Нағашыбек Қапалбекұлы "Атадан -қасиет, бабадан - өсиет"

АТАДАН МьАСИЕТ, БАБАААН еСМЕТ





УДК 82).5)2.122 ББК 84 Каз 7 К 40 Ц 40 ^апалбекулы Н. Атадан - цасиет, бабадан - есиет. /Алматы.: \"Мирас\" баспасы, 2010, - 448 б. )8В]\\ 978-601 -217-096-2 Улттыц улы мураттары уш<н гумырларын арнап, урпацтарына улагат ет1п к,алдырган атак,ты батырлар, айтулы би-шешендер, ауызы дуалы акын- жыршылар, ел тутцасын устаган ардак,тылар - цашанда ел еанде. Ж ет1су ец1р1ндеп осындай асыл азаматтар жайлы зерттеп, саралап, :зден:п, белпл! жазушы Нагашыбек К^апалбекулы осы к:табын окырмандарга усынып отыр. Мунда ултымыздыц ежелг: дэу!рден бупнг: кезецге дей!нг: ел мен жер шеж1рес1, би-шешендерд1ц к,асиетт: сездер:, батырлардыц е р л т , ез заманыныи асыл туган б1ртуар перзенттер:н1н тарихымызбен тамырлас енеге болар ип 1стер: кец1нен цамтылган. Сонымен цатар, бул жинацта К,арасай батыр жайлы пьеса, \"Мацыш балуан\" атты повес! жэне де Суй1нбай, Жамбыл, Умбетэл! музейлер! басшыларымен сыр-сухбаты бершген. К:тап соны дерек, тын ойларымен кунды. ^ 4702250200 ББК 84 Каз 7 00(05) - 09 @ Цапалбекулы Н, 2010 ^8ВN 978 - 601 - 217 - 096 -2 б \"Мирас\" баспасы, 2010

К А РАС А И Б А Т Ы Р (1 5 9 8 -1 6 7 1 ) К^арасайдыц экес! - Алтынайды ел абыз деп атайды. Абыз деген) - кер1пкел, айтцаны келген эулие деген сез. К^арасай 1р1денел!, орасан куш иеа, КЭ31 шок,ша жайнаган алгыр болып еапл. 1рш1Г! сонша б!р епзд!Ц тер1а ею аягына елк лпп беруге эзер жетед! екен. К,арасай он алтыга толганда экеа шак,ырып алып айтыпты: - К,удайга шук1р, алдыма он сан кек ала жылцы 61ТТ!. Б1рац, биыл элемет жут болады. Сен жаныца к,арулы ж1Г1ттерд1 тацдап ал да, жылцыларды алдыга салып айдап жай да отыр. Жылк,ы малы ете юрпияз, алдын цайырма, ер1ан ез! табады. К,ар К!С1 бойынан асып, к,ак,аган к,ыс узак;к,а созылып, ацсуйек жуттан елд1ц лгерге туягы к,алмай к,ырылады. Кун жылына кектеуге, жазга салым ел жайлауга кеше алмай цалады. Сол кезде алдына салып берген биелер1н цулындатып, шурк,ыратып Д1н аман )(арасай елге оралады. Алтынай абыз К^арасайды шак,ырып алып: - )(ойды серке бастар, тойды ерке бастар, ал елд1 ханием эрге бастар деген. Ал, ел - ерге к,арайды. Ел баск,арган ханием13Д)Ц малы тугел цырылып, хан ордасымен кеше алмай есю ж урт- цыстауында отырып к,алды. Ол жел атасынан бер1 к,ыдыр дарыган тере атанын, баласы, жерге к,аратпайык;. Енд1 балам, мына жылцыныц к,ац жартысын ханга сыйла, апарып бер! - деп жолга салады. Т1герге туяк, к,алмай журтта отырган хан цалыц шаццы улкен тобырды кер1п: \"Жут - жел агайынды\" деуш! дед1. Мыналар жутаган елд1 шапцалы келе жатк,ан жау болмаса ип, - деп урейленед!. Жаяулап болса да жауга царсы туруга дайындала бастаганда шапцыншы кел1п суЙ1нш1 сурапты: -Алтынай абыздыц улы К^арасай цаптаган цалыц жылк,ыны айдап экеле жатыр, - деп. К,арасай, сондай-ак,, ханга жук артар келе-келе туйе, сауынга табын- табын сиыр да экеп тарту елпл. Ел ак,к,а жарып, тойынып, ханды жайлауга кеш1р1ап, К,арасай хан ордасында ай жатып мейман болыпты. Ханга кел1П К,арасай к,айтуга рук,сат сурайды. Сонда хан: - Букш ел журтымды ашаршылыцтан аман алып цалдыц. Не ллепц 3

п а г а ш ы а е к г\\,аналцекулы бар, балам! Укщей гып е а р т отырган уш бойжеткен цызым бар, тацдаганыцды ал, куйеу балам бол! Куйеу демейн улым бол! - дейд! хан шын разы болып, ниел цатты ауып. - Ниелц!'зге рахмет, ханием. Маган мына ез!Ц13 отырган цара босагацызды берсец13 ем1рл1к ризамын, - дейд! К^арасай. Сонда хан тагынан атып турып, ею санын сарт урып: -Алтынай, абыздыгын 1стед).Айтцаныц болсын, балам, мына цара шацырац - сен1ю. Ак, батамды берей:н, - деп шыга журе бертл де, ез!Н1Ц еюнш! отауына барып юрюл. Сонда хан тагынан тура бергенде оц жац иыгына цызыл шубар жолбарыс пайда бола келпл. Ханныц соцынан тесе шыгып барып еюнш! отауына юрмей цайта бурылып кеп, ац ордада тапжылмай отырган К^арасайдыц елпн жалап, оц жац иыгына басын артып, еркелеп жанына шоциып отыра келпл. К^арасайдыц цара босагасына мен цызыл шубар жолбарысы ел1М13ге солай келген екен! Айбынынан тау цозгалып, булт уркет1н аты алты алашца кеткен К,арасай баба да нур жауган, бата цонган еруацты к!С1гой. Жацсы адамга кез бен сез типш болады. К,арасай батырдыц кел1ншеп жылда босанады, жылда шекес! торсыцтай, экеанен аумайтын ул туады. Б1рац та жарыц дуниеге келген сол нересте келес! сол уацытына жетпей шелней беред!, шелней беред!. Б1реулер К^арасайга кез тиген содан муныц баласы тоцтамайды десед!, енд1 келеа жолгы бала турып цалады деп ум1ттенд!р- !П, жубатады. Эйел! босанды деп бупн суЙ1нш! сурап келсе, ертес!не улы толыц ем1р сурмеген1н еслртуге шапцыншы жетед!. Осылай кел!ншеп уш цурсац кетерю, шекеа торсыцтай уш ул тауып, ушеу! де шет1ней бер1пл. К,анша батыр болганымен К^арасай да ет пен суйектен жаралган жан, сырттай сыр бермегенагежмен 1штей цатты м у ж тт , опыныпты. Ултарацтай жер1мд1 бетенге таптатпаймын, ел1мн1ц намысын ешюмге бермейм1Н деп журт талай жауыныц цанын суша шашып ед1м. Олар да пенде гой, солардыц кез жасы Ж1бермегет гой. Олардыц урпац- жацындары царгап, мына дуниеден цубас болып етпекпн бе? - деп куц1рен1пл. УШ1НШ1 улын жерге бергенде самай шашы агарып сала бер1пл. Терлнш! марте кел!ншеп жукл болып, айы-кун! жацындаган сэтте бар цару-жарагын асынып: - Мен ац аулауга кетлм. Мына найзамды тастап кетем1н. Егер туган бала лр! болса отауымныц тебеане берш! байрац !Л1цдер. Егер олай- булай болып кетер болса тулдандырып, цара жылцыныц цара цуйрыгын байлацдар. Кез кермес, цулац еслмес алысца кетем1н. Суй1ншшер1цд1 уш куннен кей1н гана кел!п сурацдар. Суй1нш1ане цалаганыцды берем1н. Ал, егер сэби елт цалып, жаман хабар экелген жанныц лл1н кесем)н. Уш кун кутем!н, - депл. 4

Атадан - касиет, бабадан - есиет Ац цагып, кус салып, тау-тасты аралап к,анша серуен к;урса да батыр кецт1 алацдай беред!. Б1р кун! уй1Н1цуслне бер1Л1 байрак, Ш1нген1н кер1п: \"Иэтэубе, тэубе, узагынан суЙ1нд1ре гер\",-деп кез1ненжасы агып, цайта к,арауга журеп дауаламай ары узай беред!, кете беред!. Цанша жанарын сарк;ып к,араса да туу алыстан тук кер1нбейлн жак,к,а келп, алабуртып енд! жак;сы хабар кутед!. Ек!нш1 кун! де еш хабар болмайды. УШ1НШ1 кун1 тац атысымен б1р орнында тура алмай, жаны байыз таппай, сергелдец куйге тусед!. Ел1 жак,к,а мойнын созып, аузына кун1 бойы туЙ1'р ас-су алмай суйнил сураган жан келе жатк,ан жоц па деп, тес1ле-тес1ле шаршайды. К,ырык, мыц к,алмак;к,а к,аск,айып царсы турганда да, неб!р алпауыт айда)1ардай ысцырынган жаудыц ба!1адурлер1мен жекпе-жекке шык,цанда да титтей \"селт\" ет1п Ш1м1р1кпеген журеп тарсылдап, дегб!р1 цашады. УШ1НШ! кун! кеш батып бара жатк,ан сэтте кез ушынан шеюмдей шац кер!нед1. \"Иэ, ак,сарыбас, ак,сарыбас!\" дегенше болмады элп шац аннан б1р, муннан б!р бурк;-бурц ет1п жанына желп-ак, кел1пт1. Анык;тап цараса - Э31Н1Ц жауга М1Н1П шабатыны - Айтуяк; тулпары! Асыл туган жануар кумб1р-кумб!р юанеп, батырды уш мэрте айналыпты. Тулпарыныц к,уйрык; жалын туттай гып кузеп тастапты, алак,андай ею кез1 цанталап, шатынап батырдыц к;арсы алдына басын тосып, Д1р-Д1р ет1п тура цалыпты. - Э, жаманат хабар экелген сен екенац гой. Бу жалганда цубас етт1м десецш!! Дуниеыц бэр1 тэрк! К,убас, сорлап цалдыц, сорлап к,алдыц десецш!! Енд1 сен де елк, мен де ел1К- деп алмас к,ылышын алып, к,ак, шекен1ц тусы деп, елер жерн осы деп тулпарыныц мацдайын ала пер1п кеп Ж1беред1. Сонда ем!р! сштеген!н Ж1бермеген батырдыц батпан к,олы туцгыш рет к,алт келп, тулпарыныц оц жак; к,улагын шорт кеап тус1пт1. Тулпары да аузын кере ашып аспанга шапши б1р сеюрд! де иеан1ц алдына бас кессец М1не дегендей сулк; жата кетед!. Батыр мына адамнан артыц туган асыл туяк,ты тулпарын кушацтай епздей ек1р!пл. Баягы теплген ж1бекжалы жок,, енд! б)р к,улагы шунак; болган аттыц алак,андай ею кезнен де жас булак,тай агыпты дейд1. Кенет жануар атып турады, услнде батыр, ауылга к,арай к;ус болып ушады, жел болып есед1, куйын болып уйтк,иды. Эне-М!не дегенше ауылына желп-ак; келед!. К^араса эйел! еак алдында баланы беапне салып, боздап отыр екен. Сол шапцан куЙ1 бес1кл Ш!Пала сала бел ауган жак;к;а агызып кете беред!. 1ш!нде елген баласы бар беакл к;ушак;таган К,арасай тау асады, кум басады, орман кезед!, айдыны шалк;ыган келден етед1, айбыны аск,ак,таган тау-белдерден етедк Асыл туган жануар ток,тамастан б)р кун, б1р тун шауыпты. Б1р кезде тулпары ток,таганда Д1р-Д1р елп, к;улагыныц туб1нен ак;к,ан к,ара тер туягынан булак, боп жерге куйылыпты. К,арасай батыр атынан туап шет1неген нэрестен! бауырына басып кундей курфепл, тундей тунер!пл. К,апаланып, куц!рен!п: \"Эй, буйлп 5

Нагашыбек К^апалбекулы бу жалганнан цубас атанганша, осы баламмен б1рге ел1п-ац кетей1нш1... Ел-журттыц кез1не кер!нбей-ац цояйын 61'ржола\" - деп ел! бала бар бес1кт1 тербете-тербете ебден цалжырап, тацга жуыц кез1 Ш1Н1Пкелпл. Кез1 Ш1Н1П кеткенде туане жарыцтыц абыз атасы - Алтынай К1р1пт!. Кум1стей эппак, сацалды, эппак, кшнген абыз экес! цасына кел1п: - Ау, балам, тур, ецсецд! кетер! К^удайдан эр нэрсен1ц тубш сура, цайырын сура! ЕЛ1ЦН1Цтерт цубыласына цорган болар терт улыц болады. М1не, сен1ц кез жасыц, ацтшеу1це цырыц шштен К^ыдырбаба берген балац М1н е, цабыл ал! Аты - Эуез балачныч! - деп бес1кке цол аягы тырбацдаган балпанацтай баланы салып бер!п, абыз атасы узап барып, кершбей кетед!. Ояна кетсе кеудес1н туртпектеген беактеп бала Т1р!, мачдайы торсыцтай ул, шырылдап жылап жатыр. Жалацаш цойнына сала сап, бешпент!н цаусырынып, белд!пн буынып, тулпарына М1нед1. Айтуяц та тып-тыц. Ауылга кел!П, отауына жацындайды. Шашын жайып Ж1берген, бет;н керегеге осцылап, суццылдап жоцтау айтып жатцан ейелше: - К^ане, тоцтат, еинружцд!! М!не, цырыц шттен К,ыдырбаба цолдап- цоргап баламыз Т1р1 цалды! \"ПрИ Ме, ем1з! - Абыз атам аян берд1, аты Эуез болады. Мал сойыцдар, той жасаймын, - депт! цуаныштан жарыла. Осы Эуез ацжолтай болып одан кейт К,арасай уш улды болады. Эуезд! жас кез1нде К,арасай шацырып алып сынамац болады. - Сен метц ер1сте журген Айтуяц тулпарымды устап екеле цойшы, -д еп жумсапты. Ертеане туцгышы бос цайтып кел1п: - К,уздан цузга сеф ю , ортекедей оргыган Айтуяц устатпай цойды,- депл екеане. - Эй, ебден цартайган сол жылцыны цайтсец де устай алмаган не деген жютач сен! Батырдыц баласы деген атыца дац емес пе бул! - деп урсып-урсып, цайтсец де алып кел деп цайта Ж1бер1пт1. Аспанга атылып, бултпен жарысцан, садацтыц жебеандей зулаган тулпарга цурыц сала алмай, цасына жолай алмай, Эуез б1р цора Ж1пттер1мен цуа-цуа ебден цалжырап, зорыгыпты. Ацыры цур цол бос цайтса екес! оцдырмайтынын бш1п, \"Кэуж1реп эбден жасы асцан жылцы гой, бэр1б1р енд! муны М1нбес\" деп елп Айтуяцты атып алып, уй1не ел1пн суйрет1п екел1пт1. Муны керген К,арасай батыр цатты назаланыпты дейд1: - Эй, Эуез балам-ай, еттеген-ай!.. Ер ж т т астындагы атын цойнындагы цатынынан артыц керед!. Эйткен! ат-ерд1ц цанаты, жауга алдырмайтын, ажалга цалдырмайтын сол астыцдагы ат емес пе? Э й - ей! \"Жацсы бала ардан пайда болады, жаман бала жардан пайда болады демекшГ бул жылцы емес, киел! тулпар едг Оныц цанат-пырагымен сен ем1рге кел!п ед!ц. Талай беле-жаладан аман алып шыццан меыц б1ржац цабыргамдай болып кеткен тулпарым-ай! Аса тект! жануар ед1- ау! Сойылды сала бшмеген ез!Н1ц санын сындырар дегендей муныц не 6

Атадан - касиет, бабадан - есиет маск,ара, балам-ау?! Сен! сынайын деп ж!берген ед1м. Уш марте \"К,арасай, К,арасай, }(арасай!\" десец жуасып жугеын ез! кипзер ед]. Соны уцпаганбысыц, балам?! К,ызыл шубар жолбарысым балаларыма ешцайсысына ермей сен!ц огыцнан урюп кетет1н болды-ау... Эй к,айырылса, кей1нп б!р урпагымнан кеЙ1н оралар... Эттеген-ай десецш!!.. -д еп бабамызтулпарыныцбасын к,ушак;тап, цатты назаланыпты. \"Эке балага сыншы\" дегендей )(арасай баба ез1ыц терт улын б1рде сынамац болыпты. Эуез, Этеп, Туркпен, Кешек деген балалары ат жалын тартып м1Н1п, Ж!Г!Т болып к,алган уак,ыты екен. К,ацтардыц сак,ылдаган сары аязында жылк,ышылардыц цасына апарып, сем13тайды сойдырып, тутас астырады. Ет жепз!п, цойдыц к,уртын цоск,ан к,ою сорпасын 1ШК!зед1 де тертеу1не терт 1Ш!Кберед!. - Сендер батырдыц балаларысычдар! Мына Ыкке оранып, анау жылк,ыныц шелне барып уйыцтацдар. К^ардыц уст1, сары аяз кеуде сарайларыцды ашып, куш-цуаттарыцды тасытады, к,ара жер к,асиет беред!, - деп ак; цар, кек музга балаларын б1р-б1р 1Ш1кпен жатк,ызады да, ез1 жылк,ышылармен к,оста эцпмелеап отырады. Тацга жуыц эбден суык; шалган, аяз сорган шацта балаларым к,алай жатыр екен деп сынауга шыгады. Тертеу1Н1ц шеттер1не так,ай бергенде: -Кеке-ау! - деп Эуез уйыцтамай ояу жатыр екен. -Эуез, сен ем1р1 ел 1Ш1нен узап шыцпай, ортада гана отыратын ел болады екенс!^, - депл батыр экеа. Тур1кпен 1Ш1КТ1айк,ара ашып тастап, кеудес! кер1ктей кетер1Л1п, уст1нен буы бурк,ырап, ею цолын ею жак,к,а керш, К1Ж1Н1Пуйык,тап жатыр екен. -Туркпен балам-ау, цолыц жетер жерд! сурайсыц-ау. Сенен жаужурек батырлар кеп шыгып, к,ара ормандай кебей1'п, ел!це к,орган боларсыц тупт1ц туб1нде, - депл. Этеп ею жудырыгын туйт уйыцтап жатыр екен. - Этеп балам есесш ешк1мге берпзбейт1н, Ы н е бетен жанды юрпзбейлн ак; адал малыцмен кун керед! екенс1ц, - деп сынапты. Кенжес! Кешек 1Ш1КТ1 тугел к,ымтай оранып, басын 1шке бупп, пысылдай уйык,тап жатцанын кер1п: -Кешек уя бузбас, ецбеп бойына даритын бай, сез1 !ане сай, атагы кун мен ай болады екенац, - деп Царасай батыр Кешепне бага бертл. )(артайган шагында К,арасай батыр балаларына былай деп есиет айтыпты: - Сендер лршш!пнде эулие атанган Алтынай абыздыц немерес!, 7

