้าสู่เหมืองต่างๆ แล้ว จะเห็นมีทางเกวียนที่ สะดวกสบายไดต้ ลอดทางสตู่ วั จงั หวดั ราชบรุ ี จากราชบรุ ถี งึ กรงุ เทพฯ พอจะหา เส้นทางขนส่งทางนำ้� ได้บ้าง จากนัน้ จึงส่งออกไปยังตลาดทส่ี งิ คโปร์ คา่ ระวาง สนิ คา้ เมื่อเทียบกับทางอ่ืนแลว้ จะมีราคาถูกกว่าอยา่ งเห็นได้ชดั อัตราค่าขนส่งจากเหมืองสู่สิงคโปร์เฉลี่ยแล้วจะประมาณ ๒ บาท (๒ ชลิ ลง่ิ ๔ เพนนี)ตอ่ หาบหรอื ประมาณ ๒ ปอนด์ ๕ ชิลลิง่ ตอ่ ตัน เป็นอตั ราทน่ี ิยม ใช้กันมากท่ีสุดซึ่งแทบจะไม่มีเหมืองใดๆ ในหัวเมืองทางตอนเหนือของสยาม สามารถคดิ ในอตั ราทเ่ี ทา่ กนั นไ้ี ด้ คา่ ใชจ้ า่ ยกอ้ นใหญท่ ใ่ี ชใ้ นการซอ้ื หาและซอ่ มแซม เกวยี นกเ็ ปน็ ความจำ� เปน็ ทตี่ อ้ งจา่ ยอยา่ งหลกี เลยี่ งไมไ่ ด้ เพราะการสกึ หรอและ ความเสยี หายทเี่ กดิ ขน้ึ ขณะเดนิ ทางไปตามปา่ รกชฏั นนั้ จะเกดิ ขนึ้ อยา่ งมากมาย มหาศาล อตั ราการตายในหมู่กุลีซึง่ โดยท่วั ไปเปน็ ชาวไหหลำ� (Hainanese) ทส่ี ง่ั เข้ามาท�ำงานโดยตรงในต�ำบลทีม่ เี หมืองแร่มจี �ำนวนสงู ทเี ดยี ว ตามเกณฑ์ปกติ แล้วเหมืองแร่จะต้องตั้งอยู่ตามแนวสันเขาซ่ึงถูกคุกคามด้วยไข้ป่าและโรคบิด อัตราการตายจากสาเหตเุ หลา่ นี้ในหมู่พวกทม่ี าถงึ ใหม่ๆ จากหลายสาเหตรุ วม กนั นนั้ มจี ำ� นวนเกนิ กวา่ ๖๐ เปอรเ์ ซน็ ต์ รายงานทนี่ า่ ตระหนกตกใจมากกวา่ นน้ั กล่าวว่า เมื่อแรงงานท่ีเข้ามาใหม่ถูกเกณฑ์ออกไปท�ำงานนอกเมือง ผลที่เกิด จากเรื่องราวต่างๆ ท่ีพวกเขาได้ยินมาจะเป็นดังเช่นสิ่งที่ทั้งกีดขวางและฉุดร้ัง จนทำ� ใหไ้ มส่ ามารถรกั ษาชวี ติ พวกเขาเอาไวไ้ ด้ ขณะทอี่ ตั ราการตายของคนงาน เหลา่ น้ยี งั คงเพ่มิ ข้ึน ก็ยังเกิดเร่ืองนา่ วติ กจากการท่ตี ้องสญู เสยี พวกเขาถงึ ๗๐ เปอร์เซน็ ตใ์ นการหายสาบสญู ไปกอ่ นที่จะเดนิ ทางไปถึงเหมอื งขนึ้ มาอกี ทง้ั ยัง

380 บทท่ี ๑๓ ฮ่อทางทศิ ตะวันตก ตอ้ งสญู เสยี อกี ๖๐ เปอรเ์ ซน็ ตข์ องพวกทเ่ี หลอื ไปในฤดฝู นตอ่ มา เมอื่ ผมู้ อี ำ� นาจ ระดับท้องถ่ินน้ันได้รับค�ำร้องเรียนให้ช่วยติดตามหาและจับกุมพวกที่หลบหนี เขาก็จะตอบว่า “หากท่านน�ำตัวบรรดาคนงานท่ีหลบหนีไปมาอยู่ตรงหน้าเรา ได้ และแจ้งข้อหาพวกเขาว่าละเมิดสัญญาการจ้างแรงงาน เราก็จะช่วยเหลือ ทา่ นในการเกลย้ี กลอ่ มพวกเขาใหท้ �ำงานไปตามเปา้ หมาย” ในชว่ งระหวา่ งการ ขาดแคลนคนงานทเ่ี หมอื งพระเจดีย์ อตั ราการหายสาบสญู ของคนงานสูงถึง ๘ คนตอ่ วนั ซงึ่ มอี ยคู่ ราวหนง่ึ ทผี่ จู้ ดั การเหมอื งทวี่ ฒั นาไดจ้ ดั หากลมุ่ คนงานมาจาก กรุงเทพฯ เป็นการเร่งดว่ นเปน็ จ�ำนวนถงึ ๑๒๐ คน และท้ังๆ ทีม่ ีการจับตามอง อย่างใกล้ชิดแต่ก็มีคนงานจ�ำนวนเพียง ๔๐ คนเท่านั้นท่ีเหลือเดินทางไปถึง เหมอื งไดใ้ นอกี ๕ วนั ตอ่ มา การจะเอาชาวจนี ทจี่ ะอยใู่ นสยามถงึ ตอนไหนกไ็ มร่ ู้ เข้ามาท�ำงานที่เหมืองคงเป็นไปได้ยาก แม้ว่าจะด้วยการให้ค�ำมั่นสัญญาหรือ จ่ายเงนิ ล่วงหนา้ ให้ด้วยอตั ราค่าจา้ งสงู ท่ีสุดกต็ ามที ยังมีคนงานชาวลาวหลงเหลืออยู่ให้ใช้ประโยชน์ได้บ้างที่กบินทร์และ วฒั นาซึ่งเปน็ เหมืองทอี่ ย่ใู กล้ ๆ กบั เมอื งปราจีนบรุ ี แต่จนถึงเด๋ยี วนก้ี ย็ งั ไมอ่ าจ ทำ� การควบคมุ คนงานเหลา่ นไี้ ดอ้ ยา่ งมปี ระสทิ ธภิ าพ อยา่ งไรกด็ ใี นความคดิ แบบ ตะวันตกแล้วเห็นว่าเป็นไปไม่ได้ท่ีจะหาแรงงานชาวพื้นเมืองได้เพียงพอตาม จำ� นวนการใชง้ าน ไมว่ า่ จะเป็นการจ้างงานชว่ั ครัง้ ช่ัวคราวหรอื จะเปน็ แรงงาน ที่น�ำเข้ามาจากต่างถิ่น เพราะการที่พวกเขาจะพร้อมใจกันถอนตัวไม่ท�ำงานก็ เป็นเร่ืองท่ีไม่อาจไว้วางใจได้เลย แผนการท่ีพอรับฟังได้เพียงประการเดียวท่ี เสนอโอกาสอนั อาจจะน�ำไปสคู่ วามสำ� เรจ็ นา่ จะเปน็ แผนทใ่ี ชว้ ธิ จี บั จองตวั คนจนี เอาไวแ้ บบทใี่ นเมอื งคอรน์ วอล (Cornwall) ขององั กฤษเรยี กวา่ เปน็ ระบบ สว่ ย และแทนท่ีจะจ่ายค่าจ้างให้เป็นวันๆ พวกเขาจะจ่ายเงินตอบแทนที่มากพอดู แลกกบั สนิ แรบ่ รสิ ทุ ธทิ์ ผ่ี ลติ ไดจ้ ำ� นวน ๑ หาบ ในขณะทกี่ ลมุ่ ผสู้ ง่ สว่ ยแตล่ ะกลมุ่ สามารถรว่ มกนั ทำ� งานไดต้ ามพน้ื ทเี่ ชา่ ทำ� เหมอื งตา่ งๆ อตั ราตอ่ หาบกจ็ ะเปลย่ี น แปรไปโดยขนึ้ อยกู่ บั สภาพของพนื้ ดนิ ทแ่ี ตล่ ะกลมุ่ ทำ� งาน รวมทงั้ ขอ้ ควรพจิ ารณา อนื่ ๆ ของการท�ำงาน

