Мұхаммед Қайдар Дулат Тарих-и Рашиди

мұхаммед Қайдар дулат Тарих-и Рашиди Алматы 2015

ӘОЖ 94(100)-05 КБЖ 63.3(0)4 M 79 Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы бойынша жарық көрді. М 79 Мұхаммед Қайдар Дулат Тарих-и рашиди. — Құрастырушы – М.Қойгелді. Алматы: «Қазақпарат», 2015 — 494 б. Ақылдастар алқасы: M.Жұрынов (төраға), М.Мырзахметұлы, Х. Әбжанов, Ә.Дербісәлі, Б.Kәрібаев, M.Қойгелді, М.Ысқақбай, М.Сарыбеков, М.Дайырбек, Ғ.Tұяқбаев, С.Қосан, И.Жеменей Парсы тілінен қазақшаға аударған И. Жеменей. Өлеңдерді аударғандар: ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері Қадыр Мырза-Әлі мен Мәдениет саласының үздігі, ақын Өтеген Нұрмағамбетов. ISBN 978-601-03-0376-8 ӘОЖ 94(100)-05 КБЖ 63.3(0)4  М.Қ. Дулат қоғамдық қоры, 2003. ISBN 978-601-03-0376-8  «Қазақпарат», 2015  Барлық құқықтары қорғалған.



Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: “Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы. Қазақ – тек бірігу, бірлесу жолында келе жатқан халық”.



Қазақ хандығының туы көтерілген Қозыбасы биігі осы!



Мырза Мұхаммед Қайдар еңбегіндегі қазақ тарихы Мұсылманша 952 жылы зул-һәже айында, яғни қазіргі біз қабылдаған жыл санауы бойынша 1546 жылы 3 наурыз күні аяқталған, басқаша айтқанда, осыдан төрт жарым ғасырдан астам уақыт бұрын жазылған Мұхаммед Хайдар ибн Үсейін Көрегеннің (Алла оның жанын жәннатта қылғай) «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінің біздің санамызға тигізер ықпалы неге әлсіремей, керісінше күшейе түсіп отыр? Бұл, тарихшы­ғалымның өз сөзімен айтқанда, бүгінгі зерттеушілердің «дарындылығы мен намысқойлығынан» ба, жоқ әлде хас асылдан басқаны жуып­-шайып өте шығатын өмірдің өзінен туындаған табиғи қоғамдық рухани сұраныс па? Біздің түсінігімізше, бұл арада осы айтылған екі себеп те бар және олардың болуы­ толық табиғи құбылыс. Мырза Мұхаммед Қайдарды бізден, яғни халқымыздың рухани мәдениетінен алыстатуға ешқандай да қисын жоқ. Неге? Біріншіден, Мырза Мұхаммед Қайдар ­біздің отандасымыз. Ол өмір сүрген XVI ғасырда, ұлы ғалымның өзінің сөзімен айтқанда, «Қытай шебі мен Ферғана өңірі» арасында тіршілік құрып, түрлі ірі тайпалық одақтардан тұрған түркі халқы бүтін бір ортағасырлық этнос болатын, олардың арасында кейінгі ғасырларда пайда болған шекара, тілдік, психологиялық және басқа алшақтықтар әлсіз еді. Бұған қосымша XV ғасырда өмірге келген Қазақ хандығының бесігі Жетісу Мырза Мұхаммед Қайдар тарихын баяндаған Моғолстан елінің бір бөлігі болатын. Ұлы ғалым Жетісуға, Қыпшақ даласына, оның елінің салт-д­ әстүріне, Қасым хан сияқты кемеңгер билеушілеріне аса үлкен ілтипатпен қарады. Өз шығармасында моғол билеушілерінің қазақ хандарымен болған өзара жылы қатынасын үлкен ілтипатпен және жылылықпен баяндады. Екіншіден, Мырза Мұхаммед Қайдар Дулат тайпасынан. Ал Н. А. Аристовтың көрсетуінде қазақ елінің құрамындағы Дулат тайпасының саны XIX ғ. соңына қарай қырық мың шаңыраққа жеткен. Дулат жұртының моғолдар мемлекетінің саяси өміріне белсенді түрде араласып, хандық билікке үлкен ықпал жасауы XIV ғасырдың екінші жартысына тұс келеді. Шығыс Түркістандағы моғолдар династиясының негізін қалаушы Тоғылық Темір ханның билігі тұсында соңынан басқа әмірлерді ертіп ислам дінін бірінші болып қабылдаған Әмір Түлек осы Дулат тайпасынан. Ол жөнінде Мұхаммед Қайдар: «Таң атқан соң маған немере ата болып келетін Әмір Түлек мемлекеттік мәнсапта жоғары лауазымда болатын. Әуелі оны жалғыз шақырды. Ханның алдына келгенде хан шатырда бір тәжік ер адаммен отырғанын көрді. Әмір Түлек де барып отырды. Хан сөз бастап, исламға шақыруды жеткізді. Әмір Түлек жылап: “Осыдан үш жыл бұрын Қашқардың жақсыларының қолынан иман келтіріп, мұсылман болдым. Сізден қорқып, көрсете алмай жүрдім. Бұдан артық қандай бақыт болмақ” , - деді. \\Т.Р.22-б\\ Мырза Қайдардың баяндауынша, моғолдар мемлекеттілігінің, қоғамының өркениеттік негізі –­ дін. Тоғлық Темір хан моғолдар мемлекетінде ислам дінін 8

насихаттаушы қожа Шейх Жамаладдинге: «Сен жақсысың ба, әлде мына ит пе?», - деп сұрады. Шейх оған: «Иман менде болса мен жақсымын, иман менде жоқ болса, онда ит артық», - деді. \\Т.Р.19 -б\\ Хан кенет шетке барып, «анау тәжікті құрметпен атқа мінгізіп алып келіңдер», - деп біреуді оған қарай жіберді. Ал осы моғолдар мемлекетінде алғашқылардан болып Меккеге барып құлшылық жасап, Мәдинада көз жұмған Әмір Құдайдад Дулат тайпасынан. Ел арасындағы деректерге қарағанда Құдайдад алты ханды моғол тағына отырғызған аса беделді адам болған. Бұл тарихи тұлға Мұхаммед Қайдардың тікелей арғы тегінен еді, діни қызметінде Самарқанның билеушісі Ұлықбектің қолдауына сүйенген. Енді Мырза Мұхаммед Қайдар еңбегінде моғолдар мемлекетінің, оның билеушілерінің өмір жолын баяндап қана қойған жоқ, сонымен бірге ортаазиялық кеңістікте кезінде еркін бой көтеріп, дүниеге өзін танытып, соңын ала ел билеушілерінің тынымсыз өзара қырқысу нәтижесінде құлдырап жойылу жолына түскен ортағасырлық феодалдық мемлекеттің қайғылы тарихын жазып, кейінгі ұрпақтарға қалдырды. Мырза Қайдардың пікірінше тарихшылардың борышы ­ұрпақтардың шежіресін қандай болмасын сол қалпында баяндап беру. «Біз патшалардың тек жақсы мінезін ғана жазып, бөтен қылығын жасырып қала алмаймыз, барлық болған оқиғаны түгел баяндап, әлем жұртына танымал етіп, тарихта қалдырамыз. Кейінгі ұрпақ өз ата­ бабасының тегін ғана біліп қоймай, сондай-­ақ жағымды мінезбен бірге ұнамсыз қылықтардың да қандай пайда-­зиян әкелгендерін бағамдап, келешектегі өмірінде қандай нәтиже берерін де болжап отыруға тиіс». Осы айтылған пікірге өзектес Мырза Қайдар тарихының географиялық ауқымы кең. Одан маман тарихшылар Қытай, Үнді, Ауғанстан, Пәкістан және Ирак сияқты мемлекеттердің тарихына байланысты көптеген фактілік материалдарды кездестіре алады. Дегенмен «Тарих-и Рашиди» ең алдымен Орта Азиялық кеңістікті мекендеген түркі халықтарының XIV-XVI ғасырлардағы жүріп өткен жолының шежіресі. Олай болса ірге тасын Бұмын, Істеміс, Елтеріс қағандар қалаған түркі өркениеті бұл тарихи кезеңде қандай процестерді бастан кешіруде еді? Мұхаммед Қайдар түркі халықтарына тиесілі қандай тарихи оқиғаларды өз қаламына арқау етті? Бар болғаны екі ғасыр ішінде, яғни XIII-XIV ғасырларда Орталық Азияны мекендеген түркі халықтары екі бірдей империяның (Алтын Орда және Әмір Темір) пайда болып, салтанат құрып, артынан ыдырауының куәсі болды. Сонымен бірге қанды қақтығыстарға толы бұл тарихи кезеңнің аяқталуы жеке аймақтарда пәрменді түрде ұлттық құрылымдардың қалыптасуына ұласты. «Тарих-и Рашиди» авторының өзбек, өзбек-қазақ және өзбек-қырғыз терминдерімен қатар түрікмен, дулат, қаңлы, жалайыр, барлас сияқты ұлыс және тайпалық атауларды тең қолдануы осы тарихи процестің айқын көрінісі болатын. Бірақ, өкінішке орай, бұл жеке ұлттық құрылымдардың да қалыптасу процесі сәтті, жеке халықтардың табиғи мүддесіне сай қарқында және бағытта жүрді деп айтуға негіз жоқ. Түркі халықтарының, оларды билеуші Шыңғыс тұқымдарының өзара қанды қақтығысулардан, саяси билік үшін тынымсыз күрестен әбден шаршап- шалдыққаны соншалық, олар енді қайтіп Алтын Орда немесе Әмір Темір империясы сияқты қуатты мемлекеттік жүйені құруға шамасы келген жоқ. Кезінде әлемдік дамуға қуатты ықпалы болған Түркістанның ендігі уақытта тәуелсіз өркендеу мүмкіндігінен айрылып Шығыс “қытайлық” және Батыс “орыстық” болып бөлініп кетуі сондай құлдыраудың айғағы болса керек. Мұхаммед Қайдар айтқандай: «Моғолстан гүлденген уақытында білімді адамдар және кәмәлетке жеткен ел көп болған. Тарихты зерттегендер баршылық болған шығар. Сөйте тұра, қазір жүз елу жылдан астам уақыт өтіп, ол елден жазба шығарма да қалмаған. Гүлденген барлық қалаларында ойраннан кейін қамал, қорған бәрі күйреген. Тек қана кейбір қалалар мен елді мекендерде әрбір жерлерінде ойраны шыққан мұнара мен қамалдардан басқа ешқандай із қалмаған». \\Т.Р.2-2-б\\ 9

Мырза Мұхаммед Қайдар өз еңбегінде Моғолстан хандары мен сұлтандарының билік үшін тынымсыз таласын баяндап қана қойған жоқ, сонымен бірге ол барлық ұлы ғалымдар сияқты өзі зерттеген тақырып үлгісінде жақсылық пен жамандықтың, білім мен надандықтың өзара мәңгі үзілмес егесінде иманға жүгінеді. Ол еңбегінде: «Иманның ақиқаты ғайыпқа иман келтіру. Ал, бұл дәулетке жету ақыл жолымен мүмкін емес»,-дейді. \\Т.Р.10-б\\ Мырза Қайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегі шығыс классикалық тарихнамасы үлгісінде жазылған жұмыс. Автор ол жөнінде: «Мен шарасыз және әлсіз халімді түсіне тұрып, өзімнің білімге жұтаң қаламымды бай мұраға бұрып, бұл еңбекті жазуыма мынадай қажеттілік негіз болды. Егер мен естіген тарихи фактілер мен өзім зерттеп білген мұсылман моғол хандары жөнінде жазу ісіне белсенділік танытып, қолыма қалам алмасам, кейінгі ұрпақ бұл тарихтан мақрұм қалатын түрі бар. Ал егер бұл істі білімді бір топқа жүктесем, олар үлкен қиындыққа тап болар еді. Өйткені олар хандардың ахуалы мен жағдайын анық біле бермейтін. Ал мендей пенденің көп уақыты олармен қатынас жағдайда өткен сондықтан да бар мүмкіндігімше осы оқиғаларды шарасыз беттерге, қуатсыз қаламыммен түсірдім», - дейді. Мырза Қайдар өз еңбегіне дерек көзі ретінде ғылыми ортада мәлім болған еңбектерді түгелдей пайдаланбаса да, олардың негізгілерін тартқандығы анық. Автордың өзі олардың ішінен Қожа Рашид ад-дин Фәзлоллоның «Жами әт- тауарихын», Һәмдолла Мұстауфидің «Тарих-и Гузидесін», Маулана Шәрафаддин Әли Йәздидің «Зафарнамасын», Маулана Абдол Рәззақтың «Тарих-и Мәнзумын» және Мырза Ұлықбектің «Төрт ұлысын» бөліп атайды. Бұдан басқа Мырза Қайдар өзінің тарихи еңбегін жазу жолында «Алланың кішкентай құлы ретінде жастайымнан ата-бабалардың өткен өмірін білу үшін моғол елінің әмірлері мен ақсүйектерінен сұрастырдым», - деген ойды айтып, олардың көбінің жасы жүзді алқымдап қалған қариялар болғандығын білдіреді. Ғалым өткен тарихты баяндаушылардың арасынан өз әкесін бөліп айтады. «Менің әкем (оған Алланың нұры жаусын!) және оның бауырлары – менің ағаларым (оларды Алланың өзі жарылқасын!) хандар жайында сенімді рауаяттарды айтып беретін еді. Одан бері талай уақыт өтіп, олардан ешкім де өмірде қалған жоқ», – дейді.\\Т.Р.2-2-б\\ Міне, бұл айтылғандар Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашидиді» жазуға үлкен арнайы даярлықпен келгендігінен, сондай-ақ еңбектің деректік негізі сенімді өздерден алғандығынан біраз хабар берсе керек. Мәселен, автор еңбегінде Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы жөніндегі деректік материалдарды Қазақ хандығында 24 күн бойы қонақтап қайтқан Сұлтан Саид ханның өзінің аузынан бір емес, бірнеше рет естігендігін білдіріп: «Қасым хан Саид хан алдына келгенде құрметтегені сондай, хан өмірінің соңғы сәтіне дейін оны ұмытқан емес. Әрқашан сырласа қалғанда хан оны еске алып (Алланың нұры жаусын оған): “Қасым хан асқан мәрт адам болған” \\Т.Р.2-189-б\\ деп отыратын және онымен қалай танысқанын баян ететін-ді. Зерттеуші мамандардың Мұхаммед Қайдар еңбегінің ең алдымен қазақ халқы мен қазақ хандығының қалыптасу барысы мен мезгілін анықтауда өзге еңбектермен салыстырғанда ерекше орын алатындығын бөліп айтуы, әрине, әбден орынды. «Тарих-и Рашидиде» келтірілген дәлелді де нанымды фактілер қазақ халқы мен оның мемлекеттілігінің қалыптасуы барысында XIV-XVI ғасырлардағы тарихи оқиғалардың шешуші кезең болғандығы туралы пікірді негіздей түседі. Біз бұл арада кеңінен мәлім Жошы тұқымы Жәнібек пен Керей сұлтандардың Әбілқайыр ұлысынан бөліне көшуі, Жетісуға жетіп қазақ хандығының ірге тасын қалауына байланысты фактіге тоқталмай-ақ қояйық, бұл түрлі зерттеу еңбектерінде белгілі дәрежеде талдауға алынған фактілер. «Тарих-и Рашидиде» жете көңіл аударуға лайық термин ол «қазақ» немесе «қазақлық». Мұхаммед Қайдар бұл сөзді жұмысында бір емес бірнеше рет пайдаланады. Алғаш рет ол бұл терминді Уайс хан өмірінің бастапқы кезеңіне арналған 1-кітаптың 29-тарауында Уайс сұлтанның ағасы Ширмұхаммед ханның 10

«қазақы салт-дәстүрді ұстанғанына қарсы болғандығын» жазады. Екінші рет Сұлтан Саид хан Мансұр ханнан жеңіліс тапқан соң «Моғолстанда қазақы жүріс-тұрысқа көшті», - дейді. Ал осы «қазақы жүріс-тұрыс» деген ұғымға ол 2-ші кітаптың 33-і тарауында мынадай түсінік береді. Онда: «Әбілқайыр хан дүние салғаннан кейін өзбектердің ұлысында алауыздық пайда болды. Әркім мүмкіндіктеріне қарай қауіпсіз һәм дұрыс өмір сүру үшін Керей хан мен Жәнібек ханды паналады, олар осылай күшін нығайтты. Басында өстіп елден қашып, олардан бөлініп жарылып қалып, біраз уақыт тарығып әрі сергелдеңде болғандықтан оларды \"қазақ\" деп атады», - деп жазған. Міне, бұл берілген түсініктен аңғарылатыны, біріншіден, «қазақ» аталған жұрттың әуелде Әбілхайыр ұлысынан жарыла көшкендігі және екіншіден, біраз уақыт билеуші сұлтандар емін-еркін, орталық биліксіз өз бетінше көшіп-қонып жүргендігі. Егер қорыта айтар болсақ, «қазақы өмір салты», Мұхаммед Қайдардың айтуына қарағанда, сол тарихи кезеңдегі өзбек және моғол ұлыстарындағы өмір салтынан өзгешелігі бар. Бұл өмір сүру жүйесінің негізінде, біздің түсінігімізше, көшпелі мал шаруашылығымен ғасырлар бойы айналысып келген халықтың қалыптасып қалған өзіндік тұрмыс құру логикасы жатыр. Бұл тұрмыстың негізгі ерекшеліктерін Қасым хан Саид ханға жақындап былайша түсіндіреді: «\"Біз дала халқымыз, бұл жерде алуан-түрлі бұйымдар да жоқ, үй салу машақаты жоқ. Ең қымбат байлығымыз – жылқы және ең дәмді тағамымыз – оның еті, әрі ең сүйкімді сусынымыз – оның сүті және оның өнімдері. Біздің өлкемізде бау- бақша мен ғимаратта жоқ. Серуендейтін жеріміз – малдың жайлауы, жайлауға барып, жылқыларды тамашалаймыз, бірге сонда барып, бірер сағат қызықтаймыз”, - деп Саид ханды ертіп, үйірге жақындатып, алып барды. Барлық шаруа мен жылқыларды көрсетті. Сосын Қасым хан тағы да ханға қарап: “Менің екі арғымағым бар, екеуі бүкіл үйірге татиды”, - деп арғымақтарды алып келді. Саид хан мына екі сәйгүліктей жылқыны ешқашан көрмегенін талай рет сүйсіне әңгімеледі», - дейді./Т.Р.2-б/ Одан ары Қасым хан: «Еліміз жылқының қуатына сай тіршілік құрады. Менде осы екі арғымақтан басқа сізге лайық санайтын ат жоқ. Сондықтан да екеуін бірдей сізге тарту етуді жағдайым көтермейді. Қадірменді қонағымсыз, екеуінің бірін таңдап, қабыл алыңыз», - деп, хан екі арғымақтың әрқайсысының жеке сипатын бергенін айтады. Саид хан екі арғымақтың біреуін таңдап алғанын, оның аты «Оғылан тұрық» екенін, мұндай көркем де сүйкімді жануарды өз өмірінде бұрын-соңды кездестірмегендігін сүйсіне баяндайды. Бұдан соң Қасым хан қымыз толы шыныны ұсына отырып: «Біздің қонақ сыйлауымыз осылай, егер осы кеседегі қымызды ішсеңіз бізді қатты қуантасыз», - дейді. Саид хан бұдан біраз уақыт бұрын бір оқиғаға байланысты ішімдікті біржола қойып кеткендігін, «сертті бұзу қиын болатындығын» айтады. Оған Қасым хан: «Жаңа әлгі де айтқанымдай, біздің ең ғажап сусынымыз – қымыз, жылқының сүті. Егер бұл тілегімізді орындамасаңыз, қонақ күтуден үлкен олқылық кеткен болады. Сізге қандай қызмет көрсетіп, көңіліңізден шығу керек екендігін біле алмай отырмын. Бұл арманды қалай орындай алар екенмін?» - деп, басын төмен ұстап, жүзінен мұңайған нышан көрінеді. Өз ретінде Саид хан ашылып Қасым ханға: «Енді амал жоқ, сертті бұзамыз да қымыз ішеміз!» - деп жауап береді. Қонағының бұл ісіне Қасым хан шексіз қуанады. Сөйтіп қызу әңгімемен, Саид хан «жиырма төрт күн қатарынан қымыз ішімдігінің шынысынан [сусын] ішіп жүрді», - деп жазады Мұхаммед Қайдар Дулати. Әрине, бұл айтылғандардан Қасым хан билеген қазақ жұрты тек мал мен жайлаудан басқа құндылықтарды білмеді деген тұжырым тумаса керек. Мырза Мұхаммед Қайдар, Қасым ханның Сырдария бойындағы қалалар – Сайрам, Иәнги 11