Нагашыбек К^апалбекулы К,арасай батырдыц баласысыцдар. Жацсы цыз-жагадагы цундыз, жацсы ул - кектег) жулдыз. Жацсылап угып алыцдар. Батыр туса - ел ырысы, жацбыр жауса - жер ырысы, кепке салса - дурысы, кенбесе болар - урысы. Алдымен ел1цн!ц, жер1цн!ц цамын ойлацдар, сез1ме терец бойлацдар. Дауга араласпай эд1Л1н цацтш!п айтар биге жупн1цдер. Эулек! би атуслнен бил1к айтып, елд1 булд!рер. К,ара цылды цацжаратын, ел!Н!ц ыгын табатын, кепт! уйытатын бид1 цасыца алыцдар. Бо/'к тебезе о/ь/кса^ - кез/н ашь/лабь/, Жа/(сь/мен жолбас болсан - ке^/л/'^ ао/ь/лабь/. ^кь/лбь/ бимел болса^ - бауь/^ бась/лабь/. Хае бать/рмен б/рзе журсе^ - жауьщбь/ каи/ь/рабь/. К утть/ абаммен л;онсь/ %онса^ - эруазь/^бь/ ась/рабь/. Дть/^ жа^сь/ болса - бул буниел/'л( ль/разь/, Кать/ль//^ жа/<;сь/ болса - жаль/л турзал луь/разь/^. Бл/'^ жа/(сь/ болса - сез/'л елбе турабь/, Бала^ жа/(сь/ болса - ел/'^л/'^ ась/л о/ь/нарь/. Кь/зь/н жа/(сь/ болса - ер/'ст/ болар туразь/^, Жа/(сь/ жан ешк/'мб/ жать/р/^амайбь/. Жан жолбась/^ ешуак; албамайбь/, Энзуб/'кжамал зала сез/'^б/ ть/^бамайбь/. Дрзь/ма/( а тт ь /л балась/ - аз о тта л , кеп жусайбь/. <4сь/л ерб/'л балась/ - аз сейлеп, кеп ть/^байбь/. Кал^У сез - жань/^бь/ жаралайбь/. Жала сез - т/р/лей жаралайбь/. Жа/<;сь/ сез - бем берер, /<уш-/(уат эл берер. Болат /^айнауба юь/ль/забь/, Бал7ь/р майбанба /ль/ль/забь/. Ер а т уст/'лбе кеп жур/п, Ел/ ую/'н аз ть/нь/забь/. Бул айтцандарымныц кеб1С1 - бурынгы еткен атам цазацтан цалган асыл сез! Сендерге осы сез1м жолбасшы болсын. Батам цабыл болып, жортцанда жолдарыц болсын! - деп батасын бер!пт1. Терт улына терт асыцты ЖШ1КТ1 тутас мужтп, терт асыгын алып, оц жац босагасына апарып кем1пт1 де: \"Ынтымагы жарасцанныц ырысы артыц\", мен бул цара шацырагымныц оц босагасына бул асыцтарды эдей! кемд1м. Тертеу1цн!ц ешцашан уыц-керегелер1ц ажырамасын, араларыца цылау туспеан. Сонда береке-цуттарыц тасып, жацсылыц ездер1-ац келед!. Ал, б!р1цд!- б1р1цкере алмай, куншш1к етсецдер, таршылыц жасасацдар берекелер1ц кетед!. Осыны кешнп урпацтарыца аманат ет1п жур1цдер К,арасай бабамыздыц есиет! деп! - деген екен. 8

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Иэ, шынында да аты урпацтан-урпацца тараган )(арасай батыр юм? Ол жежнде цысцаша мэл1мет бере кетуд! жен керд!к. Улыларды заман тугызады. Жацсылардыц аты ел санасынан ешуац ешпейд!. К,арасай Алтынайулы 1598 жылы Алатау бектерндеп Суыцтебе тауыныч бауырында дуниеге келед!. Тарихи деректерде: )(арасайдыц тарихца келу! Тэуекелден кеЙ1н Еамханныц тацца отыруымен туспа-тус келед!. 1620 жылы Еамхан Алтын ханмен, Ногай ордасымен б1р1пп, отыз мыц цолымен ойратца шабуыл жасады. Бул урыста 79 жасар Суй1нд1к Жанай батыр берш! байрац туды жас жолбарыс К,арасайга тапсырды. )(ара Ерлслц оц цанатындагы осы согыста Еам \"Ецсегей бойлы ер Еам\" атанды. Осы жылы Тобыл бойындагы согыста К,арасай ойраттыц ею тайшысы Тойлы мен К,арацалды цолга туар1п, хан алдына айдап экелд). Сонда Еамхан риза болып: \"Сен енд1 букш цазацтыц К,арасай батыры болдыц\" деп айтыпты. Шынында да цазац жернде )(арасай батырдыц тулпарыныц туягы тимеген жер! жок, деуге болады. 1627 жылы Тобылдан ыгысцан ойраттар ес жиып, Едш мен Жайыцтагы алшындарды шауып тыныштыц бермеген!, Едтд1ц Хазарга цуяр жер1ндеп цазацтарды цырганы жен1нде суыц хабар жетл. Осыган байланысты Еамхан Турк1станда жиын етюздк Хан цазацтыц К,арасай батырын, Аргын Агынтай, Найман Кексерек, !(ацлы Сарбуца, Эл1мулы Тертцара -Жиембет батырларды шацырып, эрцайсысына бес мыц цол сарбаз бер1п, Жайыцца аттандырады. Хазар тец!3!Н1цжагасында 83 кун урыс болып, б1р жарым ай батырлардыц жекпе-жепмен етл. К,арасай батыр тогыз рет майдан алацында жекпе-жекте Манжы, Танжы бастаган жаудыц он б1р батырын жецд1. Ал, Агынтай батыр бул согыста жел рет жекпе-жекте шайцасцан. Осы урыста ойраттар жецшт, орыс ел1не царай цашты. 1635 жылы Еамханныц улы Жэцпрд! цалмацтар тутцындап экетед! де, цазац цолын К^арасай батыр басцарады. Цалмацтар бул шацта Желсудыц тер!ст1к-шыгысын басып алып турган. К,азац цолы куш жинап тутциылдан шабуыл жасап, оларды Жоцгар цацпасына дей1н цуып, куйрете соццы берд!. К,арасай мен досы Аргын Агынтай батыр екеу! б1р- 1пп, Жэцпрд! улкен ерл1кпен цалмац тутцынынан босатып экелд!. 1640 жылы Еам ханныц орнына Жэцпр тацца отырды. 1643 жылы Алтын ханныц улы Омбы бастаган елу мыц ойраттар цазацца лап цойды. Жэцпр мен К,арасай Доцызтауына юр1Пкеле жатцан жауды кеп цырды. Осы кезде Алшын Эл1мулы Тертцара, Жалацтес баНадурлер кел1п, кемекке жетт!. 1646 жылы цазац-цалмацсогысы )(осцолацтауыныч арасында етт1. К,арасай мен Агынтай цолын оцпанга жасырды. Ордагы сарбаздарды кермеген цалмацтар улкен шыгынга ушырады. 9

Нагашыбек Капалбекулы 1652 жылы цалмацтар цыргыздарга шабуыл жасады, оган болысуга Щарасай батыр сарбаздарымен кемекке барды. Осы согыста К^арасай батыр цалмацтыц цолбасшысы Батыр цонтайшыныц цолын шауып туарю, ол содан елд!. Жэцпр хан цайтыс болган соц орнына Тэуке отырды. Батыр цонтайшы елген соц, алты жылдан кей1н оныц улкен улы Сенге бастаган цалмацтар тагы да шабуыл жасады. Оныц 23 мыц цолы Уш Алматыны басып алды, одан Далатау Таласца жетл. Кулан тец1репнде алты кун урыс болды. Осы жерде Царасай мен Агынтай эрцайсысы к,ол бастап, 200 марте урысца К1рген екен. Осы ец1рде ею батырдыц ес1м!мен жер аталып цалыпты. 1664 улу жылы Арцас аццайынан (Жоцгар цацпасы) ею мыц торгауыт Наймандар мен Жалайырларга шабуыл жасап, К^арасай мен Агынтай урысца б1рге юр1п, жауды к,уыск,ан. Осы согыста Агынтай батыр аягынан жараланып, ацсац болып цалган, К^арасай батыр да жараланган. Ел 1Ш1тынышталганда К,арасай батыр б1рсыпыра тугандармен, ез!Н!ц цандымайдан досы Аргын Агынтай ел1не барды. Онда б1ржылдай турып, 1671 доцызжылы тамыз айында цайтыс болды. Келес! жылы Арцада ат шауып, ас бершд!. Досыныц асын берген соц сол жылы Агынтай батыр да цайтыс болып, оныц да суйеп Айыртаудагы Кулшынбай тебес1нде К^арасай батыр бейтн1цжанына ез есиел бойынша жерленген. Профессор П. Румянцевлц жинатып соныц басшылыгымен 1913 жылы шык,к,ан \"Верный уез!\" деген ютапта былай жазылган:\"... К^арасай мурдеа Кекшетау уез!Н1ц Айыртау сагасында!\". К,арасай батырдыц еам1мен ею жуздей жер, су, тау, сай аттары аталган, букт б!р тайпага ес1М! уран болган. К,арасай батыр жен^нде Шоцан Уэлиханов ез ецбепнде атап кеткен. Зерттеуш1-к,айраткер Мухаметжан Тынышбаевтыц 1925 жылы Ташкент цаласында шыццан \"К,ыргыз-цазац халцы тарихынан материалдар\" деген ецбепнде (25-бет) \"Шапыраштыныц ураны - К^арасай, тацбасы - Ай, Тумар\" деп атап керсетшген. К,азыбек бек Тауасарулыныц \"Туп-туцияннан ез1ме шей1н\" атты ютабында К,арасай батырдыц ер ем1р1, туп-тамыры, ерл1к хикаяттары, цолбасшылыц дарындылыгы жеынде кец1нен баяндалады. Балгабек К,ыдырбекулы \"К^азацтыц К^арасай батыры\" атты мацаласында батыр баба жеынде жан-жацты жазды. Сэрсенб! Дэу1'тулы, Султангали Садырбаев, Бексултан Нуржекеулы, Жанат Ахмади, Мухаметжан Етекбаев, МырзатайЖолдасбеков, НысанбекТерецулов, Есберген Естаев, Хафиза Бэюрова, Нурттеу Бэюров, Эбубай Байгазыулы, Бейб1т Сапаралы, Арыцбай Агыбаев, Мамытбек К,алдыбаев, Жабал Ергалиев, Догдырхан Турлыбекжэне басцалар батыр жайлы зерттеу мацалаларын баспасез белне шыгарды. К^арасай батыр жайлы кептеген ежелп ацындар жырлаган, дастан- 10

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет циссалар шыгарган. Олардыц 1Ш1нде Суйинбай мен Жамбыл ете кеп жырлаган. Атак,ты Суй1нбай ак,ын былай деп толгайды: Уйс/нн/^ б/р руь/ - Шапыраи/ты Жауь/на жань/ аоуь/мас кань/ касты Соларба б/р ул ест/ - ер Карасай Как жараан аткан оаь/ кара тасть/. Карасай уран салбь/ ез ать/нан Дуы/пань/ карсь/ласкан болаанбай т а ^ Казакть//^ жалпак жаткан балась/ Бать/рбь/^ шайкалабы кафать/нан Улкен уран Карасай ауел бастан, Собан бер/ Карасай бащь/ аскан. Оеан берзен ерлерб/'^ бать/рль/еь/н /^кь/н-жь/рау келеб/ ет/п бастан/ Жамбыл ата эрб1р елец1н бастар алдында батыр эруагына сиынады екен: /4реь/ а там эруакть/ ер Карасай, 7е^селаен буб/'р/не т а у менен сай. /7/р/м бар жь/р несер/н аспанеа аткан Су^карбай са^кь'лбааан ер Суй/нбай/- Халык, ацыны - Ом]рзак, К,аргабаев былай деп жырлаган: Уран болаан халкь/ма, /^лть/н б/^аек салть/ма Карасайбай бать/рбы^ Ю'мт/с/нбес наркь/на Уклайть/н ол жась/неа М/'нболар ма ась/лба Бултка туь/н кабаеан Суь/ктебе бась/нба. Урань/мь/з Карасай Карасай к/мнем аласа-ай, Эруааь/на п/р туткан /4йналайь/н Апаш-ай/ Эбд1гали Сариев, Умбет Дэулетбаев, Эамхан К,осбасаров, К,ожабек Ахметов сияк,ты ацындар батыр ерл1п жайлы дастандар шыгарды. Нургиса Тшендиев К,арасай батыр жайлы куй шыгарды. Балнур К^ыдырбек, Жолдасхан Курамысовтар батыр баба жен!нде эн жазды. 11

Нагашыбек К,апалбекулы Жалпы, улы тулгалардыц улылыц цасиет! кеп болады. К^арасай тек !р1 батыр гана емес, айтцаны дел келет!н эулие кереген, б1реуге цатты ренж1п, з т тастаса, тер!с бата берсе, цара жер царе айырылгандай цара жамылтатын арцалы, эруацты жан болган. К^артайган шагында шыбыц М1Н1П, ойнап журген бала Телен! ез! !здеп барып, ац батасын берген екен. Теле кей!н кулл! цазац ел!Н!ц Т13Г1Н1Н устаган эз Теле би атанганы белпл!. Атацты да, эруацты, цасиетт! жандардыц киеа, тр1 болады. К,арасай бабамыздыц жолга шыгарда, урысца аттанарда соцынан цызыл шубар жолбарысы б!рге ер1Пжуред!. Ол батырдыц ез)не гана кер!Н1П, аян берелн цасиетт! киес!, цыдырлы цызыры екен. К^арасай бабамыз бул дуниеден еткен соц цызыл шубар жолбарысы Теле биге, одан Сураншы батырга, одан Сарыбай биге, кей1н Жамбыл атага ерюл, - дейд!. К,арасай батыр жарты гасырдай ат уст1нен туспей, талай улылы- юшт! урыстарга цатысты, талай жекпе-жекке шыцты, майданныц сан цырлы тэс1Л1н мецгерген цолбасшы болды. Тец1репне кш цазацтыц мыцты батырларын топтастырды. Атап айтцанда Аргын Агынтай, К,оцырат Алатау, Алшын Жиенбай, К,ацлы Сарбуца, Эл!мулы Тертцара Жиембай, Найман Кексерек, Жалацтес бахадур, Суан Еллнд1, Асыл Эйтей, Цыргыз Кеден мен Табай басца да хас батырлармен лзе цосып, ел1М13Д!ц терт цубыласын тугендеп, душпанына царыс жер)н таптатпай жандарын шуберекке туйд1. К^арасай батырдыц урпацтары арасынан да аты ауызга !Л1ккен батырлар кептеп шыцты. Жарылгап, К,араш, Кэшке, Дэулет, Жэпек, К,аумен, Сураншы, Саурыц, Сыпатай жэне де басца ерл!пмен ел ес1нде цалган ерлер цаншама?! К,артайган шагында ел агасы атанып, эдш би болды, салицалы мэселелерд! шешуге цатысты. Мэселен, 1669 жылы Царасай батыр, Тама Тугынай, Матай Кеден би ушеу! Ресейге кел1ссезге барган. Ел арасында К,арасай батыр жайлы ацыз-эцпме, деректер кеп-ац. Жалпы, Щарасай батырдыц гумыры мен ел: уш1Н !стеген ерл1пн зерттеу, екшеу, тугырлы ем!р1н цаз1рп кун тургысынан зерделеу-бупнп урпацтыц асыл парызы... Ел 1Ш1 бейцут мамыражай. К,ой уст1не бозторгай жумыртцалаган\" тыныштыц-т!рл1корнап, \"Итбасына !рк1ттеплген\" заман туды-ау. Тец- тец1мен, тезек цабымен демекш! батыр соцгы кездер! осынау рахат заман туганша, ел 1шше береке уйыган сэтте жаны байыз таппай ез1Н1ц цанаттас, сырлас цурдастарын, сан мыц урысца б!рге юрген ец1реген ерлер1н ойлайтын болды. Эаресе мундайда епз цозыдай ажырамаган Агынтай досы еане жи!-жи! оралады дерац, 1штей куран)п, белдер!н 12

Атадан - цасиет, бабадан - есиет шешпей, ат услнде муздай цатып \"жау цайдалап\" жургенде эне-м!не дегенше уацыт деген1ц кезд! ашып-жумганша зыр елп ете шыгыпты. Енд1 ацсацал атанып, душпанын тугел цуып, ел басына тыныштыц экелген туста батыр уйге сыймайтын эдеттапты. Сырттай сол сабырлы да салмацты кер1нгенмен, 1штей цанды кейлек сарбаздарын сагынады, сонау курфеген ерлерд1н, цияметт1ц цыл кеп1р1нде сан согыстагы галамат ерл!ктер1, жаужурект1Л1ктер1, б!р-б1р1не деген бер!клктер1цайта-цайта санасына оралып, тун! бойы маза бермей, уйыцтай алмай децбекшилн болды. 1штей тунган запыран ойды юмге ацтарады, сырласады? \"Аццу цусца оц тисе - цанатын суга тид1рмес. Ер ж!птке оц тисе - циналганын бшд1рмес\" демекш! сонау б!р соцгы согыста жан алып, жан бер!скен сэттерде Агынтайдыц таудай журект!Л1Г1не, нагыз ацжурек дос екенд1пне кез1 аныц жетл-ау!.. Наймандар мен жалайырларга кутпеген жерден торгауыттыц муздай царуланган ею мыц цолы тарпа бас салып, тутциылдан шабуыл жасады деген хабар желамен, К,арасай ез атын шацырып, урандап атца цонды. К^олдарына егеул! найза устап, ер желп, талай урысты кер1п ысылып цалган ержурекулдары Эуез, Тур1кпен, Этеп, Кешек бэр!н тугел теслр- !п, асыгыс жол-женекей сарбаздарын жинады. Алпыс алты жастагы К^арасайдыц ез! цол бастаганын ест1ген еркек юнд!к б1ткен атца цонып, лек-лепмен цосылып жатты. Аргы жацтан аттарыныц цан-сорпасын шыгарып, Агынтай сарбаздарымен жетл. Жоцгар цацпасы уш1н цаншама майдан етл, цаншама жан шаэид болып, суйектер! осы арада саудырап цалды десецш!! К^азацца кез алартцан жау шыгыстан осы арадан, осы асудан асады. Осы жерде цан тепе цыргын болып жататындыгы да сондыцтан. Тау етепне беюнген жауга царсы арыстандай ацырып, К,арасай царсы шапты. Оц жагында - Агынтай, соцында сабаудай-сабаудай сан урысты б1рге етюзген сарбаздары. Атцан оцтай агызган куй! цалыц жаудыц 1Ш1не атойлап юрд! де кетт!. К^арсы келген1н цамыстай жапырып, оцды-солды жайпап бара жатцанда цое жауырынныц ортасы тыз ете цалды. Аса мен бермей болат цылышын жарцылдатып, курюреп жургенде ем1р1 д]р- шдемеген цолыныц босацсып, эл1 кет1п бара жатцанын байцады. Жан- жагынан жау цаумалап алган екен, кез1не цан толып, булдырап айналасы туманданып барады. \")(арасай! К,арасай! К,арасай!\",-деп айцайды сала басына ук1 желб1реткен жаудыц эскербасына тура умтылды. Жауга сырыцды алдырганыц - ажалыцнан бурын елгежц. Агынтайда б1р Ж1ПТТ1Ц купи, цырыц Ж1птт1ц журеп бар деген! рас- ау... Б1р шелнен айцайлап, цоршап тургандардыц быт-шытын шыгарып К^арасайды суйемелдей берд1. Б^р сарбаз батырдыц атын жетектеп Ш1П экетт!. - К,арасай батыр жараланыпты, тез емш! экел!цдер! - деген! еанде. 13