ห้าปีในสยาม เล่ม ๑ 381 ในสถานการณ์ปกติ อยา่ งนอ้ ยทีส่ ดุ วธิ ีนก้ี ค็ งจะทำ� ให้ชาวจนี ปักหลักอยใู่ นพื้นที่ ไดร้ บั สว่ นแบง่ และเหลา่ เถา้ แก่ กม็ กั จะรไู้ ดเ้ สมอวา่ เมอ่ื พวกเขาทำ� งานเพอ่ื ตวั เอง พวกเขาก็จะตัง้ ใจทำ� งานใหด้ ีที่สดุ ในตอนทเ่ี ราแวะไปเยยี่ มนนั้ ทเ่ี หมอื งมคี นงานอยเู่ พยี ง ๖๔ คน จากทโ่ี ดย ปกตแิ ลว้ จะหาคนงานได้ไม่เกนิ กว่า ๕๐ คน ภายใต้สถานการณ์การท�ำงานที่ น่าพอใจจะทำ� ใหพ้ วกเขาได้รบั สินแรบ่ รสิ ทุ ธิจ์ ำ� นวน ๕ หาบ ตอ่ วนั (เป็นตัวเลข ท่สี งู ข้ึนไปถึง ๗๒ เปอร์เซน็ ต6์ ) ในความเปน็ จรงิ แลว้ เมอ่ื ดจู ากหลายๆ สาเหตจุ ะเหน็ วา่ ผลผลติ ทีไ่ ด้หลงั จากที่เราจากมาตกต่�ำกว่าค่าเฉล่ียไปมาก และแม้ว่าบริษัทผู้ถือสัมปทานจะมี พืน้ ท่อี ยู่เปน็ จำ� นวนหลายรอ้ ยเอเคอรแ์ ต่ ๙ ใน ๑๐ ของพืน้ ทซ่ี ง่ึ ครอบครองอยู่ นน้ั ไมส่ ามารถทำ� งานได7้ และสว่ นใหญแ่ ลว้ เนอื่ งมาจากความยงุ่ ยากในการจดั หา คนงานจึงไมไ่ ดม้ ีการวา่ จ้างคนงานเป็นจำ� นวนมากมานบั ตั้งแตต่ อนนน้ั ไม่ตอ้ ง สงสยั เลยวา่ ชาวเหมอื งคนจนี ในแถบคาบสมทุ รเหลา่ นต้ี า่ งพากนั ไปทำ� งานในที่ ซง่ึ มสี ภาพสมบูรณ์เพยี บพรอ้ มกว่า ดูเหมือนบรษิ ัทจะเกดิ ความตื่นกลวั เปน็ อัน มากในการท�ำตามค�ำแนะน�ำของผู้จัดการของตน แล้วค่อนข้างมีความคิดว่า สามารถที่จะท�ำเงินได้โดยที่ไม่ต้องท�ำการพัฒนาเบื้องต้นใดๆ เลย และก็ใช้ แรงงานจากคนงานเพียง ๖ คน ซงึ่ ส�ำหรับภมู ปิ ระเทศทีเ่ ปน็ ป่าเกิดใหมอ่ ย่าง ประเทศสยามน้ัน ผลลัพธ์ท่ีคาดหวังได้ก็คือการขาดทุนสถานเดียว ความล้ม เหลวที่ปรากฏในกิจการชนิดท่ีต้องยึดติดกับค�ำม่ันสัญญาเช่นนี้อันมีสาเหตุมา จากการทำ� งานของทกุ ภาคสว่ นของประเทศ แสดงใหเ้ หน็ วา่ การพดู อยา่ งประมาท เลนิ เลอ่ เกย่ี วกับ “พฒั นาการอยา่ งรวดเร็วของแร่ธาตุอนั อุดมสมบูรณ์มหาศาล ของสยาม” นน้ั ยังคงอยตู่ ำ�่ กว่าสถานการณท์ ี่เคยเป็นอยู่จริง และเป็นการชี้นำ� อย่างผิดๆ เม่ือเป็นเช่นนี้จึงมีคนเพียงไม่ก่ีคนเท่านั้นท่ีสามารถประสบความ ส�ำเรจ็ จากการท�ำเหมืองแร่ในประเทศสยาม 6 วันผลติ ๒๐ วันต่อเดือน (ในอกี ๑๐ วันน้ันจ�ำเปน็ ต้องใช้สำ� หรับ “หยุดพกั งาน”) ใหผ้ ลการผลิตเดอื นละ ๑๐๐ หาบ หรอื ประมาณ ๔,๐๐๐ บาท (๒๖๖ ปอนด)์ คา่ ใช้จ่ายในการทำ� งาน คา่ จา้ ง และคา่ ขนสง่ ทำ� ใหต้ อ้ งใชจ้ า่ ยเงินไป ๒,๔๐๐ บาท (๑๖๐ ปอนด์) ค่าใชจ้ ่ายในการ “แผว้ ถาง” พ้ืนท่ปี ่ายงั ไม่ไดร้ วมอยูใ่ นนีด้ ้วย ขณะท่ีการถากถางปา่ ในบรเิ วณพนื้ ที่ขนาดใหญ่ สามารถท�ำไดใ้ นอัตราถกู โดยใชพ้ วกกะเหรยี่ งที่เปน็ ชาวป่า ครง้ั ละนาน ๆ และตวั เลขก็ยังไม่ได้รวมเงินเดือนผู้จดั การซ่งึ จดั วา่ เปน็ จ�ำนวนนอ้ ยมาก – ต้นฉบบั 7 เป็นเรอื่ งท่ีรอ้ งเรียนกนั มาตงั้ แตแ่ รกเริม่ วา่ อาณาเขตที่ทำ� การอนญุ าตน้ันเล็กเกนิ ไป – ต้นฉบบั

382 บทท่ี ๑๓ ฮ่อทางทิศตะวันตก ตลอด ๒ สัปดาห์ที่พักอยู่เราได้ใช้เวลาอยู่ในบริเวณพื้นที่ใกล้เคียงเพ่ือ ทำ� การสำ� รวจบรเิ วณหบุ เขาโดยรอบอยา่ งละเอยี ดและไดผ้ ลเปน็ อยา่ งดี เราเดนิ ทางขา้ มไปยงั หบุ เขาลกู สำ� คญั ทที่ อดไปสทู่ างทศิ ใตแ้ ละคา้ งคนื ทนี่ น่ั ตรงบรเิ วณ ทเี่ ตยี นโลง่ ทถี่ างเอาไวต้ ง้ั แตค่ รง้ั กอ่ น มชี ายบางคนจาก “กลมุ่ ผกู้ ลบั ตวั กลบั ใจ” ของนายเฮก็ กมี้ าเปน็ คนนำ� ทางให้เรา แล้วก็ดเู หมอื นว่าพวกเขาจะกลับตวั เป็น คนดีไดแ้ ล้ว พวกเราได้ยืดเสน้ ยดื สายกันบา้ งด้วยการยิงนกป่าและอเี กง้ 8 ซ่ึงมี อยชู่ กุ ชมุ โดยรอบ สว่ นนกยงู และชะนตี า่ งกส็ ง่ เสยี งรอ้ งกนั ดงั ระงม จดุ ตรงทเ่ี รา ตง้ั แคมปค์ า้ งคนื มเี รอื่ งเลา่ ขานอนั เลวรา้ ยเกยี่ วกบั เสอื และไขป้ า่ มนั แวดลอ้ มไป ด้วยทวิ เขาสงู เสียดฟา้ ความรูส้ กึ เซอื่ งซึมอิดโรยได้เขา้ ครอบงำ� ขณะท่เี ราอยู่ใน ก้นหุบเขาที่เป็นหมอกควัน เป็นสภาพท่ีต้องใช้ความมุ่งม่ันอย่างยิ่งยวดจึงจะ ต้านทางและฝ่าฟันไปได้ ทุกๆ คนล้วนเหน็ดเหนื่อยอ่อนล้าและล�ำบากเหลือ เกินท่ีจะต้องถ่างตาเอาไว้ให้ได้ บางคนนั้นไม่ได้ปิดเปลือกตาเลยตลอดท้ังคืน ด้วยความกลัวเสือซ่ึงออกหากินเพ่นพ่านอยู่โดยรอบแนวป่าละเมาะหนาทึบ เราตอ้ งบากบน่ั ตลอดการทำ� งานในตอนเชา้ วนั ตอ่ มา และกด็ ใี จทจ่ี ากลาดนิ แดน อันหดหู่นั้นมาเสียได้ โดยต่างหัวซุกหัวซุนสะลึมสะลือมุ่งหน้ากลับบ้านใน ท่ามกลางแสงแดดระยบิ ระยับยามบา่ ย และยอดเขาเริงรา่ ท้าทายความร้อนท่ี อยู่รอบตัวเรา นา่ เบิกบานใจเพียงไหนเมอื่ เราได้มาถึงทงุ่ โล่งเปดิ กว้างมีสายลม พัดโชยเออื่ ยอยา่ งท่ที งุ่ ไม้แดง ณ ทีน่ ี้ผู้คนสามารถหวั เราะและพดู คุยเสียงดงั ได้ โดยทไี่ มต่ อ้ งรสู้ กึ หวาดผวาวา่ จะมวี ญิ ญาณอนั นา่ สะพรงึ กลวั เขา้ มารบกวน และ สามารถเอ่ยค�ำว่าเสือได้แทนท่ีจะต้องกระซิบกระซาบค�ำว่า “มัน” หรือไม่ก็ “เจา้ ตวั นน้ั ” ดงั ทจี่ ำ� เปน็ ตอ้ งทำ� เมอื่ ตอนทอ่ี ยใู่ นหบุ เขานำ�้ รอ้ นเพอ่ื ปอ้ งกนั ไมใ่ ห้ เสอื ได้ยนิ และเกดิ อาการข่นุ เคืองได้ ขา้ พเจา้ เองกไ็ มไ่ ดน้ บั เอาไวว้ า่ จ�ำนวนกงิ่ ไมแ้ ละกอ้ นหนิ ทนี่ ายเยน็ เปน็ ตน้ คิดให้น�ำไปวางไว้ท่ีใต้ต้นตะเคียนอันร่มครึ้มน้ันมีจ�ำนวนมากมายสักเท่าใด ซง่ึ หากปราศจากสง่ิ ทเี่ ตอื นใหจ้ ำ� เชน่ นก้ี ด็ เู หมอื นเราคงไมส่ ามารถกลบั มาทน่ี ไ่ี ด้ 8 Muntjac. Cervulus aureus (สยามเรียก อีเกง้ ) คล้าย ๆ กับละมั่ง (สยามเรยี ก กวาง) เป็นสตั วจ์ ำ� พวกกวาง ทม่ี ีอยู่อยา่ งดาษดน่ื ท่ีสุดตามบริเวณทเี่ ป็นป่าเขาของสยาม – ตน้ ฉบับ