(Тараз), Ташкент үшін үлкен күрес жүргізгендігін жазады. Бұл әрекеттен қазақ билеушілерінің бұл аймақтың стратегиялық мәнін, сондай-ақ отырықшы тұрмысқа тән құндылықтарды да жоғары бағалағандығын аңғару, әрине, қиын емес. Мырза Мұхаммед Қайдар қазақ халқы мен оның билеушілерінің жетістігіне қуанып, сәтсіздіктеріне күйінетіндігін жасыра алмайды. Мәселен ол Қасым хан жөнінде: «Қасым хан Дешті Қыпшақты түгелдей өз билігіне алғаны соншалық, Жошы ханнан соң ешкім де ол сияқты [мұнда] жоғары билікке қол жеткізе алған жоқ еді. Әскерінің саны миллионнан асатын еді», - дейді. Бұл арада тарихшының миллион деп, әрине, жалпы қазақ жұртының санын айтып отырғандығы түсінікті болса керек. Қасым хан өмірден өткен соң, Мұхаммед Қайдардың айтуына қарағанда, қазақ хандығында берекесіздік басталады. Ол жөнінде тарихшы: «Қасым хан аяғында 924 (1516) жылы қайтыс болды. Қазақ сұлтандарының арасында өзара қақтығыстар [басталып кетті]. Қасым ханнан соң оның ұлы Мамаш хандық таққа отырды. Ол шайқастардың бірінде буындырылып өлтірілді. Одан соң Әдік сұлтанның ұлы Тайыр хан таққа отырды. Ол мейірімсіздігі шектен шыққан дөрекі адам болғандықтан, саны төрт жүз мың шамасындағы елі тез арада одан теріс айналып, [шілдей] бытырап кетті. Ал [ханның] жалғыз өзі қырғыз арасында қалды. [Сөйтіп] бақытсыз азапты күйде қаза тапты. Бұдан соң тағы да отыз мыңға жуық адам Моғолстанда жиналды. Тайыр ханның бауыры Бұйдаш хан таққа отырды», - деген хабарды айта келіп, ғалым «Ең соңында сәтсіз тағдыр қырсығынан соншама көп халықтан бүгін, міне, төрт жыл болды, ешбір нышан қалмады», - деп налиды. Мұхаммед Қайдардың тарих философиясы бойынша мемлекеттік биліксіз халықтың даму, өркендеу жолына түсуі мүмкін емес. «Егер ел билеушісіз қалса бақытсыздыққа ұшырайды, ал халқы жау опасыздығынан күйреп жойылады» «Билеушісіз жаһан, бассыз тәнмен тең, бассыз тән, жолда жатқан ұлтанмен тең». Яғни патша мемлекеттің, елдің басы. Бұл арада мынадай анықтау енгізуіміз қажет. Мұхаммед Қайдар мырзаның түсінігі бойынша, кез-келген патша елдің құты бола алмайды. Ғалым: «Алла тағала әлемді жаратты және жаһанда тәртіп орнату үшін соған лайық биік тұлғалы патшалардың дәнекер болуын жөн көрді. Сонда ғана адамзат зұлымдық пен зорлықтан аман-есен болып, тіршілігін жасайтын болады. Бұл Құдайдың хикметі», - дейді. Басқаша айтқанда елдің басы мен құты – жалпы жұрттың болашағы мен берекесін ойлаған білімді кәсіби билік. Біз Мырза Мұхаммед Қайдар еңбегіндегі қазақ тарихына байланысты кейбір деректік материалдарға ғана тоқталдық. Ортағасырлық ғалымның аса маңызды еңбегінде қазақ елінің тарихына қатысты материалдар, әрине, аз емес. Халқымыздың салт-дәстүріне, қоғамдық ойы мен рухани мәдениетіне байланысты материалдар арнайы талдауға лайық. М.Қойгелді, И.Жеменей.

Тарих-и рашиди Бірінші кітап

Мейірімді һәм рахымды дұға етіп қажетін сұраған4. Жәмшид Алла атымен сияқты күнді, зерленген күртеде төртінші аспанның тағында ғаламдар Әлемді билеу тарихы және патшалығына Шол­панды басшы етіп, бақыттың пайда болуының баста- хатшылық қаламын тапқ­ ыр­лардың уы: «Ей, патшалық иесі Алла! Кімге есепші мекемесіне бақы­лаушы еткен. қаласаң патшалық бересің»1 деген «Бол-дейді. Ол бола қалады.»5 және аятқа сай мемлекеттің іргесі жойы- «Нұн, Қалам және оның жазған лудан аман қалады. Онда ауысу ны- нәрселеріне ант»6, - деп билігіне саны байқалмайды. «Кімге қаласаң, шарапатын сыйлағын. салтанат сыйлайсың»2, – деген аятқа сәйкес Алланың ұлылығы мақтауға Кеуде көтеріп, шалқайған лайық. Сондай-ақ «Кімге қаласаң патшалық бересің»3 деген аят та патшалардың басы, мемлекеттің баянды болуын сипат- тайды. Оның табалдырық топырағына ділгір Ұлылық биігі серік қосу дауынан, болды. қар­сыластықтан аулақ болған. Рухани салтанаты да қарсылық көрсету дау- Асауларға да тізе батыра қоймайды, дамайдан жырақ болған. Оның ізет табалдырығына замана сұлтандары Тасығандарға да сұрқиялық жасамайды. мүсәпірлік пен әлсіздіктен қорлық қамытын мойынына іліп,топырағына Ұлылық пен (илаһи)мені оған бас иген. Билік төңірегіндегі хан- дар ұлылық табалдырығы мен жеткізетұғын болғаны, Илаһи дәргаһысына жалбарынып Оның мүлк билігі бақилық, білімі шексіз болғаны. (Жаратушының) көркем сарайы­ ның табал­ды­р­ ығына ой мен қиял барлау жасағанда, ой-қиялдың шарықтап кеткенінің өзінде, жетер биігі тәңірінің зәулім сарайының 1 (3-сүре, 26-аят) 4 (Күрте) 2 (3-сүре, 26-аят) 5 (2-сүре, 117 -ят) 3 (3-сүре, 26-аят) 6 (сүре-68, аят-1) 14

төңірегін ғана шарпып өте алады. ісіне кесір салғаны, оның ұлылық Оның ұлылық сарай­ ының табалдыры­ даңқы Қайсар сарайын күйреткені, ғына сол биіктіктен қарағ­ анда, қиял оның жалт-жұлт найзағайы көктің мен ойдың барлаушысы тек қана шаңырақ ісінің негізін қалаған, бұлт оның ұшқынын көріп саяхат жасай секілді жомарт қолы Һатәм есімін алады. орап кеткен. Патшалар табалдырығына тәжім етіп, Көктер тағында патшалардың Сұрау жарлығына қол созар. патшасы, Жалғыз, түпсіз әзиз ізетіне, Екі дүниенің сұлтаны, пайғамбарлар Пәк, мәңгі ұлық ұлылығына. көсемі. Мөлдір пәк сәлемі жәрдем Зерттеу алаңының майдангер саналып, тақ­ уалар сәлемімен оның шабандозы, бастапқы бетінен «Пайғамбарға Алла Екі әлемнің зерттеу бәйгесін де алады. мен оның періштелерінің сәлемі Оның сарайын сыпырушы періштелер, болғай»1 - деген жазумен мөрленіп, Оның әскерінің ең кемтары Сүлейман. сәнделеді. Ғарыш тағына оның тағасы Тәж, Оның нұры киелі періштелер Аянға әмин болған, миһраж басына ие. шұғыласының сәулесінен, «Әрине, сені куә болсын деп елші етіп жібердік»2, дұшпанды күйдір­ уші Оның нәрі илаһи құдіретің ғарыштық «Тура жолға түсіру үшін елші етіп жі­ бұрышынан. бердік»3, оның дәргаһының нөкерлері Сұлтандардың сұлтанының сара­ жә­не дәргаһының серкелері өткір йына сыйл­ анған, тәж бен тағымен, семсе­рінің соққ­ ысымен «Мүшрік­ терді өлтіріңдер»4, содан от жау­ құпия сарайдың сырласы (уақытын дырған найзаның жарқылы «Әуелі Алламен бірге болғанда) Бақыт жала­ жақын ағайындарды қорқытып»5 жер уын (адам мен табиғатқа) желбір­ етіп, жүзін күпір мен шіріктің тозаңынан ең жарық жұлдыздардан биіктеу жа­ тазал­ ады. Сондай-ақ адасқандар лынд­ атып, тіреу көлеңкесін (мен қа­ даласы мен надандықта жоғалған ра-қыз­ ылға бірдей жіберілдім) жол сергелдең­дерді мына аяттың нұрына айрығының алты бағыты мен жеті «Сіздің дініңізді кемелдік шегіне жеткіздік»6. ықылымына түсіріп, оның әлемді жаул­ аушы салтанатты дабылы ең биік тұғырына (Адам су мен топырақ­ тан жаратылмай тұрып, пайғамбары­ Ол Әбтәһ шаһы, Сүлейман оның мызд­ ың пайғ­ амб­ ар болғаны) атағы­ қайыршысы, мен топырақ ылдиынан көктердің Мәруа мен Арафатқа тәжім оның биік шыңына жеткізіліп, мәңгі дәулет сәулесі. туы мен мәңгілік бақыт жалауы Адам, адамзаттың таңдаулы тұңғышы, /менің пайғамбарлық семсерім) ша­ Пәк зат дәргаһысының шаңын рықтап, ең асқақ күмбезінің қақ сүртушісі. маңдайынан өткізілген. Бәйіт: Әлемді көрсетуші алтын қап, күн кесесі, Пайғамбарларға тәж беруші, Оның ұлық шаңырағының жарық бір патшалардың салықшысы, күркесі. Мәңгі иелік патшасы, жетінші пейіш Ескендір айнасы, қызыр түнегі, қарауылы. Оның елшілік ісінің бірі, Кәсра 2 (33-сүре, 45-аят) 3 (9-сүре, 33-аят) 1 (33-сүре, 56-аят) 4 (9-сүре, 5-аят) 5 (26-сүре, 214-аят) 6 (5-сүре, 3-аят) 15

Оның айдай жүзі, қап-қара шашы. Олардың барлығына, үрім-бұтағы, сахаба­лары, әулет-зәузаттарына Ал­ Бес кезек оның патшалығы болған-ды, ланың сәлем-сал­ ау­ аты болғай. Олар таңдаулы және санаулы жандардың Кәсра, Ескендір, қаған болғандар оның кеңістігінің төрелеріне: «Айт: Мен елшілігім үшін ағайындарыма дос­ тіленшісі. тық пен махаббаттан өзге еш нәрсе сұрамаймын»3, – деп айтқын. Сондай- Көк аспанды жаратудағы мақсаты, ақ қайырымды жандар, жақтаушылар, достар мен жарандар, ақиқат майда­ Оның шексіз дәулет құсының нының күрескері, тариқат құпиясына пәк де шынайы көңілмен берілгендер, сән-салтан­ аты. әсіресе қайырымды жан­дардың көсе­ мі, жақсы-жайсаңдардың таң­дау­лысы Жәбірйіл елшілік гүлзарының тауысы «Үңгірлес болған екеуінің бірі»4, – мейірлі жолдас, көне дос әмір әл- болды, мүмінин Әбубәкір Сыдық (Алланың оған ризалық пен /4/сәлемі болғай). Аян берген кезінде сарайының бұлбұл Бәйіт: құсы болды. Ол мәртебелі әзіреттің пайғамбар­ Табандылық пен жомарттықтан сөз лық дәре­жесі биік сатылар мен аспанның миһражына көтерілгені болғанда, соншалық оның елшілік қадір- қасиетінің арқасында Адам – сәфи Сыдық Әкбәрге тең келер кім болар және Ибраһим – хәлел (Оларға Алланың сәлем-салауаты болғай) сонда. мақтаныш аяғын дөңгеленген күмбездің маңдайына ғана қойған. Уәд пен Сәуаһ пұттарының Сондай-ақ Сүлейман, Дәуіт, Жүсіп табынушы құлд­ арының өлтірушісі, сыдық /оларға сәлем-салауат болғай/ халифаттық мансабының әйгілісі, бауырластық берекетінің арқасында дұрыс пен бұрыс арасын ажырату­ ізет тәжіне және мемлекет тағына шы әмір-әл мүмінин Омар ибн Хаттаб лайық болды. Иса Мәриям оның /Алланың оған ризалығы болғай/. мүбәрәк қадамын сүйіншілеп: «Сүйін­ш­ і! Менен кейін Аһмед атты Дін күні ең биік шыңына жеткен кезі, пайғамбар келеді»1, – деп әлемнің шартарапына жар салды. Жан беруші «Алланың әмірімен өлгендерді тірілтем»2, – деді таң қалып. Иса сенің келу күндеріңді сүйіншіледі, Омар көлеңкесі – мұсылмандарға Сол қасиетті демінің құтынан өлгенге түскен күні. жан берді. Құранның таралып кеткен сүреле­ Кәлим Мұса (Әй, Алла бізді рін жинақтауға көп еңбек сіңірген, Мұхаммедтің үмметінен қыл) деуімен барлық уақытта сабыр мен ұяттың оның мәңгі дәулетінің тізгініне қол иесі болған әмір-әл мүмінин Осман созғандықтан ол нұрлы қолға ие болу ибн Аффан (Алланың рахметі жауып, бақытына жетті. оны жарылғай). Мұхаммед - зиялы қауымның көз нұры, Айтпадым ба ай мен Шолпан Жаратылыс сарай бағының гүлі. жұлдызды, Мұхаммед - барлық сардарлардың Күнге теңеп сыр-сипатын білгіздім. сардары, Айбаты мен байыбы асқан имам, дүлдүл тұлпары мен зұлфәқар Тәж сияқты екі әлемнің басына қонған. 1 (61-сүре, 6-аят) 3 ((942-с-үсрүер,е4,02-3а-яатя)т ) 2 (3-сүре, 49-аят) 4 16

семсерінің иесі, жарлық жалауын тәуһид, Алланың жалғыз екендігі желбіретуші «Талай замандар өткен – ұлылықтың айғағы. Екіншісі- емес па?»1 Лафәт өлкесінің таны- Мұхаммедке тән шариғат үкімдері- малы, ішкі-сыртқы құпиялардың (Алланың сәлемі мен салауаты сырласы, жеңімпаз арыстан-Әлі ибн болғай), кітаптың үштен бірі басқа та- Әбуталып. рихтарды «Тек қана қолы тазалардың Құдайдың уәлісі, пайғамбардың өсиеті, оған қолы жетеді»2, - деп білген, бұрынғылардың тарихын білу болып Күмәнсіз де күдіксіз болған Әлі. табылады. Бұл айқын айғақтар тарих ғылымының артықшылығы іспеттес. Дәруіштік бейнесі күн сияқты болды, Бұл ғылымның пайдалы екендігін әр түрлі топ пен жамағат мақұлдайды. Төртінші аспаннан көрініс тапты. Үмметтердің көптеген топтары тіпті барлық әлем тұрғындары бұл Ғылым, сабыр, ұят онымен түйінделді, ғылымды біледі және өздерінің Мұхаммедтің немере бауыры, құдай арыстаны Әлі. (Алланың ризалығы мен сәлемі болғай) Әрине қошамет білдіргені пайғамбардың көз қарашығы, ең қайырлы ұрпағы Бәтұлге. Ол ғарыштың ең биік сатысында ме- кендеген және екі әлем Рәббінің елшісінің бауыры еті болған. Дін ісі түбегейлі онымен аяқталды, Екеуіне де болғай, сәлем мен дұғай! Жақсы-жайсаңдарға бас болған ұлық немере ағасы, жақсылықты таңдаушы, шариғат шаңырағының тіреуі, дін үйіне ірге еткен әмір- әл мүмінин Әмзе, Аббас (олардың пәк рухын сүйіншілеп, шат қылғай) халифат тағы олардың арқасында нұрланып, сәнденді. Парасат заманасының иесі, өркені өскен да- мыту кеңістігінің әкімі, олардың барлығына Алла Тағаланың ризалығы болғай. Ендігісі бұның бәрі парасат иелерінің көздерінен сондай-ақ ғылым сахабаларының түйсіктерінен жасырын/5/ да құпия қалмасы анық. Көктен түскен қасиетті кәлам(сөз), ақ-қараны ажырататын мақтаулы Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбар Алланың ең ұлық кереметтері. Аһмед (таңдаулы) болуына айқын айғақ. Сондықтан Алланың кәламы үш сипатпен ерекшеленеді: біріншісі- 1 (76-сүре, 1-аят) 2 (56-сүре, 79-аят) 17