Нагашыбек К,апалбекулы -Ж а у цашты, жау цашты! К^уыцдар цане! -дескен дауысты есгкен бойы батыр сылц ете туст!. К^ос жауырынныц ортасынан суырып алган жебеыц орынынан цан кеп кеткенд1ктен эр1 жебен1Ц ушында уы бар болса керек, жара цагынып, куп боп 1С1П, ай жарым жатып, басын эзер кетерелн элетке жетт1. К,арасайды емш1Н1ц цолына табыстай сала Агынтай урысца цайта-цайта К1р1п, кун-тун бойы торгауыттардыц соцынан цалмай топалацдай тоздырып, келген !3!мен туре цуыпты. Сейлп жургенде оныц оц жац санына душпанныц шоцпары цатты ТИ1П, ортан жш1Г!н талцандап келпл. Балцаштыц аргы белнен атацты оташыны цос атпен алдыртып, кулдей боп сынып кеткен суйектер1н цум санагандай орнына келлрю, турл) дэр1лер1н жагып, Агынтайдыц аягын да агашпен С1реулеп тацып тастады. К,ос батыр сол жылы цара цатцац кузде ацбоз уйд1ц Ы н е б1р жарым ай бойы цатар жатты. Аттыц жалы, туйен1ц цомында кеш1п-цонып журген ел1Н1ц берекеа уш!н цылыштыц жуз1, найзаныц ушында болгандарын эцпме цылды. К^ан цасап урыстарда шей!т болып кеткен неб1р арыстан журек батырларды сагына еске алысты, еткен гумырларын салмацтап, ой елепнен етк131п, таразылады. Шала уйыцтап белдер!н шешпей б1рде шыгысца, б!рде туслк деп жаудан ел1н тазартамыз, душпандарынан аластатамыз деп алашапцын болып журт, б1р бел шеш1п дем алып, осылай ой цорытуга да уацыттары болмапты-ау, Ш1рк!н?! Неб1р атпал азаматтар цазац даласыныц эр бурышынан топырац буйырып, цыршын кеттнау, цай тусын бассац да ерлерд!Ц цызыл цаны шашыраган цасиетт) жер1М13гой бул! Ултарацтай жер1М!зд1 енд! цайт1п цана жатжурт жауга таптатарсыц! Эцпмен! судай сапырып, еркешл-еркешл жец!стер!не рахаттана разы болысып, цапылыста кеткен олцылыцтарына куйзеледг 1штер1не муздай болып байланып цалган шерлер1н б1р-б1р!не армансыз ацтарысты-ау. \"Керуеназ - жол цурысын, ацсацалсыз - ел цурысын\" дегендей цос царт батырдыц кецш1н сурауга ел1 агылып кел1п жатты, уй 1Ш1цонацтардан босамайды. Тек, тун1 бойы уйцылары цашцан цос батыр сонау кундерн елж1реп цайта-цайта еске алады, эр урысца талдау жасайды, кемшт кемескелент бара жатцан жагдайлар цайта атойлап саналарында лр- тед1. Ойхой, Ш1рк1Н, дэурен-ай, -деп цойып бастарын шайцасып, б<р1н- б!р1 толыцтырып еткен кундер!ндеп улылы-юшш! дурбелец дурмек пен сурапыл согыс жайлы эцпме желю агытылады-ау дерац. Ацпанныц цалыц цары белдеуге деЙ1н жауган б;р шацта Агынтай ацсап басып, цолына таяц устап далага ф ю шыгатын халге жетт!. К,арасайдыц да арцасындагы жара орны бтп, кеудеан кетер1п, отыруга жаца жарады. - Батыр ага! -дед1 Агынтай К^арасайга б1р кун! ертецпл1к. Щарасай б1р гана жас улкен болса да Агынтай оны осылай атайтын. - Батыр ага, \"Тауды би1кдемец13-талаптансац шыгасыц. Жауды мыцты демец!з - ерл!к етсец жыгасыц\" деген екен бурынгылар. К,удайга тэуба 14

Атадан - цасиет, бабадан - есиет жер1М13Д1 бетенге таптатпаппыз, цазац б1ткенн1ц кеудеан душпанга басцызбадыц, бел1М13 буплмед!, ешуац жасып, сынбадыц. Тулпарды - тулпар таниды, суццарды - суццар таниды. Батыр ага, С13Д1Цартыцыздан ерген!ме, цанатыцыздыц астында болганыма цияметлк дос - жегжат атанганыма кунне аллага мыц да б1р рахмет айтамын. М1не, сан мыц урыстан Т!р1цалдым, батыр деп цолпаштайсыз, оц жак, Т1зец1зден орын береаз. Бул С13Д1Цшапагатыцыз. Жацсыныц кез; тускен) -жарым патша алганыц, жаманныц кез! тускен! - жалага ылги цалганыц. С1здей цолы жеткенше нусцаган кесем, тш! жеткенше сейлеген шешен, ютеген ерл1п ерен, санмыц цолды цасцайып бастаган ацберен аздей ул берген уилн ата-бабацызга мыцтагзым! Топ жылцыныц б1реу1нен тулпар шыгады, кеп бурютлц б!реу1нен цыран шыгады. Мыц цойды б1р ай муЙ13Д1 серке бастайды. Мен!ц мацдайымдагы багым - аз болдыцыз. Сардары цол бастай бшмесе, сарбазы садац тарта бтмес ед1, аз б1зд!ц алдымыздагы ацылшы, бас батыр, цолбасшымызсыз, - деп Агынтай эделнше майдацоцыр ун1мен термелете бастады. )(арасай оныц эцпме жел!С1н белд1. - Агынтай-ау, уацыт дегеыц тас екеш тасты да муж1п, тоздырады емес пе? Енд1 жол - кей1нплерд1к!. Тайдан - тулпар шыгады, тулектен -суццар шыгады. Соны угып, есте сацтауымыз керек. Гул - ескен жерге есед1,13!М13Д! басар эл1талай-талай арыстандай батырлар шыгады б13Д!Целден. К,удай, тек ел1М!зд!ц ырысы шайцалмасын. Татулыц - табылмас бацыт. Б13 уацытында дур1лдед!к, гур!лдед1к. Б1зге бой керсетер цоцацдар жау тебеа эз!р кер1нбейд1. Енд1 ел 1Ш!нде болайыц, ел цусап ошац цасы, отбасыныц рахат-лэззатын керей!к. Эз!цнен туган бала-шага, туган-туысца ата болып тэл1м бермесек сыртта жур1п жат болып барамыз. Тура журсец эап-енген гул боларсыц, цисыц журсец быцсып жанган кул боларсыц. Енд1 жолды жастарга беру1М13 керек. Бул ебден пюп, кес1лген жайт. - Батыр ага, а'з тура айтасыз, тауып айтасыз. Мен бупн елге аттан- сам ба деп отырмын. - Агынтай-ау, жаца гана жазылып келес1ц. Ец цурыса кектемге жер царайганша шыдамадыц ба? - Елге жетей1н, Батыр ага! Мне, алаштыц эруагы цолдап азде сауыгып келес13. Батацызды бер!Ц13, аттанайын. Б1р цурсацтан шыццан бауырдан артыц жацын болып кеткен, жан ага, б!р тшепм бар азде. - Айта гой онда. - Батыр ага, азге эбден бауыр басып келппн. Енд1 цалай айыры- лысамыздеп басым цатты. Шынымды айтсам б1ржац цабыргамды тугел сепп алгандай халдемн цаз1р. Екеу1М!з ею айырылып цора басында шоциып жападан-жалгыз цалмацыз. Мына ауасы жупар, арцар тулгалы цасиетт! Алтайдан С1зАлатауга аттанасыз, мен болсам Кекшетауга кет1п барамын. Б1рге журген жан досымнан т<р1мде айырылып, цанаты цырцылган цустай боламын-ай, енд!... 15

Нагашыбек К,апалбекулы - К^ой, цой о не дегеыц, сонша жасып? К,алыц цалмац келгенде цасцайып царсы турганда буйтпеп ед1ц. Жау цолынан уш б1рдей 1Н1ц цабатынан мерт болып, соларды жерге бергенде де сазарган цара тастай болып, бултша туйшген цалпы лп-лкжур1п ед!ц. Соныцбэр1н цайыспай кетергенде бул не тэй)р1? - Батыр ага, сыйластыц бар жерде, цимастыц бар. Жасымыз болса жер ортасына кел^п, пайгамбар жасынан астыц. Керш1к деген цылтиып М1не терлеп келш басымызга шыцты, царацызшы басымыздагы шашымызга да, сацал-муртымызга да мысыц тшеу керш1к кел1п, агартып тастады. Алладан адамныц ум1Т) таусылган кун1 - ез1н керге тыццан кун!. Б1рац цанша дегенмен де кэр1 цойдыц жасындай жасымыз цалды. К^удай енд! керер кун1М13Д1узартсын. Батыр ага, азге айтар тшепм: 613 цалган ем1р1м!зд! б1рге етк1зей1к, б1рге кеш1п- цонайыц. Жау келсе б1р тудыц астынан табылайыц, цуансац б1рдастарханнан дэм татайыц. Елге цамцор пана, маган ацылшы ага керек. К,азац даласы цан цацсап, цыргыннан жараланып, жаца-жаца ес жиып, емдел!п жатыр. Ол лктелт, лк турып, ес1н жиганша талай уацыт кетер. Екеум1зге цазац даласы ортац. Б1ржыл Кекшетауды, келер жылы Алатауды цонысетеЙ1к. Батыр ага,... осыган кел1сес13 бе? - деп Агынтайдыц дауысы д1ршдеп кетл. - Кешпес бурын керш1цд1 сура демекип, сендей жан досыммен цалган гумырымды б1рге етюзсем одан еткен жацсылыц болмас-ау, С1рэ! К^алай гана тауып айттыц, ацылыц дария-ау сешц! Ею дос цапсыра цушацтасып кетл. - Батыр ага, с!зд!ц табаныцызга юрген шецге болса, ол меыц мац- дайыма К1рс1н. Мен1ц ац тшепм, бар тшепм азд1ц услц!зде. С13 бар болыцыз! К,ос батыр кездерже жас толып элс1н-элс1н цоштасты. Алагай да булагай боранга царамай Агынтай сарбаздарымен Кекшеге жол тартты. Жаз куш1не К1р1п, шеп ат лзеане оралып, шепртке шырылы шалцыган туста К^арасай батыр атпен журуге шыдамайтындыцтан куймемен Алатауга беттед!. Батыр бупн цатты толцыды. Толцымаганда ше, Агынтай досы сыбагацыз деп б;р уЙ1р жылцыны айдатып экеп тастапты. Алтайдагы уэде бойынша бул келер жылы оныц жанына кеш!п баруы керек болды. К,улрл1К-аццан судай бш!нбей ете беред1-ау. К^ашан батыр кеш1п келед! деп сэлем айтады Агынтай. К,айырылып артына цараса М1не ез! жетпютен асып кет!пт1. Экеа-Алтынай отыз жасында ел1не бил1п асцан, айтцаны келгенд1ктен аузы дуалы абыз атаныпты, жарыцтыц. Басын цанша алып цашцанымен кундел1кл бплес жайларымен жылдар сыргып кеткен'1н 16

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет ацгармапты. Ел цамы, жер к,амы, бер!ненде к,иыны - тастуЙ1нделген артында зшбатпан дауы барларга бил!к айту екен. Батыр шоцша сулу сак,алын саумалдап отырып, царсы бетте кездн жауын алардай кш мойылдай цара сулу б!Т1мд! б1р уй1р жылцыга царап узак,ойланады. Кеш батк,аннан кеЙ1н де ею цолын артына айцастыра устап сыртта цыдырыстап кеп журдк Кештет1п туган жез табацтай толыц ай тау тебес1нен асылып шыццаннан кеЙ1Н барып, тесег!не цисайган. Шырмауыцша шатасцан ойларыныц уштыгын устай алмай кеп уЫлед!, !Ш!нде бгпес шер, сарытап сагыныш бар. Тектацга жуык, цана кез11Л1Н1Пкелпт!. Узын бойлы, улде мен булдеге оранган б1р ацсацал тебеандеп толган ай )Ш1нен бер! ушып шыгып, тура царсы кел1п тура цалады. Аныцтап цараса... Ес1мхан, ие, ие, баягы ецсегей бойлы ер Еам! - Ассалаумугалейкум, ханием! - дейд! цос цолдап селем бер1п. - К^арасай, сен1ц босагацды цызыл шубар жолбарыс кузет1п жур. Сонымен б1рге саган жолбарыс журек б!тл, дулыгалы басыц би!ктен кер!нет1н болды. Душпаныцныц мысын басатын, досыцныц айбынын асыратын дуалы сез тацдайыца уя салды. Урпацтарыц цанат жайып ес1п-енд!, цара шацырагыца цут келд1. Ел!чн!ц мейманасы тасып, ырысы уйыды. Ауылыцнан алгыр шыцса атыц озады, ауылыцнан жаман шыцса ел1и тозады. Цалыч журты^ учли омыртцасы опырылып, цабыргац цайысып, ауыртпалыгын кетергенде цара жерге Т1зеден юрт кетсе де мойымайтын аузы дуалы, тец1реп цордалы - букш алты алашца тутца болатын жан таптыц ба? - Жо-оц. - Мен сен! букш цазацтыц К,арасайы деп этап ед1м. Сен ойламасац юм ойлайды муны? К1м бар лайыцты? - Ханием, енд1 ез1)-(!з айтсацыз? - Угып ал, кеюрепце туйт ал. Эл!бек деген цурдасыц бар. Соныц цаз!р жар жагалап журген алты жасар Теле деген баласы туплц тубнде бар цазацтын жогын жоцтап, барыныц базарын асырады. Терткул дуние- ден ел1М13Д1тугендейд!. Соган едей! барып батаьщы бер! Олар цаз!р Сыр- ды^ берп цапталы мен Шу ортасында кеш!п-цонып жур. Саган осы аманат! - Куп болады, Ханием, деп ишт, бугшт цайта ецсес1н кетер1п цараса Еамхан гайып болган. Алтын табацтай балцыган Ай бет1нен б1реу ацбоз атымен бер! царай шауып шыцты. Сол шапцан куй! муныц тусына келе юлттоцтады, ацбоз аты аспанга сеюрт, ойнап тур. Эппац ки!нген услндеп жан: - Эй, К,арасай! - дегенде - селк ете цалды. Бул ез экеа - Алтынай абыз едН - К,арасай, сен алты баламныц б;р! ед!ч. Б1р! гана емес - !р! эр! б!регей! болды^. К,арга жем!н цанатымен басып жейд!, суццар жем!н айналасына шашып жейд!. Йемене уйден шыцпайтын жаман шал 17 013-2

Нагашыбек Цапалбекулы болгансыц? Цай жерде басыц цисайса - топырагыц сол жерден буйыр- сын. Сен1ц цаныц тамшыламаган, атыцныц тер! ацбеген цазац жер1 жок;. Бэр1 саган ортац. Бел1нгенд1 бер! жейд!, жамандасцанды жау алады. Эруац жуз жыл кекте болады, жуз жылдан кейш елде болады. Саган айтарым - цара шацырагыцды ешуац душпанга тастамагын. К^инал- гандарыц цара босагага кел1п мацдайларыцды типз!п, М1нэжат елцдер. Тшектер1ц цабыл болып, ютер!ц оцга басады. Урпацтарыма осыны аманат ет! Аманат! Аманат! Баягыда суйег! цурап цалды деп журген асыл тект! Айтуяц тулпары аспанга царгып, юанеп, уст1нде абыз экеа - кек тэц1р1не ац!п кете бердг -Аманат! Аманат! Аманат! - деп жатып, К^арасай цара терге туап оянып кетт!. Дереу бар урпацтарын жинап, боз биен! шалып, эруацтарга багыштап, цуран оцытты. Ертеанежолга шыцты. Жол-женекей Эл1бек ауылына эдеЙ1 бурылып, бала Телеге ац батасын берт, б1р тун ерулеп, Арцага - Кекшетауга келдг Б1р жамбастай ацсай басып журсе де Агынтай эл1 тып-тыц. Ек1 дос цуана цушацтасып кер1сл. Олар сонау б1р сурапыл кундер1ндеп шерл! ерлерд] еске туард!, саусацпен санарлыц цана цалган замандастарыныц шимайлаган жуздер1н кер1п, базарлы шацтарын сагынды, эр жерде б1р- б1р темпеш1кке айналган цурдастарын цимастыцпен еске алды-ау. Ею достыц булай кер1су!н кергенн1ц бэр! кездер1н сыгып алысты. - Батыр ага, С13Д1Цай дидарыцызды керд1м, кун кеудец1зд1 июкед1м. Енд1 бу жалганнан бупн озып кетсемде арманым жоц. Иэ, кек тэц!рю - кекбер! цолдай гер! Шыцсац - тауымыз б1р, урысца барсац - жауымыз б1р, бу дуниеде жанымыз 61р. Урпацтарыма аманат етер1м, егер мен олай-булай болып кетсем Батыр аганыц жанына цойыцдар. Бул баларыма аманат! -дед1 Агынтай теб1рене толцып. - Батыр ага, цара шацырацты цай жерге Т1гем13? - деп некерлер! сурады. - Анау Кулшынбай тебес1Н1ц аргы белндеп жазыцтан эдей! орын дайындап цойганбыз. Бул жер сексен келд!, ац цайыцды Кекше ец1р1Н1ц ец сулу торг Мынау эйпл! эсем Айыртау. К^ош келд1Ц13дер - Батыр ага, терлет1Ц13дер, - деп Агынтай кешт! бастап, орналастыра бастады. Айыртау тауыныц етепндеп би1ктепсецде К^арасай батырдыц он алты цанат ацбоз уЙ1Н!ц шацырагы кетерш!п жатты. ... Кулшынбай тебеанде цос батыр бей1Т1 цатар жатыр. -Ей, б1здерден тараган бауырларым, 613Д1Ц асыл тект! ул цызда- рымыз! Алтын айдарлыул, кум!стей цыз-текынтымагы жарасцан, бере- кес! асцан елде гана туады. Бар цазац баласы бел:нбецдер, мэцп б!рге 18