หา้ ปใี นสยาม เล่ม ๑ 383 อกี เลย การทำ� เชน่ นจี้ ำ� เปน็ เสมอเพอื่ เปน็ เครอื่ งหมายของการแสดงความเคารพ นบั ถอื ทมี่ ตี อ่ เจา้ ประจำ� ปา่ ทมี่ ลี กั ษณะแปลก ๆ แหง่ ไหนกต็ ามทที่ า่ นไดล้ ว่ งลำ�้ เข้าไป เพอ่ื แสดงใหเ้ ห็นว่าทา่ นได้เดนิ ทางผ่านมนั มาแลว้ และจะต้องไม่ลมื ว่า ทา่ นได้รอดพ้นจากภยันตรายใดๆ ทั้งปวงไดก้ ด็ ้วยความปรารถนาดขี องเจา้ ปา่ เจา้ เขา เมอื่ ปฏบิ ตั ทิ กุ อยา่ งไดถ้ กู ตอ้ งเรยี บรอ้ ยเชน่ นนั้ เจา้ ปา่ เจา้ เขากจ็ ะไดป้ กปอ้ ง ทา่ นจากการตกจากกิง่ ไม้และจากความเจ็บไขไ้ ดป้ ว่ ยอ่ืน ๆ ในขณะทีอ่ ยใู่ นเขต ปา่ ทีอ่ ยใู่ นความดแู ลของเจา้ ป่าเจ้าเขา ภาระตอ่ ไปของพวกเรากค็ อื การทจ่ี ะเดนิ ทางไปใหถ้ งึ ภเู กต็ โดยใชเ้ สน้ ทาง ที่ใกล้ท่ีสุดที่เราสามารถท�ำได้ เส้นทางที่ดีที่สุดของพวกเราดูเหมือนจะต้องไล่ ไปตามแนวเขตชายแดนเขา้ สเู่ มอื งตา่ งๆ ในเขตเทอื กเขาตะนาวศรขี องประเทศ พมา่ แลว้ จงึ ลอ่ งใตไ้ ปทางดา้ นตะวนั ตกของคาบสมทุ รโดยคาดวา่ คงจะตอ้ งเดนิ ทางโดยใช้เรอื วิธีการขนส่งเพียงทางเดียวก็คงจะเป็นการใช้ลูกหาบชาวกะเหรี่ยงและ ถงึ ตอนนี้ก็ท�ำให้เราได้พบกบั ท่านเจา้ เมอื งผู้เจา้ เลห่ เ์ พทบุ ายของจงั หวัดราชบรุ ี จากการทเ่ี ขาไดม้ อบลายมอื คำ� สงั่ การทจี่ ำ� เปน็ แกเ่ ราเพอื่ สงั่ ไปยงั หวั หนา้ หมบู่ า้ น ซึ่งมเี นื้อความท่ีระบวุ ่า พวกกะเหร่ยี งไม่จำ� เป็นที่จะตอ้ งออกจากป่าหากว่าเขา ไม่อยากจะท�ำเช่นนั้น และขณะนเี้ ปน็ ชว่ งระยะเวลาทพี่ วกเขากำ� ลังท�ำการเผา ไร่ เพอ่ื เตรยี มพน้ื ทไ่ี วเ้ พาะปลกู ขา้ วตามขน้ั บนั ได พวกกะเหรย่ี งหวั หนา้ หมบู่ า้ น จงึ ปฏเิ สธทจ่ี ะจดั หาลกู หาบใหเ้ ราเพราะไมอ่ ยากใหต้ วั เองเดอื ดรอ้ น ดงั นนั้ ชาย สงู อายุ (เจ้าเมอื ง) จงึ ได้เขา้ มาเกยี่ วขอ้ งกบั พวกเราโดยตรงอีกครั้ง เพราะเม่ือ ไม่มีพวกกะเหรี่ยง เราจึงจ�ำต้องย้อนกลับไปตามทางที่เราเดินทางมาได้เพียง อย่างเดียว แต่ค�ำร้องทุกข์ของเราก็ไม่ได้ท�ำให้อะไรดีขึ้น และก็ไม่ได้ท�ำให้ เจา้ เมืองสะด้งุ สะเทอื นใดๆ แม้แตน่ ้อย พวกเราจึงได้ลุกข้ึนต่อสู้ นายดาวคนของเราซึ่งอ่านออกเขียนได้ลงมือ รา่ งเอกสารอยา่ งเปน็ ทางเปน็ งานดว้ ยภาษาสยาม แตค่ วามยงุ่ ยากอยตู่ รงทต่ี รา ประทับ ส่วนที่ส�ำคัญในเอกสารราชการของสยามนั้นจะเป็นตราประทับหรือ

384 บทที่ ๑๓ ฮ่อทางทิศตะวันตก กรา๑ ไม่ว่าจะเขยี นอยา่ งเปน็ การเปน็ งานแคไ่ หนกต็ ามแตก่ ็คงไม่มีนำ�้ หนักหาก ปราศจากตราประทับ ขนาดของตราจะเป็นรูปทรงกลมเหมือนจานเล็กๆ มีสี แดง และออกแบบให้เป็นลวดลายสลับซบั ซ้อนโดยประทับไว้ขา้ งท้ายเอกสาร ซึ่งจะแสดงถึงความส�ำคัญของผู้เขียนและจะวัดความส�ำคัญของเอกสารกันที่ ตรงน้ัน เขาจะมองที่ กรา ก่อนมองดูเนื้อเร่ืองเสียอกี และมักจะใหค้ วามส�ำคัญ ท่ี กรา มากกวา่ เหลา่ ผอู้ าวโุ สของหมบู่ า้ นจะส่งมันต่อกันไปเพือ่ พจิ ารณา แลว้ เขากต็ ดั สนิ ไดถ้ งึ ระดบั การยอมรบั นบั ถอื ทเี่ อกสารนน้ั ควรไดร้ บั โดยดจู ากขนาด เสน้ ผา่ ศนู ยก์ ลางของ กรา พวกเขาจะรไู้ ดถ้ งึ ระดบั ความสำ� คญั ทม่ี าพรอ้ มกบั คำ� สั่งการต่างๆ ในเอกสาร รวมท้งั ท่าทเี คารพเชอื่ ฟงั ทจ่ี ะปฏบิ ัตติ ามเอกสารเหล่า นั้น และพวกเขากจ็ ะปรบั กิริยาอาการใหส้ อดคลอ้ งเหมาะสมไปดว้ ย นบั วา่ ยงั โชคดที เ่ี จา้ บา้ นของเรามเี ครอื่ งประดบั ทแ่ี ขง็ แรงและใชป้ ระโยชน์ ไดอ้ ยชู่ ้นิ หน่งึ บรเิ วณสว่ นบนโดยรอบเคร่ืองประดับนั้นมตี ัวอักษรโรมันอนั โดด เดน่ งดงามเปน็ คำ� จารกึ ทบ่ี อกใหร้ วู้ า่ มนั เปน็ ทบ่ี รรจยุ าสบู คณุ ภาพชนั้ หนงึ่ ระดบั เหรยี ญทอง ทีม่ ีตราประทบั ชอ่ื ว่า Somebody or Others’ (and sons) ได้ รับการรับรองคุณภาพจนชั่วกาลนานและท�ำการจดทะเบียนการค้าแล้วในดิน แดนหลาย ๆ แห่ง เสน้ ผา่ ศนู ย์กลางของมนั มีขนาดเกอื บ ๕ น้วิ เราจึงน�ำมาใช้ ประทับตราไดอ้ ยา่ งประณตี โดยใช้หมกึ สแี ดงอย่างถกู ตอ้ งตามแบบแผนที่นิยม เผยใหเ้ หน็ ถงึ ลวดลายอนั ละเอยี ดลออของตราอยา่ งเดน่ ชัด ด้วยฝมี ือของชาวกะเหร่ียงอังกฤษจากปา่ อีกด้านหน่ึง เราจงึ ส่งหนงั สือ นน้ั ออกไปยงั ทต่ี ง้ั ถนิ่ ฐานของกะเหรย่ี งทอ่ี ำ� เภอสองพน่ี อ้ งและบา้ นใหมไ่ ดใ้ นคนื น้ันเอง กราท�ำหนา้ ทีข่ องมันอย่างได้ผล จนกระท่งั วันที่ ๔ มีนาคม พวกเรากไ็ ด้ รบั ชยั ชนะอกี ครงั้ คอื ไดพ้ วกฮอ่ จากทางทศิ ตะวนั ตกพรอ้ มดว้ ยลกู หาบอกี จำ� นวน มากกว่า ๕๐ คน เปน็ กฎทข่ี า้ พเจา้ ตง้ั ใจวา่ จะไมใ่ ชช้ าวจนี เมอื่ อยใู่ นปา่ แตแ่ ลว้ ในตอนเยน็ วนั หนงึ่ กอ่ นทเ่ี ราจะไดเ้ ดนิ ทางจากมาไดม้ หี นมุ่ จนี ผเู้ ขม้ แขง็ คนหนง่ึ เลด็ ลอดเขา้ มาพบและขอพูดคุยกับข้าพเจ้า ใจความท้ังส้ันและยาวที่เขาได้เล่าเร่ืองราวให้ ๑ ตน้ ฉบบั ภาษาอังกฤษใช้ค�ำวา่ Kra นา่ จะหมายถงึ ค�ำว่า “ตรา” แต่เรียกเพ้ยี นเป็น กรา – สวป.

ห้าปีในสยาม เลม่ ๑ 385 ขา้ พเจา้ ฟงั รวมทงั้ จากทเ่ี ราไดต้ ง้ั คำ� ถามตวั เขาเกย่ี วกบั เรอื่ งสถานท่ี ทำ� ใหเ้ ราได้ ทราบวา่ เขาเดนิ ทางมาพร้อมกบั เถา้ แก่ โดยทำ� หนา้ ทเี่ ปน็ เสมียน นอกจากเขา จะตอ้ งโดนหกั รายไดแ้ ลว้ เขายงั ไดฝ้ กึ ความอดกลนั้ ตอ่ การถกู ขม่ เหงรงั แกตา่ งๆ รวมทงั้ ถกู นำ� ตวั เขา้ ไปพวั พนั และถกู กระหนำ�่ ซำ้� ในเรอื่ งเงนิ หาย ทงั้ ๆ ทจ่ี ากการ สอบสวนก็ปรากฏว่าไม่มีทางใดเลยที่เขาจะต้องเป็นผู้รับผิดชอบ เขาพยายาม ทจี่ ะหนีเอาตัวรอดไปยังกรุงเทพฯ แต่ดเู หมือนจะย่งิ ถูกซ้�ำเติมมากกว่าเดิมอยู่ สถานเดยี ว และถกู คกุ คามจนแทบเอาตวั ไมร่ อด เถา้ แก่ นนั้ เปน็ ผทู้ ม่ี บี คุ ลกิ เปน็ มติ รนา่ คบหาเปน็ ทสี่ ดุ แตก่ ส็ ามารถกระทำ� การทารณุ โหดรา้ ยใดๆ กไ็ ด้ เมอื่ เขา ได้เล่าให้ข้าพเจ้าฟังตามข้อเท็จจริงจนเป็นที่พอใจแล้ว และประกอบกับการท่ี นายแสนผเู้ ปน็ เสมยี นคนนม้ี เี พอ่ื นหลายคนอยทู่ กี่ รงุ เทพฯ ซงึ่ จะชว่ ยตอ่ สใู้ หเ้ ขา ในเร่ืองน้ีได้ รวมท้ังจะคอยแก้แค้นให้หากว่าได้พบซากศพของเขาที่ในแม่น้�ำ ข้าพเจ้าจึงตกลงใจที่จะพาเขาไปกับเราด้วยเพื่อน�ำเขาไปพบกับเพ่ือนๆ เขา ใช้เส้นทางลงมาตามทางเดียวกับเราต้ังแต่ตอนเช้าตรู่ของวันที่พวกเราออก เดินทางโดยที่เราไม่ทันได้สังเกต และพบกับพวกเราเมื่อออกเดินทางมาได้ ๔ - ๕ กิโลเมตร และได้กลายมาเปน็ หนงึ่ ในคณะของเรานับแตน่ ัน้ พเิ ภก โหราจารยข์ องพระราม

