Мұхтар Шаханов "Ғашықтық ғаламаты"

М ухт ар ТТТАХА Н О В 1ЛШМКТМК ГАЛЛМЛТЫ и з д а т е л ь с т в о Алматы У 1 0 Н Е Р 2012^ 1 I I I — ■ БАСПАСЫ

УДК 821.512.122-1 ББК 84 Каз 7-5 Ш31 Казахстан Республикасыныц Мэдениет жэне аппарат министрлш Аппарат жэне мурагат комитет/ «Эдебиеттщ элеуметтЫ мацызды турлерт басып шыгару» багдарламасы бойышиа шыгарылды Шаханов М. TTI 31 Гашыкгык галаматы: влецдер, балладалар, поэмалар / Мухтар Шаханов. - Алматы: «0нер», 2012. - 480 б. ISBN 978-601-209-184-7 _ Поэзиясы ЮНЕСКО элемдш поэзияньщ осызамандык ж сп сп п ретшде багаланган, eciMi BipiiuceH ¥лттар Уйымыньщ алтын кпабына жазылган, ел1мгздеп K o s i Tipi акындар арасында елсцдер1 ен коп жатка окылатын акын Мухтар Шахановтьщ бул жинагына эр кезенде жазылган елен-жырлары, балладалары, поэмалары ендк Жас вскшдерд1 Отандьщ, Улттык, Рухани-патриоттык жэне шынайы шындык денгешнде тэрбиелеуге бул туындылардьщ елеул1 ocepi болатыны кумэнсп. УДК 821.512.122-1 ББК 84 Каз 7-5 ISBN 978-601-209-184-7 О Шаханов М., 2012 © «внер», 2012

ЛЦММ ТИ Р АЛЫ П1К1РЛЕР Шахановтыц ацындыц корегендШгт mipuiuiiK уйлы m i мен, гарыштьщ сезт т ен астасцан жэне откен куш i буг'иш кезецмен, болашацпен тутасцан адамдардыц ушь :мр лыгымен салыстыруга болады. Оныц поэзиясы жеке омip т.? ж'ьрибес'шеп немесе адами парасат бишнен сабан, алуга неггз делген. Tipminizmi3di эЫрелейтш мундай к;ундылыцтсйрд1 екшеуде оныц ерекше талгампаздыгы оцырман цауы. ндг толгандырмай цоймайды. Федерико MAI О!3 ЮНЕСКО Бас директ opi (1999 -US' (У/V . Шаханов поэмасына ЮНЕСКО тарапынан ерекше ш за1 аударылуыныц басты ce6e6i цаз1рг1 кезецдегг Орта Азия цо гамдьщ-философияльщ ойлау децгейшщ жаца белестерг цол артцандыгынан емес - осы дара ацын туындысыныь б] гшг/ элемдЫ поэзиядагы жаца бшктгкретшде мойындалу да жэне оныц вз сана-туйст арцылы X X гасыр тудырган ке лецсЬдгктерге батыл курес ашуында жатса керек. Ханс-Петер ДЮР1 Нобель сыйлыгыныц лаурелгт ...Рухани байльщты мойындамай, тек цана жалац бт 1мг ден цойган цайрг1‘ «компьютербасты жарты» адамдарды пайда болуы жайлы Ш аханов концепциясы 6i3di, жапондын тарды, цайран цалдырды. Мен оныц халк^ын осындаи тегеу pifidi перзент тудыра алгандыгымен куттьщтагым кел>\\di. Дайсаку ИЮД^ Ол - жацаша ойлау дуниесшщ орет. Метц пайымдау ым ша, мундай озгеше мэн-мазмунга ие ацын бугшге дешн к ут, Азия эдебиетшде болган жок? 3