бабаларының өткен тарихын рауа- Мен құт және мүбәрәк болсын ят түрінде айтып береді. Оны айғақ деген себеппен зерттеушілердің бас деп қабылдап, оған жүгінеді. Әсіресе жетекшісі, сопылардың таңдаулысы, түркі елдері барлық міндеттер мен шариғаттың негізгі һәм жанама істердің жасалуын көбінесе екеуара заңнамасы мен нақыл да ақыл сөздің әңгімелерінде өткен тарихын тануда ғалымы Маулана Шарафеддин Әлі бабалар сөзін, рауаяттарын негіз етіп Иәздидің «Зафар-наме» кітабының әңгімелейді. Содан (Құлшылықтың алғысөзін бәз қалпында келтіріп ең үлкені - Аллаға құлшылық жа- отырмын. Бұл соңына дейін оның сап, оған жақын болу) дегендей, мен жазбасы әрі моңғол мен хандарының - Мұхаммед Қайдар ибн Мұхаммед ахуалы Шыңғыс ханнан Тоғлық Үсейін көреген, ел ішінде Мыр- Темір ханға дейін тарихнамаларда за Қайдар лақап атымен танымал жа­зылған. Бірақ Тоғлық Темір ханнан болған, мүмкіндіктің әрі білімімнің кейінгі хандар жәйлі еш нәрсе жазыл- аздығына қарамастан, осы үлкен мапты. Бәлкім жер жерде сөздің реті жұмысқа ден қойдым. Тағдырдың келген кезде көптігіне көңіл бөлмей- салған жүгі қаншама ауыр болғанына ақ жазылып тұрған. қарамастан ұлы тағдырға лайықты болуды қаладым. Дәл осы дәуірде Сөйтіп, мен пақыр бұл тарихтың моғол хандары мемлекет басқарудан, бастауын Тоғлық Темір хан етіп биліктен шеттеп, қол үзе бастаған қаладым. Үш себепке орай. Бірін­ еді. Моғолдар қазір де сахараны ме- шіден, Тоғлық Темірден бұрынғы кендеуде. Даңқты, гүлденген дәурен хандар туралы жазылған. Бірақ та тек ауыздан ауызға айтылып келе Тоғлық Темір ханнан кейінгілер жатқан тарихи аңыз-әңгімелерде ғана айтылмаған. Сондықтан жазуға тура сақталып қалған. келді. Тоғлық Темір ханға дейінгі белгілі тарихты қайталау «Ефраттың Осы заманда дата 951 (1544-1545) жағас­ ынан құдық қазумен бірдей» жылы. Ол хикаяларды аталған тай- еді. падан есінде сақтап қалған бірде бір адам қалмаған. Егер де мен ба- Екіншіден, Тоғлықтемірден кейінгі тыл түрде осы маңызды іске бел хандард­ ың салтанаты, мәртебесі ол шешіп кірісіп бет бұрмасам моғол жеткен өреге жете алмады. хандарының есімі түгелдей тарих беттерінен/6/ жойылып кетер-ді. Үшіншіден Моғол хандарының Қаншама ойлансам да бұл кітаптың ішінде ол Ислам мемлектіне алғаш кіріспесі мен сөз бастауын Алла мен болып ие болды. Одан кейін моғол пайғамбарға мадақ етіп көркемдеп мойнына ілініп тұрған кәпірліктен жазуға гауһарым жетер ме екен. құтылып, /7/ Ислам еркіндігінің арқасында моғол басқа елдер Махаббатқа ұрынған мен бейшара, сияқты Ислам жамағатының қата­ рына енді. сергелдең, Ал, кітаптың «Тарих-и Раши- Алланың сипаттарын қалай сөз етіп ди» аталуының да мынадай үш түрлі себебі бар. Оның біріншісі: жатайын. Тоғлық Темір хан ислам дінін ма- улана Аршәдеддиннің арқасында Мен сенің тәуһидтіңе шіркін жүрегім қабылдады. Жақын-таманда баянда- лады. дірілдейді, Екінші бір себебі: Тоғлық Темірге Сенің тек қана сөзіңді тілге тиек етсем дейін-ақ исламды Барақ хан, одан кейін Кебек хан қабылдаған еді. жарайды. 18

Алайда осы хандар дәуірінде моғол Сенен жеткен жапа да бал татыр. ұлыстарында ислам дами алмай құлдырап, жаһаннам ылдиына бет Маған бақыт болар, мені көріп қаларың, алды. Ал дәулетті Тоғлық Темір хан бақытты моғол ұлысын ислам жо- Мына пақыр менің тұтқыным деп лында толықтай алға жетелеп отыр- ды. Бұл тарихтың бастапқы беттеріне ойлағын. осы әңгіме арқау болғандықтан «Ра- шиди» есімімен бекітіледі. Менің анам, әжем және арғы әпкелерімнің бәрі де хан тұқымынан Үшіншіден, моғол хандарының шыққан, ханның әпкелері-тін. соңғысы Әбдірашид хан болғандық­ Әкем жағынан да осылай жақын­ тан, бұл тарих соның атына арнап дық туыстығым бар болатын. Оған жазылады. Осы үш себептен бұл та- қарамастан мен жетім қалып, он рих «Тарих-и Рашиди» деп аталып үш жасымда Сұлтан Саид ханның отыр. қызметінде болдым. Тіпті мені жақсы көргендігі, құштарлығы өз балалары Бұл тарих екі кітаптан тұрады. мен ағайындары арасында қызғаныш Бірінші кітап Тоғлық Темір ханның тудырды. Жиырма төрт жыл сарайын- өмірінен басталып, бүгінде хан да әр түрлі, өнер-білім, тәлім-тәрбие тағы оның атымен сәнделіп тұрған алдым, өмірім салтанатты өтті. Оқу, Әбдірашид ханның әңгімесіне тоқта­ жазу, сурет салу, өлең шығару және лады. Екінші кітапта мен пақырдың оның әдіс-тәсілі, шығарма жазу және өмірі және өзбек, шағатай тағы басқа сәндеу жұмыстарынан достарымның хандар мен сұлтандардан көрген- арасынан алдыма жан салмадым. білгендер сондай-ақ солардың тари- Басқа да өнер салаларында, мы- хынан немесе өз замандастарымның салы, көрпеше ою, дәрігерлік, оқ оқиғалары баяндалады. жону, садақ жасау, ағаш ұсталығы және құрылыс жұмыстарында аса Хақ тағалаға шүкір, өзінің шеберлікке жеттім. Осының бәрінде ерекше мейірімі түсіп мені моғол /9/Ханның мақтанарлық мүбәрәк ұлысынан тыс және бөлек бәлкім ынта-ықыласы мен көмегі дем беріп ерекшелеп, олардан тәуелсіз етті. отырды. Сонда да моғол ұлысының ішінде болған бөле мен нағашыларымның Мемлекет жұмыстарына қажет /8/ маған деген теріс көзқарастары соғыс әдістері, қазақылық пен түнгі болды. Олардың кейбіреулері тіптен жорықтар, садақ тарту, аң аулаудағы нағашы әпкелер мен ағалардың нағыз ұстазым әрі тәлімгерім ханның балалары болатын. Бұл жайында өзі болды. Аталған пәндердің көбі­ екінші дәптерде біршама айтыла- сінде ханның толық шәкірті болдым. ды. Олардың қатыгездігінің шегіне Оның балаларынан көрген тепер­ жеткені соншалық, егер де менің ішімді ханнан көрген мейір-шапа­ «Қайдар» атымның мәнін «мен де ғатыммен салыстырғанда әлдеқайда өмір бар» деп ұғынатын болса, әрине молырақ болса да бұл қысқа тарихты менің қамымды жеп өздеріне өлім ол қабыл алса да, қабылдамай таста- таңдаған болар еді. са да ханның перзентіне арнамақпын. Менен оған, онан әлем жұртшы­ Сен жұмаққа барар болсаң, лығына естелік болып қалсын. Бұл кітап оның әйгілі атына арналды Таңдар ед басқалар тамұқты. және оның қадірлі лақабы толықтай: «Ол қаған ибн Қаған, сұлтан ибн Сондықтан мына рубаина жырланар: сұлтан, Алланың сүйген құлы, қайырымды билеуші Әбу-л-Мұзафар Сенің дертпен мұңың шарасыздан Әбдірашид хан ибн әл-сұлтан әл маған жар, 19

Мобәрур қаған әл-Ғәфур әл саид әл автордың шығармасының идеялық шәһид Әбу-әл Фәтх сұлтан Саид тұғырын айқындап беретін болған­ хан». дықтан исламдық дүниетаным жә­ не өмірге деген философиялық Көп айтуға әңгімем жоқ, те­р­ ең түсінікпен ұшта­сып Құ­ ран мазмұнынан, ислам тари- Қайдарға қашан әңгіме айтуға хын, падишаһлар салтанатынан әр халықтың бабалар тарихын болар дейсің. илаһи тағдырдың шеңберімен шендестіріп зерделейді. Сол үшін Мәртебелі Әбдірашид шаһтың маңында, кітаптың кіріспе бөлімі діни, тари- хи, философиялық, жағрафиялық Қап тауы айбарлы болған. тағы басқа жалпы мәліметті қажет етеді. Мәселен Мұхаммед (с.ғ.с) Бұдан артық айтуға тілім жетпейді, пайғамбарға – «Мұстафа», Адам (с.ғ) пайғамбарға – «Сәфи», Иса (с.ғ) Айдардың айтуына қандай шек пайғамбарға – «Мәриям», Мұса (с.ғ) пайғамбарға – «Кәлим»), Ибраһим болар еді? Әбдірашид шаһтың айбын мұхиты, Қап тауының айбынына тең болған. Сенің айбарыңнан, әй патша. Бұдан артық айту мұң болар. PS: “Тарих-и- Рашиди» шығарма­ сына бастау болған бұл кіріспе 20

(с.ғ) пайғамбарға – «Хәлел» сынды І ТАРАУ. ТАРИХ-И РАШИДИДІҢ лақап есімдер өзіндік мән-мағнаға ие. БАСТАЛУЫ Дәуіт, Жүсіп, Сүлейман пайғамбарлар патшалық таққа отырған елшілері Мәртебелі, пәк жаратушы, жара- екенін айрықша назарға алсақ, тылыс бастауында: «Мен сендердің оның тарихи-философиялық терең рәббілерің емеспін бе?»2,-деп барлық ұғымдарға ие екендігін аңғарамыз. рухтарды шақырды. Кейбірін: «Алла Сондай-ақ пайғамбар тарихының қалағанын жетелеп»3, “Иә” де- сабақтастығы олардың сахабалары ген жауапқа табыстырып, бақытқа мен жақтаушылары арқылы заңды кенелтеді. Рақымға ие болмаған жалғасын тауып келе жатқанын тауқымет тобын «Алла олардың Әбубәкір (с.ғ) «пайғамбардың үңгір жүректерін, құлақтарын бітеген, әрі досы» бірінші халифа, Омар (с.ғ) көздеріне перде қойып»4, олардың «фаруқ») екінші халифа, Осман (с.ғ) маңдайына қал сияқты дақ салып, – «кең пейіл» үшінші халифа, Әлі «саңырау, соқыр» күйге түсірген5. (с.ғ) – «арыстан» төртінші халифа және Амза, Аббас сынды сахабар- Бірінші топтың жеңісінің хикметі, лар ислам тарихының аяққа нық сондай-ақ,екіншітоптыңжазалуының тұруына қомақты үлес қосқанын ке- себебін білу ақыл шеңберінен тыс. лешек падишалар мен әмірлердің Ол жайында терең ойлауға тыйым саяси ұстанымдарымен заңды салынған. Пенде оған тек қана бас сабақтастығын тауып, жалғасып июге міндетті. Сондықтан “иманды” жатпаған жағдайда Құранда Алланың жүрекпен құптап, тілмен мойындай- адам баласына берген міндеттердің ды. Иманның ақиқаты ғайыпқа иман орындамауы басталып, әділетті келтіру. Ал, бұл дәулетке жету ақыл тіршіліктің құны жойылып, адам жолымен мүмкін емес. баласы адасып өзінің қасиетінің күйзеліп, күйреуіне негіз қалайды Әуре болма бекерге ақыл-ойға елеңдеп, деп автор шығармасысының арман- мақсатын әу-бастан айқындап ала- Құдайдан басқа түк те жоқ, ештеңе ды. Кіріспеге тереңдеп үңілу үшін жағрафиялық – Арафат, Мерва, Мәна, жоқ әлемде! Вуд, Сәваһ, Әбтеһ сияқты жерлердің атауына, тарихи маңызына қанық Әу бастан (тура жолға) жетектеу болуымыз ойымызды тереңдеуге Алланың адамзақа өмір бақилық ұштай түседі. Басты таным ретінде ілтипаты. Ал, жетектеу: ғайыпқа адам өмірінің ішкі және сыртқы тал- иман келтіру болып табылады және пынысы Илаһи тағдырмен ұштасып ол (Алланың) сыйы – оны еңбекпен жатқанын есте сақтау болып табыла- табу мүмкін емес. ды. Өйткені Алла Құран кітабында: «Ей, патшалық иесі Алла! Кімге «Кәшф ол-мәһжуб» кітабының қаласаң билік бересің, кімге авторы: «Әзіреті Әлиден (Алланың қаласаң, салтанат сыйлайсың, кімге оған мейірі жаусын) таным жай- қаласаң патшалық бересің»1, – деген ын сұраған. Ол: Мен Алланы Алла аяттардың мазмұны адам тіршілігі арқылы таныдым және Алладан мен илаһи тағдырдың бір-бірімен өзгені Алланың нұрымен таныдым», ұштасып жатқ­ анын айқындай түседі. - деген екен. Сонымен жаратушы, тәнді жаратып, оның тіршілік етуін 1 (3-сүре, 26-аят) жанға тапсырды және жүректі жа- 2 (7-сүре,172-аят) 3 (24-сүре, 46-аят) 4 (2-сүре,7-аят) 5 (2-сүре, 18,171-аяттар) 21

ратып оның тіршілігін өзіне қаратты. алып келеді. Ол келгенде хан иттерге Сондықтан ақылдың тәнді тірілтуге шошқа етін беріп жатыр еді. Хан: «Әй қуаты болмайды, әрі жүректі тірілтуі тәжік, сен жақсысың ба, әлде мына де мүмкін емес. Былайша айтқандай: ит пе?» - деп айтты. Шейх: «Егер «Өлі біреуді тірілтіп, оған адамдардың иман менде болса, мен жақсымын, ішінде онымен жүретін жарық иман менде болмаса мына ит артық», қылсақ, ол, қараңғылықтарда қалып - деп бұйырды. Осы әңгімеден хан одан шыға алмайтын біреу құсаған әсерленіп, Ислам махаббаты жүрегіне бола ма? Осылайша кәпірлерге, орнығады, таяуда кеңірек баяндала- істеген істері әдемі көрсетілді1. ды. Иншалла Тағала. Жүректің жабылу-ашылуы, өрістеуі- тоқталуы (Алла тағаланың) қолында Тоғлық Темір хан Есен Бұға болғандықтан, оған жетекшілік ету ханның ұлы, Есен Бұғаның ата- мүмкін емес, өйткені одан төмен са- тегінің шежіресі былай болған: Есен тыда тұрғандардың барлығы себеп Бұға хан ибн Дәва Хан ибн Барақ пен салдардан тұрады. Ал себеп пен ибн Дәвамсу (Қара Су) ибн Мамкаи салдар ешқашан оның ілтипатынсыз ибн Шағатай бин Шыңғыс хан ибн себеп болуға жол таба алмайды. Иусукай бин Бертан ибн. Қәбәл ибн, Өйткені перде жол кесуші бола Қумше бин, Тұмәне ибн Байсұңқар алса да жол табушы бола алмайды. ибн Қайду ибн Думанин ибн Осыған дейін «Кашф ал-мәһжуб» Бұқа ибн Бұзәнжер хан – Аланқуа шығармасынан алынған. Менің одан Көрікліктің ұлы. (Аланқуа) пәк әйел артық айтуым мүмкін емес. еді. «Зафар-наменің» кіріспе сөзінде оның хикаясы былай жазылған: Мәңгіге басталған жетекшілік «Оның ішіне нұр сәулесі еніп, ол самалы есіп тұрса, одан жүрек жүкті болады. Дәл осылай Мәриям гүлзарынан иман қауызы ашылар бент Омран Жәбрейілдің демімен еді. Егер де жетекшілік ілтипаты күйеусіз жүкті болғандай екеуіде Әз болмаса, «Ад» қауымын түгелдей және Ұлық Құдайдың құдіретінен боранды желін көтеріліп жойғандай болғаны таңсық жәйіт емес». жүрек гүлзарын түбірімен қопарып тастайды. Бірде-бір жапырақ қайта О, Мәриям, өзіңнің тағдырыңды беріпті, гүлдемейді. Тағдырына сенесің Аланқуа Көріктің. Гүл бола ма самалдан шашылып гүл Бұл кітаптың мақсаты – ол қаламаса, әңгімелер емес. Бұл Бұзәнжер хан әкесіз анадан туды. Бірақ оның ана- Балта жара алмаса, отын емес сы Аланқуа Көрікліктің тегі анық, нақты болған. Барлық тарихнамалар- далбаса! да оның тегі Яфез ибн Нұхқа (ғ.с) барып тіреледі. Аланқуа Көрікліктің Герат пірі <оған Алланың аталарының әр бірінің ахуалы тарих- шапағаты тигей> айтқандай: «Абу-л намаларда бар. Сондықтан бұл жерде Жәһл Қағбадан шығады, ал Ибраһим ұзақ әңгіме керексіз. – пұтханадан. Істің болары Алланың ілтипатына қатысты, ал басқаның Бұл кітапта алғашқы айтылғандай бәрі – себеп-сылтау». тек моғол хандарының ислам дініне кіргеннен кейінгі өмір тари- Бұл кіріспенің айтайын дегені хы жазылады. Ол туралы кітаптың – Тоғлық Темір ханның ислам- кіріспесінде айтылды. ды қабылдау себебі былай болған. Шейх Жамаледдинді оның жанына 1 (6-сүре, 122-аят). 22

2-ТАРАУ. ТОҒЛЫҚ ТЕМІР олардың сүтін ішіп, елден елге ХАННЫҢ БАЛАЛЫҚ КЕЗЕҢІ шығып, аралап, бұл мақсатқа қол жеткізу керек», – дейді. Моғолдың сенімді дуалы ауыз­ дарының айтқандарынан естігенім Әмір Болатшы оның сұрағанын бар, және әкемнен, әкемнің орындап, жөнелтті. (Тастемір) ұзақ ағайындарының айтуы бойынша уақыт Моғолстан атрабын аралайды. <Алла олардың жанын жәннәтта Содан үш жүз ешкіден тек бір көк қылғай> Тоғлық Темірдің әкесі ешкі қалғанда Ширәввәл Дохтойдің Есен Бұғаның Сатилмиш Хатун атты еліне жетеді. Меңлік пен оның бәйбішесі болған. Тағы Меңлік атты баласының жайын сұрайды. Оған: басқа да әйелі болған. Сатилмиш Ха- «ұл туғанын және Дохтойдан да бір тун бедеу еді. Сондықтан ханда бала ұлы бартұғындығын, ол екі ұл бірге болмаған. Хан бірде жорыққа кетеді. тұратынын, әрі хан ұлын Тоғлық Моғолдардың ескі әдет-ғұрпында Темір ат қойған, Ширәввәлдің әйелдердің билігі бәйбішенің қолында ұлының есімі Інжу Мәлік екенін»,- болады. Егер қажет деп тапса (сарай- айтады. Қысқасы, ол амалын тауып да) ұстап тұра алады, ал, олардың Тоғлық Темірді ұрлап алады да, әмір әр қайсысын қаласа басқа күйеуге Болатшыға қарай бет түзейді. береде алады. Сатилмиш Хатун Меңліктің ханнан жүкті екенін біліп (Бұл кезде) Әмір Болатшы Ақсуда қояды. Қызғаныштан оны Ширәввәл болатын. Шағатай хан өз иеліктерін Дохтойға береді. Ширәввәл Дохтой бөліске салғанда Болатшының ата- мәртебелі әмірлердің бірі болған. сы Өртөбеге «Маңлай субені» бер- Хан жорықтан оралып, Меңлік Ха- ген. (Маңлай Субе) Күнгей бет жағы тун жәйін сұрайды. Сатилмиш Хатун болған, оның шығысы Қусан және оған: «Мен оны басқаға сыйладым», Тарбұғыр,/14/ ал батысында Самғоз - деп жауап береді. Хан: «Ол менен және Жақышман (жақсымаң) Ферғана жүкті еді ғой», - дейді. Хан осы се- уәлаятының шеткі аймағы болған. бептен ренжиді, бірақ моғол салты Ал солтүстігі Ыстықкөл, Оңтүстігі солай болған соң /13/ ештеме айтпай- Тұрфан мен Сары Ұйғырмен шек- ды. тескен. Осы аймақты Маңлай Субе деп атайды. Мұнда Әмір Болатшы Жақын арада Есен Бұға хан билік ететін. Сол заманда Бұл өлкеде қайтыс болады. Моғол ұлысы хансыз бірнеше үлкен қалалар болған. қалады. Моғол жұртында әркім өз Олардың ең үлкені Қашғар, Хотан, басымен қалады да ұлыс күйзеліске Жаркент, Касан, Ахсикент, Әндіжан, ұшырайды. Әмір Болашы (Болатшы) Ақсу, Ат Басы, Қусан еді. Әмір Бо- дулат, мен пақырдың атасы болған, ол латшы аталған қалалардың ішінде елді қайта жөнге түсіріп, тәртіп орна- Ақсуда тұратын. ту жұмысына кіріседі. Ол Тастемір (Таш Темір) есімді адамды жіберіп, Тастемір ханға жеткенде оның Дохтойды тауып, Меңліктің жүктілік жалғыз көк ешкісі қалған болатын. жайын біліп, егер де ұл туған бол- Сондықтан ол «Көк ешкі» лақабына са, ұрлап алып келуді тапсырады. ие болды. Қазірде оның бір топ Тастемір: «Бұл міндетті орындауға ұрпақтары осылай аталады. өте ұзақ та қашық жол жүру керек болғандықтан оған шамалы ауқат Ол Ақсуға таяғанда саудагерлер пен жүк тасушы ат көлігі жарамайды. керуеніне жолығады да бірге жол серік Ол үшін үш жүз ешкі сыйласаңыз, болады. Мәзарәт асуынан өтіп бара жатқанда кенет хан мұз шатқалына түсіп кетеді. Тастемір шыдамсыздана айғайға салады. Бірақ ешкім оның 23