386 บทท่ี ๑ แม่น�้ำและทา่ เรือทกี่ รุงเทพฯ นางสดี า มเหสขี องพระราม บทท่ี ๑๔ คาบสมุทรมลายู จากตะนาวศรีสูภ่ ูเก็ต (หรือ Junk Ceylon) - เหมอื งดีบกุ ----------------------------------- การเดินเท้าระยะทางสั้นๆ ๓ ช่วง ข้ามภูเขาท่ีปกคลุมด้วยป่าทึบของ แกนแนวปา่ อนั กวา้ งใหญไ่ พศาลนำ� เราผา่ นไปตามเสน้ ทางทไ่ี มเ่ คยไดม้ ใี ครเขา้ ไป มาก่อน ไปสู่ภูมิประเทศอันทุรกันดารของแม่นำ�้ ตะนาวศรี๑ หรือแม่น�้ำอมลา (Amla) แม่น้�ำท่เี ราเคยไดย้ นิ เรื่องราวหลากหลายของมนั มาตัง้ แตย่ งั อย่ทู บี่ ้าน คว้ิ ๒เราไดข้ า้ มเสน้ เขตแดนตรงบรเิ วณทเ่ี ปน็ ทางนำ�้ สำ� หรบั ขา้ พเจา้ แลว้ มนั เปน็ เหมือนเส้นทางมหัศจรรย์ เวลาได้ผา่ นไปหลายวนั และเมื่อขา้ พเจา้ มองออกไป ข้างหน้าก็ไม่ได้พบเห็นส่ิงใดนอกจากดินแดนอาณานิคมในครอบครองของ ๑ เปน็ แมน่ ้ำ� สายหน่งึ ทางตอนใต้ของสาธารณรัฐแห่งสหภาพเมียนมาร์ ยาวประมาณ ๓๐๐ กิโลเมตร ไหลลงทางทิศใตล้ งสู่ ทะเลอันดามัน – สวป. ๒ ปัจจุบนั คอื อำ� เภอสคี ิ้ว จงั หวดั นครราชสีมา – สวป.

หา้ ปใี นสยาม เล่ม ๑ 387 อังกฤษ นายสุขดูจะไม่เห็นดีเห็นงามกับอาการกระตือรือร้นในครั้งน้ี ด้วยเขา ชี้แจงถึงข้อเท็จจริงที่ตรงประเด็นยิ่งนักว่ามันเป็นสถานที่ซึ่งขาดแคลนอาหาร การกนิ อกี ทงั้ สภาพภมู ปิ ระเทศกท็ รุ กนั ดารและการคมนาคมกย็ ากลำ� บากพอๆ กบั ปา่ อกี ฟากหนง่ึ แตจ่ นิ ตนาการนน้ั คอื สงิ่ สวยงาม มนั คอื สง่ิ ทที่ ำ� ใหช้ วี ติ คนเรา ด�ำเนินไปอย่างมีคุณค่าพอเหมาะพอเจาะ และตอนท่ีอยู่ในป่านั้น คนปกติ ธรรมดาอย่างเรา ๆ ก็มักจะต้องเสียขวัญกับอาการธาตุพิการอาหารไม่ย่อย ไขป้ า่ และความวติ กกงั วลตา่ งๆ อยแู่ ลว้ เราจงึ ควรเปดิ ใจตอ้ นรบั สง่ิ จรรโลงจติ ใจ ท่ีพบเจอยามเม่ือใชช้ วี ิตอยใู่ นป่า มนุษย์เราหาความสุขเลก็ ๆ นอ้ ยๆ ได้จากการ นง่ั ไตรต่ รองสงิ่ ตา่ งๆ ทธี่ รรมชาตมิ อบใหน้ ี้ หรอื ไมก่ พ็ นิ จิ พเิ คราะหท์ ศั นยี ภาพท่ี ถกู จำ� กดั ขอบเขตไวด้ ว้ ยลำ� ตน้ ของเหลา่ พฤกษชาตมิ ากมายทปี่ ดิ ลอ้ มอยรู่ อบตวั เขา แต่ทว่าความสุขของเขาน้ันส่วนใหญ่จะข้ึนอยู่กับความส�ำเร็จในอนาคต ขึ้นอยู่กับทิวเขาสีน�้ำเงินไกลลิบลับที่เป็นเสมือนเคร่ืองชี้บอกทางอันสลัวเลือน ราง รวมทง้ั หบุ เขาทโี่ อบลอ้ มอยใู่ นระยะไกลและเรอื่ งราวในจนิ ตนาการของเขา ทเี่ กย่ี วข้องกบั ส่ิงเหล่านั้น เมอื่ มาถงึ แมน่ ำ้� เราไดส้ ง่ ลกู หาบชาวกะเหรยี่ งของเรากลบั ไป แมพ้ วกเขา เป็นคนมีอารมณ์อ่อนไหว ไม่ค่อยไตร่ตรองและไว้เน้ือเชื่อใจไม่ค่อยได้เหมือน พวกเด็กๆ แต่กลับปรากฏวา่ พวกเขานนั้ เปน็ เพื่อนรว่ มทางชน้ั ยอดในเรือ่ งการ เดินเท้า เสียงสุดท้ายของพวกเขาท่ีเราได้ยินขณะท่ีพวกเขาหยุดตรงบริเวณ สันเขาเบ้ืองหน้าคือเสียงร้องโหยหวนคร่�ำครวญอย่างโศกเศร้าอย่างที่พวกเขา ชอบทำ� เพอื่ กอ่ ใหเ้ กดิ เสยี งสะทอ้ นกอ้ งไปมาในปา่ มนั เปน็ เสมอื นทว่ งทำ� นอง ๒ - ๓ หอ้ งแรกของเพลงเศรา้ ทไ่ี รจ้ ดุ จบ อนั แสดงถงึ สภาพชวี ติ ทร่ี อ่ นเรพ่ เนจรของ พวกเขา มันช่างเป็นท่วงนองท�ำท่ีท�ำให้หวนระลึกถึงภาพนั้นเสียนี่กระไร ภาพ แม่น้�ำท่ีเป็นประกายระยิบระยับ ภาพเขาสูงตระหง่านที่ตั้งอยู่อย่างสงบนิ่งใน หมอกควันจางๆ อากาศร้อนอ้าวเบ้ืองหน้าและสภาพป่ารกทึบจนมองไม่เห็น หนทางทล่ี ้อมรอบตวั เราอยู่

388 บทที่ ๑๔ คาบสมทุ รมลายู โน้ตเพลง Molto Sostenuto ดว้ ยยากทจี่ ะหาเรอื ขดุ มาใชง้ าน เราจงึ ตอ้ งใชเ้ วลาอยหู่ ลายวนั ทเี ดยี วใน การรวบรวมสง่ิ ทจ่ี ำ� เปน็ สำ� หรบั หมคู่ ณะ ลกู เรอื ชาวกะเหรยี่ งนนั้ ตา่ งพากนั ปฏเิ สธ เสยี งแขง็ ในการทจี่ ะตอ้ งลอ่ งเรอื ไปตามแมน่ ้�ำตรงสเู่ ทอื กเขาตะนาวศรี สว่ นหนง่ึ นั้นเนื่องมาจากความกลัวในส่ิงไม่มีตัวตนท่ีครอบง�ำจิตใจพวกเขาอยู่ อีกส่วน หนึ่งมาจากความวติ กกังวลั ของพวกเขาเองทอ่ี ยากจะเกบ็ เกี่ยว ไร่ ให้แลว้ เสร็จ กอ่ นทจ่ี ะยา่ งเขา้ สฤู่ ดฝู น จะหวงั ความชว่ ยเหลอื เหมอื นอยา่ งทเ่ี คยไดร้ บั เมอื่ ตอน ทอี่ ยรู่ มิ ฝง่ั แมน่ ำ�้ โขงกค็ งเปน็ ไปไมไ่ ด้ เพราะพนื้ ทซี่ งึ่ อยตู่ ำ�่ กวา่ แมน่ ำ้� นเ้ี ปน็ บรเิ วณ ทีม่ ปี ระชากรอาศยั อยู่เพยี งเบาบางเท่านั้น ดังนน้ั จึงไม่สมควรทีเ่ ราจะปกั หลกั อยตู่ อ่ ไป เมอื่ เปน็ อยา่ งนน้ั เราจงึ ยอ้ นกลบั ขน้ึ ไปทางตอนเหนอื เนอื่ งจากมปี ญั หา เรอื่ งเรอื และมคี วามยากลำ� บากในการจดั สรรเสบยี งอาหาร ขา้ พเจา้ จงึ ออกเดนิ ทางข้ึนไปตามแม่น�้ำเพอ่ื ไปรวบรวมส่ิงที่จ�ำเปน็ ต่างๆ โดยมีนายเย็นตดิ ตามไป ดว้ ยเพยี งคนเดยี วทง้ิ นายสกุ ไว้คอยปฏบิ ัตหิ นา้ ทต่ี ่างๆ ในคณะ ในโลกน้ีคงมีสถานท่ีอยู่เพียงไม่ก่ีแห่งท่ีเป็นแหล่งรวมสัตว์นานาชนิดไว้ ให้ลา่ เหมือนอย่างทบี่ ริเวณเทอื กเขาตะนาวศรซี ึง่ มที ้งั แรด หมู และเสือ เหลอื ให้ล่าอีกมากมายตลอดท้ัง ๒ ฟากฝั่ง ได้ยินเสียงกวางและอีเก้งร้องอยู่ไกลๆ เหนอื เราขน้ึ ไป นอกจากนย้ี งั มนี กยงู และไกฟ่ า้ ใหเ้ ราสะสมเพมิ่ เตมิ ไวเ้ ปน็ เสบยี ง