Бугаи коз жеткгзгщгз келсе, оныц поэмалардан цуралган «Жазагер жады космоформуласы» (Шыцгыс ханныц пен- делш цупиясы) атты алып тынысты романын оцыцыз. Нац осындай зацгар децгейдег1 ацын X X гасыр мен XXI гасыр ара- лыгында бой Kopcemyi керек-ац edi. Ол ацынныц Мухтар Ша- ханов екеш даусыз. Шыцгыс АЙТМАТОВ Мухтар Шаханов - взтщ адасцац дулей дэу'щн'щ белсен- di ар-ужданы. Оны бил 'ш тугырындагылар багалай цояр ма екен? Б1рацмен осындай азаматтыц взш е жацын дос екент мацтан етемт. Расул ГАМЗАТОВ Озгелерге деген немцурайлылыцтан туган жеке бас тэуел- с'пдш квбте-квп взтш ыдткеуласады, ал взгеулт вкыдерте цурметс1здЫтен туган жеке улттыц тэуелсгздт мэдениет- сидЫтщ ец цаутт1 цалпына айналып, адамзат атаулыга цатер mondipedu Олар свзаз топастанып, туйыцталып, оз майына взЬ шыжгырылган бойда азгындауга бет алады. dcipe ултшылдыц - кез келген ултты азып-цулдырауга бастайтын жол. Ал Мухтар, сен ушт мен бацыттымын, себебп, сен кец цушацты дарцан тулгасыц. Сен К,азацстанга да, Ресейге де, жэне букш адамзатца да б1рдей ултжандылыц ете аласыц! Сен - цара цылды цац жарган эд 'ишпт! адамсыц жэне болашацтыц цазагысыц! Евгений ЕВТУШЕНКО Ш аханов - буг'иш элемдш оркениет тагылымдарын па- йымдауга взтщ цайталанбас цолтацбасын цалдырган сан цырлы талантты философ-ацын. Eip гажабы, «Оркениеттщ адасуы» сияцты «Жазагер жады космоформуласында» да т/'ршййктег! улагатты адам- герш ш к цагидалары езгеше ауцымдагы ацындыц-гылыми- философиялыц тужырымдама ж узт де усынылады. Улкен 4

романдарга арцау боларлыц орнекпй оцигалар ж елш н цысг елец тармацтарына сыйгызган автордыц бул тын тэс1 б1здщ компьютерщик гасырымызда да ацындыц свздщ жа! куатты мумкшдтн ашады. Майкл БАХМУТСК1 Халъщаралыц Калифорния Fылым, Индустри Б ш м жэне внер академиясынъ президентi (А1\\Ш), 2001 .л Kacuemmi II Иоанн Павел (Рим Папасы. - Ред.) Слзге шъ гармаларыцызда айшыцты Kopinic тапцан т риас вркение пен мэдениеттщ w iip ei ахуалын философ-ацын ретшде т рец сараптаганыцыз уш'ш шынайы ризашылыгын 6'mdipe жэне бул ецбектерщгз бшк адамгершшк, эдшеттшк, хальи тар арасындагы бейбтпиШк пен тецдЫ сипатындагы жа. пыадамзаттьщ рухани цундылыцтарды цоргауга цызмы emedi деп умиптенеди Kacuemmi Эулие взщпге деген цурметийц белгт pemim жаратушыдан Сгздщ жэне О зге жацын адамдардыц ылг да жолы болуын minen, дуга emedi. Кардинал Анджело СОДАНС Kacuemmi Эулиенщ мемлекеттж хатшыс (Ватикан, 11 цыркуйек, 2001 ж Мен Атлант мухи ты жагалауындагы эсем цала Puo-dt Жанеирода цазац халцыныц улкен ацыны, Арал Kjacipemi элемдЫ децгейде квтерген белгШ цогам цайраткер1 Мухта Шахановца Б/р/ккен ¥лттар ¥йымыныц Коршаган орта ж< uiudezi багдарламасыныц сыйлыгын оз цолыммен тапсыргс ныма бакьиптымын. Мостафа ТОЛБ^ Б1р\\ккен ¥лттар ¥йьип Бас хатшысыныц орынбасарь Б¥¥-ныц цоршаган орт багдарламасыныц орындаушы директору 5