жайын елемейді. Керуен асудан жеткізетін. Әр бір адам түрлі себеппен өтіп барып аялдайды. Тастемір, тыңдай қалса, оның әңгімесінен Бекжак есімді саудагерлердің біріне әсерленіп қалатын. келіп ханның хикаясын баян етеді. Ол бірнеше жолдастарына бұл Одан естігенім бар. Ол былай жағдайды айтып, Тастемірмен бірге айтқан: «Менің ата-бабаларым жәйлі мұз шатқалына барады. Бекжак өзі тарихта былай жазылған: Маулана төменге түсіп, ханды аман-есен Шожаеддин Маһмұд, Хафизеддин табады. Сол жерде ханнан өзіне Кәбир Бұхаридің бауыры ең соңғы мейірімділік көрсетілсін деп уәде мұжтәһед /фиқһ ғылымында ең биік алады. Одан кейін сақтық шарасын дәрежеге жеткен ғалым.ауд/болған. нақтылау үшін ханнан кешірім Қожа Хафизеддиннен кейін басқа сұрап, былай: «Егер мына шатқалдан мұжтәһед шықп­ ады. Шыңғыс хан сіз бірінші шықсаңыз, мені ешкімнің Бұхарада аялдаған кезде имамдарын шығаруға шыдамы жетпес, ал мен жиып, Шыңғыс хан салты бойынша бірінші шықсам сізді шығаруға бәрі Қожа Хафизеддинді шәһид еткен. міндетті болады» – дейді. Ханнан Ал Маулана Шожаһеддин Маһмұдты қайта-қайта кешірім сұрап, «арқан отбасымен бірге қуғындап, Қара­ таста!» – деп айқайлайды./15/ қорымға алып кетеді, Маулана Арқан тастайды. Бірінші боп ол сонда дүние салады. Қарақорымдың жоғары көтеріледі. Сонан соң ханды аласапыран кезінде оның ұлы шығарып алады. Олар бірге Ақсуға, Луб Катак /16/, Тұрфан мен Хотан Әмір Болатшыға алып келеді. Әмір арасындағы белгілі қалаға кетеді. мұнда оны хан етіп, көтереді.(Тоғлық Ол онда қадірлі, сыйлы адам болды. Темір) күн өткен сайын Моғолстанды Сол жерде бірнеше ұрпағы тұрды. түгелдей, тіпті Шағатай жұртының Олардың атарын мауланаға түгелдей басым бөлігін азат етті. Бұл жөнінде айтып берген. Әр қайсысының хал- алда баяндалады. ахуалын кеңінен баяндап берген болатын. Бірақ оның барлығы 3-ТАРАУ. ТОҒЛЫҚ ТЕМІР менің есімде қалмаған. Олардың ең ХАННЫҢ соңғысының есімі Шейх Жамаледдин еді. Ол тақуа және байсалды кісі ИСЛАМ ДІНІН ҚАБЫЛДАУЫ болған. Катакта тұрған. Құдайдың сүйген құлы маулана Бірде жұма күні жұма намазын Қожа Аһмад < қабірі нұрланғай >, орындап болғаннан кейін уағыз маулана Әршәдеддиннің ұрпағы айтып, халыққа былай: «Біз сіздерге еді. Ол ірі хожалар ұрпағынан бұған дейін көптеген уағыздар мен шыққан өте құрметті, құт-берекелі насихаттар айтсақта ешкім құлақ және тақуа адам болатын <Алла асып, қабыл ала қоймады. Енді мәлім олардың жанын нұрландырсын>. болғандай Хақ Сұбһан- Тағала осы Мен онымен жиырма жыл бойы қалаға үлкен бір бәлекет жіберді. Мен жақын қатынаста бола тұра, тек екі осы пәлекеттен құтылуға бұйрық рет олардың ғибадатханасы жұмада һәм рұқсат алдым. Бұл менің соңғы мешіттен өзге мекенде таппадым. уағызым, бүгін сіздерден рұқсат Ол барлық уақытын оңашада, өз сұраймын және қайыр болсын деп ғибадатханасының бір түкпірінде қиямет күніне дейін қош айтысқалы «құбылаға» бетін бұрып, құдайға тұрмын», - деген. құлшылық етумен отыратын. Ол өзі тектес тақуалар сөзін өте әдемі Шейх мінбеден түсті. Мешіттің азаншы оның соңынан еріп, көшейін 24 дегенде ол Шейх сөздеріне толық

сенді әрі одан өзін жол серік етуді Ақсу аймағындағы Айкөлге келді. өтінді. Шейх: «өте жақсы болар еді»,- Сол кезде Тоғлық Темір Ақсуда еді. деп бұйырды. Азаншы да жолдас оның Ақсуға келгенінде жасы он болды. Олар қаладан үш фәрсәх алтыда болатын. Он сегізде болғанда (әр фәрсәх 6 шақырым. ауд.) жерге шейхпен кездескен еді. Ол кздесу барып аялдады. Азаншы қалаға былай болған: хан аңға шықпақ барып, бір шаруаларын тындыруға болып, ешкім аңға шығудан шет шейхтан рұқсат алып, қалаға барады. қалмасын деген жарлық береді. Азаншы өзінің аталған шаруасын Аң аулап жүрген кезінде хан орындаған соң қайта ұлық шейхтың сарбаздары бір отбасы жамағатымен құзұрына баруға беттейді. Қайтып кезігеді. Сарбаздар оларды байлап- бара жатқанда орталық мешіттің матап хан алдына алып келіп, жанына жетеді. «Қайыр болсын олар хан бұйрығын бұзып аңға/18/ деген дәстүрге орай құптан намазға дайындалмай келген. Енді не істеу азан айтайын», – деді. Мешіттің керек? Хан олардан: «Сендер неге мұнарасына көтерілді. Құптан на­ менің әмірімді орындамадыңдар?» – мазының азанын айтты. Азан /17/ деп сұрады. Шейх: «Біз ойрандалған айтып жатқанда аспаннан қар Катактан келе жатқан ғаріп елміз. сияқты бірақ құрғақ бір нәрсе жауып Аң және аңның жарлығынан жатқанын көрді. Азан айтып, бір сағат бейхабармыз. Әйтпесе бұйрықты тоқтады. Салауат айтып, төменге бұзбаған болар едік», – деп жауап түсті. Байқаса мұнараның есігі берді. Хан: «Тәжіктер Адам емес», – жабылған, шығуға жол таба алмады. дейді. Ол бұл сәтте иттеріне шошқа Қайта аса сақтықпен мұнараға етін беріп отырған еді, ызалынып көтерілді. Қараса құм жауып, қаланы шейхтан: «Сен жақсысың ба, әлде түгелдей құм басқан. Бір сағат өткен мына ит пе?», – деп сұрады. Шейх соң жер беті жақындап қалған болып оған: «Иман менде болса мен көрінеді. Сақтық жасап, қараса, бір жақсымын, иман менде жоқ болса, қадамдай қалыпты. Баурайына түсіп, онда ит артық», – деді. Хан кенет үрейден дірілдеп, жолға шықты. Түн шетке барып, анау тәжікті құрметпен ортасында шейхтің жанына жетіп, атқа мінгізіп алып келіңдер деп болған хикаяны айтты. Сол сағатта біреуді оған қарай жіберді. шейх жолға шығып: «Құдайдың қаһарынан алыстау болған тәуір Моғол шейхтың алдына өз атын болар», – деді. Жылдамдықпен қаша көлденең тартты. Шейх аттың ер- бастады. тоқымына шошқа қаны тигенін көріп, одан бас тартып «жаяу-ақ барамын» Сол қала күні бүгінде құм астында – деді. Моғол оған: «бұйрық осылай жатыр. Кейде жел құмды ұшырып атқа мініп бару керек», – деп баса алып кетсе, бір мұнараның басы айтты. Маулана дәрет орамалды ер немесе бір күмбездің төбесі көріне үстіне жауып, атқа мінді. Ханның бір қалады. Көптеген рет жел соққанда шетте жалғыз тұрғанын көрді, оның үйдің төбесін ашып тастайтын. түрін мұң басқаны байқалады. Шейх Ондайда үйлерге енсең үй жиһаз­ қасына жақындағанда хан одан: дары сол қалпында тұр, үй иесі ақ «Адамды иттен артық ететін бұл не сүйекке айналған. Үйде жансыз нәрсе?» - деп сұрады. Шейх: «Иман», болған нәрсе ақаусыз қалған. Бұндай - деп жауап береді. Содан кейін жайыт көп көрінген. Айтпағымыз иман бен мұсылмандық шарттары құмның астында қалған Катак үлкен жайлы толық түсіндіреді. Сонда хан қала болған. Қысқасы шейх Катактан жыларман болып, оған: «Егер мен 25

хан болып тәуелсіздік алсам, есіңле Өйткені ол өз уәдесін орындап, болсын менің жаныма келуің керек. Ислам дінін қабылдар болар. Сол Әрине мұсылман боламын», – дейді. бақытқа сен еңбектенсең сенен бүкіл Шейхті құрметпен шығарып салады. әлем нұрға бөленеді», - деді. Осы оқиғадан кейін шейхтің әңгімесі былай болған. Шейх өсиетін айтып болғаннан кейін дүниеден өтедеді. Содан жақын Оның өте шыншыл, батыл маулана арада (Тоғлық Темір) хан болды. Әршәдеддин атты бір ұлы болған. Осы хабар Маулана Әршәдеддинге Ол да тақуа сопылар қатарында жеткенде ол Ақсудан Моғолстанға болған. (Шейх) оған: « мен бір түс атанды. Хан өте ұлы патша болған. көрдім. Онда бір төбенің басына бір Сондықтан ол өз тілегін айтпақ шырақты көтеріп келемін, /19/ Оның болып, қанша тырысса да ханмен нұрынан бүкіл Шығыс жақ жарқырап кездесу мүмкін болмады. Сонда ол кеттен. Осыдан кейін мен Ақсуда әр таң сайын хан ордасының жақын Тоғлық Темір ханға кезіктім», - деп, маңында азан айтып жататын. Бірде өткен оқиғаны ұлына баяндады. таң ертеңгісін хан қызметшісінің Менің өмірім опа етпей жатса: «Сен бірін шақырып алып, : «Естіп тұрған ол жігіттің хан болуын аңдып жүр. осы дауысты бірнеше таң болды, 26

бір кісі айғай салып тұр. Барып, болдым. Сізден қорқып, көрсете ал- алдыма алып кел», - деп бұйырды. май жүрдім. Бұдан артық қандай Маулана азанын айтып, бітірмей бақыт болмақ», – деді. Хан орны- жатып, аталған моғол жетіп келіп, нан тұрып, кошеметпен жанына маулананың кеңірдегінен ұстап, оны отырғызды. Үш кісі мұсылман бол- сүйрей отырып, хан құзырына алып ды. Осылайша әмірлерді бір-бірден келді. Хан оған: «Сен кімсің, таңғы иманға шақырып жатты. Кезек тәтті ұйқының кезінде айқайлап Жарасқа келгенде ол бас тартып бы- жатасың?» - деп сұрады. Шейх: «Мен лайша шарт қойды: «Сәнғой Бөке сол баяғы өзіңіз оған мұсылман атты бір кісім бар. Егер мына тәжік боламын деп уәде берген кісінің онымен (күресіп) жеңіп шықса, баласы едім», - дей келе, болған иман келтіремін», – дейді. Хан және хикаяны кңінен баяндап берді. Хан басқа әмірлер: «Бұл не деген ақылға оған: «Қош келдің. Ал сенің әкең қонымсыз шарт», – десті. Маулана: қайда?» - деп сұрады. Маулана: «Осылай болғаны дұрыс. Егер мен «Әкем дүниеден өткен, бұл жұмысты оны жеңе алмасам, оған мұсылман маған өсиет етті», - деді. Хан сон- болуға ұсыныс жасамаймын», – да: «Мен хан болғаннан бері осын- деді./21/. Хан мауланаға: «Мен ол дай уәде бергенім ылғи есіме түсіп кісіні білемін. Екі жасар түйені тұратын. Тек ол кісі келмей қалды. арқалап жүреді. Ол адам қатарына Енді сен хош келдің,/20/ не істеу ке- жатпайтын кәпір», – деп айтты. Ма- рек?» - деді. Сол таңда турашылдық улана: «Егер Хақ Сұбһан-Тағала күн, шапағат шығысынан шыға ба- қаласа, моғол исламды қабылдайды, стап, күпірдің қараңғы зұлматын әрине бұл бақыт менің атыма жойды. Маулана ханды ғұсыл (дәрет) тіркелетіні маған қуат береді», – деп жасатып, иман сөзін айтқызды. Хан жауап береді. Хан және мұсылман мұсылман болды. Енді олар иманды болған кісілер бұған риза еместі. жайып, Ислам дінін қалай өрістеу Көптеп жамағат жиналған соң ана керектігін әңгімелеп, былай шешім кәпірді алып келді. Кәпір алға шықты. қабылдады: Әмірлерді бір-бірлеп Маулана да ханның жанынан тұрып, шақырып алсақ, әр қайсысы ислам алға барды. Ол кәпір өз күш-қуатына дінін қабылдаса мұратқа жеткеніміз, мастанып, тәкаппарлана алға келді. әйтпесе мына: «Сондай-ақ мүшріктер Маулана оның көңілінше өте әлсіз сендермен түгел соғысқандай, сендер көрінді. Қол ұстасып қалғанда ма- де олармен түгелдей соғысыңдар»1 улана бір қолын оның төсіне қойып аятқа сай жұмыс істеу керек делінді . итергенде ол кәпір құлап, естен таңды. Бір сағаттан соң есін жиып, Таң атқан соң маған немере ата бо- иман сөзін аузына ала отырып, жы- лып келетін әмір Түлек мемлекеттік лап орнынан тұрды. Маулананың мансапта болатын. Әуелі оны жалғыз ізінен ерді Халайық қуаныштан шақырды. Ханның алдына келген- думан құрды. Сол күні жүз алпыс де хан шатырда бір тәжік ер адам- мың адам иман келтірді де шаш- мен отырғанын көрді. Әмір Түлек тарын алды. Хан өзін-өзі сүндетке де барып, отырды. Хан сөз бастап, отырғызды. Осылайша ислам нұры Исламға шақыруды жеткізді. Әмір күпір түнегіне жарық сәулесін шаш- Түлек жылап: «осыдан үш жыл ты. Ислам Шағатай жұртына жайыл- бұрын Кашғардың жақсыларының ды. Аллаға шүкір күні бүгінге дейін қолынан иман келтіріп, мұсылман Ислам дәулеті осы жоғары мәртебелі әулетінде орнықты. Аталған қуаты 1 (9-сүре, 36-аят) 27

хан бұрынғы аталары сияқтанбай арқанут тайпасынан – Қажыбекті, исламды ұрпақтары бірінен кейін қаңлы тайпасынан – Бекжакті маңлай бірі дінді күшейтуге барлық ынта- рәсімі бойынша алғы шепке жіберуді жігерін жұмсап келеді. Ол жайында жөн деп тапты. Маңлай рәсіміне орай алда тағы айтылады. алға шығып, жүрді. Бұл үш әмір жарлықты орындауға міндеттеріне Бұл хикаяны мен әзіреті маула- кірісіп кетті. /Бұл жерде ескертетін на Қожа Аһмед /қабірі нұрланғай/ жайт автор кереит, арқанут, қаңлы сенімді болған адамнан есіткен едім. үштікке «аумақ» сөзін қолданған. Бірақ моғолдар арасында Тоғлық Біз аумақ сөзін тайпа деп алдық. Темір хан маулана Әршәдеддин Бұл тұста автор «аумақ» сөзін әдейі /22/ арқасында мұсылман болды де- қолданып, олардың иелік етіп ген әңгімеден өзге хикая болмаған. отырған жер көлемін меңзеп отырған Дегенмен ол жәйлі «Зафар-наме- шығар. Ауд./ де» жазылған. Оны сол күйінде келтіреміз. Олар Хожәнд өзенінен өткен сәтте әмір Баязид жалайыр өз қауымымен 4-ТАРАУ. «ЗАФАР-НАМЕДЕН» бірге бағынышты жай танытып, өз ҮЗІНДІ. ТОҒЛЫҚ ТЕМІР ХАННЫҢ қолымен оларға қосылды. Әрі бірге Шаһр-и-сәбз шаһарына жорыққа МАУАРАННӘһР АЙМАҒЫНА аттанды./23/ Әмір қажы Берлас ЖОРЫҒЫ ЖАЙЛЫ ӘҢГІМЕ Кеш, Карши мен оның төңірегінен қол жиып, олардан қорғануға және Жоғарыда айтылып өткен шайқасуға атқа қонды. Алайда бұл оқиғалардың орын алуына бай- шешімді жөн көрмеген соң, екі ланысты Мауараннәһр елдерінің жақ әскері кездепес бұрын тізгінді жағдайының астан-кестені шыққан Хорасан жаққа бұрды. фәрд: еді. Тоғлық Темір ибн Есен Бұғахан ибн Дава хан, Шағатай хан нәсілінен Істі ақылға салып, шешер болсақ, Жете патшасы болғанды. Оған шежіре бойынша сол елдердің патшалық Есен қалу шайқасудан тәуір болмақ. тағы тиесілі болғандықтан ол өз қол астындағылар, ағайын-туыстар мен 5-ТАРАУ. нөкерлерін жиып, әскерді тәртіпке «ЗАФАР-НАМЕДЕН» ҮЗІНДІ келтірді. 761 жылдың ІІ-рабиһ ай- ында (1360 жылдың ақпан-наурыз) Саһибқыранның тышқан жылында Ел жаулау салты әмірлермен мәжілісі бойынша армандап Мауараннәһрге және оның Жейһуандария бет қойды. жағалауынан оралуы, сондай- ақ Тоғлық Темір әмірлерімен Бұл кезде Термеширин ханның кездесуі жайлы тарау дүниеден өткеніне де отыз үш жыл толған еді. ос жүз жыл ішінде Шағатай Түйсік , батырлықтан озат тұр, ұлысында сегіз хан патшалық құрған екен. Түйсік алда, батырлық екінші тұр. Тоғлық Темір хан Ташкент Адам осы екеуін бірге ұстар болса, даласындағы Хожент өзенінің маңында «Чанақ бұлақ» (Жаңа бұлақ) Жете алады биік белестерге қаласа. деген жерге жеткенде әмірлер, үкімт серкелерін жиып кеңес ашады. Кеңесе Құдіретті Дананың шүбәсіз келе мынадай шешімге келеді: Кереит даналығы әрбір істің жүзеге асуын тайпасынан – Ұлық Тоқтемірді, қандай да бір себепке тәуелді етеді. Ал кез келген мақсатқа жетуді бір 28 себепке байланыстырған. Ұлы пат­