Атадан - цасиет, бабадан - есиет бслыцдар, - деп урпацца ун цатцандай цосбатыр бей1Т1бацилыц болып жатып-ац улп-енеге тастап аманаттап кеткен екен-ау. Шапырашты К,арасай батыр мен Аргын Агынтай батырлардын б1рге жатцан бей1ттер!Н!ч басына теует елп, белптас цойганымызда кефеп- М1зде осындай ыстыц ойлар уялады. Батырлар жатцан бейгтен б!р-б!р шымшым топырац алып тастап: - Бабаларымыздыц эруагы цолдап, ел1М13Д1Цынтымац-б1рл1'п арта беран! -Жатцан жерлер1ц!зжарыц-мамыц, жандарыцызжэннатта болсын! -дест1ктеб1рене цурбан шалып, батаоцытып. Кулшынбай тебес1Н1ц !ргес1ндеп бурынгы Медениет ауылы бупндер - Царасай ауылы деп аталады. Кез1нде Царасай батырдыц цара шацы- рагы Т1плген - Кекшен1ц есем де цулпырган жер1не кез1м талганша цара- дым. Осы жерд! К,арасай бабам басып журд1-ау деп ой тербелп, тец1рект1 араладым. Ацанбурлыц езеыне бет!мд1 жудым. Анау жерде Жацатай батыр жерленген. Ел1-журты батырлар бейтне цуран оцып, цурметтеп туратындыгын б!Л1п, Т1пл разы болыстыц. )(арасай ауылыныц адамдары да шелнен март, даланыц ацкецш жел1ндей жомарт цолды, ашыц жандар екен. Б1р1нен соц б!р1 цонацца шацырып, батыр бабалар жежнде теб1рене Ш1п алып эцпмелеп кетл дерс1ц. Атадан балага мирас болып цалган цазацтыц гажап кец даласы- ай, цайран асыл сездер1-ай!.. К,арасай батырдыц урпагы Бечкар бабасыныц бейтнен алган б1р уыс топырацты цаз1р батырдыц цара босагасын устап турган Асцарга екеп тапсырды. К,ара босага! К,арасай батырдыц цара босагасы!.. Зеу1мен б1р циналсам немесе суЙ1нш1 хабар келсе К,арасай бабамныц цара босагасына барамын. Былгарымен сырты цапталган урпацтан- урпацца асыл мирас, улы мура болып келе жатцан мацдайшага мац- дайымды тиг1зем1н. Оныц бет1нде - Батыр Баба туанде керет1н, аян берелн Ай жэне урпацтарына аманаттап кеткен ллеп - Тумар. Екеу! де цастерл!, цасиетт! угым. Бойым жецшдеп, куш-цуат аламын. Батырдыц цара босагасы жайлы цаншама ацыз, эцпмелер еслд1м. К,арасай батырдыц цара шацырагыныц босагасы мен мацдайшасы цаз1р Алматы облысы К,арасай ауданындагы Шамалган ауылында, урпацтарыныц цолында бойтумардай сацтаулы тур! К^арасай батыр туралы кец келемде зерттеп, \"Егеменд! )(азацстан\" газет1Н1ц б!р белне тутас \"Цазацтыц Царасай батыры\" деп материал жариялаган Балгабек )(ыдырбекулы агамыз ед!. 19

Нагашыбек К^апалбекулы Шапырашты К,азыбек бек Тауасарулыныц \"Туп-туцияннан ез1ме шеЙ1н\" ютабында (Алматы, 1993 жылы \"Жалын\") Царасай батыр ем!р! мен ерл1п епкей-тегжейл! баяндалады. К1тапта былай дел1нген: \"Царасай ез!Н1ц Шапырашты цолымен Арцада 996-жылы Буркггп, Болатты деген ек) таудыц арасында цан буланган согыс салды. Бул ею тау арасында цалмацтар кеп цырылды. Осы ацгар К^арасай согыс салган жер деп журю, кеЙ1н К^арасай атанып кетт1. Бул ерекше жер екен. К^арасай бабамыз айтады екен: \"Сол ацгардыц цояны жыртылып айырылады жэне цазац жер1нде цап-цара цоянды да осы жерде керд!м\", - депт1. Жауды тем:р шоцысынадей1н цуыпты да, бэр1н цырган. К,азацАцсацТем1р шоцыныц басына шыццан екен, содан аталыпты десед!. Ал мен!ц бшу1мше, бул шоцыдан бурын тем1р кен1н цазган, сондыцтан Тем1рл1 аталган. Еюнал б1р таудыц Болатты аталуы да атазаманнан. Олар Ацсац Тем!рден бурын-ац Болатты, Тем!рл1 атанган. 1150 - меилн жылы Абылай жиын етюзгенде, бул жерлерд! Улытаудан эдей: барып керд1м. Болатты мен Бурютт1Н1ц арасы ете кец, малга жайлы ерю екен. К,арасай ол кезде он жел жасар бала Ж1пт екен, берш! байрацты кетер1п, ол 993- меилн жылы Тобыл езен! бойында согысца юрген. К^ара- шаныц цара суыгындагы урысца Ес1мхан ез! басшылыц етл.Тобыл бойын­ да цатты цыргын болды. Бул урыс кэд1мп келюм бойынша журелн, жекпе-жек шацыратын болмады. Урыс жалпы жургенд1ктен жэне ойраттыц урысы уш жагынан б1рдей тигенд1ктен, цазацтар \"ошац\" согысын салгандыцтан, олардыц быт-шыты шыга цашты. Алтын патша бар, Еам бар, б1р жагында цалмацтыц К,арацолыныц жасагы бар ойраттарды ойсырата жецд1. Осы согыста К^арасай батыр ойраттыц ею тайшысы К^арацал мен Тойлыны цатын-баласымен цолга туард!, оларды жаяу айдап, ЕС1МН1Ц алдынан б1р-ац шыгарады. Ею тайшыны лзерлелп отыргызып цойып, К,арасай батыр: \"Тацсырхан, енд1 цазац ханыныцбелне цараган, цазац жерше кез!н алартцан жаудыц бэр1 осылай лзерлейлн болады\", - депл Ес1м ханга. Жас батырдыц езне риза боган Еам хан: \"Сен енд1 цазацтыц К^арасай батыры болдыц\", - деген. Царасай батыр осыдан былай, Ес1м ханныц аузына цудай салган болса керек, ол шынымен цазацтыц батыры болып, цазац жер^ц батысында - Едт мен Жайыцта, тер1слпнде - Обаган мен Томаганда, шыгысында - Алтай мен Турпанда атыныц туягы тимеген жер цалмады. Ес1мханмен отырганда, цоцырат Алатау батыр айтыпты: - Талай батырды кер!п ем, ез1м де кеудемд! ешюмге бермеген ед1м б1рац Царасайдай кезаз ерд! кермепп1н. 1005-цоян жылы Едт мен Жайыцца Тобылдан ыгысцан цалмацтар шабуыл жасап, Алшындарга кун керсетпей жатыр деген хабар жетл. Хабар цайтадан букт цазац даласын дурлклрдк Ед1лд!ц Хазарга цуяр жершдеп цазацтарды цалмацтар цырып кеткенд1п, эаресе Сарысу мацын- дагы Борыц деген ауылды бала-шагасына дей)н цалдырмай, урерге или цоймаганы мен цазацпын деген адамныц тебе шашын Т1ктургызган. 20

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Желсуда К,арасай атымен аталатын жел сай, уш цыстац, б!р тау, б1р шоцы бар. Булар бекер аталмаган. Осындай атаулар б!ЗД1Ц журт жер!Н!Ц цай жер!нен де табылады. )(аратауда улкен уцпр бар. Мен бул уцпрд! ез!м керд1м. Уцпр б1рнеше тармац. Б!р улкен урыста, цыста боран болганда К^арасай батыр барлыц мыц К!С!Л!К цолымен осыган к!р!п паналаган. Алатауда-Тер!слк де К,арасай деп аталатын шуццыр бар. ((арасай батыр цара жоргасымен осыган тус!п келп, б1р апта жатцан. Соныц кеб1нде К,арасай согыс салган да, Еамхан соны К^арасай атымен атауга ем!р елп отырган. Мысалга, Уш К,араш астында )(арасай атты цыстау бар. Бул цыстаудыц ерекшел1п - кеше тартылган, оган Турген езен1нен бурып тоган тартцан цала. 1007 - цоян жылы царашада ойраттар 1леден елп, осы юшкене цалага лап цойды. Осыдан уш ай бурын гана Едш-Жайыцтан шаршап-шалдыгып жеткен Шапырашты цолы елге тарцап, К^арасай батыр ез!Н!ц сер!ктер!мен Асы жайлауында тыныстап жатцан шагы екен. 1007 - цоян жылдыц жазында цазацтардыц цайта атца цонуына тура келген. Жайлауда ерюн жатцан елден к;арасай ею мыцдай цол жиып келгенше, Эйтей батыр азгантай цолмен кун бойы жекпе-жек согыс салган. Ол торгауыттыц Оцца, Дулыц, Соцыр батырын жазым цылган. Уш куннен соц К^арасай батыр цолы кел!п, муны енд1 болмаса кепт!пмен цамап алып цуртып ж!беруд! ойлаган мыцдай аттылы ойратца царсы шапцан. Бейб1т жатцан елд! талап екете цоямыз деген ойрат тайшысы Банжур цатысцан цоян-цолтыц теке лресте цырылып, цалган бесжуздей! 1леден етуге шамасы келмей, Сегет1ге царай цашцан. Осы жолы ойраттыц бер! басы - Банжур болып цырылып, цалганы Торайгыр асуында лгерге туягы цалмаган. Ец соцгы екеун Баян цол жагасында устап, екеу!Н1ц арцасын б!р!не б1р!н келлр!п, оц цолдарын цосып байлап, екеу!н б!р есекке М1НП31П, т!зпн устау уш!н, алдына царап отырган цалмацтыц сол цолын цамшы устауга цалдырып, екеуЫц аягын да есект!ц бауырынан байлап, Баянцолдан цалмацца царай етюзт Ж1берген. Уш К,араш астындагы сол юшкентай цаланыц аты кей!н К,арасай урыс салган жер деп жур!п, К^арасай атанган. Осыдан б!р жыл кей!н Сапы-Саты кел!Н!ц туст!Г!нде де тагы да осындай урыс болды. Шапырашты сайыныц б!р саласында цалмацтардыц ел!Г! топалац келген цойдай болып жатты. Шапырашты сайынан асып тускен жерде б;р сай тагы да К;арасай атанды. Муныц бер!н тер!п айту оцай емес. 1042 - улу жылы К^арасай батыр соцгы жорыгына алпыс алты жасында шыгыпты. Арцас Аццайыныцдарбазасынан ею мыцторгауыт Иаймандар мен Жалайырларга шабуыл жасап, Агынтай батыр екеу! жауды цууга цатысцан. Осы урыста ауыр жараланып, енд! саптан шыццан. Агынтай батыр да аягынан жараланып ацсац болып цалган. Сол кездер! Ю4 7 -жылы К,арасай К1Ш!жузЖелру-ТамаТугынай мен Найман-Матай Кеден бимен б!рге Ресейге елшЫкке барып цайтты. Б1рац олардан цайыр таба алмай, ренж)п келд!. Олар Ресейден цару-жарац, зецб!рек сурап 21

Нагашыбек К,апалбекулы сез журпзген. Сейт1п, батырдыц бес ай уацыты Ресеймен арада етл. Жаралы батыр енд1 бурынгыдай сапта болмаганына цатты цамыцты. Осы б1р кезецде Арцада тыныштыц орнаган болса керек-т!. Сондыцтан ез1Н1ц цанды кейлек досы Агынтай батыр ел!не цоныс аударып, б1р жылдай турып, хижраныц 1049-доцыз жылы тамыз айында жетп!суш жасында дуниеден етл. Суйеп Арцада, Айыртау деген жерге цойылды. Келеа жылы асын берд!. Одан б!р жылдан соц К^арасай урпагы 1летц оц жагасындагы Матай тец1репне - ата цонысы Алтынемтге цайта ауып келд). К,арасай - Шапырашты тайпасыныц Ем1л руынан тарайды. Емтден Ерен, одан Кршиман, одан Есцожа, одан Тоцтар, одан Алтынай. К^арасай батыр-Аптынайдыц бел баласы. К,арасайдан алты бала: Эуез, Этеп, Кешек, Тур1кпен, Еркен, Теркен цалды. Соцгы аталган екеу1Н1'ц туцымы цаз!р цалмады\". К,арасай батыр бейт цалай табылды? К^арасай бабамыздыц бей!Т1 Арцада деп естилнб13. Ал, профессор Румянцевлцжинатып, соныц басшылыгымен 1913 жылы шыццан \"Верный уезГ деген ютапта:\"... К^арасай мурдес! Кекшетау уез1Н!'ц Айыртау сагасында!\" - деп жазганына орай мен университетте б1рге оцыган курстас достарым - сол кездер! Ацмоладагы журналист Бэдуан Имашевца, Кекшетаудагы Жабал Ергалиевтарга цайта-цайта хабарласып, !здеуге, кемектесуге цолца салдым. Ацыры цуанышты хабар кел1п жетт1. Кекшетау ец1р!Н!цбелд! азаматы, жасынан аргы-берпн! танып зерттеп журген кеюреп дацгыл, шешен де бтпр жазушы-журналист Жабал \"К,арасай бей!Т! табылды\" деп суй1нш! сурады. 1ле \"Егемен К^азацстан\" газет1нде бул жацалыц букт ел1М13ге тарады: \"Б!здер уш1н, ел уш1н, ерк!нд1к уш1н курескен батырлар, хандар болгандыгын айта бту аса цажетт! 1С. Ш уф ш тк, бул орайда алгашцы зерттеулер, алгашцы ецбектер жазылып, жарыц кере де бастады. Енд1П арада батыр бабаларымыздыц бэр1не де цурмет керсетерл1к мэселен) ойласац етт1. Алайда сол батыр бабалар мурделер! цайда, цай жерге жерленген. [Мне, 613 осы б1ржайды аныцтап алганымыз дурыс болар ед!. Бул орайда мен! Шапырашты К^азыбек бек Тауасарулыныц \"Туп- туцианнан ез1ме шей!'н\" деген цазац тарихы К1табындагы Царасай батырдыц \"Хижраныц 1049 - доцыз жылы тамыз айында жетп<с уш жасында дуниеден етл. Суйеп Арцада, Айыртау деген жерге цойылды\", - (208-бет) деген жолдар ойга цалдырганы аныц-ты. Шапырашты К^арасай батыр хацында жазылып, басылган эдеби, тарихи дуниелерд!ц б!разын суз!п оцыганнан соц Кекшетау цаласынан 22

Атадан - цасиет, бабадан - есиет 90 шацырым цашыцтыцтагы цасиетт! Айыртауга барып, батыр баба зи- ратын 1здеу 1амен айналысцан ед!м. Айыртау ауданыныц эюм! Армиял Эбшцайыров: \"Батырлар жерленген бей!т осы б!ЗД1ЦМэдениет ауылыныц тец1репнде кептеп саналады. Сондагы цариялардан сурау салу керек\", - дегенд! айтты. Б13 осы эцпмеден кеЙ1Н Мэдениет ауылына бет тузед1К. Ец эуел! сонау Алатау бектер1нен туопктеп Кекшетауга, соныц 1Ш!нде Айыртауга Щарасай батыр баба неге, цашан келд1, суйеп неге Арцада цалды деген сауалдарга жауап 1здеп, ез ойымызбен алыстыц. Осынау сауалдардыц жауабы белпл! жазушы, цогам цайраткер! Балгабек Цыдырбекулыныц \"Егеменд! К^азацстан\" газелн!ц 1992 жылгы 29 ацпан кунп санында жарыц керген \"К^азацтыц Царасай батыры\" атты келемд! зерттеу ецбепнде айтылган да ед). \")(азыбек бек жазбала- рындагы К,арасай батырдыц цайда елт, жерленген! туралы П!К!рд!, - деп жазады Балгабек К,ыдырбекулы, - профессор П.Румянцевлц жинатып, соныц басшылыгымен 1913 жылы Петербургтен шыццан \"Верный уез!\" деген Жет!су облысыныц кептен туратын жергш1кт1 халык; пен орыстар шаруашылыгы жене олардыц жер пайдалануы туралы ютапта ашыц жазылган. К!тап материалдары эл1 кенекез цариялардыц барында, лпл кейб1р цаз!рп Алматы облысыныц Жамбыл ауданына цоныс аудармай турганда туган адамдардыц кез1нде, 1911 жылы жазылып алынган... К^арасай мурдес! Кекшетау Айыртау сагасында\". К^азыбек бекжазбаларында жэне басца да зерттеу ецбектернде 1671 доцыз жылы тамыз айында жетпю уш жасында дуниеден еткен К,арасай батыр Айыртаудыц цай жер!нде болды екен? К^азацдаласында не кеп, мола кеп, цорым кеп. Б1рац Айыртау ауда­ нына царайтын Мэдениет ауылыныц 1ргеандеп К,улшынбай тебеандеп осы б1р еск1 цорымды ец эуел бастан батырлар жерленген жер деп цасиеттеп царайтыны бар-ды. Кулшынбай тебеа батырлар жерленсе жерлейт!ндей-ац гажайып жер екен. Кез ушында цос еркешт! Айыртау сшемдер! мунарланады. Тебежц етепн шайып Ацанбурлыц езен! агып жатыр. Би!ктебен1ц ушар басында жан-жагы таспен цоршалган есю цорымды \"К,арасай беЙ1Т!\" деген ауыл ацсацалы )(ыпшац К^алдарбекулыныц ун1нде сен1мдш1к бар ед!. Бала кез1мде экем жарыцтыц бул арада батыр адам жерленген, - деп еткен-кеткенде дуга оцып журет!н-д!. Содан кей1н Мэдениет ауылыныц ацсацалы, кепт! керген К,убаш Мэж1гулулы да бул цорымныц )(арасай батырдыц бейт екендюн цуптап, цуран багыштады. Айыртау С!лемдер<н1ц етег!н алып жатцан осынау би!к тебе басындагы мына цорымда Шапырашты К,арасай мен Аргын Агынтай батыр бабаларымыздыц цатар жатуы ею улы адам арасындагы мэцпл1к достыцты, адами царым-цатынастагы адалдыцтыц белпандей эсер еткен-д!. \"Осы б1р жылдары цазац жер! аз да болса тынышталып, жага жайлау, етек цыстау болган заман бола цалды. К,арасай батыр 23