หา้ ปใี นสยาม เล่ม ๑ 389 อาหารได้ ด้วยภมู ปิ ระเทศเชน่ นหี้ ากนกั เดนิ ทางทา่ นใดมภี ารกจิ อนื่ ตอ้ งท�ำมาก ไปกวา่ การลา่ สตั วก์ ต็ อ้ งนบั วา่ โชครา้ ย ยงิ่ ไปกวา่ นน้ั เขากย็ งั ไมม่ เี สน้ ทางขนสง่ ท่ี จ�ำเป็นแม้แต่จะเอาไว้ขนส่งส่ิงของที่มีความส�ำคัญเสียยิ่งกว่าดินปืน หรือเพ่ือ เคลอื่ นยา้ ยสงิ่ ทจ่ี ำ� เปน็ กวา่ ซากสตั วจ์ ำ� นวนนอ้ ยทล่ี า่ มาได้ เขาจำ� เปน็ ตอ้ งยอมรบั การล่าสัตว์จากมุมมองของพวกไม่มีใจเป็นนักกีฬาเอาเสียเลย ในไม่ช้าไม่นาน มันก็จะถึงจุดจบ แต่ความหมายของจุดจบมันก็คือหม้อต้มอาหารน่ันเอง ด้วยเหตุน้ีเร่ืองเล่าท่ีชวนให้สนุกของนักล่าสัตว์ชาวกะเหรี่ยงช่างเล่าที่เก่ียวกับ ควายปา่ 1 และกระทิง2 ฟังแล้วจงึ ไม่ชวนใหเ้ กดิ ความทา้ ทายใดๆ เลย ภูมิประเทศของแมน่ ้ำ� น้ันมคี วามงดงามเป็นเลศิ สายนำ�้ จะคดเคี้ยวและ เป็นเส้นทางท่ีทุรกันดารตรงบริเวณช่วงแรกทางตอนเหนือ จากน้ันจะไหลไป ทางตะวนั ออกสทู่ างใตแ้ ละทา้ ยทส่ี ดุ กจ็ ะวกกลบั ไปทางเหนอื อกี ครง้ั แลว้ จงึ ไหล ไปทางตะวนั ตกซอกซอนขน้ึ ไปตามแนวแกน่ กลางทเี่ ปน็ หนิ แกรนติ ไหลไปตาม แนวหินชนวนกับหินกรวดท่ีจับเกาะกันเป็นก้อนรวมกับหินทราย ซ่ึงได้แปร เปลี่ยนกลายสภาพจนผิดรูปและเกิดการเปลี่ยนแปลงในเน้ือหินจนกลายเป็น ความงดงามทสี่ ลับซับซอ้ นไปตลอดท้ัง ๒ แนวฝง่ั ในตอนกลางวันเรายังคงจ้วงพายุเรือขุดท่ีช�ำรุดของเราขึ้นไปตามแม่น�้ำ ช่วงกว้างที่พอจะไปได้ถึง หรือต้องลุยในกระแสน้�ำต้ืนๆ ลึกแค่เข่าที่มีพื้นเป็น กรวดทราย พอตกคำ�่ กจ็ ะไดย้ นิ ฟา้ รอ้ งคำ� รามอยเู่ หนอื สนั เขา ทงั้ ยงั มลี มแรงพดั กระโชกอยตู่ ามบรเิ วณยอดเขาทมี่ ปี า่ ไมป้ กคลมุ เหนอื เราขนึ้ ไปรว่ ม ๑,๐๐๐ ฟตุ เสียงร้องของเสือที่ออกเพ่นพ่านล่าเหยื่อดังแว่วอยู่ในท่ามกลางความสงบเป็น ระยะในหุบเขาแคบๆ นกเค้าแมวที่บินโฉบลงมาส่งเสียงร้องครวญครางด้วย ความโศกเศรา้ อยา่ งไม่หยดุ หยอ่ น เสียงรอ้ งหนักแน่นดัง ตุ๊ก ตุ๊ก ของนกเหย่ยี ว มาลายันทอ่ี อกหากินตอนกลางคนื แทรกประสานด้วยเสียงแหลมๆ ของจักจั่น และดว้ งต้นไมท้ ่ดี งั แว่วมาเขา้ หเู ราอยู่ช่ัวขณะหน่งึ และแลว้ ลมทีพ่ ดั กระช้ันวบู ต่อมากก็ ลบทกุ สรรพเสียงลงอีกครง้ั 1 ควายท่ีมนี สิ ัยดรุ า้ ย – ตน้ ฉบับ วัวกระทงิ อนิ เดีย 2 วัวขนาดใหญ่ในอนิ เดยี ตะวนั ออกที่มนี สิ ัยดรุ า้ ยมหี น้าผากกว้างและเขาหน้าสนั้ เปน็ รปู กรวยหรอื เรียกวา่ พบไดท้ ่ัวไปในแถบอนิ โดจนี – ตน้ ฉบับ

390 บทที่ ๑๔ คาบสมุทรมลายู คืนหน่ึงเราได้พักค้างคืนบนแคร่ไม้ไผ่ที่วางอยู่บนก่ิงไม้เตี้ยๆ ของต้นไม้ สงู แครท่ อ่ี ยเู่ หนอื เราขน้ึ ไปเปน็ ของกะเหรย่ี งคนหนงึ่ กบั ลกู ชาย ๒ คนทค่ี อยทำ� หนา้ ทเี่ ฝา้ ยามระวงั ไฟไดอ้ ยา่ งประทบั ใจพวกเรามาก สว่ นพมุ่ ไมท้ อี่ ยเู่ หนอื ๆ ขนึ้ ไปอกี หลายก่ิงเป็นทชี่ ุมนุมของฝูงนกเคา้ แมวตวั ใหญ่ (Great Hornbills) ทมี่ ี อยเู่ กนิ กวา่ ๕๐ ตวั ทด่ี า้ นลา่ งบรเิ วณตดิ พนื้ ดนิ นน้ั เปน็ ศนู ยร์ วมของนากซงึ่ อาศยั อยู่ตามริมฝั่งน้�ำ ชาวกะเหร่ียงน้ันปรับตัวเข้ากับสภาพแวดล้อมได้ดีและท�ำตัว เป็นเสมือนต้นไม้ท่ีเขาอาศัยอยู่ แบบเดียวกับที่หลายๆ คนในเมืองใหญ่ของ ประเทศตะวนั ตกปรบั ตวั ใหเ้ ขา้ กบั โรงแรม ๑๐ ชน้ั เพอ่ื การด�ำรงชวี ติ และพฒั นา ไปพรอ้ มกับมนั เจ้าถิน่ ของเรามาจากทางตอนเหนอื ของแม่น้�ำ มุ่งหน้ามาเพ่ือ ทำ� การถากถางพ้นื ท่ีครงั้ ใหม่ จะเหน็ ได้วา่ ส่วนหนง่ึ ของวธิ ีเลอื กท่ีพกั ของเขาจะ เนอื่ งมาจากเหตผุ ลทว่ี า่ ยง่ิ อยใู่ กลพ้ น้ื เทา่ ไหรก่ จ็ ะยง่ิ อนั ตรายเทา่ นน้ั การปลดอาวธุ ราษฎรโดยรฐั บาลอนิ เดยี สง่ ผลในเรอื่ งการปราบปรามปอ้ งกนั โจรผรู้ า้ ยทสี่ งั เกต เหน็ ได้ แตเ่ ปน็ วธิ ที จ่ี ะนำ� มาใชบ้ งั คบั ชาวบา้ นปา่ ไดย้ ากเพราะถา้ เปน็ เชน่ นน้ั พวก เสอื คงจะพากนั กระหยม่ิ ยมิ้ ยอ่ งกบั ขอ้ ไดเ้ ปรยี บเหลา่ นก้ี นั ทว่ั หนา้ เนอ่ื งจากการ ปลดอาวธุ เชน่ นเ้ี ปน็ การเปดิ โอกาสใหพ้ วกมนั ไดใ้ ชส้ ทิ ธโิ ดยเสรที ใี่ นการทจ่ี ะกนิ ใครหรอื อะไรก็ได้ตามใจชอบ อกี สบิ วนั ตอ่ มานายสขุ ไดน้ ำ� คนในคณะทเี่ หลอื อยเู่ ดนิ ทางมากบั เรอื ทส่ี ง่ ไปรบั พวกเขา ช่วงตอ่ มาจงึ เป็นชว่ งเวลาเดนิ เท้าสบายๆ ลงไปตามถนนโทรเลข อนั งดงามสู่เมอื งทะวาย คนปว่ ยในคณะของเราพร้อมด้วยสมั ภาระไดเ้ ดินทาง ไปกับเรือตามแม่น้�ำช่วงท่ีอยู่ต�่ำกว่าและไปไกลจนถึงเมืองมยิตตะ (Myitta) จากน้ันจึงเดินทางต่อด้วยช้าง ท้ังการวางเส้นทางเดินสายโทรเลขและการท่ี รัฐบาลอินเดียได้สร้างอาคารบนถนนจากเมืองทะวายผ่านเมืองมยิตตะไปตาม เทอื กเขาตะนาวศรขี น้ึ สเู่ สน้ พรมแดนทบ่ี า้ นบ้องต้นี น้ั มผี ลให้มนั เกือบจะกลาย เป็นเส้นทางท่ีเรียกได้ว่ายาวท่ีสุด ซ่ึงแต่เดิมจะใช้เส้นทางสายอมลา3 (Amla) กันมากกวา่ เม่ือปกี ลายนจี้ �ำนวนหมบู่ ้านท่ีเมอื งอมลาบนเทือกเขาตะนาวศรไี ด้ ลดจ�ำนวนลงจนเหลอื อยเู่ พียงไมก่ หี่ ลงั คาเรอื น และขณะนหี้ นทางก็ดรู กเรื้อจน แทบจะผ่านเขา้ ไปไมไ่ ด้