шалық ісі осы илаһи құдіретінің Дұрыс ақылмен шара қолданған кезде, арқасында болғандықтан, оны екі адам­ и қасиетке байланыстырды. Шағыл теңізіндей жүз қосыннан Біріншісі – зерделі ақыл. Түнгі тү­ некке тап болғанда Оның нұрлы ерекше. сәулесі құтылу жолды көрсетер. Бәйіт: Бұл сөздің түйіні мынада жатқан еді, Әмір Қажы Берлас жете әскерінің Семсермен бірді-жүзді сиретер, бет алуынан үрейленіп бұрынғы жұртын тастап Хорасан бағытына Ақылмен бір қосынды күйретер. бет алған болатын. Шөлден өтіп Жейһун (Амудария) жағалауына Ал екіншісі – нағыз ерлік. Ол жетті. - қитһе: шайқас пен бүліктің толқыған тасқынында жүректілік пен табанды­ Жаһан билеуші Жәм асқан қадірлі, лық үзеңгісіне аяқ сала білу керек. Ақырет үрейі, жұлдызды шоғыр. Бәйіт: Темір несібесі көкке жеткей, Оған ұлылық иесінің мейірі болғай! Қысылтаяң іс болған жерде, Әзіреті Саһибқыран бұдан артық Жігер керек, бір пара төзім жетсе. тартына берсе, ата жұрты бір жолата астан-кестені шығатынын Мәртебе бойынша сана, батыр­ анық түсінді. Және мұралық билігі лықт­ ан алда тұра һәм биіктеу. әлсірейтін-ді. Өйткені осы жылы Сананың табыстары семсер мен оның әкесі Әмір Торағай Хақ жебенің пайдасынан молырақ кешірімінің қатарына қосылған һәм ауқымдырақ./24/ Семсердің еді. өткірлігі қаншалықты айшықты болғанымен – мына аят: «Біз саған Әке дүние салған, аға ұзақтап кеткен, анық жеңіс сыйлаймыз. Содан Ел жат қолынан әуре-сарсаңға түскен. Алла саған тағылған өткен және Қарсылас үстем, ұлыс қатерде қалған, келешек күнәлеріңді кешіріп, саған Бәлекет бүркіті қатанатын жайған. нығметтерін түгендеп, тура жолды көрсетер болады. Сөйтіп, саған Осындай жағдайда оның мүбарәк жеңіліс таппайтын жеңіс нәсіп жасы әлі жиырма бестен аса қоймап қылмақ»1. Алтын ақылдың тәлімінен еді./25/ Әрі оның пәк жүрегінің екенін үйретеді. Жебе - майдан айнасы әлі өмір тәжірибесінің ұшта­ сахнасында шамшырақтай жалтырап уымен жарқырай түсе қойған жоқ тұрса да жеңісі ойдың туралық еді. Қиындықтың түйінін шешушы шұғласының сәулесінен пайда тек қана Алланың құптауының болады. Ал, семсер дұрыс ақылға арқасында нұрлы жолға қойылып, бағынып жатса, өктемдік үкімі шексіз мейірінің құпиялы қазнасынан қабылданып, жаулардың желкесінен тауқыметті оқиғалардың шешу жолы енеді. Жебенің хабары ақылдың табылмақ еді. Мына дәстүрге сай: зердесімен болып жатса, жаудың «Барлық істерде олармен кеңесіп жүрегінен орын алады. отыр»2,- орындалып, кеңестің салты бойынша Әмір Қажының Бақыттың жалтылдаған қарашығы жүрегінің кітабына нақышталды. соғыс алаңының шаңынан үлкейе Егер мемлекет билеушісіз қала түседі, ал ұрыстың қара түнегіне қойса, әрине оның жағдайына есепсіз жарқын ақыл нұры сәуле шашады. кесірін тигізеді. Оның тұрғындары, бәйіт: азаматтары қарсыластардың қаһары 1 (48-сүре, 1-2-3-аят) 2 (сүре-3, аят-159) 29

мен айласынан мүлдем жойылар еді. тәңірінің жарық сәулесін көрген олар, салтанатпен қарсы алып, Бәйіт: құрмет көрсетіп, ханға бағынғанына мадақтаулар айтты. Сонымен әмір Басшысыз қалған Ел, жаны жоқ тән Қаражардың түмені және Кеш уалаяты мен оған қарасты аймағы сияқты, бірге Саһибқыран қарамағына өтті. Түйінді шешуші құт шараның Жаны жоқ тән, анық талқандалып арқасында сол өлкеге бет алған қаһар мен пәлекеттің сел тасқыны тоқтады. қалады. Орнына Осы өлкенің тұрғындары одан үмітін үзген игілік пен мейір «Егер де сіз Хорасан бағытына жаңбыры жауа бастады. Рубаидың: жүрсеңіз мен Кешке қайта оралғаным дұрыс болар. Ұлыстың емін беріп әрі қарай ханға барып, Әмірлермен және үкімет басшылармен жүздесіп, елді күйреуден сақтандырайық. Сөйтіп қалың жұрт жаратушының аманаты әбігерге түспесін. Қайғы сенің арқаңда шаттанады, Әмір Қажы бұл сөз Алладан түскен Ғұмыр сенің назарыңда мәңгі жасайды. аянының жемісі болғандықтан бақыт Дауыл сенің ауылыңның шаңын тозаққа иісін сезініп, ол пікірді жақсылыққа алып кетеді, жорыды. Әзіреті Саһибқыран От түгелдей тіршілік өзеніне айналады. бақыт тізгінін сол уалаятқа бұрып, Осы мазмұнға орай көрініс тапты. Алысты көре білмейтін пенделер аттанды. Хұзар мекеніне жеткенде ол әзіретке бұл жағдай ұлан-ғайыр дәулет деп ойлаған. Бірақ тағдыр мың Қажы Маһмуд шаһ Иәсуридің Жете бір тілмен мәнін жеткізген болатын. Бәціт: әскерінің алдыңғы бөлімінде жол бастаушылықта жүргенін, қалың топтың асыға алға жылжып жатқанын және қомағайлана, тістерін қайрап осы уалаятты тонап, талан-таражға Жұпарыңды таңғы самал таратпады слып, оның қазынасымен тойымсыз әзірше, арманының қаптарын толыруға осы Күте тұр саған таңғы самал өлкенің мал-мүлік, жиһаздарына желпінгенше./27/ көз тіккенін көрді. Ұрлап, талап Әзірет Саһибқыран жете әмірле­ рінің жанынан қайта оралып, қалталарын толтыруда екенін көр­ бар ықыласын ел басқару ісі мен ұлысты қорғауға жұмсайды. Ол Сәбз ді. Әзіреті Саһибқыран (Қажы қаласынан бастап Жейһун (Амудария) жағалауына дейінгі өлкеден қол Маһмуд шаһ Иәсури) қонған бақы­ жинауға жарлық берді. Қысқа мерзім аралығында үлкен әскер жиалды. Ол тының көмгімен оны жұбатып:/26/ жерден шығып, әмір Хәзр Иәсуриге қосылды. Сол кезде жете әмірлерінің «Сіз осы арада біраз аялдадыңыз. арасында алауыздық туды. Олар өз әскерлерімен ол аймақдардан Мен әмірлермен жолығып, олардың кетіп, Тоғлық Темір ордасына келіп қосылды. Әмір Баязид жалайыр өз қолдауымен ғана қазіргі жағдайға адамдарымен әзірет Саһибқыранға және Хәзр Иәсуриге келіп қосылды. керегін шешемін». Олар алға ұмтылуға қаншалықты құштар болса да, оның сөзін көктен түскен бақы санап, оның сөзіне ешқандай жоқ демей, қарсылық көрсетпей, оны тағдыр үкіміндей қабылдап сол жерде тоқтады. Әзірет Саһибқыран аман-есен жолға шықты. Ол Кешке жаткенде жете әмірлері сонда жеткен болатын. Осындай үш әмірмен жолығады. Оның маңдайынан көк 30

6-ТАРАУ. еді және өз ағайындары мен құрбы- «ЗАФАР-НАМЕДЕН» ҮЗІНДІ. Тоғлық Темірдің Мауараннәһр құрдастарынан кемел ақыл, асқан өлкесіне екінші парасат және айрықша қабілетімен жорығы туралы ерекшеленіп тұратын. Сондықтан ол Тоғлық Темір хан Мауараннәһр мемлекетінің билігіне қол жеткізу ханға үгіт-насихат және игі ниетпен үшін сансыз әскер жинап 762 жылы «1361 жылғы көктем, ат жылы» бір деме айта қойса құпталатын. жұмади-әл -әввәл айында осы өлкеге сапар шекті. Ол Холжентке Осы аралықта ол Саһибқыранның жеткенде әмір Баязид жалайыр оған бағыныштылық танытып батырлық пен батылдығы жайында бас иді. Әмір Байан Солдыз бас игендік ниетпен оны қарсы алу үшін ханға бір шама айтып жеткізген Самарқантқа дейін келді. Әмір Қажы Берлас алғашқыда қарсыласқанына болатын. Сөйтіп, ол әзіретке қарамастан тәуекел етіп ханның алдына барды. мұрагерлік мұрасы ретінде тиісті Осы аралықта хан әмір Баязидті уалаятын оған рахымшылық жасауды ұстап өлтіруге жарлық берген болатын. Әмір Қажы Берлас осыдан сұрады. Хан оны мұқият тыңдап, соң үрейленіп, қашуға бел буып, Кеш уәлаятына қарай бет алды. пікіріне қосыла отырып елші1 жіберіп Өз ұлысының бір бөлігін Жейһун (Амудария) өзенінің арғы бетіне Саһибқыранның алдына келуін талап көшірді. Жете әскерлерінің көбісі оның соңынан қуа келіп/28/ шайқас етті. Әзіреті Саһибқыран оның бастады. Осы шайқаста Жоғам Берлас қаза тапты. Әмір Қажы Хорасанға ымына орай ханның алдына келді. кетті. Ол Сәбзевар уәлаяты, Жовейн қаласы маңындағы Хораше ауылына Хан оны ізгі ниетпен қабылдап, жеткенде бір топ қарақшылар оны Айдеке бауырымен бірге қапелімде құрметтеді. Кеш уалаяты аймағы қолға түсіріп, өлтіреді. Көп ұзамай Хорасанды жаулап алғаннан кейін, және түменнің мұрагерлік иелігін әлемді жаулаушы Саһибқыранның ыза-кек семсерімен олардың бір тобы әрі оларға қарасты һәм тиістілерді өлтірілді. Содан сол ауыл (Темірдің) тартуы ретінде әмір Қажының оған тарту етті. ұрпақтарының мұрагерлік мүлкіне айналды. Оның тұрғылықты халқы Хан сол қыста Әмір Үсейінмен әлі күнге олардың жұмысшысы және іс жүргізушілері болып келеді. соғысуға бел буып, оған қарай бет Жете әмірлерінің ішінде ханға алды. Әмір Үсейін де әскерін жиып еркін кіре алатын тек әмір Хамид болатын. Ол Көлкүт тайпасынан Вәхш өзенінің жағасына келіп, ол мекенде әскерінің ордасын тікті. Хан/29/ Дәрбәнд-е Аһәниннен өтіп, сонда жеткенде екі жақтың әскері бір-бірінің қарасын көріп, сап түзеді. Осы кезде Кейхұсрау Хотлани өз қолымен әмір Үсейінді тастап, сапты бұзып, хан әскеріне келіп қосылды. Әмір Үсейін бұл жағдайды көріп, қаша бастады. Жеңімпаз хан оның артынан қуып, Жейһуннан өтіп, Құндызға дейін келді. Оның әскерлері Оның әскерлері осы өлке мен атрабындағы ел, ұлысты Һендукеш (Гиндукеш) асуына дейінгі аралықты тонады. Көктем мен жазды олар осы аймақтың төңірегінде, шеткі аудандарында өткізді. 1 Елші 31

7-ТАРАУ. жұмыстары өз арнасынан ауа «ЗАФАР-НАМЕДЕН» ҮЗІНДІ. бастағанын, осының бәрін өз көзімен көргендіктен, енді бұл жерде қалуды Тоғлық Темірдің өзінің жөн көрмеді. Ол әмір Үсейінді табу ордасына оралуы туралы мақсатында жолға шығады. Әмір Үсейін еш хабар болмағандықтан Күз түсісімен хан Самарқандқа оның жағдайына қанығайын деп бет алды. Жол жөнекей әмір Байан сахараны аралауға шықты. солдызды өлтіруге жарлық берді. Самарқанға келгенде Мауаран­нәһр­ Қысқасы, осы жағдайлар жәйлі дың билігі толығымен оның қолына моғолдардың ауызша әңгімесі мына көшкен еді. Барлық әмірлер мен шамада болған. Самарқандқа дейін нояндар шарасыздықтан оны мойын­ ғана Тоғлық Темір билігінде болған. дады. Хан сенімсіздік білдірген Бұл жайлы одан артық мәлімет жоқ. адамдарын өлтірді, ал сеніміне кіргендерге ілтипат көрсетті. Алдыңғы тарауда Тоғлық Темір хандығын құрғын әмір Болатшы Мауараннәһр өлкесін өз ұлы екендігі айтылды. Сондай-ақ Шың­ Ілияс Қожа оғланды билеуші қылып ғыс ханнан мұра етіп берген тоғыз тағайындады. Жете әскерлерінің мансап Тоғлық Темір ханның қол ішінен бәрінен озат Бекжакты қойған жарлығы жөнінде айтылған оның қызметіне тағайындады. Ал болатын. Бұл жарлық менің отба­ Саһибқыран ерекше құрметтеп сыма мұраға жеткен болатын, мен өз ұлының қасында қалдырды. өз көзіммен көрдім онда моғолша: Өйткені өтіп жатқан оқиғалар «Құндызда жазылған» деген жазу барысында ол әзіреттің батырлығы болатын. Осы жарлықта моғолдар/31/ мен ерлігінен парасаты байқалатын. Тоғлық Темірдің билігі Құндыз Сол үшін мемлекеттің істерінің/30/ аймағына дейін жүргендігіне дәлел орындалуын оның салмақты ойына етеді. Ал «Зафар-наме» жазбасынан тапсырды. Ал сонымен өзі сән- ханның 764 жылы (1362-1363) салтанат пен жеңісті күйде тақ пен қайтыс болғаны белгілі. Ел аузындағы тәж ордасына оралды. әңгімелерде, әмір Болатшы ханды қалмақтан он алты жасында алып Жеңіс қызметінде, жетістігі жанында, келген, ал ол сегіз жасында хан болған дейді. Жиырма төрт жасында дәулет жары, мұсылман болған, ал отыз төрт жасында дүниеден өткен. Оның туған Арқа сүйер құт бақыты айбынды, жылы 730 (1329-1330) болғанды. тасқан күші. 8-ТАРАУ. Тоғлық Темір Мауараннәһрдан ІЛИЯС ҚОЖА ХАН ТУРАЛЫ қайтып оралды. Жете әмірлерінің ӘҢГІМЕ басшысы болып әмір Бекжак сайланды, ал сол елдің билігін Ілияс Қожа хан жайлы моғолдар жүргізу жұмысы әзірет Саһибқыранға арасында еш мәлімет жоқ. Мен Ілияс тапсырылды. Әмір Бекжак хан Қожа хан жайлы тек өз әкемнен ғана жарлығын орындаудан бас тартып, естігенім есімде, <Алла оның қабірін елде қысым көрсету, зәбірлік, бүлік жарық қылғай>. «Зафар-намеде» ол орын алды, зорлық пен жаулық жайлы тек сөзге тиек етеді. Мен де жолына түсті. мұнда сол жазбаларды келтіремін. Айбынды Саһибқыран ханның жарлығының орындалмай мемлекет 32

9-ТАРАУ. жауабы мына мазмұнда болды, өлең: «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ «Менде тыңдар құлақ жоқ» Әмір Үсейінмен әзірет дегенге тоқталып қалғанды. Әмір Саһибқыранның Тайханға Үсейін оның /33/бірбеткей қасарыспа (Талхан) және Бадахшанға ісіне қанша ашу оты лаулап тұрса да, жағдайға қарап шыдап бағуды жөн жорығы әрі олардың көрді. падишаһларымен бейбіт келісімге келуі жайында Ер қанша мықты - күшті болса да, әңгіме Кейде-кейде ашуын жұту керек Әмір Үсейін мен әзіреті Саһиб­ сонда да. қыран бірге Құндызға аттанды. Ол жерде ел болғандарын жиып, Бадах­ Ақырында Шир Баһрам Белжуанға шан бағытына жөнелді. Олар Тай­ қарай бет алды. Осы аралықта Тоғлық ханға кеп жеткенде Аб-и шур өзенінің Солдыз бен Кейхұсрау жете әскерін бойында келісім сілекейін қайырлы басқарып, біршама жете әмірлерімен бейбіттің тәтті дәміне малындыр­ жорыққа шықты деген хабар анық ды./32/ Бәдәхшан патшаларымен болды. Темір Түмекен ұлы, Сариқ, келісімге келіп, қор­қыныштың ащы­ Шенкөм, Тоғлық Қожа Қажыбектің лығын және кез-келген сәтте бар бауыры және Көштемір Бекжак ұлы үкіметтің қабақ шытуына себеб бола тағы басқа мыңдық әмірлері және алатын қарсылықты мүлдем жойды. қосыны жиырма мың жауынгермен Жаладан Пол-е Сәнгинге дейінгі Олар одан Арһәнгқа оралды. аралықта орналасты. Ал мына жақта Өзеннің арғы бетіндегі Сали-Сарай алты мыңнан көбірек жауынгер бағытына өтіп, олар Хатланға беттеді. Мүбарак ордасында бар еді. Әзірет Одан шөлге кірді. Шөлден өтіп, Кулек Саһибқыран пәк қағиданың жақтау­ даласына қос тігеді. шысы, мынаған сай: <Алланың рұқ­сат­ ымен қаншама аз топ көп Түнде мына үкімге сай: «түнді топты жеңген>2 – деп шынайы және тынығу үшін жатарқан»1 тынығуды ықылас құлаққа жеңісті ғайыптан шабыты қалады. Әзірет Саһибқыран еститін. Әрі дәулетінің күн сай­ ын демалуға беттеп, киімін шығара артып жатқанын Илаһи құптауымен бастап, мүбарак аяғында етігінен жалтыраған айнасында жеңістің босатқаннан кейін әмір Үсейін жаң­ғырығын сенім көзімен/34/ қабылдауында болуды өтініп, адам көретін. жіберді. Өтініші мақұлданған соң мәжіліске келді. Бас қосқандар Егер әлемдегі теңіздер акуладан толып Болат Бұға мен Шир Баһрам болды. Әмір Үсейін әзірет Саһибқыранға кетсе, Шир Баһрамнан шағымын былай: «Дәл біздің жаумен бетпе бет келген Егер тауды да даланы да барыс жайпап сәтімізде ол елге қайтамын деп, ажырасқысы келіп, мәрттік пен кетсе, табандылықты келісім мен достықтан іздемейді», – деп бастады. Баққа Бақыт біреуге жар болып, қонып бөленген Саһибқыран оған түрлі насихат айтты, сөкті де, бірақ оның жүрсе, Бір тал шашына да зақым келмесі анық сонда. (Саһибқыран) екі мың батыр жауынгермен, тәуекел етіп, жауға қарай алғы шепке шықты. Екі 1 (6-сүре, 96-аят) 2 (2-сүре, 249-аят) 33