Нагашыбек К^апалбекулы б1рсыпыра тугандарымен ез1Н1ц цанды кейлек досы Агынтай ел1не кеш!п барды\", - деп жазган К,азыбек бек жазбаларын дэйекке алар болсац, К^арасай батыр беЙ1Т! осы К^улшынбайдыц тебеанде деп тужырым жасауга болар ед1. Кекшетау кеден! бастыгыныц орынбасары, К,арасай батыр урпацта- рыныц б!р1 Ерлан Ипл1ков ез1Н!ц цуанышын жасыра алмай: \"Бесе, батыр баба осындай бшкке жерленсе етт1\", - деп толци сейлед!. Келеа, ягни 1998 жылы Щарасай батыр бабаныц туганына 400 жыл толады екен. М1не, осыган орай батыр бабаныц туганына терт гасыр толу цурмелне арналган ип б!р шаралар осы бастан жасалганын цалар ед!к. Ец эуел! Кекшетаудыц Айыртау ец1р1ндеп К,улшынбай тебес1нде жатцан арасынан цыл етпеген достыгы бар халцымыздыц цос батыры Шапырашты К,арасай мен Аргын Агынтай батырлардыц басын кетеру, мазар тургызу - парызымыз деген ойымызды айтцымыз келед!. Бул орайда к,аз1рб!з Кекшетауда К,арасай батыр атындагы цор ашудыц цамын жасап жатырмыз. 1с оцгарыла цалса, халцымыздыц ауыз-б!рл1пн1ц белпс1ндей боларлыц ескертк1ш согу, турл! шаралар етюзу цажет-ац\" - деп цуанышты хабарды туцгыш рет букт ел!М13ге жазып таратцан Жабал Ергалиев едг Эрцашан жацсы ютерд! бастап журелн Сер1к Эб!кенулы Умбетов 11 адамга билет эперт, дереу урпацтары Кекше ец!р!не уштыц. Айыртау тауыныц бектершдеп К^улшынбай тебеане барып К,арасай батыр мен аргын Агынтай цос батырдыц бейтне цуран оцытып, цурбан шалып, белптас цойдыц. Сол жерде мынандай аманат хат жаздыц. Шапырашты К^арасай мен Аргын Агынтай батырларыныц бупнг! урпацтарына аманат сез1: Б13 цазац ел! мен жер!н жат-журт шапцыншыларынан цоргау жолында куреап, ерл1к пен елд1клц, батылдыц пен батырлыцтыц гажайып улгшер1н керсеткен Шапырашты К^арасай мен Аргын Агынтай батырларыныц урпацтары осы сез1М!зд1 егемен ел1М!зд1ц барлыц халцына арнагымыз келед!. Еасырлар цойнауында жатцан бай тарихымыздыц беттер1н жасцанбай ашып, алацдамай оцыр сэт туган цаз1рп кезецде б!з бабаларымыздыц улы ерл1п мен улы достыгына тэнл болудамыз. Мынау байтац та бай, цасиетт! де эруацты даланы бшепн1ц куш1мен, найзасыныц ушымен, атыныц туягымен б1рлесе цоргай бшген бабалар рухы 613Д1 цайран цалдырады. К,асиетл улы бабаларымыз Шапырашты Царасай батыр мен Аргын 24

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Агынтай батыр цазац даласын басыцгысы келген жауга царсы урыста б!р1не б1р1Н!чарцаларын туй!слр1п цойып айцасады екен. Егер сол бабалар б1р-б1р1не арцаларын суйеп, б1р)н-б1р1 цоргай урыс салмаса цаншама бшект!, цаншама журекл, цаншама батыр болса да жау найзасына туйре- л!п, жау цылышына туралып цалар ед! гой. Б!р-б1р1не арца суйей бшген, б1р-б!р1не цорган, пана бола бшген сол бабалар цанды урыстан ездер! де аман шыгып отырады, цасиетт! туган жер1М13ге де жау аягын типзбед!. Ел шелнен жау арылып, тыныштыц орнаган б!р сетте Алатаудыц ен бектерндеп ел!нде жатцан К^арасай батыр бабамыз Арцадагы цанды кейлек досы Агынтайды сагынып, ез кеш!мен Сарыарцага досыныц жанына цоныс аударган-ды. Арцага, цасиетл Кекшетауга кел1п, ез1Н1^ цанды кейлек досы Агынтай бабамызбен 73 жасында дуниеден еткен. Аргын Агынтай батыр 1672 жылы, ягни К,арасай батырдан соц б!р жылдан кей!н фени дуниеден етт!. К,айран бабалар, неткен цасиетл едндер! К,анды кейлек достар мецплк дуниеге сапар шеккен сетте де б1р тебен!ц басында болуы, цушацтарыныц жазылмай б!рге цалуы бул цуд1ретлц ем!р1, болмаса цуд!ретт1 бабаларымыздыц цасиел болар! Мынау Кекшетау жерндеп Айыртау ец!р1ндеп К^улшынбай тебес!Н1ц би1пнде цатар жатцан Шапырашты К,арасай мен Аргын Агынтай бабалары­ мыздыц аруагы бул кундер! б1р цазацтыц баласын жузге, руга белг!С1 келгендерге, цазацтыц ауыз б!рл!П, ынтымагы болмаган деп езеурейлн- дерге ескерту жасар ед:. Ел шелне жау тигенде оган б!рге шапцан, ажал жеткенде де б1р тебен!ц басында б1рге жатцан цасиетл бабалар салган достыц пен б1рл1кл, ерл1к пен елд1кт! енд! б1здер цастерлей бшеЙ1к! Егемен цазац ел1 кеш1н елемд1к еркениетке царай тузеген осынау тарихи кезецде ел б1рл!пн, ел ынтымагын ныгайту, халцымыздыц ауыз б1рл1пн кушейту аса цажетл эр} мацызды деп бшем13. Елбасымыз Н.Э. Назарбаев журпз1п отырган экономикалыц рефор- маны цолдаумен б!рге ел мен жердн ипл!п уш1н жумыла ецбек етей!к. )(азац даласыныц байтац жерне ие болайыц, шетелд1ц ел1М!зге кел1п жатцан 1скерлер1нен жумыс )стеуд1, ен1м енд!руд1 тез!рек эр! терегфек мецгерей1к. К,азацстанды мекендеп отырган барлыц халыцтардыц достыгына уйтцы болу да б13Д1ц тарих алдындагы улкен жупм13 болса керек. Б13 Шапырашты К^арасай батыр мен Аргын Агынтай батыр бабалары­ мыздыц цаб1р! жатцан Кулшынбай тебеан1ц басында бас цосцан б!р топ азаматтар цазац халцын, барлыц цазацстандыцтарды ел1М)зд1ц ертецп болашагы уш!н ынтымацшыл, б1рл1кшш, ецбекшш болуга шацырамыз! Аманатца цол цоюшылар: Нурт!леу Бэюрулы - ецбек ардагер!, Аубай Байгазиев - цогам Цайраткер!, шеж1реш1, НагашыбекК^апалбекулы-жазушы, халыцаралыц Жамбыл цорыныц бас директоры, Асцанбай Ергожаев- республикалыц 25

Нагашыбек К^апалбекулы \"Арай\" журналыныц бас редакторы, Догдырхан Турлыбеков - \"К,азацтелефильмн1ц\" бас редакторы, Ермуцан Артыцбаев, Бекжар Ысцацов - кэапкерлер, Армиял Эбшцайыров - Айыртау ауданыныц эшм!, Оразбек Ахметов - Кекшетау аймацтыц \"К^азацттГ цогамыныц терагасы, Айбат Есентуров - \"К^арасай батыр\" шаруашылыц сер1ктест1кт!ц терагасы, Ерюн Жуапов - \"Златогор\" енд1р1слк кооператив1Н1ц бастыгы, Султан Шэймерденов, Тем1рбай К,абдылмэжитов-согыс жэне ецбекардагер- лер!, Бацберген Амалбек-\"Егемен К,азацстан\" газелн!ц менш1кл ллш!С1, Цыпшац К^алдарбекулы, К,айдар Эш!мулы, Ж. Семлков, Ж. К^анафин, Е. К^абиденов, С. Цинаятов, К. Муцышев, Е. Дукенбаев, А. Эш1мов, Ж. Кеш1мбаев, Д. Жумагулов - Мэдениет ауылыныц тургындары, Жабал Ергалиев - жазушы, \"Кекшетау\" газелжц бас редакторы, К,азацстан Журналистер одагы сыйлыгыныц лауреаты, \"К,арасай батыр\" цорыныц президент!. (Бул аманат сез 1997 жылдыц 8-Ш1 тамыз, жума кун К,арасай мен Агынтай батырлардыц басына цулпытас цою рэс1М1нде оцылып, мацулданды). Бацберген Амалбек \"Егемен К,азацстан\" газелжц 14 тамыз 1997 жылгы санында \"К^улшынбайда цушац жазбай жатцан\" атты мацаласында былай деп жазды: \"Цасиетт! Кекше жер1 халцымыздыц атын шыгарып, абыройын асцацтатцан асыл тулгаларымен цунарлы. Терткул дуниеде сал-сер1лер дэстур! осында гана кездесед!. Бул ец1рд1ц ханы да ацыл-гулама, ба­ тыры да шешен, суцгыла. Тарих осыны тагылымдайды. Халыц тарихы халыцтыц пайда болган куынен бастау алатындыгын ескерсек, елке шеж1реан Абылай, Кенесары хандармен, Ацан сер1, Б1ржан салдармен туйыцтауга хацымыз жоц. ЕЛ1М13Д1Цертец!н олардан да ертерек багамдаган арыстарымыз алыстан цол булгайтындай. Солардыц 1Ш!нде Шапырашты К^арасай мен Аргын Агынтай батырлардыц ешпес ерл!п, ерен достыгы улысца енеге, урпацца мацтан. Бул туралы жазушы, цогам цайраткер! Балгабек К^ыдырбекулыныц 1992 жылы 29 ацпанда газелм1зде жарияланган \"К,азацтыц К,арасай батыры\" атты зерттеу мацаласында цаузап жазылды. Сонымен цатар \"Егемен К,азац- стан\" биылгы 25 маусымда кекшел1к цаламгер Жабал Ергалиевлц бабалар бей1Т!Н1ц табылгандыгы жен1ндег1 мацаласын оцырманга усынды. Кеп узамай газетлц бас редакторымен б1рге 613 де Айыртау ауданындагы Кулшынбай тебес1нде цушац жазбай жатцан цос батырдыц зиратына теует елп цайтцан ед1к. ЭЙПЛ1 Айыртау мен Арыцбалыцтыц кец цолтыгындагы К,улшынбай тебес! аттерлетпей алынбайтын тастацты цырат. Эртурл! цорымга толы. 26

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Терт гасыр етсе де, цозыцарын тастары мужшмеген, аумагы алты цадам к,ос моланыц жатысы белек. К,ыпшац )(алдарбекулы, Хайдар Эш1мулы, «,убаш Мэж1гулулы сияцты цариялар аталардан цалган ацызга суйен!п, мунда 1671 доцыз жылыныц тамыз айында дуние салган К^арасай батыр мен арага жыл салып опат болган Агынтай батырдыц жерленгенн цызыцтап айтты. Мэцплжуйцыдагы сарбаздардыц бей т цос батырды цаумалап, шецбер лзпн!не цараганда, Агынтай тобыныц оцыстан келген алапат шайцасты бастан еткергеын айгацтайды. Шапырашты К^арасай батырдыц б1рсыпыра тугандарымен цанды кейлек досы Агынтай ел!не келу! Алатау мен Кекшетауды байланысты- рып жатцан ыстыц бауырмалдыц, цаймагы бузылмас цут-береке, сына туспес тутастыцтыц белпс!ндей гибрат тегед!. Аманат арцалаган бупнп урпацтыц, иншалла, бел бер; царагандай. Кулшынбай тебес1нен 6-7 шацы- рым жерде жерленген Жанатай батырдыц зиратына Ацмола облы- сындагы Шапырашты жайлауында К,арасай батыр рухына ас бершд!. Халцымыз алабетен цурметтеп, \"К^ызырлы цызыл жолбарыс\" атаган К^арасай батырдыц туганына келес! жылы 400 жыл толады. Осынау айтулы оцигага Айыртау ауданыныц журтшылыгы айрыцша дайындыц уст1нде. Жацында батырлар зиратына белптас цойылды. Оган жазушы, халыцаралыц Жамбыл цорыныц президент! Нагашыбек К^апалбеков, К^арасай батыр урпагы тарихшы Аубай Байгазиев, Нурллеу Бэюров, \"Арай\" журналыныц бас редакторы Асцанбай Ергожаев бастаган Алматы облысыныц делегациясы цатысты. Аудан эюм! Армия Эбшцайыров, )(арасай батыр атындагы серктеслклц директоры Айбат Есентуров, аумацтыц \"К,азацлл!\" цогамыныц терагасы Оразбек Ахметов, халыц ацыны Шэкен Отызбаевтыц баласы Тем!рбай К^абд1лмэжит ацсацал ой толгам- дарын ортага салды. \"К,азацтелефильм\" студиясыныц бас директоры Догдырхан Турлыбеков \"К^арасай батыр !3!мен\" атты дерект! фильмыц арцау жел!С1Н ецпмелед!. Жиналган цауым Кекшетаудагы К^арасай батыр атындагы цогамдыц цордыц президент! Ж. Ергалиевке халыцаралыц Жамбыл цорыныц сыйлыгы бер!лет!НД1п туралы хабарды цуанышпен цабыл алды. Мэдениет ауылыныц тургындары батырлар аруагына арнап цуран шыгарып, ас берд!. )(арасай батыр атындагы цор цурылды. Осы айтулы оцигага цатысушылар Кекше ец!р!Н!ц шеж!реш1 цариялары- мен, зиялы цауым екшдер!мен кездес!п, кептеген деректер жинап цайт- ть!ц. Осы сапардан кеЙ1н \"Карасай батыр !31мен\" атты тарихи-танымдыц экспедиция уйымдастырып, батыр баба жен!нде деректер жинадыц. Бул экспедицияныц ел-жер дегенде жанын уз!п беруге бар ултжанды шеж!реш! елагасы Аубай Байгазыулы агамыз баржан-теымен басцарды. 27

Нагашыбек К^апалбекулы Оныц цурамындагы Нуртшеу Бэюров, Ушкемп!р Эбд1халыцов, Ермухан Арцабаев, Сэрсенб! Дэу1тулы, Бегжар Ысцацов жэне басца да арцалы азаматтар цабац шытпай тарихи жерлерд! б1рге аралап, эрцайсысы кеп кемек керсетт!. Бэйд1бекбаба, Домалац ене кесенелер!, Бетпацдаладагы Болатты, Бурк1тт!таулары жэне басца да Х;азацстанныцтупк1р-тупк1р1ндеК,ара- сай батыр жайлы б1р дерег! бар-ау деген тарихи жерлерд! тугелдей араладыц. Осыныц нэтижес1нде тележурналист Догдырхан Турлыбеков батыр Баба жайлы ею телефильм туарт шыгарды, б1рнеше телехабар бер1лд1, баспасезде материалдар жарияланды. Бул орайда энцикло- педист-галым Хафиза Бэюр кел1Н! кептеген цунды деректер тауып, ерекше кемектесл. К,арасай батырдыц туганына 400 жыл толуы цалай етл? К^арасай батырдыц 400 жылдыц мерейтойын етюзу алдында б1р жыл бурын танымдыц, тарихи материалдарды газет-журналдаргажаздыруды бастадыц. Откен тарихи кезецдеп К,арасай батырдыц зор цолбасшылыц, батыр- лыц тулгасын нацты айцындап, дэлелдеу мндел турды. Сол уш1н Алматы цаласындагы бурынгы Уюмет уй1Н!ц улкен мэжш1с залында \"К^арасай батыр - цазац тарихындагы айтулы цолбасшы, атацты батыр\" деген тацырыпта улкен гылыми-теориялыц конференция етк13!лд1. Оны Сер1к Эб!кенулы Умбетов мырза К1р1спе сезбен ашып, журпз!п отырды. К^азацстан Улттыц Еылым Академиясы тарих жэне этнология инсти- тутыныц директоры, тарих гылымдарыныц докторы Манаш К^озыбаев \"К^арасай батыр-улкен тарихи тулга\" атты кец келемде баяндама жасап, гылыми тургыда дэлелдеп, батыр баба жайлы цунды тужырымдар айтты. Зац гылымыныц докторы Арыцбай Агыбаев, жазушы Шерхан Муртаза, полковник Бацытцали Ибрашев жэне басца галымдар, жазушы цайрат- керлер сез алып, бэр1 б1рауыздан К^арасай батырдыц цазац тарихындагы орны ерекше екенд1пн дэлелдеп, мэл1мдеме цабылдады.Мундай гылыми-теориялыц конференция Тараз цаласында да етк1зш1п, оны сол кездеп Жамбыл облысыныц эк!М! Сарыбай К,алмырзаев мырза К!р1спе сезбен ашты. Дулати атындагы Тараз мемлекетлк университелн1ц ректоры, гылым докторы Уэлихан Бишимбаев \"К,арасай Аптынайулы - цазацтыц улкен батыры, эр1 цолбасшысы\" деген багалы баяндама жасады. Университет галымдары Царасай батырдыц сан цырын талцылаган кец келемд! ой-п1К1рлер]н ортага салды. Еалым Сэрсенб) Дэу1тулы, журналист-зерттеуш! Бахтияр Эбшдаулы, жыршы-термеш! Хамза Екейбаев, шеж1реш1-тарихшы Аубай Байгазыулы жэне басцалар К,арасайбабамыздыцем1р1 мен ерл!п жайлы жаца маглуматтар айтты, 28