หา้ ปีในสยาม เลม่ ๑ 391 การเดินเทา้ ลงมาตามถนนเลียบชายแดนซ่ึงมีสะพานลาด ๆ ข้ามไดง้ ่าย มีเรือนพักสาธารณะตั้งอยู่ทุกระยะและมีทิวทัศน์อันงดงามตามแนววางเสา โทรเลขท่ีอยู่ท่ัวบริเวณโล่งกว้างนับเป็นประสบการณ์การเดินทางที่ล�้ำค่าท่ีสุด และเม่ือมีเจ้าบ้านอย่างกัปตันและนางโครนิน (Captain and Mrs.Cronin) ทีทะวอย4 ก็ยิ่งช่วยเตมิ ความรู้สกึ เช่นน้นั ใหส้ มบูรณค์ รบถ้วน พวกกะเหร่ียงที่ อยู่ใต้บังคับบัญชาของเขานั้นส่วนใหญ่เป็นคริสเตียนซึ่งต้องนับว่ามันเป็น ประสบการณ์แห่งความส�ำเร็จอันเหลือเชื่อของกลุ่มมิชชันนารีท่ีมีในหมู่ชาว ตะวันออก แม้แต่ชาวคริสตังเองถึงจะพออกพอใจทุกกรณีแต่ก็อดท่ีจะงุนงง สงสัยเอามากๆ ไมไ่ ด้ แตป่ ระสบการณ์เกย่ี วกับพวกเขาท่ีข้าพเจา้ มีอยู่น้นั ก็มิได้ มากพอทีจ่ ะมสี ทิ ธติ ดั สนิ ความใดๆ เกย่ี วกบั เรอื่ งนี้ได้ เราทุกคนจะไม่มีวันลืมในความกรุณาของกัปตันบราวนิ่ง (Capt. Browning) และเจ้าหน้าที่ของเขาท่ียอมให้เราได้โดยสารเรือของอังกฤษท่ีช่ือ คามิลล่า (Camilla) เพือ่ เดินทางไปยังเมืองมะรดิ รวมท้งั การตอ้ นรบั ขบั สขู้ อง มสิ เตอร์แบทเท็น (Mr.Batten) ผู้ชว่ ยท่านข้าหลวงตลอดระยะเวลาทง้ั ๑๐ วนั ท่ีเราได้พักอยู่ที่ชายทะเลอันสุดแสนงดงามแห่งนี้ การที่แทบจะไม่มีเรือสักล�ำ รวมท้ังไมค่ อ่ ยมีประชากรผชู้ ายทำ� งานอยใู่ นกจิ การฟารม์ หอยมกุ 5 จงึ ท�ำใหเ้ รา จำ� เปน็ ตอ้ งอยรู่ อเรอื กลไฟลำ� ถดั ไปทจ่ี ะมงุ่ หนา้ ไปทางใต้ ตอนทอ่ี ยใู่ นเมอื งมะรดิ พวกเรารู้สึกปลอดภัยเมื่อไม่ได้เห็นสายโทรเลขท่ีเดินสายมาจากเมืองทะวาย เลยสักครั้ง เพราะในตอนนั้นเวลาที่เราได้รับมอบหมายมาใกล้จะหมดลงแล้ว เราจึงนึกกลัวว่าจะถูกเรียกตัวกลับ ด้วยเราท�ำงานไปได้ยังไม่ถึงคร่ึงจึงยังไม่มี ความคิดที่จะเดินทางกลับไป ดังนั้นคงจะเป็นการดีที่จะหลีกเล่ียงการติดต่อ ส่ือสารกับกรุงเทพฯ ใหม้ ากทส่ี ุด โชคดีทเ่ี มอื่ ตอนเราเดนิ ทางผา่ นสายโทรเลข ทท่ี ะวายนนั้ สายอยใู่ นสภาพทเ่ี ปน็ อยโู่ ดยปกตนิ นั่ กค็ อื “สายไมว่ า่ ง” เราจงึ เดนิ ทางจากมันมาพร้อมกับเอาใจช่วยใหม้ นั ได้รับการซอ่ มแซมโดยเร็วท่สี ุด 3 พมา่ เรียก Amya – ต้นฉบบั 4 สยามเรียกวา่ ทะวาย – ตน้ ฉบับ 5 ภาคผนวก ๑๐ – ต้นฉบับ

392 บทท่ี ๑๔ คาบสมุทรมลายู Mergui หรอื ทช่ี าวสยามรจู้ กั กนั ในนามวา่ เมืองมะริด นัน้ เปน็ เมืองทีอ่ ยู่ ในความปกครองของสยามมานานกวา่ ๔ ศตวรรษ กอ่ นหนา้ ทก่ี องทพั พมา่ โดย การน�ำของพระเจา้ อลองพญา๑ จะส้รู บจนมชี ยั ชนะเหนอื สยามใน พ.ศ.๒๓๑๐ ในฐานะที่มนั เป็นเมอื งทา่ ของ Tenasserim หรือท่ีชาวสยามเรยี กว่า ตะนาว หรอื ตะนาวศรี อกี ทง้ั ยงั เปน็ จดุ เรมิ่ ตน้ ของเสน้ ทางการคา้ ขายทางบกไปยงั สยาม มันจึงนับเป็นสถานที่ส�ำคัญแห่งหนึ่ง6 ระหว่างสงครามพม่าคร้ังแรกใน พ.ศ. ๒๓๖๗ มะรดิ ตกเป็นของอังกฤษรวมท้ังเย่ (Ye) ทะวายและตะนาวศรี แตก่ าร ปลอ่ ยให้ชาวพมา่ ครอบครองไว้น้ันกค็ อื การทำ� ลายมนั น่นั เอง แทนทีม่ ันจะเป็น จดุ ตงั้ ตน้ ของขบวนคาราวานของพวกพอ่ คา้ แตท่ กุ วนั นมี้ นั กลบั กลายเปน็ ศนู ยก์ ลาง ของกลุ่มโจรปล้นสะดมท่ีมีเป้าหมายในการปล้นสะดมข้ามฟากพรมแดน ชาว สยามไมไ่ ดเ้ ปน็ ผอู้ ยเู่ บอ้ื งหลงั การกระทำ� เหลา่ นแี้ ละความเคยี ดแคน้ ชงิ ชงั ทเี่ กดิ ขนึ้ ก็ลบเลอื นไปไดก้ แ็ ต่เพยี งในความทรงจ�ำของคนเราเทา่ นน้ั ความพยายามท่ี จะฟน้ื ฟคู วามสมั พนั ธท์ างการคา้ ของเจา้ พนกั งานองั กฤษในตะนาวศรกี ต็ อ้ งสญู สน้ิ ไปโดยสนิ้ เชงิ สว่ นหนงึ่ มาจากอ�ำนาจขององั กฤษทข่ี ยายวงกวา้ งอยใู่ นสหพนั ธ์ รฐั มลายู (Straits) ทก่ี อ่ ใหเ้ กดิ เมอื งสงิ คโปรแ์ ละปนี งั และการลงมอื ปราบปราม การปล้นจี้ในทะเลท่ีเมื่อก่อนเคยแพร่ระบาดอยู่ตามน่านน้�ำบริเวณนี้ อีกส่วน หน่ึงมาจากพัฒนาการอันน่าท่ึงของการเดินเรือกลไฟ ซึ่งเป็นการปฏิรูปการ ติดต่อส่ือสารระหว่างซีกโลกตะวันออกกับตะวันตก ท�ำให้การขนส่งทางทะเล ที่เคยล่อแหลมเสี่ยงอันตรายอย่างในสมัยก่อน กลายเป็นการขนส่งท่ีราคาถูก ปลอดภยั และรวดเรว็ เชน่ ในปัจจบุ นั ๑ แปลตามตน้ ฉบบั ภาษาอังกฤษ ทีจ่ ริงอยูใ่ นสมยั ของพระเจา้ มังระ – สวป. 6 รายละเอียดเพิม่ เติมของประวัตใิ นเรือ่ งนี้ดูไดจ้ ากหนังสอื ของดร.แอนเดอรส์ ัน (Dr.Anderson) เรื่องความสัมพันธ์ระหว่าง ประเทศอังกฤษและสยามในศตวรรษที่ ๑๗ (English Intercoruse with Siam in the Seventeenth Century) ลอนดอน (London) , คแี กน พอล (Kegan Paul,เทรนซ์ และบรษิ ัท จำ� กัด (Trench and Co.,) พ.ศ. ๒๔๓๓ (ค.ศ. ๑๘๙๐) - ตน้ ฉบบั

หา้ ปีในสยาม เล่ม ๑ บรเิ วณเทอื กเขาตะนาวศรี 393

394 บทที่ ๑๔ คาบสมทุ รมลายู ขบวนเรอื หาปลาทีเ่ มอื งมะรดิ ย่ิงไปกว่าน้ันดูเหมือนว่าประชาชนในหัวเมืองเหล่าน้ีไม่เคยมีท่าทีว่าจะ ฟื้นตัวจากการเข่นฆ่าและท�ำลายล้างซ่ึงเป็นลักษณะของการกระท�ำของชาว พม่าในฐานะประเทศผรู้ บชนะในระหว่างปี พ.ศ. ๒๓๐๓ ถึง ๒๓๑๐ การเดนิ ทางข้ึนไปตามแม่น�้ำสู่ตะนาวศรีน้ันจะเห็นร่องรอยขยายตัวของพื้นท่ีเตียนโล่ง ทมี่ มี านานแลว้ เปน็ บรเิ วณกวา้ ง และจำ� นวนประชากรทเ่ี ตบิ โตขน้ึ ครง้ั หนงึ่ เคย อาศัยอยู่ ณ ท่ีซงึ่ ในปัจจบุ ันมแี ตค่ วามเวงิ้ ว่างวา่ งเปลา่ สงิ่ ทีแ่ สดงให้เหน็ ว่ามีสิ่ง ท่ีมีชีวิตเพียงอย่างเดียวก็คือปลาโลมาซึ่งเห็นก�ำลังกระโดดเป็นคร้ังคราว เพื่อ เป็นการส่ังสอนฝูงนกกระยางตามแนวโขดหินสีน�้ำเงินที่เกาะรวมกันอยู่ อย่าง เงื่องหงอย ท้ังจากรูปแบบของวัดวาอารามบางแห่งและสิ่งท่ีชาวสยามตามบริเวณ ชายแดนได้ปฏบิ ตั กิ นั มาอยา่ งสมำ�่ เสมอ ท�ำให้ยังคงปรากฏให้เหน็ อทิ ธิพลของ สยามที่เคยมีอยู่ในอดีต ความประทับใจท่ีมีต่อเมืองมะริดของพวกเราได้แปร เปลยี่ นไป ตวั ขา้ พเจา้ นนั้ ชนื่ ชมในภาพหญงิ สาวทปี่ รากฏแกส่ ายตาและไดท้ ดลอง