Ашьщ айтар болсан,6yzim i оз замандастары арасында Еуропада Шохиновца тец келер ацын жоц. Роберто ЧИУЛИ Мухтар Шахановтыц «Шыцгысханныц пенделт цупия­ сы» жэне Шыцгыс Айтматовпен б1рлест жазган «Сократ- ты ескеру туш» атты шыгармалары бойынша цойылган спектакльдер Бакудыц ею драмалыц театрында oipdeu зор табыспен журт жатыр. Мынаны айту мтдетт: бул ацын- ныц Турт элемтде гана емес, элемдт поэзияда алатын орны ерекше. Полад БЮЛЬ-БЮЛЬ-ОГЛЫ К,алай десецдер, олай децдер, Мухтар Шаханов - улт муд- дест цоргаушылардыц ец алдыцгы сапында келе жатцан цайсар, тулгалы бит ацын. Кешегi Желтоцсан Komepinici ке- зецтде, ел ерге, ер жерге цараган сын сагаттарда сонау Мэс- кеудегг цылышынан цан тамган тоталитарлыц жуйенщ алпауыттарына басып бэйгеге mize отырып царсы шыццан, сойтт, ултымызды улкен эд 'тemciздттен цоргап цалган осы ж т т edi гой. Арал цасгрет 'те кулл1 элемнщ назарын бурган да - Шаханов. Ултымыздыц ipuii-усацты проблемаларыныц мацында ылги да осы ацын келе жатцан жоц па?! Tinmi, ца- iipzi оздерщ тойлап журген Наурыз мерекест де Колбинмен жагаласып журт осы бала mipinmnen пе edi? Елдш мазмун- дагы ерен icmepi ушт бул дара азаматца дурыстап алгыс та айтпаппыз-ау. Алгыс т угш , оныц элем, ЮНЕСКО мойындаган шыгарма­ лары тощрегтде оз im inhdezi кейбнреулер жалдамалы жаз- гыштар арцылы эртурл1 дау-дамай уйымдастырып, кедерг1 жасаумен келеди.. Endi т'ш м эселеа ауцымында «ертец улт боп цаламыз ба, цалмаймыз ба?» деген зарлы кудт алдымызды ораган сэтте тагы да Шаханов орнынан котертдй Бул icme де бп оны цолдамасац, утылатынымыз айцын. Ойткеш, оныц mytici- 6

e i - таза ацындьщ паиым-парасат пен улттыц санага mepei тамыр .пйберген, жалгандьщца жаны цас шыншыл туйст. Касым КАЙСЕНО! Кудайым эр ацынга оз ултына осы Мухтар Шахановта ецбек emydi жазсын. Джон ЭШБЕР1 Шахановтыц «вркениеттщ адасуы» - нагыз шыншы. рухани дабылдар эпопеясы, ол - Орталыц Азиядан оянган до малац найзагайдай Батыс-Еуропа кещсттндегь цара туне ойларды селк етшзди Фридрих ХИТЦЕ О.Шпенглердщ «Еуронаныц цулдырауы», Дж.Тойнбидг «Тарихты тагылымдау» шыгармалары - cyuiKmi Kimanmt рым. Endi менщ Kiman соремде Мухтар Шахановтыц «QpKi ниеттщ адасуы» атты поэмасы сол ойшылдар ецбектерше цатар тур. Оскар АРИАС САНЧЕС Нобель сыйлыгыныц лауреатъ Коста-Рика Республикасыныц экс-президенп Мухтар Шаханов - X XI гасырдыц эйгий рухани реформе торы. С.К. ТРЕССЛЕ Пэшетан Ислам Республикасыныц Мэдениет, спорь туризм жэне жастар ici ж вн 'шдегл министр Мухтар Шахановтыц «Соз nydipemi» атты штабын че т ш не ерекше сушспеншШкпен аудардым. Мен Мухтард X X гасырдыц улкен, эр1 курделг ацындарыныц цатарына ц» самын. Камил МАРЖИ1 чех ацын 7

М ухтар Ш аханов - 6i3 ушш поэзиядагы Айтматов. Оныц олецдер1 цыргыз елте м улде жаца лен альт келди Сол уш т де бгз М.Ш ахановтыц шыгармаларын цыргыз мек- тептерте арналган 11-сынып окулыгына енгпуге lueiuiM ца- былдадыц. Аскар КАКЕЕВ, академик, К,ыргыз Республикасыныц <щу жэне гылым Muuucmpi Мухтар Шаханов тек цазац эдебиетте гана емес, цыр- гыз поэзиясына да соны жацалыц алып келди Ocipece, жас ацындарымызга ерекше эсер emmi. Мен Мухтардыц Алматы мен Мэскеудщ сэулет!т сарай- ларында откен поэзия кештерш теледидар арцылы тамаша- лаганда, цазац эдебиетте бшк тулгалы ацынныц келгешн корт цатты куандым. K,a3ip де К,ыргызстанда Мухтарга елЫтеп жыр жазатын ацындар кобейди Ж ас цауым оныц жырларын жатца оциды. Сондьщтан да М.Шахановца Цыргыз Республикасыныц хальщ ацыны атагыныц 6epinyi оныц кец ауцымды дарыны- на бертген бага жэне вте эдтетпп ic болды. Суйшбай ЭРАЛИЕВ, К,ыргыз Республикасыныц ел ацыны жэне хальщ батыры Жапонияда Шахановтыц ем томдыц шыгармалар жина- гыныц алгашкы штабы мешц аудармамда жарьщ кордй Ж а- пон оцырмандары оныц терец философияга цурылган влец- дастандарына ерекше ден коятыимна кум энт жоц. Акамедцу ТОКУДЗЕ, жапон ацыны М.Шахановтыц «Оркениеттщ адасуы», «Жазагер жады космоформуласы» (Шыцгыс ханныц пенделш цупиясы) атты романдары бгздщ ой-санамызды астан-кестен emmi. Буг'тгг 8