жақтың әскері «Пол-е Сәнгин» де шайқас жобасының жақсартылуы кездесті. Таңғы ас уақтың салтанат оның құптау қаламымен көңіл бетіне туы көтеріліп «таң сәріге ант»1, жазылды. «тыныш тапқан түнге ант»2 түн жалауын нысанаға алғанша соғыс 10-ТАРАУ. отының шұғыласы «жалынды от»3, – хикаясын айтып тұрған. Жаяу «ЗАФАР-НАМЕДЕН» ҮЗІНДІ әскер мен аттылының у-шуы «Жер Әзірет Саһибқыранның Пол-е сілкіндіріліп қозғалған сәтте»4 жебе Сәнгин жағалауынан ұрысқа зуылдап бара жатқанда: «жалындаған шығуы және Жете әскерінің оттай қуалап»5, – дауысын құлаққа кейін шегінуі туралы әңгіме жеткізіп жатты. найзағай оғы: «Олар­дың көздерін найзағай жұлып Әзірет Саһибқыран әмір Мұса әкете жаздады...»6, – дегендей жү­ мен әмір Мүәиед арлат және Үшқара рек көздерінде жаңғырып жатты. баһадүрдің мың бес жүз жауынгерін Шынында өткір тілдің мағнасы: мыңға татитын әр біріне бес жүз «Сонда аяқтарын, мойындарын сипай әскерді басқартып, Пол-е Сәнгиндежа бастады»7. Желге нақты дәлелдермен у қосынына қарсы қойды. Ол құт ілесіп: «Толықсыған оқиға, қандай демімен соғыс майданының шаңын толықсыған оқиға десеңші?»8, – аятқа көз сүрмесі етуді армандап жүрген сай айқын жүзеге асты./35/ мың бес жүз атты жауынгермен бақ заманында бақытқа қарай өзен Сол күні түнгі мезгілге дейін соғыс үстінен от майданына қадам басты. белдесуының батыр жауынгерлері Кектің жарқын майданында түн екі жақтан бетпе-бетке келіп, Пол-е ортасының түнегінде салмен өзеннен Сәнгин басында соншалықты алыс­ өтті. Әрі тау жаққа қарай бет алды. қандықтан бірде бір жігерлі жүрек баһадүрдің шыдам тамшысы қалма­ Келесі күні бағынбаушылардың ды. Түн ортасы ауа екі жақ әскерлері қарауылы аттардың аяғының ізінен де тізгіндерін ұрыс алаңынан қосын өзеннен өткенін байқады. шетке алып шықты. Қарсыластың Соның салдарынан оларда үрей әскерінің көптігі шектен тыс болды. пайда болды. Түн болған соң - Өлең: Сондықтан Әзірет Саһибқыран ба­ тырлық семсерін жарқын ой – Жаһан басына қара жібек жабылды, парасаттың сәулесіне жақыратпаса жеңіс бейнесін көре алмайтынын Сүрме түнек қармағына ілінді. түсінді. Сондай-ақ батырлық жебе парасат саусағынан атылмаса зуыл­ Ел жаулаушы, жауға тұсау салушы даған дауысынан жеңістің сүйінші әзірет Саһибқыран: «биік таулардың хабарын ести алмайтынын сезді. басына от жағыңыз», – деп бұйрық Сөйтіп биік ойын осы соғыс берді. Бұйрық бойынша іск кірісіп, оқиғасының дайындау барысына биік таулардың басына от жағылды. шолу жасауға жұмсады. Содан Қарсылас қосын оны көргенде таудағы от жалындары таулардағы /37/ 1 (93-сүре, 1-аят) әскерлер қарасы ма деп қорқыныш 2 (93-сүре, 2-аят) пен үрейге беріліп, табандылық 3 (88-сүре, 4-аят) пен беріктіктің аяқтары қауіптеніп 4 (90-сүре, 1-аят) дірілдеді, құты қашқандықтан қашу 5 (37-сүре, 10-аят) үзенгісіне салып, төзімділік тізгінін 6 (2-сүре, 20-аят) үрей қолына ұстатып, бақытсыздық 7 (38-сүре, 33-аят) бетін қашуға қарай бұрды. 8 (101-сүре, 2,3-аят) Жаратушының көмегімен сондай 34

қалың қол яғни бір аттыға семсер арыстандай, толқып тасыған ұшы- мен жебесі бар он жауынгердің қйырсыз селдей тау белестерінен болғанына қарамастан шайқаспай-ақ төменге қарай ағылып, Кәжрат күйрей түсті. <Алла кімді қаласа өз майданына жетіп, өмір күйретуші жәрдемімен қолдайды>1. Бәрекелді, семсер және жанды шаншитін жарқын ойдың дәл нысаны жеңіс найзамен/38/ олардың ғұмыр- ұраны болды. Өйткені алыстан лаулап тіршілігін жойып жіберді. Өлең: тұрған от жалыны кекшіл қарсылас һәм жаһанға шүйіре қараушының Сол жолда көптеп жау қаза тапты, салтанат қырманын жағып жіберді. Олар семсер мен тұлпар атты бірнеше Дала жаппай төбе мен белеске айналды. мың майдан батырлары әмірлер мен сардарлары болған. Сол жеңісті мекенге шаттық пен қуанышқа бөленіп тоқтады. Артынша әмір Үсейінде қалған қолмен жетті. Осы бағалы жеңістің самалының арасынан биік бақыт талы жаңа дәулет шежіресінің бұтағы жасылданып, нәр алды. Содан арман-тілектердің гүлзары жаңарып, айрықша бақылауға алынды. Көп­ шіліктің демеу жалауының арқасында биліктің шыңына жетті. Патшалық пен әскери сән-салтанаты бірден есейіп мыңға ұласты. Бәйіт: Қосынның барлығы қол мен көңілге қуат жиді, Саһибқыранның жаңа бақытымен есін жиді. Бір-ақ жаяу сарбаз оның ақыл-ойын Осы жеңіс әзірет Саһибқыран мәртебесін биіктете түсті. Содан ол молайта түссе, билік пен басшылық майданында өз қаулы-қарарларын кеңінен енгізуге Бір аттының күшімен бір елді болар еді мүмкіндік алдықтан өзінің екі мың жауынгерлерімен жолға шығып, жаулауға. Қәһлеғе қамалына жеткенде, Кеш пен сол аймақтың тұрғындары шат- Ғажабы Алланың ілтипатымен шадыман көңілде лек-легімен келіп медет алған оған кім тең келер әрі оның бақытты нөкірлерінің қатарына ол Алланың ізеті, таңдаулысы болса. қосылып жатты. Әзірет Саһибқыран Оған жамандық ойлаған міндетті өзінің екі мың жауынгерінен үш түрде қорланып, тағдыры теріс жүз әскерді іріктеп алып, мұбарак айналар еді. үзеңгісіне ертіп алды да қалған жеңіс таңбалы қосынын сонда қалуға Әлемді нұрландырушы шаһқа Пейілі бұйырды. Үш жүз атты жауынгерден екі жүзін әмір Сүлеймен/39/ берлас, жаман болғанға, әмір Жакуй берлас, Баһрам жалайыр, әмір Жалаледдин берлас және әмір Қорлық пен бағы қайтудан өзге ештеме Сейфеддин мен Йултемірге қосып, Кеш бағытына жөнелтті. Сонда: болмас. Жаулары абыр-сабыр болып қаша бастағанда әзірет Саһибқыран жеңіс таңбалы қосынымен қаһарлы 1 (3-сүре, 13-аят) 35

«төрт қосынға бөлініп, әр бір атты оларға шейх Мұхаммед, Байан жауынгер екі жағына жапырақты екі солдыздың ұлы жеті қосын әскерімен үлкен бұтақ байлап алып жүргенде келіп қосылды. Осы жерде жеті қою шаң көтеріледі, қарауыл тәулік аялдады. Әмір Үсейін де өз сонда болса, қаша бастайды»,- деп әскерімен онымен бірге сонда болды. бұйырды. Олар бұйрық бойынша Олар әзірет Саһибқыраның қәһлеғеге жұмысты орындап, шара тағдырға қалдырған қолы болып, кейін келіп сай іске асты. Өйткені Кеш жазығына қосылған болатын. Шир Баһрам жеткенде қою шаңды көрген Жете Кулак даласында бөлініп кеткен қарауылы үрейленіп қашып кетеді. болатын. Ол сол жерден өз еліне Олар осылай Кеш қаласына кіріп, кетіп, қырық үш күннен соң Хатлан қаланы қолға алуға кіріседі. әскерімен қайта келіп қосылды. Әмір Үсейін мен әзірет Саһибқыран БұлдаАлланыңшексізілтипатынан Барлық қолымен Хозарға бет түзеді. болған іс. Себебі патшалықтың берік Онда олар Қожа Шәмсәддиннің іркесі үшін кейде оттың жалынынан мазарына барып тағзым етіп, дін бір қосынның күйреуіне жол жолындағы оның пәк, ұлы рухынан ашылса, кейде шаң-тозаңның көкке медет сұрады. Осылайша өзінің көтерілуінен әскер талқандалып, бір Аллаға деген ықылас пен шынайы мемлекет жауланады месраһ: иманын тағы бір рет баян етті. Өлең тармағы: Тіл көзден аулақ, бұдан артық істі жасау мүмкін болмас. Бірлік барда әлемді жаулап алуға болады. Бұл кезде Илияас Қожа хан ордасы Тасарығыда орын тепкен еді. Әлгі 11-ӘҢГІМЕ. жер Кеш қаласынан төрт фәрсәх (6 шақырымға тең. ауд) арақашықтықта «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ орналасқан болатын. Мұнда әйгілі Саһибқыранның көрген түсі әмірлердің бас қосуы жүріп жатқан болатын және сан жетпес қалың қол және ондағы жақсылық да осында еді. Өйткені осы кезде нышаны және оның Ілияс Тоғлық Темір өз ордасында қайтыс Қожа ханмен шайқасуға ниеті болған еді. Ұлық Тоқ Темір мен әмір Хамид мұнда Илиас Қожа ханды, туралы әңгіме. әкесінің тағына отырғызу үшін алып кетуге келген-тін. Пайғамбар айтты <Алланың оған сәлемі болғай>: «Жақсы Әзірет Саһибқыран өзіне нөкер түс – пайғамбардың қырық алты болуға лайық жүз атты жасағымен сыйының бірі». Бақыт иесінің түнделетіп, Хозарға келеді. Таң дәулетті маңдайына Дана хакім, атты, іздеушілер жолдан жетіп, Сұбһан Алланың ілтипаты оның күн патшасы шығысқа қарай көңіл жаратылыс бастауынан бойдап, бөліп, қозғала бастады. Халық ол мына қазынасынан «Біз сені Жердегі мұбара әзіреттің келгенінен хабардар билеуші еттік»1 құнды шапанмен болып, оған келіп иіліп тағзым етіп сәндейді. Оның нұрлы ішкі айнасын жерді сүюге асықты. Ол әзірет: жарқын жеңіс сәулесі және зерделеу «Хозар мен Кештен жасақ жинауға» нұрымен нұрландырады, сонымен бұйрық берді. Сондай-ақ Қожа ғарыштың ғайыптағы құпиясы Салбериді оларға қолбасшы етті. Өзі көріне бастап, перденің сыртында айбынды әскерлермен Жекдаликке жолға шақты, ол жерге жеткенде 1 (38-сүре, 26-аят) бақытпен/40/қоныс тепті. Мұнда 36

жасырынып қалған істер оның өйткені сізге Құдай Тағала жеңіс санасынң назарында оқиғаның пайда сыйлайды»,-деп үндеген. Сол ұйқы­ болуынан бұрын қателік пердесін дан оянған сәтте қателеспегенін аша алады. Сондай-ақ ғайып әлемінің анық­тау үшін сонда отырғандардан: терезесінен адам рухы келешектің «осы уақытта біреулер бір деме ахуалын болмай жатып көре алады. сөйледі ме?»,-деп сұрады. Барлығы Бұл мұбарак хадисте жазылғандай бірдей: «жоқ»,-деді. Содан ол әңгіме қиял терезесі. Бәйіт: ғайыптан құлағына жеткендігі анық болды. Ол самал кемел мейір бағының Менің суретші қиялыма бұл мағна сүйіншілік хош иісін алып келіп, оның сенімі Алланың құптаған көме­ ұнады, гіне беки түсті. Ол жүрегі батылданып, көңілі марқайып әмір Үсейіннің Біздің сүйіктінің бейнесінен сурет қасын­ а кліп, болған оқиғаны айтып берді. салғанды./41/ Бұл хабардан соң барлығы да Жүсіп Сыддык (Алланың сәлемі бұл сүйінші хабардан арқаланып, болғай). Әкесі мен бауырларына қуанып рухтана түсті.(Аланың бір кішіпейілдік көрсетіп, мына аятқ­ а ишаратына) Бағынышты көңіл, орай: «Әке-шешесін таққа отырғыз­ сүйікті оралып қалған бір қауыздай ды. Олар оған сәждеге жығылды»1,- болғанды, ғайыптан келген хабардан деп хабар береді. Бұл оқиға болардан соң таңғы самалдың есуімен гүлдей бірнеше жыл бұрын аталған тере­ боп ашылды. зеден көрген еді. Меккені <Алла оның шарапатын бергей> мына Шаһ мен әскерді ойлап, көңілі мұңды мұбарак мазмұн: «Расында Алла пайғамбардың түсін ақиқатқа сәйкес болған, тура шығарды»2,-деген аят оның әңгімесіне тіл қатты. Сондай-ақ ал­ Сол бір қуанышты сүйінші хабардан дын-ала құдайдың айқын сөзі пай­ ғамбарлардың сұлтанының (Алланың шат болған. сәлемі оған болғай) аян қабылдаушы жүрегінде сондай жолдың яғни аян 12-ӘҢГІМЕ. арқылы нақышталып қалатыны. Ал бұл керемет, мемлекеттік істердің «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ орайына және патшалықтың мәслиха­ Әмір Үсейін мен Әмір Темірдің тына қатысты болғанда сұлтандар, жете әскерлерімен шайқасы ұлы патшалар және хандардың таққа қонуы дүниеуи мұрагерлік арқылы және олардың жүзеге асып тұрады. Әзірет Саһиб­ жеңісі туралы әңгіме қыранға болған оқиға тәрізді. Сонда ол бір қорқынышты жағдайға тап Әмір Үсейін және Әзірет /42/ болды, жау әскерінің бір қосынымен Саһибқыран патшалардың патшасы оның аз-ғана жауынгерлері қарсы ұлық һәм мәртебелі Аллаға мадағын шығып, соғысу керек еді. Бір күні айтып, шүкіршілік етіп, шаттық таңғы шәй уақытында осы жөнінде сезіммен барлық сақтықты ескере ойлап отырған. Ой үстінде оны ұйқы отырып, екі қолды жасақтап басты, бір дауыс естіді, айқын және аттарына қонды. Әмір Үсейін оң анық тілмен: «Қуана бер, қам жеме қанатты қарауына алып, соғыстың жеңімпаз байрағын көтерді. Ал 1 (12-сүре, 100-аят) әзірет Саһибқыран әр кезде ұрыстың 2 (48-сүре, 27-аят) 37

берілген жүрегі болғандықтан сол қанатты жеңіс жалауын желбіретуге өзіне ұран еткен орталық етті. Осылайша сап түзеген олар ұрысқа шықты. Жау әскері Тасрығыда қос тіккен еді. Олар да дәл осылай екі қол жасақтап, соғыс майданының сол жағын Ілияс Қожа хан мен әмір Хамид қолы сәндеді. Ал оң қанатын Тоқ Темір мен әмір Бекжак көрік беріп тұрды. Екі жақ әскерлері ызалана дөрекелік сөздер айтып, бір- біріне қарсы бет түзеді. Дәуір де жер де сілкіне түсті, Жер жүзі ұшқысы келіп тұрғандай. Аттардың кісінуі мен қосынның тозаңы, Күн нұрын да ай сәулесін де жасырды. Әскер түгелдей айғай-шуға басты, Найзаларын бұлтқа қарай желпілдетті. Екі жақтың әскері Қыбымын жебесін дұшпандарға жаудырды. мекенінде бір-бірімен жүздесті. Даң­ Өткір жебені: «Жалынды жұлдызды ғыраның дабылы, жауынгерлердің шайтандарды атуға жасадық»1 айғай-үйғайымен көк күмбезде жаң­ жүрегі қан жылағандардың халіне ғырып тұрды. Әуелі әзірет Саһибқы­ орай: «Барлығы ол үшін сәждеге ранның алдынан тәкаппарлана өзде­ жығылды»2 еселей түсті. Қарсылас рінің асқан кек-ызасын көрсету үшін қосынының баһадүрлері кек отының қарсыластардың әскері өтіп, күрес қарқынынан желдей зуылдап келіп, көлігін жарыс майданына қосты. Ал жаңбырдың суындай жерге қарай әзірет діңгек етіп, бекінген орталықта ағылып жатты. Кейбірі өмір нәрінен өз дәулетінің іргесін бекемдей түсті. айырылып қалса, кейбірі от жалынды Аталған жеңістің үзеңгісіне аяғын жебенің келтірген зақымына шыдас салып, құпталған қолдаудың арқасын­ бере алмай, жерге сұлай құлайды. да садақ пен жебеге қол созды. Соғыс майданының сол жақтағы қолын әліп Жауынгер желсіз-ақ кек отынан (арабшада –әліп әрпі тік таңба-ауд), оң жақтағысын дал (арабшада –дал жалындады, әрпі екі ұшты шеңбер тәрізді таңба, нұн әрпі дөңгеленген шеңбер-ауд) Жебе жарасы абыройын қандай сияқты түзеді. Бәйіт: жерге түкті. Жебесі әліп, нұн мен дал қуысынан, Өлгендер арасында Беһрин қа­ уымынан даңқы екі жауынгер Жаман пейілдінің төсіне болды. Олар кек теңізінде адам зуылдатқан./43/ Жаунгерлер шаһтың үкімімен 1 (67-сүре, 5-аят) айдың айналасындағы жұлдыздай 2 (12-сүре, 100-аят) аспан садағынан лап етіп, от шашқан 38