หา้ ปีในสยาม เลม่ ๑ 395 ใชภ้ าพลกั ษณอ์ นั งดงามของพวกเธอตามทขี่ า้ พเจา้ รสู้ กึ เพอ่ื ชกั จงู ความสนใจของ นายสขุ “นน่ี ะหรอื สวย” นายสขุ อทุ านออกมาอยา่ งเหยยี ดหยามเปน็ ทส่ี ดุ “แลว้ ท�ำไมพวกเธอจึงได้ปล่อยให้ฟันมีสีขาวล่ะ” ด้วยเคารพในความอ่อนไหวของ พวกเราชาวอังกฤษ ชว่ งนบี้ รรดา นาย ทง้ั หลายจึงพากนั มฟี นั สีขาวแต่เมอ่ื พวก เขากลับคืนสู่แผน่ ดนิ เกิดทสี่ ยาม ฟันของพวกเขาก็กลับเปลี่ยนเปน็ สีดำ� จนเหน็ ไดช้ ัดอกี ครั้ง อนั เนอ่ื งมาจากการกินหมาก และเปน็ ฟนั แบบท่ีพวกเขาชืน่ ชอบ กันเป็นชีวิตจิตใจ ข้อโต้แย้งของข้าพเจ้าต้องพบกับค�ำตอบที่เถียงไม่ขึ้นว่าถ้า หากพวกเขารกั ษาฟนั ใหข้ าวกค็ งไมม่ หี ญงิ สาวคนไหนพดู อะไรกบั เขาแนๆ่ ความ ทรงจ�ำทดี่ ที ส่ี ดุ ของนายเยน็ ทเ่ี กยี่ วกบั มะรดิ คอื โอกาสในการท�ำบญุ ซงึ่ สามารถ ท�ำได้ตามวัดวาอารามต่างๆ ที่มอี ยูเ่ ป็นจ�ำนวนมาก ตวั เขาเองก็ไดป้ ล่อยตัวให้ เคลิบเคลิ้มไปกับความงดงามทางสถาปัตยกรรมของอาคารต่างๆ เหล่าน้ัน โครงสรา้ งของมนั ยามเมือ่ ตดั กับแสงแดดยามบ่ายมองดมู เี สนห่ จ์ ับตา แต่ความ เปล่งปลั่งเจิดจ้าที่เห็นในวันนั้นเป็นส่ิงลวงตาเพราะความเป็นจริงก็คือหลังคา ทั้งหมดนั้นท�ำด้วยสังกะสีลอนลูกฟูก และการท�ำลวดลายก็ไม่ได้เป็นการแกะ สลักไม้ตามแบบท่ีมีช่ือเสียงอยู่ทางตอนเหนือของพม่า หากแต่ทั้งหมดล้วน ประกอบข้ึนด้วยการหล่อเหล็กขึ้นมาอย่างหลอกๆ เหล็กเป็นโลหะท่ีราคาถูก และทนทานดีในสภาพภูมิอากาศแถบน้ี หากเมื่อมองในเชิงศิลปะจากผู้มองท่ี ยึดม่ันการสร้างสรรในด้านสถาปัตยกรรมแล้วก็เรียกได้ว่าเป็นรูปแบบที่ยังไม่ เปน็ ทน่ี า่ พงึ พอใจนกั ในขณะทด่ี า้ นการใชง้ านกย็ งั ไมไ่ ดด้ งั ใจหวงั เนอื่ งจากสภาพ หลังคาทท่ี �ำด้วยเหล็กมผี ลใหต้ ัวอาคารร้อนระอุ ความร่มเย็นของ โบสถ์ ท่ีอยู่ ภายในวัดต่างๆ ของสยามอันเกิดจากการใช้กระเบื้องมุงหลังคาหรือท่ีในบาง กรณีใช้มุงหลังคาด้วยหญ้าแฝกหรือหญ้าคาจึงนับเป็นเสน่ห์ท่ีส�ำคัญที่สุดส่วน หน่ึงของโบสถ์ ลกั ษณะเฉพาะของเมืองมะรดิ อีกประการหนงึ่ นัน้ อยู่ท่ีเรอื มัน เปน็ เรอื ขนาดเลก็ ทมี่ ที งั้ ความงดงามนา่ ดแู ละแปลกประหลาดอยา่ งแทจ้ รงิ เรยี ก วา่ แตกต่างจากเรือชนิดอืน่ ๆ ทางแถบตะวันออกนี้โดยสิน้ เชงิ

396 บทท่ี ๑๔ คาบสมทุ รมลายู วิหารศกั ดิสทิ ธ์ทิ ี่เมอื งมะริด เรอื กลไฟทแี่ ลน่ อยใู่ นคาบสมทุ รทม่ี ชี าวจนี เปน็ เจา้ ของมชี อื่ วา่ “เศรษฐ”ี ไดแ้ วะเขา้ เทยี บทา่ เปน็ เวลานานและพาพวกเราไปยงั ภเู กต็ เสน้ ทางเดนิ เรอื ผา่ น ไปตามทวิ ทศั นอ์ นั สวยสดงดงามของหมเู่ กาะเมืองมะริด และแวะจอดท่ีท่าเรอื ของสยามท่ีเมอื งระนองและตะกว่ั ป่า วนั หนง่ึ ขณะทเี่ ราแวะจอดเรอื ทต่ี ะกวั่ ปา่ นน้ั ขา้ พเจา้ ไดล้ งเรอื เลก็ ไปพรอ้ ม คนติดตามเพื่อไปท�ำเคร่ืองหมายไว้บนหนึ่งในอุปสรรคใต้น้�ำท่ีมีอันตรายท่ีสุด ซึง่ ระเกะระกะอยเู่ ปน็ อนั มากท่ัวบริเวณปากแม่น�้ำตะก่ัวป่า มนั เปน็ เพียงต้นไม้ ต้นเลก็ ๆ จากป่าที่มีกระปอ๋ งนำ�้ มันกา๊ ชเปลา่ ๆ ครอบอยบู่ นยอดไมเ้ ทา่ นัน้ แต่ มันก็ท�ำใหเ้ ราตอ้ งใชเ้ วลางานไปกับมนั ตลอดเช้านน้ั คนติดตามคนนเ้ี ปน็ อีกคน หนง่ึ ในกลมุ่ พวกทค่ี นุ้ เคยกบั ตะวนั ออกเปน็ อยา่ งดี เปน็ คนทม่ี บี คุ ลกิ ดแี ละพดู จา เหมือนคนที่มีการศึกษา เขาได้เคยกล่าวอ้างถึง Horace๑ และบอกช่ือทาง พฤกษศาสตร์ของบรรดาต้นไม้ท่ีอยู่บนฝั่งแก่ข้าพเจ้าได้ ท่าทางเขาเป็นคนมี ความรู้ดีแต่ชีวิตกลับถูกท�ำลายด้วยสุรา เมื่อเรือส�ำเภาได้จมลงหลังจากท่ีเดิน ๑ Horace: ชอื่ กวีชาวโรมนั ผู้ประพนั ธโ์ คลงโดยใช้ภาษาอย่างสละสลวย ปี ๖๕ – ๖๘ กอ่ นครสิ ตกาล – สวป.