дэуйрдщ кокейтеспп проблемаларын, эйресерухани цулдырау ларымызды дэл dpi мейлтше шыншыл суреттеген мунда батыл шыгарма жазуды вз басым улкен ерлЫ деп бигеми Сондыцтан да 6i3, Екатеринбург цаласыныц жастары, Еле на Гринцельдщ усынысын цолдай отырып, «Шаханов клу бын» аштыц. «Жас шахановшылар» клубы, негЫнен, hdem im , алгьц ойшыл студенттерден турады. Олар цазац ацыны квтерге рухани идеяларды цалыц журтца кецтен насихаттап, ацы шыгармалары твщрегтде dpmyp.ii пшрсайыстар, оцырмаг дар конференцияларын отшзумен шугылданады. Ei3 М.Шахановпен m i кунге дешн ж узбе-ж уз кездеспесе те, цайргг рухани бет-багдарсыз кезецде ацын шыгармалс рын ойм 'пге жолбасшы em in алдыц. вйт кет , Ш аханов - св жоц, гасырдыц, болашацтыц ацыпы! Александр КОМАРОВ Екатеринбург (Ресей), 2004 ж «Жазагер жады космоформуласы» атты поэмасынд жацсылыц пен жамандъщ арасындагы мэцг1 баци айцас ерек шайктер'ш жаца цырынан туйсте бтгендктен М.Шаха нов элемдi тацдандыруын тагы жалгастырды. Поэмадагъ М.Шаханов тыцнан тудырган отшр драматизм, алуанцыр лы философияльщ рух пен ата-бабалардыц тарихи-генети кальщ жадын куалаушы тылсым куш цайран цалдырмай тамсандырмай цоймайды. Фазиль ИСКАНДЕ «Ш ы найы т аза адам дарга кейде югШ кт щ цайгы -Kflcipen боп оралатыны б а р » ,-д еп m yum detidiМ .Ш аханов. Оныц поэ масында аса цызьщты, dpi дамыган кезец уш т де мацыздь да цаж етт1 м энге ие м ы надай оцига бар. Отырар цоршауде цалган сэт т е 6ip бт т дары К,айырханга o3i ойлап ш ыгарга/ царуды цолданып Kopydi усынады. Элг1 цару, ягни, т ауда все m m ociMdiKmep м ен ш опт ердщ цосындысынан ш ыгат ын уль 9

m ymrn mymac endi мекендерд1 жойып жлберетт кушке ие екен. Ырац, /(айырхан бул усыныстан бас тартады. Ce6e6i, ол царудыцуацыт вте келе цаныпезер билеушыердщ цолы ар­ цылы взге адамдарга тецдессЬ цайгы-цайрет экелуч мумкт екендтн ескереди Солайша, К,айырханныц п гт т взтщ де, халцыныц да цурбандыгына себеп болады. Эрине, Цайырхан- ныц бул эрекепйн M eiiipm i семген Шыцгыс хан, Ырэ дэ, уга алмайды. Ец гажабы, взтщ «Жазагер жады космоформула- сы» арцылы Мухтар Шаханов оцырмандарды сан гасырларга кешн шегтд'щпцана цоймай, взхалцыныц цазыналы даналы- гына да квцш бойлата бшген. Феликс Кузнецов, академик, Ресей гылыми-академиясы элем mmdepi институтыныц директоры Мухтар Шаханов: «взгенщ цайгы-муцына бар жан-тэ- ншен цайыса o iiem in ец жогаргы децгейдегг галамдыц ар- уждан гана дуниенщ бар циындыгын жецт, цажет болса Шыцгыс хан icnem m ecm epdi де m h e 6yKmipe алады» деп уа- гыздайды. Мухтар - бар болмысымен цазацтыц улттьщ философ- ацыны. Демек, оныц поэзиясы да оз ултыныц эпосы - ауыз adeduemi ceniidi - мэцгШк. Иван ДРАЧ, Украин хальщ ацыны К^азац улт ыныц дара nepjeum i М ухт ар Ш ахановтыц «Жазагер жады космоформуласы» атты жаца романын ерекше толцыныс, me6ipemcnen оцып шыцтым. Шыгарма тарихтан сыр тарту арцылы, жацсылыц пен жамандыц- тыц циян-кесш шайцасын баяндай отырып, адамзатты цурдымга апаратын рухсыздыц цас1реттщ тент келе жатцандыгын эртурл1 оцигалар арцылы дэлелдейт'ий - керемет. 10