жейтін кит болған. Ал шайқас дір оғлан, әмір Хамид және әмір тоғайында піл аулайтын арыстан Жүсіп қожа тұтқынға алынды. болған. Сондықтан оларды шаһ да Бірақ ханға құрмет көрсету салты әскерлерде оған арқа сүйеп, өздеріне бүкіл түркілердің арасында нық сүйеніш пен мақтаныш еткен. Және орын алғандықтан ханды (Ілияс жараланып құлағандар Тоқтемір қожа) тұтқынға түсірген бір топ баһадүр, Бекжактың бауыры Бегей жауынгерлер оны танып, өздерінің һәм Дәулетшаһ мен тағы басқа екі басшыларына айтпастан, Бекджак шаһзада болған. Олардың әр қайсысы әмір екеуіне ат беріп, босатып бір қосынға бас әрі пана болғандар. жібереді. Қалғандары тұтқындық бұғауында қала береді. Бәйіт: Сол түнде әзірет Саһибқыран Батырлардан табанды қалмады түнделетіп Ям өзеніне жетіп, ол жерде тағыда жаудың жолын бір кісі де, бөгеді. Сонда олардың көбісі қаза тапты. Барлығы өлгені өлді қалғаны қалжырап тынды. Екі жақтың қолы кенеттен Қаннан арық суы шараптың түсіндей аттарынан түсіп, бір-бірімен алы­ са кетті. Шайқас майданында жау­ болды, лардың соғысын жоғарыдан қарап тұрып, мың жанардай қан жылап Кейде гауһар, лағылмен қызыл тұрды. жақұттай болды. Орындарынан таудай болып, түгеліп, Әмір Жаку мен әмір Сейфеддин Екі жақта әр қайсы айғай-шуға салды. бұйрық бойынша Самарқанға Дала қан теңізіне айналғандай болып, бет алды. Бұл бағалы жеңіс Ұлы Жер жүзін қызғалдақ жайлаған дейсің. жылында, яғни 765 жылы (1363- 1364 ж.ж.) болған еді. Жаңымпаз Жауынгерлердің шабуылы үдеп, әзірет Саһибқыран өзінің көздеген ұрыс теңізінде дауыл күшейген кезде, мақсатына жеткенше тыным тап­ Әзірет Саһибқыранға ғайып­тан сүй­ пайтын. Содан кеңесіп әмір Үсейін ін­шілеп уәде берген: «Аллаға айрық­ мен Шер Баһраммен жедел түрде ша мадақ бізге берген уәдесін орын­ аттанып,4 Хожәнд өзенінен өтіп даған үшін»1 уәде, шынға айн­ а­лып, Ташкентте қос тікті. Осы жерде жаудың асқан салтанаты сор­лы баққа бірнеше күнге оның бақытты жүзін айналды. Содан: «Жауларға сырт суық көзден сақтау үшін сырқат өз бұрып, қаша бастады»2,-осылай көрі­ бояуын жақты. ніс тапты./44/ Жаңбырдың тамшы­ лары­нан, ағаштың жапырақтарынан Не нәрсе көзге түсіп ұнап қалса, да саны көп соншама қалық қол аз- ғана қосыннан күздің жас жапырақ­ Оған сұқ көзден зиян тиіп жатады. тарындай және көктем жаңбырының тамшыларындай жан-жаққа бытырап Әзірет саһибқыран да әмір Үсейін кетті. Сонда: «Жеңіс тек хакім, де қонған мекенінде кенеттен шама­ құдіретті Алла тарапынан болады»3 лап науқастанып қалды. Жуық арада: «Құраннан мүміндерге шипа және екен. рахмет жібереміз»5 – дегендей шипа Ілияс қожа, әмір Бекжак, Ескен­ тапты. Үлкен әже Олжай Түркан бақытты да, сау-саламат Гәрмсир/45/ жақтан келіп жетті. Мысраһ: Белқәис Сүлейменге қайта оралғандай. 1 (39-сүре, 74-аят) 4 Илғар 2 (9-сүре, 25-аят) 5 (17-сүре, 82-аят) 3 (3-сүре, 126-аят) 39

Әзірет Саһибқыран кері қайтуды қоғам тез арада азып тозады. Әр ұйғарды да Хожәнд өзенінен кері мемлекеттің басқарушысы болып, өтті. Мұнда ол «шырға»1 жасауды барлық тұрғындар оның бұйрық пен ұйғарды. Әмір Үсейін де Дезек үкімдерін уәжіп деп керек қылмаса Бұлбұл мекенінде аңға барып, шырға және оны бұлжытпай орындамаса құруға келісті. Олар екі жақтан мемлекеттің тәртіп жүйесі бұзылып, шығып Ақар Қамарда қосылды. зиянға ұшырайды. /46/ Осында шатыр тігіп, біраз күн көңіл көтеріп сергіді. Мысраһ: Билеушісі жоқ жаһан, басы жоқ тән дерсің, Мұршаң болса, бас тартпа көтергейсің Басы жоқ тән, жолдағы құмнан да көңілді. құнсыз дересің. Ол жерден көңілді аттанып Сондықтан әмір Үсейін мен Самарқан қаласына келеді. Бұл әзірет Саһибқыран бір-бірімен жаннат аймақтың тұрғындары, кеңесіп, Шағатай хан ұрпақтарының патшаны салтанатты түрде қарсы бірін хан тағына отырғызуды жөн алды. Ол өлкенің тұрғындарының деп тапты. Осы шешімге қол қою үміт жанары мұбарак мәртебелінің үшін олар 765 (1365-1364) жылы атының шаңынан жарқырай түсті. барлық нояндар мен әмірлерді жиып Үлкен-кішілердің жағдайы замана құрылтай шақырды. Онда биліктің оқиғаларынан тапталып әбден бітімгершілік жайын және мемлект қажыған кездегі алған жарасы рахым істерінің керекті тұстары жайлы сөз емі мен мейір дәрісімен жұбаныш қозғады. Сонда шешім бойынша: тауып, емделгендей болды. Тәңірінің Дүрші ибн Елшігедей ибн Дауа хан нығметтеріне шүкір, ақиқат өз ұлы Кабылшаһ оғланды хан болуға орнына орнықты. сайланды. Оны жазмыштың айла- қулығының соққысынан үрейленіп, 13-ӘҢГІМЕ. кедейлік қоршауына түсіп, дәруіштік шекпенін киіп жүрген күйден «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ шығарып, оның бақыт бойын Әмір Үсейін мен хандықтың аса сәнді шапанмен сәндеу керек деніліп, осы істердің Саһибқыранның Қаболшаһ барлығы жүзеге асырылды. оғланды хан сайлау жөнінде шақырған құрылтайы туралы сән-салтанатты той жасалды, хикаясын баяндау ұзаққа созылады. Мауареннәһр мен Түркістан Күміс, алтын, ауқат, қалағанның бәрі, мемлекеті және оған қарасты ауыл- Түгелдей замана сахнасын сәндеді. аймақтар жете билігінен құтылған соң ақ сүйектер, ұлы әмірлер, нояндар Кабылшаһ оғланды бәрі бірге және үкіметтің мәртебелі шенділері салтанат таққа отырғызды. Түркі тегі бір-бірін мойынсұнбай өзара сұлтандарының салты бойынша, оған қырқыса бастады. Өйткені әрқайсысы кесе ұсыну рәсімін жасады. (яғни: өз руының көптігіне арқа сүйеп Оған Түркістан патшалығының өзгеге бас игісі келмеді. Алланың кесесімен таныстыру рәсімі жасалды. сүннеті бойынша көпшіліктің А.Ғаффарифәрд). Фәрд: қорғаны – ынты­мақ болмаған жерде Мықтылар мен даңққойлардың барлығы, 1 Шырға дегеніміз аң аулаудың бір түрі, яғни Бір рет емес, тоғыз рет тізе бүкті. қиқуға сала қаумалай шырайналдырып қоршап ұстау-ауд. Әмір Айдар Анхуди тұтқында еді, 40

оны Зенде Чәшмның қолына берді. парасат айнасы ұлғайған жасының Ол сол түнде оның жұмысын бітірді. әртүрлі тәжірибел­ ерімен жылтырап Сөйтіп, оның болмыс тағы өмір билек барлық жұрт басына іс түскенде орнынан босатылды. Бәйіт: түйінін шешу үшін оған барып ақылдасатын Олжайту Әпердімен Адам өз шегінен сыртқа қойса қадам, кеңесе келе әмір Хамид пен Ескендір оғлан жөнінде тұтқыннан босатуға Ақыры бір күн кетер басы, таппай әзірет Үсейіннен екі әмірдің өмірін сақтап қалуды өтінді. Әмір Үсейіннің шыдам. өз ойы мұнымен келісе қоймаса да, өлең: Ол өлке ежелден әзірет Саһиб­ қыран мен оның мәртебелі әулеттеріне Жауың қолға түскенде өлтіре сал тиесілі болғандықтан патшалық табиғатының түйсігімен жомарттық уақтында, танытып қонағасы беруге дастарқан жайып, Әмір Үсейінге той жасайды. Өкініш бармағыңды тістеп қалмай Әзіреттің нөкірлерінің мерекелік безендіруінен әнші шолпанда /47/ жатқанда. оны көріп, таңдана күй шертіп, мына әнді әндетіп кетті. Бірақ, мәртебелі әзіреттің көңілі үшін оның өтінішін кеудесіне қақпай Неғылған той, неткен той! оның ниетінің орындалуына рұқсат берді. Осының бәріне қарамастан Гүл бөленген бақыт па? оларға мына аяттта айтылатын уәде: «... әр нәрсенің мезгілі жазулы»1,- Қызыр өзі қырмызы бал шараптан жақындай түскендіктен ол шара пайдасы болмай қалды. Әмір Үсейін татып па? өзінің Сали-Сарайдағы ежелгі қо­ ны­сына кеткен кезде, бақытты Са­ Ағыл-тегіл дастарқан, сый дегенің һибқыран әмір Дәуіт пен әмір Сейфеддинді жұмсап әмір Хамидті көл-көсір, түрмеден босатып, құрметтеп алдына әкелуге әмір етті. Ақсүйектер мәжлісі, қара тобыр Әмір Хамид Баязид пен Иминнің тойханасы. қолында тұтқында еді. Бұл екеуі әлгі екі әмірдің/48/ төбесі көрінісімен Күндіз-түні бақыт жыршы жырайды, Хамидті өлтіруге келе жатқан болар деп күмәнданып, «өйткені кейбір Әр адамның қолында сый-құрметтің күмәндар күнә саналады»2 ,- олардан бұрынырақ қимылдауға ұмтылып кесесі. - бірі шоқпарын соққы беріп, бірі семсерін жұмсап үлгерді. Осылайша Оның ілтипатының лебі тойшы­ шәһид әмір Хамид таңдайына лардың бәрін сипап өтіп, әр кімге бостандықтың тәтті балының лайық сый жасалып, әмір Үсейінге орнына, өлім уының ашты дәмін молынан лайықты сыйлықтар тарту татты. Өйткені: «ешкімнің оның етілді. Бәйіт: үкіміне тосқауыл қоюға немесе жоққа шығаруға шамасы жоқ»3, Лайық болған әр жанға әр нәрседен берілді, Тұлпар, семсер, дулыға, қос белдіктің бәрі де. Өйткені әмір Хамид мен әзірет 1 (13-сүре, 38-аят) Саһибқыр­ анның әкелерінің арасында 2 (49-сүре, 12-аят) ежелден келе жатқан жақын достық 3 (13-сүре, 41-аят) қарым-қатынас бар еді. Мәтелде <Аталардың достығы пайғамбарлар­ 41 дың туыстығымен тең> дегендей әкелердің достығы балаларының достасуына себеп болады. Осы тойда (Саһибқыран) ақыл-

Егер тағдыр бөгесе тіршіліктің өзенін, Көп мұңнан келер оған шаттық көңіл Қызыр кесесі де көре алмас өлім мезетін. белесі. Бұл хабарды естіген әмір Үсейін Талай түрменің құлпының жоғалғанын былай: «Бұл жағдайда нөкер ісі ұлықтардан артық екен». Ол асығыс көргені, түрде елші жіберіп Ескендір оғланды алдырып, жазалады. Мысраһ: Байқап қалса, құлып емес, кілттің өзі Тағдыр оғына тосар қалқан жоқ. болғаны. Осы қыста әмір Үсейін де, Осы тектес оқиғалар әзірет әзірет Саһибқыран да, әрқайсысы Саһибқыран өмірінде де кездеседі. өз ордаларында тыныш дем алды. Мәртебелі әзірет өзінің дәулетті Тіршілік өз ағымында үміт пен тілекке ордасында/49/ қыс мезгілін тыныш­ сәйкес өтіп жатты. Ал, үміт кесесі тықта өткізіп, көктемге жеткен-ді. мөлдір достық пен бақыт шырынына Батыр көктем қызғалдақ жалауын толы болатын. Аллаға шүкір берген желбіретіп, өсімдіктің ұйыдағы нығметтері мен артықшылықтарына. жасылдық әскері бақ пен гүлзарлар майданына аттанды. Таңғы самал өзен бойлап жорыққа шықты, 14-ӘҢГІМЕ. Шайқасқа керек-жарақ дайындады. Қауыздан найза гүлден қалқан түзеді, «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ Сауытты суға салып, тікенді найза «Балшық соғысы» қайрады. туралы әңгіме және оның ерекшеліктерінің сипаттамасы Осы кезде жете әскерінің қайта шабылға шыққаны жәйлі хабар Тікенді жайлауда жібектей гүл бар: тарады. Әзірет Саһиб­қыран әскерін «Бір жек көрген нәрселеріңнің сендер жинай бастады және әмір Үсейінге үшін қайырлы болуы мүмкін»1, адам жіберіп болған жайыттан - дегендей өз армандарына жету хабардар етті. Әмір Үсейін. « Болат үшін тіршілікте тауқымет тартқан, Бұға, Зенде Чәшм, Мұхаммед Қожа қиналған жұрттар, әрине Алланың Әперді мен Мәлік баһадүрге өз хикметіне берекелі дастарқанның қолдарымен тез арада сайланып сүйенішті хабарын таң самалынан Саһибқыран әскеріне қосылсын», естіген еді. - деп бұй­ ырды. Олар Әзіретке қосылған соң барлығы бірігіп Ғашықтық кейде достан жеткен құпия шабуыл жасау мақсатымен жауға қарай әрекет етті. Олардың қолы мейір, қаһарлана көк тәңірінің зәрін шаша, жұлдыздай зымырап алға жылжыды. Оған қарсы жолында тікен бе гүл ме Ақар аймағында жеткен соң ат- көліктің жағдайына орай осындағы бәрі бір. жайлауға бірнеше күн аялдады. Бұл жерден қозғалғаннан кейін тек Кей кездерде бақыт мерейі Хоженд өзенінен өтіп бірақ тоқтады. сорылықтың салдарынан пайда болады. Ал кейде, талай топтарға Әмір Үсейін үлкен қол жинап, бақыт басы сәтсіздік пен күйзеліске олардың соңынан шықты. Ол өз себеп болады. қолымен бірге өзен жағалауына жеткенде, қарсы жақтың әскерінің Көп шұқырдың салдары мығымдықтың алғы легі де көрініп қалған еді. Әзірет Саһибқыран Шынас (Чыназ-қазіргі іргесі, 1 (2-сүре, 216-аят) 42

Өзбекстанның Ташкент обылысының ойластырып, қасиетті тас «сәнг-е жоғарғы жағында орналасқан-М. жәденің» ғажайыптары жаратушы­ Мырзахмет) пен Ташкент аралығын­ ның билігінде болғанына оның дағы өзен жағасына өз қосынын құдіретіне сүйенді. орналастырды. Ол әсерлеріне: «атта­ рын темір тұсаумен мықтап байлап, Жете әскерінің шайқаста шыдамы өз орындарына бекем бекініп, сақтық шарттарды орындасын», - болмады, деп бұйырды. Әмір Үсейін арттағы барлық әскерлерімен Сейһун өзені­ Сиқырлықпен тастан шара-амал іздеді. нен өтіп өздеріне тиісті, белгілі орларға қоныстанды. Арғы жақтан Жәде тасына айлагер кісі зер салды, жау әскерлері де Канд-е Бадам өзеніне жете тоқтады. Әлемді жауын-шашын, бораннан Әмір Үсейін мен әзірет Саһиб­ қажытты, қыран орындарынан қозғалып жолға шықты. Екі жақтың қарауылдары Бұлт күркіреп, дауыл гуылдеді, бірін-бірі көрген кезде әскерлерін де сап түзей/50/ бастады. Оң жақ қанатта Жаһанға найзағай түскен болды. әмір Үсейіннің көкке өрлеген айбынды жалауы желбіреді, оның Күн жарқырап шығып тұрса да тобында Тіленші арлат болды. Оның кенет бұлттың қара сауытты әскері- алғы шебінде Олжайту Әперді, Шер бәйіт: Бәһрам, Болат Бұға, Фарһад Әперді, Мәлік баһадүр сынды ерен Жел Сүлеймендей астында, баһадүрлер болатын. Сол қанатта Найзағай ақырып, жай от шашты. әлемнің жаны, шайқастың жүрегі болған әзірет Саһибқыран ай бейнелі Жасын оты жалт-жұлт етіп соғыстың жеңіс жалауын көктің тағдырдың қалтарысынан шығып үшінші қабатына желбіретіп жерге көкті тіліп жатты. Күн күркіреп, көк тікті. Ол, әмір Сары Бұғаны қыпшақ күмбезі әп-сәтте жаңғырығып кетті. қауымымен алғы қатарға бөліп, ал Жай оғы Найзағай садағынан жан- алғы бөлімге Темір қожа оғланды жаққа атылып жатты. Жаңбырдан қойды. Әмір Жаку, әмір Сейфеддин, жебе жасап, оқты жаудыра бастады. әмір Мұрат берлас, Аббас баһадүрді Бұл күндері тағдырдың бүлік пен және де басқа да ер жүрек сансыз дауға ынтық сезімі қайта оянды. жауынгерлер әскери тәртіппен жау Сөйтіп, қара бұлттың көз жасының әскерінен бұрын алға шықты. Бірақ төгілгені соншалық, сел болып мына аятқа сай: «Һүнәйін күні де ақты./51/ Алла сендерге мүмкіндік берді. Сол уақытта көптіктеріңе мәз боған Сол өлкені топан су басқанда бұлт едіңдер»1,- олар күтпеген жазатайым­ нан сақт­­ ана алмады. Қыбымытын дерсең, шайқасындағыдай бұлар да санының көптігіне қарамастан жеңіліс тапты. Естіді ме сол сәтте Нұх дұғасының Осы кезекте мына жақтың әскерінің саны көп болғандықтан айла-шара сөздерін. 1 (9-сүре, 25-аят) Жаңбырдан сел соншалық, жерді көтеріп тұрған өгіз суда балықша жүзді. Майдан арттары балшықта ба­ тып, қарнымен жер сызды. Судың су­ ық зәрі аттардың сүйегінен өтіп, тұла бойын тітіретіп, дірілдетті. Қанаты құстың қайырылып, тұмсығы сынып жатты. Жаңбыр өткен киімдер мен қару-жарақтың ауырлағаны сонша, тіпті атпен де, жаяу да алға жылжу мүмкін болмады. Осыған қарамастан шектен тыс күш-жігер жұмсау мен ерліктерінің арқасында жауынгерлер 43

шабуылға шықты. Жау әскері бір Қажыбектің соққымен оң қанатты орнынан тапжылмастан бастарына бұзып өткеннен көрген Фарһад пен киіз жамылып, мүмкіндігінше қару- Бек Темір аңырап тоқтап қалды. Ана жарақтарын жаңбырдан қорғаған еді. жақтан әмір Шәмседдин ауыр қолмен Жауынгерлер оларға жақындағанда ызғар шашып, ерлік көрсетті. Әзірет бастарындағы киіздерін лақтыр­ ып Саһибқыран намыс оты жарқылдап, тастап, тың аттарына мініп су тимеген Алланың қолдауымен айбаттана қару-жарақпен ұрысқа кірісті. шайқасып жатты. Ұрандаған, шулаған теке-тірес Сілтегенде бүл батыр,семсерінің қосындар, жарқылы, Тула бойын тітірер ұңге қүлақ Сойып жатқан секілді күн сәулесы тосыңдар, арқылы. Тұра алмайды батырлар кернейлетпей, Арыстандай айбаты мұндай мыкты тырс етпей қайда бар, Аспан өзі қозғалып кетктіндей бір сәтке Дулығасы- темірден, ал астында Астан-кестен дүние, тарылады айдаһар. тынысың, Ажал оқ боп қиратар тіршіліктың шынысын. Ол он жеті қосынмен ұрандата айғайлап, олардың берік қырманына Таңдырады есінңнен қияметтың әсері, шабуыл ызғарымен от жаудырды. Әмір Шәмседдин әзіреттің шабу­ Арыстанның айқайы, қалын оқтың ылынан үрейленіп шайқас алаңын тастап қашты. Бәйіт: нөсері. Бас жарылып көз шыққан – адам үшүн зор апат, Жапырылған үңгірдей пайда болар Әрлі- берлі ойқастап , бұзып жарып жарақат. өтеді, Зымыраған жебелер тиген тұсын тесе Аяғынан тік тұрған тәлтіректеп өткен, кетеді. Тарылғанда тынысың, өртенеды қос өкпең. Әзірет Саһибқыран жеңісінен әмір Үсейіннің үміті қайта оянып, әскерін Әзірет Саһибқыран Алланың топтап қайта ұрысқа кірді. Бәйіт: қолдауымен ғана сол қанаттан соққы беріп, жаудың әмір Хамидтің бауыры Шаһ басына осылай талай жеңіс Шенкүм ноян бастаған оң қанатын талқандады. Мұны көрген Ілиас Қожа өткерді, хан қаша/52/ бастады. Бірақ тағдыр әділетсіздігіне шара бар ма? Жаудың Сол жеңістер әскерге жігер болып от сол қанаттағы алдыңғы бөлімі, Шереуіл мен Қажыбек бастаған қолы берді. әскердің оң қанатын талқан етті. Тіленші мен Зенде Чәшмды соңынан Әзірет Саһибқыран өз нөкері қуа оларды әмір Үсейін әскеріне дейін Табан(Табын) баһадүрді әмір тықсырды. Бұл қанат ауыр соққыға Үсейінге жұмсап былай деді: «Қазіргі шыдамай, бытырап қашуға бастады. сәтте дұрыс шешім сол, егер де әмір Шир бәһрам мен Болат Бұға табан қолымен бізге келіп қосылып, тізе тіреп тапжылмастан ерлікпен күресті. қоса отырып шабуылдасақ, жаудың мықты іргесін әлсіретер едік, өйткені 44 оларда бізге, қарсыласар күш қалған жоқ»./53/ Саһибқыранның бағының күшінен әмір Үсейіннің басынан бақ жұлдызы тая бастағандай еді.