หา้ ปใี นสยาม เลม่ ๑ 397 ทางออกจากมอสโควม์ าได้๓ อาทิตย์ เขาก็เป็นคนหนึง่ ทจ่ี มไปกบั เรือน้ันพร้อม ด้วยคนพื้นเมืองสยามทงั้ ผหู้ ญงิ และเดก็ อีกกว่า ๖๐ ชวี ติ ซ่ึงล้วนแต่เป็นคนทไ่ี ม่ สามารถโดยสารไปในเรอื กภู้ ยั ทมี่ อี ย่แู ค่ ๒ ลำ� ได้ จากการทม่ี ันเปน็ เรอื ภายใต้ ชาตสิ ยามจึงไมม่ กี ารสอบถามใดๆ ในเรื่องน้เี กิดข้ึนเลย ผทู้ ร่ี ว่ มโดยสารมากบั เราหลายคนเปน็ คนรนุ่ หนมุ่ ทไี่ ดผ้ า่ นการเลอื กสรร มาแลว้ มที ัง้ ทเี่ ป็นรายาห์แหง่ เมอื งตรงั (Rajah of Trang) ผซู้ ึ่งได้เดนิ ทางเพื่อ ไปเยยี่ มพช่ี ายของเขาผเู้ ปน็ เจา้ เมอื งระนอง มที ง้ั พระยาสฤษดพ์ิ จนกรณ์๒ ผเู้ ปน็ เลขานุการส่วนพระองค์ของสมเด็จฯ กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ เขาได้เดิน ทางไปพม่าเพื่อสอบถามในเร่ืองวิธีการบริหารการปกครองของพม่าเพ่ือน�ำมา เปน็ ขอ้ มลู สำ� หรบั รฐั บาลสยาม มที ง้ั ผโู้ ดยสารทเ่ี ปน็ ชาวจนี รนุ่ ใหมท่ เี่ ปน็ หนุ้ สว่ น ของบรษิ ทั การคา้ จนี ในยา่ งก้งุ เขาก�ำลังเดินทางไปปนี ังเพอื่ พักผอ่ นในวนั หยุด รวมท้ังไปเย่ียมเยียนญาติด้วย เขาเรียนหนังสือท่ีพม่าแต่มีความรู้ดีเหมือนกับ เรียนมาจากประเทศอังกฤษ มีภาษาเขียนเป็นแบบอังกฤษ รวมท้ังมีความสน อกสนใจในเรอ่ื งต่างๆ ทเ่ี ป็นแบบองั กฤษไปเสยี ทั้งหมด เป็นช่างภาพฝีมือดที ัง้ ยงั รจู้ กั ชอ่ื และทอี่ ยขู่ องสถานทสี่ ดุ ยอดทกุ แหง่ ในกรงุ ลอนดอน เมอื่ เขากลา่ วคำ� ว่า “บา้ น” มันจะหมายถึงแผ่นดนิ องั กฤษ ราวกับว่าเขาไดใ้ ชช้ วี ติ ทัง้ ชวี ติ ของ เขาที่ อีตัน สแควร์ (Eation Square) และในการแข่งขันกีฬาประเภทใช้มือ เปล่าทเ่ี ราแข่งขนั กนั ตามแนวสันทรายบริเวณท่เี ราทอดสมอเรือ เขาก็เปน็ ผ้ไู ด้ รับชัยชนะเกือบจะทุกรายการ จะมีพ่ายแพ้ในบางรายการต่อนายสุขผู้เป็น แชมเป้ียนของเราเท่านน้ั ในวันที่ ๑๓ เมษายน พวกเราออกเดินทางวนรอบโขดหินทะเลสดี �ำทถี่ กู น้�ำซัดซึ่งมีต�ำแหน่งอยู่ทางตอนใต้ของเกาะภูเก็ต มีต้นไม้ข้ึนอยู่เป็นกระจุกๆ และมหี ญา้ งอกอยหู่ รอมแหรม ตรงตน้ ไมเ้ ตยี้ ๆ ทบี่ ดิ งอเพราะแรงลมจะมรี งั นก เกาะอยตู่ ามมมุ และตามรอยหนิ แยก ราวกบั วา่ มนั เปน็ ชายฝง่ั ทะเลทอ่ี ยใู่ นเมอื ง คอร์นวอลล์ (Cornwall) ในประเทศอังกฤษ กระแสน�้ำที่นพ่ี ัดแรงจัด เรือของ ๒ ตน้ ฉบบั ภาษาองั กฤษใชว้ า่ Srisdi นา่ จะหมายถงึ พระยาสฤษดพ์ิ จนกรณ์ เคยดำ� รงตำ� แหนง่ ราชเลขานกุ ารในการเสดจ็ ประพาส ยโุ รปของพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกล้าเจา้ อยหู่ วั ใน พ.ศ. ๒๔๔๐ ตอ่ มาไดร้ ับพระราชทานบรรดาศักด์ิพระยาศรสี หเทพ (เสง็ ) และพระยามหาอ�ำมาตยธิบดี – สวป.

398 บทที่ ๑๔ คาบสมุทรมลายู ร้อยเอกโลว์๑ ก็เคยเกือบจะล่มท่ีตรงหัวแหลมแห่งน้ีเม่ือปี พ.ศ.๒๓๖๘ เรา ทอดสมอในอา่ วภเู กต็ ไดเ้ มอ่ื ลว่ งเขา้ ตอนบา่ ย และพอตกชว่ งกลางคนื พวกเราก็ ขนึ้ ฝง่ั ไปเปน็ จำ� นวน ๓ ใน ๔ สว่ น พดู ถงึ ผหู้ ลบหนภี ยั ชาวจนี คนทม่ี ากบั เราจาก เหมอื งพระเจดยี แ์ ลว้ เขาไดเ้ ลอื กทจ่ี ะอยกู่ บั เราแทนทจี่ ะเดนิ ทางกลบั บา้ นทป่ี นี งั เพราะขา้ พเจา้ เสนอเงนิ ใหเ้ ขาท�ำหนา้ ทพ่ี อ่ ครวั แทนกกุ๊ คนเกา่ ทขี่ า้ พเจา้ ไดส้ ง่ ตวั กลบั บา้ นเนอ่ื งจากวา่ เขาเปน็ ไขจ้ นลม้ ปว่ ยลง จะเรยี กวา่ เขาเปน็ พอ่ ครวั ผมู้ ฝี มี อื ปรงุ อาหารเปน็ เลศิ ไดย้ าก เพราะทำ� ไดก้ แ็ ตเ่ พยี งอาหารพนื้ ๆ เทา่ นนั้ เขาสามารถ จดุ ไฟและตม้ นำ้� ได้ ขา้ วนนั้ จะหงุ โดยพวกเดก็ ผชู้ ายอนั เปน็ งานทชี่ าวสยามทกุ ๆ คนทำ� เปน็ กอ่ นสงิ่ อน่ื ใด สว่ นเรอ่ื งทตี่ อ้ งใชค้ วามประณตี มากกวา่ นคี้ งตอ้ งใหท้ กุ ๆ คนในคณะส�ำรวจร่วมแรงรว่ มใจกนั ทำ� ชาวจีนรู้จักตัวเมืองภูเก็ตในชื่อของทุ่งคา และเป็นเมืองท่ีมีชื่อเสียงมา จากดีบุก เป็นเวลาหลายศตวรรษมาแล้วท่ีภูเก็ตหรือท่ีชาวยุโรปเรียกกันว่า จังค์ ซีลอน7 (Junk Ceylon) เปน็ เมืองซ่ึงเปน็ ทีร่ ู้จกั ในฐานะเมอื งทา่ ผลิตดบี กุ ท่ีส�ำคัญที่สุดในคาบสมุทรมลายูและได้รับการกล่าวขวัญถึงจากผู้มาเยือนมาก หนา้ หลายตา เรอื่ งดีบกุ นี้เป็นเหตุแห่งการขดั แยง้ ที่คุ้นเคยกันดีระหว่างชาวสยามและ ชนชาติที่เป็นท้ังศัตรูและเพ่ือนบ้านซ่ึงก็คือพม่า ต่างฝ่ายต่างผลัดกันปกครอง ภเู ก็ตบอ่ ยเกอื บจะเทา่ ๆ ทีเ่ คยปกครองตะนาวศรี ทา้ ยที่สดุ ในปี พ.ศ. ๒๓๕๓ มันจึงตกเป็นของชาวสยาม แต่ในรายงานของกัปตันโลว์8 ในเรื่องเกาะแห่งนี้ เมอ่ื พ.ศ. ๒๓๕๗ แสดงใหเ้ หน็ วา่ เปน็ การเขา้ ครอบครองหลงั จากทจ่ี �ำนวนดบี กุ ลดนอ้ ยถอยลงไปแลว้ รายงานของเขาอา้ งวา่ ในชว่ งเวลานนั้ จำ� นวนประชากรมี อยูแ่ ทบจะไมถ่ งึ ๕,๐๐๐ คน เกือบท้งั หมดเปน็ ชาวสยาม และเมือ่ ลาดเนินเขา ทมี่ ีขนาดยอ่ ม “ถกู ปกคลุมด้วยตน้ ไมจ้ นถงึ ส่วนยอด” และทีเ่ ชิงเขาทลี่ ดหล่ัน ๑ ช่ือเตม็ วา่ Captain James Low – สวป. 7 มาจากภาษามลายวู า่ Ujong Salang “แหลมถลาง” – ตน้ ฉบบั 8 Journ. As..Soc. vol vii part 2 – ต้นฉบับ

ห้าปใี นสยาม เล่ม ๑ 399 เปน็ ระดบั ชนั้ ลงมายงั คง “ปกคลมุ ดว้ ยหญา้ และปา่ ไม”้ สงิ่ เหลา่ นน้ั จงึ เปน็ หลกั ฐานท่ชี ใ้ี หเ้ ห็นว่า พื้นทีส่ ว่ นใหญ่ของภเู กต็ ท่ใี ช้ในการทำ� เหมืองดีบกุ ซ่งึ ไดก้ ลาย มาเปน็ พนื้ ทหี่ ลายๆ สว่ นของเกาะภเู กต็ นน้ั คอื บรเิ วณพน้ื ทซี่ งึ่ เคยมกี ารทำ� เหมอื ง ในเวลาที่ล่วงมาแล้วถึง ๖๐ ปี ผลผลิตท่ีเคยท�ำได้จ�ำนวน ๕๐๐ ตันต่อปี ซึง่ ประมาณการไวใ้ นชว่ งของกัปตนั ฟอร์เรสต์ (Captain Forrest) เม่ือ ๔๐ ปี ก่อนหน้าน้ี ได้ปรากฏว่าลดลงอยู่ท่ีประมาณ ๓๐๐ ตัน ท�ำให้คาดคะเนได้ว่า บรรดาเหมอื งชน้ั นำ� ตา่ งหมดกำ� ลงั ผลติ ลงโดยสน้ิ เชงิ แตน่ า่ แปลกตรงทจ่ี ะสงั เกต ได้ว่าต่อมาพังงากลายเป็นเมืองที่ส�ำคัญของรัฐบาล และได้กลายเป็นเมืองท่า สำ� คญั ของทอ้ งถน่ิ ดว้ ย ทงั้ ทจี่ รงิ ๆ แลว้ ดบี กุ เมอื งถลางถกู สง่ ออกไปยงั พงั งา แลว้ จึงท�ำการสง่ ออกสู่ปีนัง หรอื ข้ามไปถงึ คาบสมทุ รมลายูต่อไป ชว่ งทเ่ี จรญิ รงุ่ เรอื งทสี่ ดุ ในประวตั ศิ าสตรข์ องเกาะภเู กต็ แหง่ นปี้ รากฏอยู่ ในระหวา่ งชว่ งเวลาของเจา้ เมอื งคนกอ่ น ในสมยั ทจ่ี ำ� นวนประชากรมอี ยปู่ ระมาณ ส่ีหม่ืนถึงห้าหม่ืนคน และมีการสร้างถนนออกไปยังทุกๆ ต�ำบลส�ำคัญที่มี เหมืองแร่ ในสายตาของประชนชนมองว่าเหนอื หวั ของเจ้าผู้ครองเมืองเป็นผมู้ ี กติ ตศิ พั ทโ์ ดง่ ดงั แตอ่ ยา่ งไรกด็ ภี าพการฆา่ เสอื ไดด้ ว้ ยมอื เปลา่ ของเขานนั้ เปน็ การ กระทำ� ทที่ �ำให้เขายงั คงอยูใ่ นความทรงจำ� เสมอ อ่าวจอดเรือท่ีทุง่ คา