Бул шыгарма - барлык, улттарга, цала 6epdi жалпы адам- затца арналган уp e iu i api терец м агм уиды дабыл. Хиронори ИТО, жапонныц турколог-галымы, профессор М.Шахановтыц Евразия кещсттнде улкен mep6e.iic ту- дырган «Жазагер жады космоформуласы» атты поэмасын урду тЫне ерекше ыцыласпен аударып, Пэшстанда жарьщ кврсеттш. М.Шахановтыц бул жаца туындысы элемдт заманауи поэзияга цосылган зор улес екеш даусыз. Саид АХМАД, Пэшстан ацыпы ЭлемдЫ парасат битне Орта Азия ежелден взтщ улы ойшылдары мен ацындары арцылы кетерШп отырган. Зама­ науи поэзияда М. Ш аханвв - сол бабалар рухыньщ гасырлар аралатып жарц еткен б1регей жулдызы. Элемнщ емнш1 Аристотеле атанган, Отырардан шьщ- цан философ Эбу Наср эл-Фарабидей улы бабасы секыдi М.Шаханов цанрг! вркениеттщ жайын api свншама батыл, api соншама ауцымды парасат бшгтде талцылайды. Мен фин оцырмандарына усынгалы отырган «Ж азагер жады кос­ моформуласы» атты бул - 6epiK, кец тынысты поэтикальщ роман бугш г'1 тацныц барльщ урешне орнъщты да цажетпи жауаптар бере биген. Заманымыздыц осы квреген ацынын оцыган шацта оз ба- сым ерекше толганысца mycmiM. Юкка МАЛЛИНЕН, жазушы, Фин ПЕН - клубыныц басцарма м уш еа БЬдщ газетте жарьщ кврт, оцырмандар арасында улкен cuiKmic тудырган М.Шахановтыц «Жазагер жады космв- формуласы» атты пвэмасына бар алем сыйып тур. Ацынга 11

вткен кун де, oyzim i кун де, келешек те багынгандай, мойын усынгандай. Элемдегi цым-цигаш философиялыцмэселелермен цоса ду­ ниенщ бар мэн-магынасын цандауыр пышацпен аршыгандай еткен ацын келешек жайлы жан-жацты толгана отырып, оцырмандарды ойлануга, туйстуге мэжбурлейди Аркадий МАР, жазушы, «Русская Америка» (АК.Ш) газеттщ бас редакторы. Мухтар Шахановтыц «вркениеттщ адасуы» атты туындысы - цурылымы бойынша да, магынасы жагынан да тацгажайып шыгарма. Ал «Жазагер жады космоформуласы» атты шыгармасын- да автор тагы да алуан кезец, алуан елдер мен мекендерд1 цатар шарлап, барлыгыныц негтн адамгершшктщ жалпы тушшне экеп mipeudi. Ягни, адами парасатты кул-талцан ememiu нарыц заманы тудырган куйбец взшшшдЫ пен жал- пыдарацы мэдениеттщ квзсгз шабуылына царамай рухани цундылыцтар цашан да устемдт emyi muic. Мынаны айтудан тайсалмаймын: осы курдей философия- лыц Mdcejiejiepdi туйсшт, тушндеуде М.Шаханов цапрг1 за- ман ацындарыныц 6ip де 6ipi жете алмаган шырцау бшкте тур. АНАР, Эзербайжан Жазушылар одагыныц тврагасы, Эзербайжан Республикасыныц хальщ жазушысы