Атадан - цасиет, бабадан - есиет деректер келлрдм Бул гылыми -теориялыц конференция материалдары жеке жинац болып шыгарылды. К,арасай батыр мен Аргын Агынтай батыр беЙ1ттер1Н)ц басына би1К кесене-мазар салуды уйымдастырган, талай-талай тамаша ип 1стерд! атцарып журген цайраткер ултжанды К^айрат Сатыбалдыулы бауырымыз. Алыстан кез тартатын гажап архитектуралыц улгще жасалган бул кесенеы ашуга арналган салтанатты рэамге цазацтыц ип жацсылары, галым, жазушы, цайраткерлер! шацырылды. Айыртау бектерте цаз-цатар ацшаццан ки13уйлер т т л т , ас бершд!. Сол кездеп мемлекетлкхатшы Эб1ш Кекшбаев, сол кездеп Президент аппаратыныц жетекш!а Сарыбай К,алмырзаев бастаган уюмет адамдары, б1рнеше облыстыц эюмдер!, ец зиялылары, галым, жазушылар келт, батыр бабалар жайлы салтанатты жиында таглым-гибрат болар ересен )стер1 мен ерл1ктер] жайлы сез сейлед!. Жиналгандарга ас берш1п, бейге етюзшд!. Меыц пьесам бойынша кец сахара далада К,арасай батыр ерл1Г1 мен ер лтн керсетет^н театрландырылган кер1Н!С керсетшд!. Айыртау тауыныц всем етепндеп К^улшынбай тебеандеп К,арасай батыр мен Аргын Агынтай кесене-мазары бул кундер! бук1л ел теует етелн цасиетт! имандылыц жерге, киел! мекенгеайналды.Текурпацтары гана емес, ип ллекл мусылман баласы, турю журты, алыс-жацыннан бастап меймандар барып, бабалар жайлы маглумат алып, бата жасап, тшек етед1. Улы эруац басына тунеп, зиярат етуштер цысы-жазы арылмайды. Бул жерге арнайы келт, цуран оцытып, жолын ашып, тшепне желп жатцандар цаншама десец1зш1! Меселен полковник Бацытжан Муцалбаев ез1Н1ц жацын керет!н эпкелер! Жумакул Солтиева мен Майра Турганцызы Амантаеваларды буюл отбасымен )(арасай баба кесенеане апарып, тэует ет1п цайтцанын, рахат жан лэззатына белен!п, керемет рух алганын айтып келд!. К,арасай батырдыц 400 жылдыц мерейтойы Алматы облысы Жамбыл ауданында 1998 жылы 10 цыркуйекте кец келемде аталып етт1. Той салтанаты жайлы Уэлихан Щалижан сол кездеп ез1 бас редактор болып 1'стейлн \"Егемен К^азацстан\" газет1Н1ц 11 цыркуйек 1998 жылгы санында былай деп жазды: \")(азац халцы ес'т-еркендеу, ез мемлекетт!л1г1н цалыптастыру жолында цилы-цилы жагдайды: дэу1рлеп, дурюреген кездер! де, жер бет!нен жойылу цауп! тенген шацтарды да бастан кешт!. Елдтн, улан- 29

Нагашыбек К^апалбекулы байтац жер1н аман-есен сацтап, болашац урпацтарына ец цымбат мура релнде цалдыруды мацсат еткен бабаларымыз сол жолда бастагы ацыл-парасат пен журектеп бауырмашыл сез!мге де, 1штеп рух цуаты мен цолдагы царуга да жупнген. Барлыц мэселен! алыстан болжап, ацылмен шешкен алгыр хандары мен дана билер!Н!Ц айтцанына тоцтап, ушцыр найза мен етк1р цылышта ешюмге дес бермеген батырларыныц соцынан ерген. Соныц арцасында цазац халцы, цазац ел), К^азацстан гасырлардыц тылсым терец!нен бупнге дей!н жет!п отыр. Сондай батыр бабаларымыздыц б!р! - К,арасай батырдыц тойына б!р- цатар облыстардыц делегациялары, Алматы цаласы мен Жамбыл ауда- ныныц журтшылыц еюлдер!, батырдыц урпацтары кептеп жиналды. Той Узынагаш ауылындагы бахадур бабага арналган ескертк1шт!ц ашылуы- мен басталды. К,алыц кепшшктойдыц мэртебел! меймандары К,азацстан Республикасыныц Президент! Нурсултан Эб!шулы Назарбаев пен К,ыргыз Республикасыныц Президент! Асцар Ацайулы Ацаевты жылы шыраймен ду цол шапалацтап царсы алды. Ескертюшлц ашылу рэс!М1н Алматы облысыныц ЭК1М! Заманбек Нурцадшов цысцаша юр!спе сезбен бастады. Елбасы Нурсултан Назарбаев ез сез!нде егеменд!пм!з бен тэуелс!3- Д1ПМ13Д1Ц арцасында гана тарихымызды тугендеуд!ц мумк!НД1Птуганын, батырларымыз бен билер!М13д! танудыц арцасында б!рл!к пен топтасу- шылыцтыц цад!р-цасиет! арта тускеын атап етт!. К^арасай батырдыц ерл!к- тер! туралы айта кел!п, ол цазац жер)Н!ц цай пушпагына болсын цорган болганын баяндады. Ал Президент Асцар Ацаев цазац пен цыргыз сарбаздарыныц б!р сапта болганына тоцталды. Ескертюш шымылдыгы туаршгенде К^арасай батырдыц ат услндеп асцац цола муан! айнала тец!рект! айбындандырып ж!бергендей болды. Ерл1к пен цайсарлыц, парасаттылыц пен кемецгерл!к цасиеттер!н бойына жинацтаган батыр баба бупнп урпацтарды берекен!ц басы болатын б!рл!кке, кез келген сетте елд! цоргай алатындай эз1рл!кке шацырып тургандай. Мунан соц Кекбастау алцабында улттыц ат спорты ойындары етт!. Топ, бэйге сондай-ац аламан бэйге журттыц ерекше кез цуанышы болды. Салтанат соцы кешк! гала-концертке уласты. Той салтанатына мемлекет басшылары, министрл!ктер мен ведом- стволардыц жетекшшер! цатысты\". К,арасай батыр ес!М1 Алматы облысындагы бурынгы К,аскелец ауда- нына, Отардагы эскери дивизияга, Алматы цаласындагы Виноградов кешеане бершд!. Шамалган ауылына Елбасымыз Н.Э.Назарбаев К,арасай батыр атындагы облыстыц меш!т салдырды. Сол меш!тт!цжанында К,арасай 30

Атадан - цасиет, бабадан - есиет батырдыц цара босагасы мен мацдайшасын сацтаган цара шацырацта - Асцар Тоцтамысов бауырымыз турады. Букш б!р елд!ц ураны болган Царасай батырдыц цара босагасына - кие тутып, цастерлеп, цуран багыштаган ел-журт есте узшмейдк Бул )(арасай батыр м еш т мен К,арасай баба цара шацырагына К,азацстан Президент! Н.Э. Назарбаев жи! кел!П турады. Эйткен!, ол кю атацты цолбасшы К,арасай батырдыц лкелей урпагы. Урпац шеж!реане кез жуг1ртсек ол былай тузшед!: 1.К,арасай 2 .Кешек 3.Айдар 4 .Мырзатай б.Кенбаба 6 .ЕД1Л 7 .Сапацбай 8 .Назарбай 9 .Э 61Ш 10.Нурсултан \"Атадан ултуса ип, ата жолын цуса ип!\"-деп дана халыцайтцандай тепне тартып туган Елбасымыз ел!М!ЗД!ц теуелазд1пн алып берт, XXI гасырда )(азацстанды экономикасы мен медениел гулденген елемн!ц алдыцгы цатарлы елу ел!не жетк!зу жолында керемет жоспар жасап, галамат улы !стерд! жузеге асыруда. Н.Э. Назарбаев бупнп тацда улы 1стерд! жузеге асырып жатцан улы тулга екеын елем мойындады. К,арасай батырдыц урпацтарынан батырлар кеп шыццан. Эаресе, Тур!кпен баласынан букш цазац жер!н жаудан цоргауда улкен ерл!к керсеткен ержурек батырлар кеп-ац. Туркпен К,арасайулы (1617- 1688) !ле Алатауы бектер!нде туган. Жаркенттеп Орбулац деген жерде ойраттар мен торгауыттарга царсы согыста ерен ерл!к керсеткен цолбасшы батыр. Тур!кпеннен тараган Жарылгап, К,араш, Деулет, К,астек, Щаумен, Жэпек, Кешке, Саурыц, Сураншы, Сыпатай тагы басца да ел!н, жер<н цоргаган ерлер кеп болган. Этеп батырга урпацтары Жамбыл ауданындагы Шиен ауылына юре бер1степ жол бойындагы жотага улкен кесене тургызды. Бул !ст! уйымдастыруда шаруашылыц басшысы Турсынбай Ахметов бастаган Этеп батыр урпацтары айтарлыцтай жумыстар атцарып, батыр атала- рына арнап ас бер1п, бейге етюздг К^арасайулы Кешек батыр бейт - Жамбыл облысы Талас ауданында. 31

Нагашыбек Капалбекулы Оны алгаш тауып, зерттеп, жазып, беЙ1тл цоршатцан Эл1бек Эмзеев деген рухы бер1к бауырымыз. Жамбыл облыстыц мэдениет басцар- масыныц бастыгы болды, драматург, кептеген ип !стерге уйтцы болып журген улкен журекл азамат. Кешек батыр беЙ1лне кей1н улкен кесене салынды, жанындагы ауыл Кешек батыр еам1мен аталады. Тараз цаласында Кешек батыр ескертюш! ашылып, оган б!р топ урпацтары арнайы барып, бейтне цуран оцытып, батыр бабасына теует ет!п цайтты. Кешек батыр жайлы Ахабай Молдахметов, Жангара Дедебаев, Бацытяр Эб1лдаулы жэне басцалар естел1к-зерттеулер жазып, жариялады. Узынагаш етепндеп Алматы - Бишкек жолыныц бойыныц тау жац беткеЙ1нде жотага Кешекулы Айдарга жэне Мырзатай балаларына арналган кешенд! кесенелер мен ескертк1шт1 тургызган урпацтары Болат Назарбаев, Мейрамбек Таймерденовтерд!ц эруацтарга деген ип 1ан ерекше атап айтцан жен. Мен кундел1к жазуды эдетке айналдырганыма кеп болды. Эруацтарга деген шеказ суй!спеншш1пм шыгар, талай-талай атацты, улы адамдармен кездеап, жуздеап, сухбаттастым. Иэ, ол белек эцпме. Улы Отан согысыныц ардагер!, облыста улкен жауапты цызметтер атцарган К^азтай Ултарацов деген парасатты, аргы-берпн! терец бтелн елагасымен жи1 кездеап, кеп эцпмелеслм. Сол К,азтай агамыз сексеннен асып, кенеттен дуние салды. Маган жолыццан сайын: - Б13Д1ЦКегенде К,арасай, Шапырашты деген жерлер бар. Меыц бала кез1мде цариялар айтып отыратын: \"Шапырашты К,арасай деген батыр осында улангайыр майданда жец1ске жеткен, содан аталып цалган\" деп. Сол жерлерд! цазацтыц ек1 аяулы, атацты азаматы Балгабек Цыдырбек- улы мен Сейдахмет Берд1цуловты ерлп апарып керсеткен ед1м. Енд1 сен сол жерлерд! кер, суретке, видикке туар!п ал,- деуил ед!. Уацыт - тапшы, дуние - дурмек, лршт!к цамымен цол босамайды. Эне-М1не деп жургенде асыл ага цайтыс болып кетл. Жацында К^азтай аганыц улы Болат К^азтайулы: -Экемн1цаманатын орындайын, жур!цдер. Сол жерлерд! керсетей!н,- дед1. Иэ, !здест1ре берсе К,арасай батыр жайлы деректер кеп-ац. К,арасайтану жаца-жаца басталды. Енд1 Агынтай батыр жайында б1рер ауыз айтып кеткенд! жен кер1п отырмыз. Агынтай Керпеулы -1 5 9 9 жылы Айыртау тауыныц етепнде дуниеге 32

Атадан - цасиет, бабадан - есиет келген. Алты баланыц улкен!. Талай-талай улы майдандарга цатысцан атацты батыр, Царасайдын,жан жолдасы болган. Тарихта Аргын Агынтай батыр еам1мен цалган ол 1672 жылы цайтыс болган. Бей1Т1 цаз!рп Солтуст1К !(азацстан облысы К,улшынбай тебестде. \"Оныц е р л 1Г! бшепнде емес, журепнде едГ деген досы )(арасай батыр. Болат цайнауда шыныгады, батыр майданда шыныгады. Ерд1ц атын ел1 шыгарады. Уранды елд1Ц урпагы цайсар, рухы би1к болады. Профессор, филология гылымдарыныц докторы Султангали Садырбаев агамыз кезнде К^арасай батыр жайлы телефильм туарген ед!. Бул кундер! теуелс13ел!М1зд1ц тарихы жацадан цайта таразыланып, жазылып жатцан туста К^арасай Алтынайулы жайлы жаца дерект! киноновелла тус1руде. Улылар - мецгш1к, улы тулгалар зерттеле беред!. К,арасай батыр туралы жырдан гажап кумбез тургызган цазацтыц улы ацыны Суй1нбай жырымен батыр баба жайлы бул толганыс-эссем!зд1 цорытындыламацпын: Ерлерб/^ жаксь/ль/зь/ умь/ть/лмайбь/, Шь/нбь/кть/ бурь/с айтса ел ть/^байбь/. Ертебе еткен екен Ер Карасай, /\\йтайын ть/^бауо/ь/ма сол туралы. Ер ес/'м/'н шалкь/зан кел айтабы. Ерк/'н ескен самалбь/ жел айтабь/. Бать/рза ескертк/шке халь/к койзан, Эзен, сай, т а у мен сазбь/ жер/ айтабь/. Ерл/'з/'н, бать/рль/зь/н курметтезея, Каль/^ журть/ — урпаеь/, ел/ айтабы. \"Карасай — касиетт/ бабамыз\" бел Мен б/лет/н казакть/^ кеб/ айтабь/. Казак ел/ ертебе болыпты кез, Жазуба жок, халкь/мба айтылеан сез. Каль/^ Жо^зар Шь/зь/стан каптап келзен, Боль/пть/ ел к/йзелзен б/р к^ь/н кез. Кь/л бураумен кынабы бать/рларбь/, Корлабь/ жас кь'збар мен катынбарбы. Жаксь/ньщ жаеась/на коль/н салып, Длбына сап айбабь/ акь/нбарбь/. 013-3 33

Нагашыбек Капалбекулы Жззь/к;сыз жас себиб/ найзаза /л/'п, Дрсь/з жау ш/м/р/кпей ж/р/'п кетт/. Жалаь/зь/нан айрь/лзан ана зарь/ Журез/'нжь/лазанньщ елж/ретт/. Жонзарлар ел/м/ззе ойран саль/п, Ер-азамат жол таппай к а тть / састь/. Корль/зь/на шь/бамай катал жаубьщ, Каратаубь/ бетке аль/п халкь/м кашть/. Кара жолмен шубь/рь/п кеш келеб/, Галай ж/йр/к ж етекте бос келеб/. Жоктауларбан ке^ бала к/^/рен/'п, /-/амь/с кь^скан бать/рза жас келеб/. Уйс/нн/^ б/р руь/ — Шапь/рашть/, Жауь/на жань/ ашь/мас кань/ касть/. Соларба б/р ул ест/ — Ер Карасай, Как жарзан аткан озь/ кара тасть/. Карасай халкь/ /ыл'н атка м/'нб/, Шь/бамай жауь/збь/кка неше т/рл/. Ул менен кь/з туткь/нбазь/ зар жь/лайбь/, Жаманбь/кка б е т алаан жаубьщ тур/. Карасай уран салбь/ ез ать/нан, Дуы/паны карсь/ласкан болзанбай та^. Казакт'ь/н жалпак жаткан ке^ балась/ бать/рбь//^ шайкалабь/ кайрать/нан. Карасай к/с/ саль/п ел жинабь/, Корль/кка карсь/ турар кол жинабь/. \"Ер кез/ — елб/'н кез/ болзан кез/, Халкь/^нь/н. курбань/ бол\"бепж^набь/. бать/рь/нан хабарбь/ алаан халык, Деб/'.' \"5/'з бе, тауекед аттаналь/к. Ер-азамат — ел/нщ арь/ емес пе, -4лмас кь/ль/о;, т а с шокпар колза алаль/к.'\" ^з к/нбе неше мь/нбай ер жиналбь/, Колбасо/ь/, т у устарбь/ сайлап албь/. 34

Атадан - цасиет, бабадан - есиет /(арасайаа ж/'бер/'п Бать/рмуань/, Калзанбарь/ хабарбь/ к/т/'п калбь/. Бать/ро/а барь/п хабар б/л/'п келб/, /4йтл;ань/н колбас<ль/нь/^ т/й/'п келб/. Га^ албь/нба Жо/^аарбь/ о/аппак боль/п, Сайлань/п е^и/е/^ ерлер /р/'/стелб/. \"Б/з/'н тайнам б/з калсак жол болмайбь/, Басталсь/н б/з/'нз/ к/н созь/с беб/. 'Хан орбась/н к/йретсек, калаань/ о/^ай, Мен шапканба /лабьщбар б/р/'^ калмай. -4яуи/ь/ль/к болмась/н зуль/м жауза, Жаль/наанза сенбе/^бер б/л/'пболмай\". Деб/ бе, ^йл)уязь/н аль/п келб/, <4тась/ /с/м/'с ер/'н саль/п берб/. Тартпасын мь/л;тап тарть/п кайь/н ерб/'^, Упь/на коль/н жайь/п б ата берб/'.' \"О, Кзрасай бать/рь/м, Дуи/пань/^а ойран сап, Карась/н жаубь//^ бать/рзь/н.' Зарлазан мь/на халь/кть/^ Ум/'т/'н акта, алть/нь/м.'\" Карасай; 'Жол болсь/н/\"—беп атка м/'нб/, Экес/'н/'/^ т/лез/'н /нс/'з б/лб/. Бабаев/ Шапь/раи/ть/ колбазанбай, /(аль/^ ел со^ь/на ер/'п б/рк/реб/. /4ттанзань/ ерлербщ б/йсенб/ еб/, 7*а^а т а \"Кзрасайлап/\" б/рк/реб/. Жатканба каль/л( калмак т а т т / уйкь/ба, у4т койь/п, арсь/збарбь/ с/лдулеб/. Бась/п албь/ албь/мен хан орбась/н, /Ззь/зь/п канкумарбь//^ кезбен жась/н. Т/ткен ж/нбей и/ать/рь/н талканбабь/, /4лбь/на сап кать/нь/н — жан жолбась/н. 35

Нагашыбеж Капалбекулы Сол куааннан куьтбь/ Шубам бастап, Калмак кашть/ балась/н, маль/н тастап . Эйел/не карауза шамась/ жок, ^ел/п еб/, бась/нба жерб/ластап. Жауынан куть/лать/н мезз/л ж етт/, 9и;/ру о^ай емес шь/ккан ер тт/. Жь/ль/нба мь/м алть/ жуз алпь/сь/ншь/, карасай бамкь' шь/кть/ куб/ретт/. ^л<ен уран Карасай эуел бастан. СоЗан бер/ Карасай ба^кы аскан, Оеэн ерзен ерлерб/'н бать/рль/зь/н, ^Кь/н-жь/рау келеб/ ет/п бастан. Ер Карану айкайь/мен жау кашь/рбь/, ^Л)ь/н б/лзен буиупань/ аласурбь/. /(араиу бесе карсь/ жау беттемезен, Сейткен бать/р ерлерб/жер жась/рбь/. Урпазь/ Карасайбь/^ Дэулет, Каумен, ^ль/скан кан азь/зь/п талай жаумен. Кайрать/на Жэпект/'м жау шь/бамай, Кашь/пть/ Кь'тай ась/п Апатаумен Эулет/ Карасайбь/^ тузел бать/р, Орнаткан бушпань/на заман акь/р. Сураншы мен Саурыктым ерл/ктер/ К/н сайь/н калым елзе тарап жать/р. 36