Саһибқыранның бақыт биігінен оны өзгертпейді»1. Оның келбеті бұл оның билік күні бақытсыз түнге күндері өзгерген еді. ол жарамсыз айналғандай. Мына аятта: «Расында қимылдармен, ұнамсыз әрекеттер бір қуым, өзін өзгертпейінше Алла жасай бастады. 1 (13-сүре, 11-аят) 45

Табан Баһадүр оған келіп, Екі жақтын әскері қайта бастап әңгімесін айтқан соң оны соғып кеп жібергенде ол құлап түседі. шуларын, Саһибқыран оған тағы да әмір Үсейіннің баһадүрлерінен болған Бисутунның тауындай биіктетті Мәлік пен Һәмдәмиді жұмсады. Оларға: «Ол онтайлы сәтті қолдан туларын. шығарып алмас үшін ол міндетті түрде келуге тиіс» дейді. Бұл Тірілтердей өліні керней біткен сөздерді естіген әмір Үсейін ашуға мініп, жаушыны ұрып балағаттады: сарнады, «Мен қашып кеткендей неге қайта- қайта шақырады. Егер сендер жеңіп Тыныштықты оятты оқ-жебенің жатсаңдар, дұшпан менің кегімнен аман қалады деп ойламасын» дейді. орманы. Мәлік пен Һәмдәми баһадүрлер Жебе өзін өлімнің шын жолдасын ренжіп әзірет Саһибқыранның жанына қайта оралып былай: «Енді санайды, қайтып ол пақырдың ісіне сене бермеңіз, сіз енді бұл іске онша Ажал ашып араның, жалмап жатты күш салмаңыз»,-деп жалбарына сұрады. Әзірет Саһибқыран олардың талайды айтқандарына қарсы шықпады және өз ойынан бас тартты. Екі жақтың сол Ұрыс сынынан өткен азулы ерлер қанаттары да өздеріне қарсы келген бір-бірімен қоян қолтық шайқасқа жаудың оң қанатын ысырып тастаған түскен сәтте, жете әскері жеңіліп еді. Енді ұрыс шебіне жеткен екі жақ қашуға мәжбүр болды. Ал әзірет әскерлері де тоқтады. әскерлері жаны тәнді қуған аруақты сондарына түсті. Олар аласұрған тағдырға ілігіп жүргенде олардан бөлініп қалған әмір Шәмседдиннің қолы олардың сергелден тобымен жолығып қалды. Жауды ізімен қуып келе жатқан қол тізгінін кілт тартып, аттың басын соларға қарай бұрды. Қашып бара жатқан жау әскері қайта топтанып, аспан мен жерді сілкіндіріп қарсы шабуылға шықты. Қарасаңда қай жаққа өңшен жүйрік Жауынгерлер жау жүрек,тұрар жерде берген тұрысты, Шарт-шұрт еткен қылыштар бірін-бірі Күн ұяға қонғанда аяқтады ұрысты. қақ бөлген. Қандай тәтті тыныштық ұлы Жаркылдатып семсерін ерлер әбден айқастан кейінгі, сайланды, Содан кейін жатты олар сәске түске Оқ жауыннан қалқандар көк сауытқа дейін бір. айналды. Осы түнде әмір Үсейін әзірет Тағдырдың салты тұрақсыздық, Саһибқыранға неше рет өтініп кісі дәулетке желбіреген жалау кенет жіберіп жүздесуді сұрады. Бірақ бақытсыздық оны құлатты. Мына Үсейіннің орынсыз әрекеттерінен жақтың әскері жеңіп тұрып, жеңіліске мұбарак көңілі қалған әзірет оның ұшырап қашты. өтінішіне үн қата қоймады. Осы­ лайша оның өтініші қабылдан­ Тағдыр жолы қымғиғаш бекітілген бады. /54/ бұл салт, Тыныштықты сүйсе де, жанға салар Ұлы сұлтан күн патша ертеніңе жарағат. ертесін, Сол шайқаста сасқалақтап бас сау­ ғалай қашып жүрген көптеген әскер Көтеріліп теніздей, тау-тұлпарын ерттесін. 46

батпаққа батты. Сонымен әлсіреген баһадүрді жеті қосынмен маңғылай дұшпан қайта бас көтеріп қолы салты бойынша оларды Самарқанға жеңіске жетті және олардың діттеген жөнелтті. Ал Жауыршы ол жақта мақсатына орай қастық семсерінің шарап ішуге салынды. Шарап оған жүзінен он мыңдай адам қаза тапты. әсер етті. Арабша өлеңді: «Алланың әмірі тұжырымды бір үкім»1./55/ Бұл оқиға 766 (22 мамыр, Айман 1365 жылы) жылан жылы рамазан айында болған еді. Көпшіліктің Шарап самал желпісе, жұпар болып айтуына қарағанда сол уақытта Сарышаян шоқ жұлдызы айында иіс келер, жұлдызшылардың пайымдауынша үштік жақындату болған, оны бөлініп Өлік бетін сипаса, сасық ауа тез келер. жақындау деп атаған. Бұл әңгіме көк тәңірдің жағдайынан хабардар Жауыздық оты ішінде өрт болып, ету мақсатында дерек болсын деп аузынан жалын болып лаулап шығып айтылған.«Барлық нәрсеге Алладан жатты./56/ Дәуіт Қожа мен Үнді басқаның ықпалы жоқ». шаһты: «пәленше деген кісі, яғни әзірет Саһибқыран сіздерді ұстап Әмірлер ол жерден қайта оралып әмір Үсейінге жіберу ойында бар, Кешке жетті және әрқайсысы өз ал ол сіздерді көзді ашып-жұмғанша елін Жейһун өзенінен (Амудария) жоқ етеді», - деп қорқытты. өткізуге бел буды. Әмір Үсейін: «үй Олардың үрейі ұшып, алды-артына мен елді судан өткізуді жөн»,- деп қарамай, қашып барып дұшпанының әзірет Саһибқыранға айтты. Әзірет қолтығына кірді. Көкінек жеріне былай: «Басқа әмірлер судан өтуге жеткенде жете әскерінің Ұлық Тоқ шешім қабылдады. Бірақ менің Темірдің ұлы Кепек Темір Шереуіл намысым өз аймағымды жауға тастап, және Қажыбектің ұлы Әңгіршақ алғы дұшпанның табанына таптатып шепке келіп, оларды жол бастап берді. қоюға жібермейді. Сондықтан тағы Олар Темір Қожа оғлан, Жауыршы да қол жинап қарсыластарыммен және Аббасты бытыратып, олардың шайқасуға бел буып отырмын»,-деп одағын тас-талқанын шығарды. жауап қайырды. Әзірет Саһибқыран бұл жағдайдан Әмір Үсейін ол жерден Сали- хабардар болған соң үкімет жұмы­ сарайға бет бұрып, көздеген жерге сында едәуір кемшіліктер бар екенін жеткен соң барлық ел-жұртын сезіп, жанталастың пайдасыздығын көшіріп судан өткізді әрі белестер мен түсінді. асулардан өтіп Шұбартау мекеніне қоныстанды. Жете әскерімен үнемі Болсң бәрін жөндемек, қолыңа бір байланысын үзбеу үшін хабаршылар тағайындады. Солардың бір қауіпті қамшы алып, сесі байқалса, Үндістан жағына бой тасалауды ойластырып қойды. Тағдырыңның өзінен қолдау керек Әзірет Саһибқыран әмір Үсейін соншалық. Кештен аттанып кетісімен-ақ қол жинауға кірісті. Парасат саясында Ол Амуие өзенінен өтті. Бәлхқа он екі қосынды реттеп, Темір жетіп мұбарак ордасын тікті. Өзінің Қожа оғлан, Жауыршы және Аббас бытырап кеткен түмен мен елін жинады. Кепек ханның түмені және 1 (33-сүре, 38-аят) Елші Бұға солдыз түменін де жинады. Тағы бір топ әскерді судың жағасына сақтық үшін күзетке қойды. Темір Қожа оғланды жіберген қателігі үшін жазалады. Содан кейін таң шапағы шыққанша шаттанып той-думанға кірісті. 47

Қолдан келсе егерде, дос болғайсың шаршаған еді. Таусылғанға Алла тағала жол табар. Алланың рахымы шаттықпен, жанға жайлы самалдай еседі. «Шын мәнісінде қиыншылықпен бірге Шат бола біл, әй қожа, біткенінше оңайлық та бар. Әрине шынында әр қиындықтың оңайлығы бар.»1,- ақтық дем. дегендей Алланың шапағат желі есіп Оба ауруы жете аттарына қырғидай 15-Әңгіме. тиеді. Сондықтан әр төрт адамда біреуден артық ат қалмады. Әбден «ЗАФАР-НАМеДАН» үзінді әлсіреп, әбіржіген жете әскерлері Жете әскерінің Самарқанды қайтып кетуді қажет деп тапты. Ал көбісі қорамсақтарын арқалап жаяу қоршауға алуы шұбыруға мәжбүр болды. Әлбетте, ауыр қолды патшаның арыстандай Жете әскері Самарқанға жеткенде ол уақытта қаланың қамалы болма­ ған еді. Сол кезде Мауланазада Самарқ­ анды, маулана Хүрдәк Бұхари, айбарлы күшімен шайқасып, жеңіске Әбубәкіргеді нәддаф қала тұрғын­ жету қара тобыр үшін өте керемет, дарын көшелерде бөгет жасап, ғажайып іс, сол себептен жеңістеріне қаланы/57/ қорғауға шақырды. Халық масаттанып, бұзақылық пен қан төгіс асқан ержүректілікпен қарақұрым жасауға кірісіп кеткен болатын. әскерге қарсы шығып жан аямай ұзақ Мысраһ: уақыт шайқасты. Олардың қаһарман­ дығы арқасында қала тұрғындарының Хан болмасын қайыршы, құдай одан мал, жан намысы қорғалды. Алайда жұрт дұшпан қаланы ұзақ мерзім сақтасын! қоршап тұрғандықтан әбден титықтап Жете жасақтары қайта орала 48 1 (94-сүре, 5 пен 6-аят)

бастаған кезде әзірет Саһибқыран 16-ӘҢГІМЕ. жағдайды білу үшін Аббас баһадүрді тінту үшін қамалға жіберген болатын Ілияс Қожа ханның ісінің әрі бұйрық бойынша Аббас баһадүр аяқталуы және дүние тексеру жұмыстарын қорытындылап баяндаған еді. Әзірет жетенің салғаннан кейінгі болған әскерінің қайта оралатынын білген оқиғалары әрі әмір соң әмір Үсейінге хабаршы жіберіп, ахуалды мәлімдеп, оған: «бері қарай Қамареддиннің таққа келуі керектін»,-айтқан еді. Адам отыруға жүргізген күресі жіберген соң, ол хабарды жеткізді. Әмір Үсейін хабар алысымен қатты туралы әңгіме қуанып, дер кезінде Шұбартаудан көшіп, Сал-и-сарай бағытына бет Моғол елінің аңыз-әңгімелерінде алды. Ілияс Қожа хан туралы ешнәрсе Әзірет Саһибқыран үй-ішімен ел- жұртын/58/ өзеннен өткізіп бұрынғы айтылмаған. «Зафар-намадағы» қонысына қондырды. Өзі әмір Үсе­ йінді қарсы алу үшін жолға шақты. дерекке қарасақ, онда Тоғлық Темір Екеуі Бағланда кездесті. Бірімен-бірі салт бойынша құшақтасып көрісіп, хан қайтыс болған соң хан болғаны құрмет көрсетісті. Өткен-кеткен жә­н­ е келешектен талай әңгімелер жөнінде мәлімет берілген. Ілияс айтылып жатты. Қазір және бо­ лашақта өткеннен сабақ алып не Қожа хан әкесі қайтыс болған соң, істеу керектігін, кеңесіп ең соңында көктемнің басында Самарқан жағына «Балшық шайқасы» жеңісінен кейін, бірге бет алуға шешім қабылдады. Әзірет Саһибқыран қайтып оралуға Самарқанды қоршауға алып, көптеген ниет етіп, Жейһуннан өтіп, едәуір жолдарды басып Қаршыға аяқ ат-көліктен айырылып, кейін оралған тіреді. Ол қаланың Қаршы деп аталу себебі Кебек хан Нәсәф пен Нәхшәб соң аз уақыт патшалық құрған. маңында екі фәрсәх (6-шақырым – ауд.) қашықтықта сарай салған, сарай Моғол аңыздарында Тоғлық Темір моғолша Қаршы деп аталады. Әзірет қыс мерзімінде сол жерде тоқтап, хан өлгеннен соң көп ұзамай Ілияс Қаршы сарайын жөндетуге бұйрық берді. Жөндеу жұмысы асқақтап Қожа ханның да өлгені айтылады тұрған дәулетінің арқасында сол қыста аяқталды. <Алла біледі>. Бірақ Тоғылық Темір хан қайтыс болғаннан кейінгі/59/ оқиғалар моғол аңыз-әңгімелерінде былай баяндалады. Әмір Болатшы туралы Тоғылық Темір ханның өмірбаяны туралы айтылғанда мәлімдеген. Олар бес ағайынды болған. Біріншісі әмір Түлек, ханның ислам дінін қабылдау тарихында ол жайлы баяндалған еді. Олардың екіншісі жоғарыда аталған әмір Болатшы делінген. Ал үшіншісі әмір Шәмседдин ол жөнінде «Балшық шайқасын» баяндаған кезде «Зафар- намада» айтылады. Төртіншісі - әмір Қамареддин туралы алда толығырақ баяндалады. Бесіншісі - Әмір Шейх Бақыттысың: тағдырың тауыңды бір Дулат еді. Оның өмірбаянынан еш шақпады, мәлімет қалмаған. Бақыт дәні себілген үмітіңді ақтады. Ұлысбегілік әмір Түлектен соң әмір Болатшыға тапсырылды. Ал ол үлкен ағасынан кейін көп ұзамай бақи дүниеге аттанды. Ұлысбегі әмір Болатшының ұлы әмір Хұдайдадқа ауысты. Әмір Қамареддин хан 49

алдына тізе бүгіп тұрып: «Ағамның 17-ӘҢГІМЕ. орнына мен лайықтырақпын, оның баласы жеті жасар болғандықтан бұл Қамареддиннің өмірі іске лайық емес», - деп айтты. Әрине, жайындағы әңгіме Тоғлық Темір хан өз шешімінен қайтқан жоқ, сөйтіп билікке жеті Бұрын айтылғандай, Әмір жасар Хұдайдадты бекітті. Қамареддин тағына көз алартқан әмірлердің бәрі мүмкіндігінше оған Әмір Қамареддин ер жүрек болған қарсылық көрсетуге тырысты. Осы әрі оның етігінің қонышына жеті орайда бірде керейт тайпасынан жасар бала сиып кетеді екен деген тараған Куфра және Өзбек Темір аңыз тараған. Қорыта айтқанда, ол әмір Темірге жалбарынып жәрдем қатты ренжіді, бірақ бірдеңе істеуге сұраса, бірде әмір Темірге қарсы дәрменсіз еді. хан дүние салған соң ол шықты. Әмір Темір оларды басып- қарсы шықты. Бірақ «Зафар-намеда» жаншу үшін жасақтанды. Өзі қол былай айтылады: «Ілияс Қажа хан астындағы аймақта қалып, әскерін өлген соң ол қарсы шыққан»,- деп әмір Баһрам жалайыр, Хетай баһадүр айтылады, әр түрлі рауаяттарға көре және Шейх Әли баһадүрлерді басшы қалайда сол кезде мықты, тәуелсіз етіп аттандырды. Олар Алматы хан қалмағандықтан ол ашу-ызасын маңайына жеткен соң Айша хатун сыртқа шығармай тұра алмаған. өзенінің жағасында кенеттен керейт Моғолдардың айтуына қарағанда елімен соғысты және ол шайқас ол бір күннің ішінде он сегіз ханды бейбіт бітіммен аяқталып, олар Әмір өлтіріп, өзі хан атанған. Сөйтіп Темірдің жан­ ына қайта оралған еді. Моғолстанның бей-берекеті қашты. бірақ бұл бейбіт бітіммен аяқталып, олар Әмір Темірге ұнамай, өзі сол Тоғлық Темір ханның емшектегі аймаққа аттанды. Бұл оқиғалар бір ұлы қалған еді. оны әмір Хұдайдад «Зафар-намада» былай баяналады: /60/Мир аға деген шешесімен бірге <Алла тағала ыньа-жігерлі пенделерін жасырды. Әмір Қамареддин оған дос деп санайды.>. саһибқыран әр сұрау салып бірнеше рет адамдарын істі бастағанда көздеген мақсатына жіберді. Бірақ олар дер кезінде қол жеткенше көңілі көншімейтін айласын асырып жасырып отырды. еді. Сондықтан ол қырғын соғыстың Сонымен әмір Қамареддиннің іздеу­ соңының бейбіт келісімге ұлсқанына ші адамдары оларды таба алмады. мүлде риза болмады, әмірлердің Әмір Қамареддин Моғолстанның қарсыластарға/61/ жеңіл-желпі қа­ билігін игеруге кірісті. Алайда рап, тартыс пен шайқас майданын әмірлердің оған қарсылық көрсетуі бейбіт келісімге ауыстырғанынан бас және Әмір Темір әскерлерінің тартты. Бәйіт: Моғолстанға келуі оның аяғын нық басып емін-еркін билік жүргізуіне Арыстанның шеңгелінен шайқасын ол кесірін тигізді. Солай бола тұра әмір Хұдайдад әмір Қамареддиннің күткен-ді, қастандығынан қауіпт­­ еніп Қызыр Қожа ханды Қашғармен Бадахшан Түлкі бұлаң бейбіттен кім-кімдерде арасындағы тауларға бой тасалауға жіберді. Осы турасында алда көбірек ұтты енді? айтатын боламыз. Әңгіменің анық- қанығына көз жеткізу үшін әмір Әзірет Саһибқыран нақты шешім Қамареддиннің өмірі жайында сөз қабылдап әскер жинауға жан-жаққа бастайық. хабар жіберу жөнінде бұйрық берді. Сонымен жеңімпаз әскерлер 50 шартараптан жинала бастады.