rfveM 7 г > /\\( Л с Л /\\ Т вРТ AHA Тагдырьщды тамырсыздьщ шдетшен калкала, Мазмун жокта мазмунсыздык шыга келер ортага. Эр адамда ез анасынан баска да, Fумырына етер мэцп астана, Демеп журер, жебеп журер аркада, Болу керек кувдретп терт ана: ТУГАН ЖЕР1 - туп казыгы, айбыны, ТУГАН TIJ1I - мэцп енеге айдыны, ЖАН БАЙЛЫЕЫ, САЛТ-Д0СТУР1 - Tiperi, Кадамына шуак шашар унем1, Жзне ТУЕАН ТАРИХЫ, Еске алуга каншама Ауыр opi KacipeTTi болса да. Куопрет жок терт анага тен келер, Онсыз санац канбакка уксап сенделер. 0зге ананыц улылыгын танымас, Терт анасын менсшбеген пенделер. Терт анадан сешм таба алмаган Тамырсыздьщ басы кайда калмаган?! Терт анасын сыйламаган халыктын Ешкашан да бак жулдызы жанбаган. Касиетп бул терт ана - тагдырьщныц тынысы, Терт ана ушш болган курес - курестердщ улысы! 13

FАШЬЩТЬЩ FAAAMATbl Атацты «Цорлан» этн'щ авторы Естай ацын 72-ге келin, mip- шШкпен цоштасар шагында аласурып жан досы Нурлыбекпи i3- denmi. Eni купдш цашыц жерде туратмн Нурлыбек аттан кулан, аягып сындырып алганына царамастан, арбага жамбастай жа­ тып досына жеткен екен. Сонда Естай эбден жуцарып тозуга ай- налган су к, саусагындагы ж узт н корсепйп: «С уйегт е Kipemin царт- тарга ескерт. Мына жуйкт1 жарты гасыр цолымнан тастамай келгешшН бшесщ. Ендеше цалган гасырларда да саусагымда жар- цырап жатсын... ¥лы сезшш шшкепе ж узт не сыйдырган кийран Корланым-ай!» - деп агыл-тегш жылапты. Eipde Евгений Евтушенконыц ушнде шет елдт достармен болган бас цосуда мен осы оциганы эцгшеледт. Кенет итальян м уст ш ш орнынан турды да: «Мунда суйгешне цосыла алмаган Естай ацынныц сагынышы мен зары гана емес, букш 6ip улттыц махаббапща деген M ined мен ерлт жатыр екен. Осы Естай мен Борланды туган хальщтыц денсаулыгы yuiin тост Komepydi усы- намын», - dedi. Сол сэтте твбем кокке еш-ак, eni жетпей турды. Картам эйел жумыеыма 1здеп келin, жылады: «Жалгыз кызым бар ед1, айнам, прлплмнщ шынары Еркелетпм, 0MipiMfli желкен етпм жолына. Тек сол гулдеп толыссын деп, Тек сол кисш, сол inicm деп, Ештецеш аягам жок, бэрш берд1м колына. Кызым сулу бой тузед1, ой тузед1 жайдары, Ой тузе;н кез жауын ап кызгалдактай майдагы, Алды болды курбысыныц 6ipre ескен. У м т м е бак пен кайгы калай катар мшгескен? Бекер, Бекер ж1бершпш еркше, Ерте тусш калды-ау, cip3, албырт сез1м ертше. 14

Бакытты е/им, бакытты ед1м мен кандай Кашан кызым жолыкканша гашьщтыктьщ дертше. Кузетпнмш бул кун eciK торыган, Туар айым тумай калды сщынан. Yui жыл болды. Буйрабас 6ip эрт1стщ Сорлы кызым жупрш жур соцынан. Ал ол иттщ (бул корлыкка карашы?) Бар эйел1, баласы. Уйленуге кайдан келе in шамаеы. Кызым еоны бшмейш ме? Бшед1! Бше тура селт етпейщ журеп. He6ip жайсац ж1пттерд1 тередей Мазак етш кетпед1 ме елемей?! Бул не деген келден табар бакытты, Шелден пдеп жацылыскан шерегей. Деп сенсем де: бакыт алда, жол алда, Адаскандай кешптемш боранда. Ал ол уинн буйрабас сол ортiстен Артык жан жок галамда. Тек соны ойлап бершед! арманга, Тек соны ойлап жылайды уйде калганда. Сосын кайта жымияды: - Менен аскан бакытты Адам жок деп жалганда. Дауа бар ма, дауа бар ма талгамга. Жакын тартып сырласымдай бурынгы, Kemip, калкам, саган аштым сырымды. Сен ерекше сыйлы жансыц кызыма. Сыйлайтыны - жатка окиды жырывды. 03ine аян, кыз к е н ш гул нэз1к, Жеце алмаспыз ер мшезбен ур да жык. 15