РУМЫРНАМАЛЬЩ АНЬЩТАМА КАРАСАЙ БАТЫР (1598-1671) К арасай А лты найулы 1598 ж ы лы цаз)рг[ А лм аты облы сы , Ж ам бы л ауданы С уы кгебе тауы ны н баурайы нда дуниеге келген. Ж етчсуда жонгар шапкыншылыгына карсы азаттык согыста кол бастаган. Улы жуз шапырашты, Е скож а руы нан. И .Э .Ф иш ердщ \"С Ж р тарихы \" атты ю табы н да 1635 ж ы лы С ]б[р-Тобы л уры сы на каты еканы айты лады . С ондай-ак, оны н 1643 жылы О рбулак шайкасына кагыскандыгы туралы дерек бар. Царгалы, Узынагаш, Каракыстак, Кастек, Ж иренайгы р, Ы ргайты озендер) бойы ндагы , Каракия, Актасты, Сарыжазык, Суыктобе таулары ндагы , урыстарда жау шебш бузып, Суыктебе басына ту пкьен. Сол жен'стен бастап ш апы раш ты ны ц одан тарайтын рулардын ураны Карасай болды. 1643 жылы Ж эцпр хан мен Ж алантес батыр бастаган О рбулак ш айкасы на каты скан. 1652 жы лгы согы старда Карасай б а т ы р к а з а к э с к е р л е р ]Н 1н б а сш ы сы б о л г а н . К е к ш е т а у ж е р [н д е б о л г а н согыстардыц б!ршде ауыр жараланып, 1671 жы лы дуние салды. С уйеп м энгМ к досы аргы н А гы н тай баты р м ен б<рге ж ер л ен ген . К арасай баты р тур ал ы дер ек тер оры с ш ы гы стануш ы сы В .В . В ельям и н ов - Зер новты ц ж эн е И .Э .Ф иш ердщ ец бек терш де к е ч ! р 1л д 1, ул ы а к ц н Ж а м б ы л ж ы р арнаган. 1999 ж ы л ы П етропавл каласы ны н театр алацында Карасай мен Агынтай баты рларга ескерткйн орнаты лды . Карасайдын тарнхка келу) Тэуекелден кейш Ес)мханнын такка огыруымен туспа-тус келед). 1620 ж ы лы Ес)мхан А лты н ханм ен, Н огай ордасы м ен б<р)гш, отыз мын колымен ойратка шабуыл жасады. Бул уры ста 79 жасар С уйш дж Ж анай баты р бер)л< бай рак туды ж ас ж ол бары с К ар асай га тап сы р ды . К ара Е р [ 1С11Ч о ц канал ы н д а гы осы со г ы ст а Кс['м \" Е ц сегей б о й л ы ер Е е)м\" ат а н д ы . О сы ж ы л ы Т обы л б о й ы н д а гы согы ста К ар асай о й р атты н скч тайш ы сы Т ой лы мен К ар акалды колга тус]р<п, хан алды на айдап эк елдь С онда Ес<мхан риза болы п: \"Сен енд) бук)л казакты ц К арасай баты ры болды н\" деп айты пты . Ш ынында да казак жерш де Карасай баты рды ц тулпарыны н туягы тимеген жер< ж ок д еуге болады . Айбынынан тау козгалын, булт уркетш аты алты алаш ка кеткен Карасай ба б а д а н ур ж а у га н , бата к он га н эр у а к т ы К1С1 б о л ган . Профессор П. Румянцевтщ жинатып соныц басшылыгымен )9)3 жылы ш ыккан \" В ер н ы й уез<\" деген к ^ а п т а бы л ай ж азы л ган : \" ... К ар асай м урдес] Кекш етау уезш !ц Айы ртау сагасы нда!\". Карасай баты рды ц ес)м)мен ек) жуздей жер, су, тау, сай аттары аталган, бук)л б[р т а й н а га ес)М] уран бол ган . Карасай батыр ж енщ де Ш окан У элиханов ез ецбегш де атап кеткен. Зерттеуш )-кайраткер М ухаметж ан Т ы ны ш баевты н 1925 жы лы Т эш кент каласы пда шыккан \"К ы ргы з-казак халкы тарихы нан м атериалдар ' деген епбегш де (25-бет) \"Ш апыраш ты ныц ураны - Карасай, тацбасы Ай, Тумар\" деп атап корсетшген. Казыбек бек Тауасарулыны н \"Тун-тукианнан ез)ме шей)н\" а ч ы кггабында К арасай бал ы рды ц ор ем)р<, туп -т ам ы р ы , ерл<к х и к ая гтар ы , колбаеш ы лы к дары нды лы гы ж онш де кец]нен баян далады . Б алгабек К ы ды рбекулы 37

Нагашыбек ^апалбекулы \"Казактыц Карасай багы ры \" атты макаласы нда батыр баба ж енш де жан- жакты жазды. Карасай батыр жайлы кептеген ежелг) акындар ж ы рлаган, дастан- киссалар шыгарган. Оларды н пшнте Суйш бай мен Ж амбыл ете кеп жырлаган. 2002 жылы мамы р айы нда К арасай мен оны н жоры ктас ж олдасы Агынтай батнр жерленген тебеге ескерткнц-белп койылды. Карасай батыр ес)М[ Ш ап ы раш ты р уы н ы н у р ан ы н а а й н а л га н . С уй )н бай А р о н у л ы н ы н \"Карасай батыр\" атты тарихи дастаны бар. Вуры нгы К аскелец ауданы К ар асай ды н ес<м!мен атал ады . У зы н агаш ауы л ы н да баты р га ескертк)ш орнаты лган. 1999 ж ы лы К арасай баты р туралы телеф ильм (сценарий) проф .С .С ады рбаев, реж . Б .К усанбек) тус)рд). А лм аты каласы нда Карасай батыр атындагы кеш е бар.

ШАПЫРАШТЫ НАУРЫЗБАЙ БАТЫР ЕЛ) МЕН ЖЕР! Бухар жырау цазац тарихында Э31НД1Кулеа мол батырлар жайлы толгауында: ... Каракерей Кабанбай, Канжь/заль/ Безенбай, Шапь/рао/ть/ Наурь/збай 7у туб/нбе тур еб/. Дбь/лай хан ось/ кун, Д й б атть/ ба, сур еб/ - деп жырлады. Ал Шэд1 таре Жэцпрулы \"Тарихат\" дастанында Абылайдыц мацындагы батырлардыц б1р тобын эдем! суреттейдн Бар еб/ неше киль/ бать/рларь/ Майбанза бет-бет/мен к/рб/ бэр/. Элеке алть/н санбь/к беп айть/леан, Эл/бек, Найман 7\"елекерл/к кь/лаан. Шапь/рашть/ Наурь/збай, 7абь/н Серке, Каракерей К а б а н б а й е н к е й кь/ран. Ал жыр алыбы Жамбыл атамыз бул бабалар жайлы былай деп жыр теккен: Каракерей Кабанбай, Канжь/заль/ Безенбай, Шапь/рашть/ Наурь/збай, Солараа кезек бермезен Уль/ жузб/'н /'ш/'нбе, Урань/м мен/'н - Карасай/ Жазушы Жолдасбай Турлыбаев былай деп жазады: \"Наурызбай батыр жеынде де жазба деректер аз да, ацыз эцпмелер мен ауызша айтылатын елец-жырлар баршылыц. Оны тек ел арасынан тер!п, тец1зден сузген 1нжу-маржандай жинап ала бтсе тана батырдыц шын тулгасы одан сайын 1р1лен1п, шынайы бейнеа айцындана, айбындана тусуде. Эйз/л/ Бухар жь/рау; Калбанменен урь/сь/п, Ж ет/ кунбей сур/'с/'п, Сонбаеь/ жолбас абамбар. 39

Нагашыбек К^апалбекулы Каракерей Кабанбай, Каижь/заль/ Безенбай, Шаки;акуль/ Жан/бек, С/рзел/ кара 7/леуке Каракалпак Кь/ль/юбек Г/аебен шь/ккан Естенбек. Уйс/'нненж/р Райь/мбек Шапь/рао/ть/ Наурь/збай, Кубаменб/ Ж/'бекбай, Секербай мен Шуйбекбай, Жаубь/ кубь/ т/й б е к те п ,- десе, кезбен керген Умбет к;а- рия сек!лд1 соцындагы суцгыла царттар: Калмакпенен урь/сь/п, Дйбан аса с/з/'с/п, /^айзаларь/ майь/сь/п Кабырзалары кайь/сь/п, Жаннам к/бер /з/'с/'п, 77'земенен т/рес/п, /<еубеменен с/рес/'п, Шайкаскан жер айтакь/р, Катарбан <ль/кть/ кас бать/р. /-/елер бозбак жас бать/р, Мрб/ сонба уранбап, Б/р жазь/нан Райь/мбе/с, Кос м/й/'зб/ Этезен Кабанбай мен Наурь/збай, Г/с/рб/'жауза найзазай - деген шумацтарын эндете жатца айтатын. Ел аузындагы эцг1мелерде аттары эйпл! ^абанбай, Бегенбай, Наурызбай, Этеген, Райымбек, Белек, Сатай, Аралбай, Дэулет, Жэпек, К,аумен тагы басца батырлар унем! узецплеап, б1рге жур1п жаумен согыск,аны ел1М13Д1ц эр тупк1р1нде - ак; кеп айтылады\". \"Шапырашты Наурызбай\" Алматы. 2003 жыл. 48-49 бет\". Наурызбай батырдыц ел1н ежелден \"ацындар мен батырлар ел1, к;ут пен береке дарыган журт\" дейд1. Наурызбай батырдыц улп тутк,ан устаздары К1мдер ед1жэне кеЙ1н оныц жолын куган, ел! уш1н ец1реп туган ерлер к!мдер болды деген сурак,тыц тец1репнде ой ерб1тсек деп отырмыз. Батырлардыцбабасы-Жанай батыр. Жанай Шонайулы (1536- 1621) - Шапыраштыныц туын кетерген батыр. Жанай к,артайган шагында Шапыраштыныц берш! байрагын ез к,олымен К^арасай батырга тапсырып, аманаттап, ант алган. К,арасай батыр Алтынайулы (1598- 1671) жайлы дерекнамалар кеп. 40

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ол батырлыгы, к,олбасшылыгы арк,асында ел1не уран болган, аты ацызга айналган дара батыр. Бес шам Шапырашты аталатын елде батырлар мен ацындар, кесем- дер мен шешендер, эулие-абыз атак;ты да к;асиетт1 адамдар кептеп шык,- к;ан. Екей атамыздан атацты да еруак;ты Суй1нбай, Жамбылдай алып ацындар, Сарыбай би Айдосулы сектд! дана би, уш жузд! тацдай к;ак;тыр- ган Туклбай ба^сы, Мак,ыш балуан Райымбекулы жене де баск,а тарихи тулгалар тараган. Еск,ожа - ежелден услнен к;ус ушырмайтын, найзамен туйреп ет жеген, атын еслп сыртынан жауы сескенген гажап батыр-ерлер тугызган ел. К^арасай батырдыц терт улы: Эуез, Отеп, Тур1кпен, Кешек бер! батыр болган. К,астек Жарылгапулы (1702- 1723), Кешке Деулетулы (1718- 1783), К,араш Жарылгапулы (1682- 1775), Саурык; Ыстамбекулы (1798- 1854), Сураншы Ак;ынбекулы (1815- 1864), Сыпатай Саурык,улы (1827- 1899), МедетбекЕсенбайулы (1822- 1912)сияк,ты батырлардыц, сондай- а)(, Андас датк;а, Медеу к;ажы, Сутлбай, Нарбота би тагы басцалардыц тарихта улкен ез!нд1к орындары бар. Емшден Жанай батыр, Шымырбай еулие, Секе болыс, К,ырбай сал сеюлд! айтулы ел аузында, халык; жадында к,алган нар тулгалар бар. Асылдан Наурызбай батыр, ЦазбекбекТауасарулы, Эйтей, Сатай, Белек, Кеней, Деулетбай батырлар шык;к;ан. Шыбылдан - ата^ты Куртка теу1п Султанк;ожаулындай ( 1770- 1 9 0 6 ) согыс кез1нде жаралы жауынгерлерд! емдеген, операция жасаган, туцгыш дала госпитале уйымдастырган, арабша, парсыша, орысша ок;ыган аск;ан емш1, теу1п, абыз еулие шык,ты. 2002 жылы Жамбыл ауданындагы Шил1бастау деген жердеп беЙ1Т1Н1ц басына би!клп 13,6 метр кумбез-кесене тургызылды. Айк;ымнан - К,айдауыл, К,алк,аман, Кекбарак; секшд! батырлар, Умбетэл! Кер1баевтай ак;ын, Эйтек мырза, Досмайыл бак;сы, Токуабай, Тел1бай болыс шык,к;ан. Айк,ымныц ез1 де кезжде ту устаган бахадур болганы ежелг: жазба- ларда сак,талган. Уш гасырга жуык, к;алмак,-жоцгарларымен болган согыста ересен ерл1к керсеткен, жанын шуберекке туйген неб1р асыл боздак;тар, к,айтпас батырларымыз жайлы айта берсек уак,ыт жетпес. Б[з бул арада ХХ-ХХ1гасырлардагы айтулы да арда^ты азаматтарды айтпай отырмыз. Осы туста айта кетер б1р нерсе еруак, шалган, к;ызыр к;онган к,асиетт1 де к,астерл1 жандардыц ез1не гана кер1нер, аян берелн киес! болады. Шапыраштыныц П!р1, киеа - к;ызыл шубар жолбарыс. Ол урпак,тан-урпа1(- )(а ауысып, бак, болып, б1ртуар ул-перзенттер1н к;олдап, к,оргаштап журед!. К^азак;та эр атаныцен-тацбасы болган. Ежелп ел б!р-б1р1н сол ен- тацбасы арк;ылы ажыратк,ан. Ен-тацба кебжесе бас ки1мде, не омырауда арнайы белп рет!нде керсет!лед1. Кеб1не-кеп дулыгада, сауытсыртында, 41

Нагашыбек К,апалбекулы Т1ПТ1 кейб!р бес к,аруда да ен-тацба б ел п а ойылып, эшекейлеп орна- тылатын болган. Шапырашты руыныц ежелден тацбасы - Ай, Тумар. Бул жен1нде К.Аристов \"Опыт выяснение этнического состава киргиз-казахов\"-деген ецбепнде (3-4 СПБ, 1894), П.Румянцев жинатып, соныц басшылыгымен 1913 жылы шыццан \"Верненский уезд\" деген ютапта, Шок,ан Уэлихановтыц Жет!судагы Улы жуз к,азак;тарыныц этнографиясы туралы жазбаларында, В.Востров, М.С.Мук,ановтыц \"Родописьменной состав и расселение казахов\" деген шыгармасында (Алматы, 1958) жэне баск,а да ецбектерде жазып к,алдырылган. Зерттеуш1-к,айраткер Мухаметжан Тынышбаевтыц 1925 жылы Ташкент цаласында шык,цан \"К^ыргыз-^азац халк,ы тарихынан мате- риалдар\" деген ецбепнде (25-бет) \"Шапыраштыныц ураны - Карасай, тацбасы - Ай, Тумар\" деп керсетшген. Зерттеуш!, шеж1реш1 Аубай Байгазыулы курастырган \"Бэйд1бек баба- алып бэйтерек\" (Алматы, \"Онер\" 2000) ютабында да накты сызылып, жазылган. Цазац Совет энциклопедиясында (Алматы, 1977 10-том, 549 бет.) Шапыраштыныц тацбасы - Ай, Тумар деп жазылган жэне гылыми тужырымдама бершген. Сондык,тан, Шапырашты руыныц ежелден тацбасы, мер!, нышаны - Ай, Тумар екен! ак,ик;ат. К^азац тарихында ез1нд!к улкен тарихы бар Шапырашты Наурызбай батыр туган, улы жуз туменбасыларыныц бас батыры атанып, ту т!ккен Басбатыр тауы цандай тау, ол неамен ерекшеленед!? Басбатыр - 1ле Апатауыныц бэктертде К^ордай асуынан куншыгы- сында Дегерес тауымен 1ргелес би1к тау. Шубартай Сатанулы деген ак,ын былай деп жырлаган: Жартасты, Жалпацтасты, Серектасты, Бозбармац, Долацк,ара, Цулжабасты. Бэр1н де он б1р таудыц елец етсем К,аскелец, уш Алматы, К,озыбасты. Мундагы уш Алматы тауы - Майтебе, Суыцтебе, К,оцыртебе. Майтебе цаз1рп Жамбыл ауылыныц тебеанде, Суык,тебе-Шиен, Мастек ауылыныц аржагындагы аск;ак,таган алыстан кернелн аты ацызга айналган басынан муз-к,ары кетпейт!н эйг1Л! тау, ал К,оцыртебе Ацтерек ауылыныц басындагы би1кжайлау. Басбатыр - К^озыбасы тауыныц б)р сшем!, тарихи к,асиетт! жер. Цаз1рп Уцпртас ауылынан бастап Бер1ктас ауылына дей!нп келбей жатк,ан кекорайлы-кэкмайсалы тауды К,озыбасы деп атайды. Бул жермен кез!нде кеуделей улы Ж1бек жолы еткен. 42

Атадан - ц а с и е т , бабадан - есиет \"Егемен К,азацстан\" газет1нде 1997 жылы 18 маусымда геология- минерология гылымдарыныц докторы, профессор Эдшхан Байбатша, жаратылыстанушы Молдияр Сер1кбаев, Муратбек Нурлыбаевтардыц \"Козыбасы - К,азац хандыгыныц туы Т1г1лген жер\" деген келемд! ма^аласы, картасы бертген. Онда былай дейд1: \"Ел1М13де тарихи менте байланысты киел! танылган жерлер баршылыц. Солардыц б!р! К^азак; улттык, мемлекет! дуниеге кел1п, К1НД1П кеалген жер - К,озыбасы жайлауы. Бул туралы айгацты гулама бабамыз Мухаммед Хайдар Дулати (1499-1551 жылдар)ез!Н!ц\"Тарихи-Рашиди\" атты тарихи-керкем шыгармасыныц Ю6-бет!нде былайша ейплейд!: \"...Сол кундер! Эбтхайыр хан Дешт1-К,ыпша^ты тугел иеленд!. Ол Жошы еулелн!цсултандарын шабуылдай бердк Жен!бекхан мен Керей хан одан к,ашып, Моголстанга келд1. Есенбуга хан оларды жа^сы к,арсы алып, Моголстанныц батыс жагынан Шу езен1н1ц К^озыбасы деген жер1н берд!\". К,азак, хандыгыныц туы алгаш желб1рей Т1гтген К^озыбасыныц к,ай жерде орналаск,анын аньч^тау ете мацызды меселе. Бул кеплц кекей!нде журген сауал. Оныцжауабы тарихшылар мен зерттеуштерд; талайдан толгандырып келед!. Осы туралы ер турл! ойлар мен птрлер де айтылуда. Профессор Санжар Асфендияров 1935жылы \"^ОЗЫБАСЫ- КОРДАЙДЫИ ТАРЕАП^А )^АРСЫ ТУРЫСЫНДАЕЫ ЖАЙЛАУ\" деген. КеЙ1нп жылдары бул сурак,к,а жауап рет1нде ондай жерд1цжок, екенд1пне к,арамай, деректерден алшац болса да, Шудыц Мойынк,ум ец1рш, Бетпакдала жагын, Жамбылтау мен Хантауды да К^озыбасы болар деген ойлар айтылды. Себетк,азы А^атай мен Жагда Бабалык, \"К^озыбасы тебес! Алматы облысыныц Жамбыл ауданындагы Суык,тебе тауынан цашыц емес\" деп, дел уст1нен туею тур. К,олдагы мел!меттерд1 назарга ала отырып, аталган аймак,тыцтопо- графиялык, картасына арнайы зер сала сараптау журпздк. Картага туару жумыстарын аса бш1кт! мамандар еткен гасырда бастады. Олар картага жер-су аттарын жергт1кт! халыцтардын, арасынан шык,к;ан жер жагдайын желк бтелн жол керсетуштерд1ц айтулары бойынша мумк1нд!пнше езгер1саз тус1р!п отырган. Кей!нп жылдары туар1лген жогары делд1кт1 топографиялык, карталарда да бастап^ы жер-су аттары к;айталанады. Эрине, олардыц транскрипциясы орыс Т!Л1Н!Церекшел1ктер!не икемде- лу1не байланысты езгерютерж есепке алмаганда, жасаган карталардагы тузетулер непз1нен елд1 мекендерд1ц аттарыныц, аудан мен облыс аумак,тарыныцезгеру1не байланысты енпзтдк Козыбасыныц к;ай жерде екендтн анык;таганда К,азак; хандыгы к;урылган кездеп елд!ц, мемлекеттерд!Ц саяси-елеуметт1к тарихи жаг­ дайын да ескеру керек. К^азак; хандыгыныц, дуниеге келу1Н1цалгышарты болды деп Моголстан (билеушю Есен буга хан), Мауреннахр (Жун1С хан) жене Дешт! ^ыпшак, (Эбтхайыр хан) мемлекеттер!Н1ц арасындагы 43

Нагашыбек Капалбекулы царым-цатынастардыц шиелен1су1н айту керек. Осыган байланысты Эбшхайыр ханныц к,арамагындагы султандардыц к;ысымы арта туст1. Жэыбек пен Керей султандар туындаган жагдайды пайдаланып ханнан арасын аша бастады. К,алмак,тар шабуылыныцжитену! ездер!не к,араган елд]' соцдарына ерлп, алые аймацтарга кеш тузей бастаган султандарды тезге салуга Эб1лхайыр ханныц мумк1нд1п де азая бердГ. Тагы да тарихи деректерге жупней'1к. \"1456 жылы Дешл К^ыпшак, Шайбанид Эб!лк,айыр бил1кт1 алган соц, кешпенд! халыцтыц Жэн1бек пен Керей бастаган б1р бел1П Моголстанга к,оныс аударып, Шу мен К^озыбасы ацгарына орын тепл. ... Озара к;ырк,ысулар мен согыстардан жапа шеккен 200 мыцга жуык; кешпенд1лерЖэн!бек пен Керей ханныц мацына топтасты... Бил1кЖэн1бек пен Керейханныц к,олына етт1. Олар тагы да отыз жыл шайбанилыцтармен табан лресе шайк,асты (\"К,азак;тар\" ютабы, Алматы, 1998 ж. 2-том, 60-бет.). \"Казак, хандыгы тарихын есептеу уш1н цабылдаган б1рнеше уацыт- тар немесе ок,игалар бар. ...Щазак, хандыгыныц цурылу уацытын В.В.Вильяминов-Зернов элдек,ашан-ак; хижраныц 870 жылы, XV гасырдыц 60-жылдарыныц ортасы деп есептеуд; усынган маглуматты толык; келт!рей1к. \"Сол уак;ыт- та Дешл К,ыпшак;ты Эб1лк,айыр хан билед!. Ол Жошы эулелнен шыццан султандарды кеп мазалады. Жэыбек хан мен Керей хан одан Монгол- станга цашып кетт1. Есен-Буга хан оларды шын ыцыласымен царсы алып, Монголстанныц батыс шеб!н курайтын Шу мен К^озыбасы окрупн берд!...\" (\"Казахстан тарихы\", Алматы, 1998 ж. \"Атамура\". 2-том, 320-343 беттер.) Ал, осы К^озыбасыныц б1р шоцысында Шапырашты Наурызбай батыр 1730 жылы ту лпп, Басбатыр атанды. Осы К^озыбасы тауыныц етепндеп Уцпртас ауылында К^арасай батырдыц к,ара шацырагыныц босагасы мен мацдайшасы тертгасырдай бойы урпак,тан -урпак,к,а аманатталып, бойтумардай сак,талды. Сол Царасай батырдыц урпагы Нурсултан Эб!шулы Назарбаев-уш гасыр бойы кулл! журтымен ацеаган к,азак, ел1Н1цтэуелазд1пн алып бер1п, туцгыш Елбасы сайланды. Муныц бэр! тарихи ундеелк, тарихи сабацтастык,, тарихи зацдылыц! Басбатыр тауынан букт Копа егф!, сонау Ацырак,айга дей1нп байтам алк,ап алацандагыдай кер1нед). Басбатыр тауыныц 1ргеанде Арасан, К^орасан атты шипалы, цасиет- л жер бар. Мунда алгаш д!н уагыздаушы Арасан, К,орасан деген ею 1р1 Д1нбасы цоные еткен, елд1мусылмандык,ца бетбургызган екен деген ацыз бар. Арасан-К,орасан шипалы булацтарыныц басында уцпр-меш1т, тэует еткендеп таста цалып цойган - мацдайы мен лзеаыц орны тагы баск,а цасиет тутар жумбагы ашылмаган жайлар кеп. Бул киел! жер туралы энциклопедияда былай жазылган: 44

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет \"Жаманты минералды булак,тары - Алматыныц батысында 135 км, Сергеевка селосыныц солтуст1к-батысында 17 км жердей булак;тар. Тец!з белнен 1620 м би!клкте. Жерпл1кт1 халык, \"К^айнар арасан\" деп атайды. Бул шипалы, жылы сулы (17- 28С) булакуар Жаманты езен!н!ц ацгарын кес!п етелн, бел борпылдак, шепнд! жыныстармен жабылган тектоникалык, жарык;тардан шыгып жатыр. Терт булацтыц ерк,айсысы теул1пне 860 л-ден 7800 л-ге дейн су беред!. Судыц минералдылыгы 0,4 г/л. Су цурамында едеу!р мелшерде сульфат, гидрокарбонат, кальций, натрий жене денсаулыкда пайдалы микроэлементтер бар. Бул судыц аяк,, к,ол, жуйке, т.б. ауруларга шипалык; к,асиет1 анык;талган\". (КСЭ, 4-том, 249-бет). Басбатырдан кер!нет!н К,опа жазыгынан ары келбей керюген тау - Долац^ара, одан ермен - атак;ты улы шайк,ас, сурапыл согыс еткен тари­ хи жер - Ацырацай. Ацырацайга К!ребер1с аузында елем галымдарын тацдай к,ак;к;ызган, таск,а к;ашап салынган гажап сырын, мыц турл! кене суреттер! жумбагын 1Ш1не буккен Тацбалытас. Тацбалытас- бупндер! ЮНЕСКО-га ^унды жед1гер рет!нде лркелт, арнаулы к;оры)( ашылды. Басбатырдыц терюлпнде Кулжабасы, Кушок;ы, Караой, Сарыбастау, «.арабастау, Буырлы, Жолбарысты кезге шалынады. Басбатырдыц кунбатысында Жыланды сайы, одан ермен Жаманты езен) бар, оныц аргы жагы атакты Коцыртебе, одан Сулутерге уласады. Енд! осы Басбатыр теьфепнде к,андай езендер бар, соган келей!к. Суык;тебен1ц кунбатысынан Жиренайгыр езен! бастау алады. Одан кей!н Караарша булагы бар. Бугымуй)з, Бесмойнак; езендер! к,атар агып, Бесмойнак; ауылыныц желкеанде екеу! цосылады. Одан кей!н Жаманты, Ыргайты, Кунгей Ыргайты езендер! агады. )^арак,оцыз Шуга цуяды. Ежелден к,ыргыз-к;азак, арасы би!к тау болгандык,тан белгш! б!р асулармен гана к,атынасатын. К,астек езен! арцылы К,астек асуы; Жабдык,бай жайлауы арк,ылы К^арак;оцызга баратын К,ыржолы асуы; Акуерек, Ыргайты, Шарбак;ты, Кунгей Ыргайты езен! бойымен Сулутер ар^ылы асатын К,ордай асулары бар. Басбатыр тауыныц тец!репнде бупндер Дегерес, Бесмойнак;, К,араарша, Суццар, Бер1ктас, Таргап, Уцпртас сектд! елд! мекендер орналаск;ан. Басбатыр жанындагы ауылдардан кептеген атак,ты адамдар шык;к;ан. Меселен осы ец!рде ецбепмен елге танылган Социалист^ Ецбек Ерлер! -Жолдасбек Садуак,асов, Орынтай Ерекенов, Дедеш Ом1рк,улов, Сем!Д!н К,илыбаев, Шопан Жандыбаев, Шайхыслам Мусин еамдерж ел! жак,сы б!лед!. Бесмойнакуыц кунбатыс жагындагы жотада \"Екейлер бейт\" деген улкен к,орым жатыр, ал Басбатыр етепнде Тайторы бей!Т! бар. Бул ара - Суыкуебеден басталып К,оцыртебеге жеткенше \"Найманбай жайлауы\" деп аталады. Ал, осы Найманбай деген юм? 45

Нагашыбек К,апалбекулы Айдосулы Найманбайбатыр 1720 жылы туып, 1812 жылы 9 2жасында цайтыс болган. Кенекез к,ариялардыц айтуы бойынша жас кез1нде Шапырашты Наурызбай батырдыц сарбазы болыпты. Щарасай бабамыздыц урпагы Кешке батырмен б1рге жоцгар-цалмак; шапк,ыншыларына б1рнеше рет тойтарыс бер1п, жекпе-жекте Шона Добаныц оц к,олы К^алден Серенн1ц цасында журелн к,ысык, кез, к,ара бужыр Шона Бодан деген батырын жец<п, батыр атанган. Будан басца согыстарда жоцгардыц 12 батырын жецген. Найманбай немереа Кер1м батырдыц айтуынша узын бойлы, денел!, кец иык,ты, к,ыр мурынды !р1 сакалды балуан юс! екен. Найманбайдыц балалары: Ед1ге, Ацшора, Нуралы, Эл1бек батырлар болган. Ед1ге батыр жоцгармен алысып, к,иянкеск1 согыста Меркще ерлк- пен к;аза тапк;ан. Бейт сол Мерюде. Найманбай немерелер!: Кер1м, К,ырбас батырлар, би-К^арабай ел- журтыныц цамынжеген азаматтар. Саурыц, Сураншы батырлармен б1рге 1шк!, сыртк,ы жауларга талай рет сок,к,ы берген. Сарбас пен Жамбь/лбьщ айтысь/нба; /(аскарауба /(арабай Жась/нан оуь/^ть/ бел/'н/'п, 7уеан айбай кер/'н/'п, Гартман жайбай кер/л/п, Майль/байбь//^ уль/ еб/, /(ер/м и;ь/кть/ жась/нан /(айрать/н ж урттан ась/рь/п, Ел/н жауза бермезен, /(/с/с/ жок бать/рбь/^. Сез/не еи/м'м ермеаен. бать/рль/кпен ол кетт/, Шешенб/кпен ол кетт/, Дна п/и/кен тон кетт/, Жау аи/пазан ес/'з/'н, Жаубь/ аузь/на караткан, /(ер/м батыр атанбь/, - деп жырланады. Найманбай бабамыз заманында ынтымак;-б1рл1кке ете кушт: болган. Б1р ел еюнш! елге ер!с-к;0ныс бере беред! екен. Мырзабек, Кэшке батырлар Жамбыл ауданындагы К,арак,ыстац пен Ушбулак,тыц арасындагы жазык; даланы Найманбайга берген. Сол дала осы кунге шеЙ1н \"Найманбай жазыгы\"деп аталады. Найманбай баба осы жерге жерленген. 1960 жылы бейт женделт, кумбез тургызылды. Най­ манбай батыр ез1Н1ц б1лпрл1п, шешендю, кесемд1п, парасаттылыгы мен букш 13 аталы цасцараудыц (Бэй!мбетт!ц) тыныс-лршшюне кунбе-кун басшылык, елп, ел!н жаудан, даудан к,оргаган, Бэй!мбет (цасцараудыц) 46

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет урпак;тары: Жарылгап, Айтк,ул, Пусырман, Шацырша, Тебет, Ердес, Турке, Айдос, Жандос, Деулеткелд!, Байтума, Еламан, Жоламандардыц ураны - \"Найманбай\" болган. Наурызбай батыр Шапыраштыныц Асылынан, 0ныц1ш!ндетелем!стен тарайды.Телем1стен - Куттымбет, Саматай, Бейет, Отеген. К^уттымбеттен - Наурызбай, Кудайберген, Дуйсен, Алыпкел, К,ожагул, Ханкелд!, Жанкелд!, Кешет. Наурызбайдан - Оцгар, Жацсылык,, Байток,а, Жанток;а, Бак,тыбай. Телем1сулы К,уттымбет урпак;тарында ел аузына !Л!Г!П журген азаматтар кеп-ак;. Халык; артис! Ыдырыс Ногайбаев, бурынгы министр болган Турганбек К,атаев, мемлекетжене к;огам к;айраткерлер! Сер1кбай Нургисаев, Мерия Жуйрктаева, генерал К^алмухамбет К^асымов, ауыл шаруашылыгыныц б!лг1р маманы К^уаныш Жуйр1ктаев Наурызбай батырдыц урпак;тары. Наурызбайдыц агасы - Кудайберген де батыр болган. Ел мен жер жайлы кунды деректер берген ел агалары Аубай Байгазиев, Тшеген Жак;ыпбаев, Турсынбай Б!р1мк,улов, Неркен К^алыбеков, Муратбек Базарбаев сынды агаларымызга шынайы ризашылыгымызды б!лд1рем!3. Халк,ымыздыц басына неубет тугызган ак;табан шубырынды, алк,акел сулама болган XVII гасырда елд1, жерд! жаудан ^оргауда ерекше ерл!п- мен кезге туею, К,аракерей К,абанбай, К,анжыгалы Бегенбай батырлармен узецгшес болган, Абылай ханныц \"Басбатыры\" атанган жаужурек Шапырашты Наурызбай батыр 1706 жылы туып, 1781 жылы цайтыс болган. Буюл ем1р1н жаугерш1Л1кзаманда атуст!нде бес к;аруын тастамай жаумен алысып етюзген, дацк,ы шык;к;ан, к;олбасшылык; таланты уш1н туменбасы болып сайланган. Осы Шапырашты Наурызбай батырдыц туганына 300 жылдык, мерей­ тойы царсацында к;азак,тыц Эл-Фараби атындагы Цазак, улттык, мемле- кетлк университелнде гылыми-теориялык; мазмунды конференция етк1з1л)п, онда кептеген галымдар мен к,айраткерлер, галымдар мен жазушы, зерттеуш!лер басбатырдыц ер цырын терец талдап, ецпме етл. Олардыц 1Ш!нде тарих гылымыныц докторы Мэмбет К^ойгелдиев, акаде­ мик Еарифолла Ес1м, жазушылар Бак,ытяр Обд1лдаев, Турлыбай Жолдасбай, гылым докторлары Жекен Таймагамбетов, Жангара Дедебаев, Цансей!т Эбдезулы, Бауыржан Жак,ып жене баск,алар к;унды деректер, тущымды п!К!рлер айтты. Басбатыр тауыныц би1к тебес1не 2003 жылы кузде Шапырашты Наурызбай батырдыц ерлюне арналган белптас орнатылды. Бул та­ рихи мен! зор ескертюшт! жасатк;ан белпл! мемлекет к,айраткер1 сол кездер! Жамбыл облысыныц эюм! болып 1степ журген, кептеген атацты да еруак,ты асыл тект! бабаларымызга ескертюш-кесене тургызып ел алгысына белент журген бупндер! Алматы облысыныц ек!М1 Сер1к Эб!кенулы Умбетов ед). 47

Нагашыбек К,апалбекулы )(аскелец - Алматы - Б1шкек жолыныц к,иылысында Шапырашты Наурызбай батырга улкен ескертюш орнатылды. Ал, К^озыбасыдагы Басбатыр тауыныц етепнде Таргап-Дегерес жолыныц кунбатыс шет1нде ел!м-жер1м деген шапырашты Наурызбай батырдыц бей т жатыр. Осы елд1ц кенекез цариялары айтуынша бей1т басында кез1нде зэул1м мазар-кесене болган, 1Ш1нде ерток,ым, цылыш- найза турган, арлы-берл! жург1нш1лер \"Басбатыр бабамызга к;уран отымай кетпейм1з\" деп басына арнайы келт, тэует елп аттанатын болган. Кесене кей1н мужш!п, цулаган, улкен тебеш!кке айналган. Бахадур бабамыздыц басына урпацтары улкен кесене тургызды. Узынагашта жацадан салынып б!Т1рген мектепке Шапырашты Наурызбай еам1 бершд!. Дегересте осы елд!ц Жумабай, Талгат атты белд! Ж1пттер1 батыр бабамыз атында меш1т салып бтрд1. Кез1нде Деге­ ресте дуниежуз! цазацтарыныц б1р1нш1 курылтайы етюзтген) баршага аян. Жазушы Бак,ытяр Эбшдаев \"Шапырашты Наурызбай батыр\"атты тарихи роман жазды. Жер!Н1ц атын ел1 шыгарады, ел1Н1цатын ер1 шыгарады. Тарихи тулга- ларын еске алып, улыцтай бтген, к,урметтеген елд^ц ез! де - улы. 48