втшемш, Сол бакытсыз сорлыга Кол ушын бер, ой саларлык жыр жазып». Соны айтты да шыгып Kerri ол коштасып, Турып калдым ойым муцмен астасып. Коз алдымнан кетпей койды муцлы ана, Коз алдымнан кетпей койды жас гашык. влке данкын артканымен аркага, 0 л i кунге туспей келген картага, Кыран гана калыктайтын когшде, Булттан бшк зацгар аз ба, Сурак койган тандар аз ба, Жазылмаган зацдар аз ба ем1рде? Куще пешл кедергщен кайтканымен месел1, F ашык журек оз тагдырын e3i гана шешедк Жыга алмайды оны журттьщ oceri. Бутан дэлел - кущретп «Корлан» эш Keuieri. KacipeiTi сэт сокканда эбден мендеп кесел1 Кайран Естай, кимас досын шакырып, Былай дсп'п деседк - «Ей, Нурлыбек, epeHiM! Жетшс eKi жасымда Тузагына шнщрд1 Meiii ол1м. Тулаганмен амал неппк, конемш. TipuimiKTe аз созбап ен кол ушын 0лген соц да кажет боп тур комегщ. Дэл озщдей кайдан уксын кайгымды ел, Еашык кощл мэцп жасыл айдын кол. Еашыктьщпен откен кундер гана OMip, Ал калганы жай кундер. Келмен келдей, таумен таудай тецдесе, Белдееуге талап кылдым мен неше. Елу 6ip жыл гашык болдым Корланга, Елу 6ip жыл OMip сурд1м, ендеше. 16

Корланды ойлап киял костым тандарга, Борланды ойлап шьщтым канша зацгарга. Слрэ, мендей гашыктыктан бак тауып, Cipa, мендей муцга баткан жан бар ма? Дуниенщ езге бакыт, шаттыгын Менсшбеген Мен1н муцым тэтй муц. Тэтп емей не? Он сепзге ой салып, Жиырма бест1 тацдандырса карттыгым?! Эттец, тагдыр коса алмадым Сорым ба? Заман - жылан. Жатып алды-ау жолымда. BipaK менщ бакытым да, барым да Корлан берген алтын жу'нк жаркырап, Елу 6ip жыл сэуле шашты колымда. 0 р толкынга карсы жузген ер кеме Мен болыппын. Oho, кандай мэртебе! Бул жузжке елу 6ip жыл эйел1м Кызганышпен карап келд1 ертене. Десе-дагы ел дэстур1 ерге сын, Карггарга ескерт, Карсыласа кермесш. Корланымнын кез1 болган жуз1кп, Отшемш, 0з1ммен 6ip жерлесш! Серт пен сезге умытшактау елкеде Гашык болып елу кандай мэртебе. Т1рл1пме шабыт берген бул жузш, Жарык 6epin жатсын маган керде де!» Шаршатпаган арман, ппркш, арман ба?

Эне, солай кайсар акын кез жумды. Бул туралы айткан кезде Корланга: «Егер олай етпесе, Естай Естай бола ма?! Естай Естай бола ма?! Онсыздагы жаны сулу балаца Сулу ejiiM сыйлапсьщ-ау, Жер-ана!» - Деп жылапты кемшр байгус енкшдеп, Ак жаулыгы ай нурымен желкщцеп. Нагыз гашык карттыгьща кенер ме?! Корлан ез1 кешшрек кылтамактан елерде, Эж1мд1 жуз1 куарып, TyHepin, Куйеуш сыртка шыгарып ж1берш, Акпалап, козып делебеЫ де, Бойжетш калган немересше Естайдьщ энш салдырып, Жанарын шоктай жандырып, «Бакыттымын, бакыттымын», - деип де, Кез жумыпты мэдгшк. Fашык журек суйгеш уппн бола алмайды жазалы. Адам азса гашыктыктын жоктыгынан азады. Fашык жыры - т1ршипктщ кекейтест1 елещ. Ein6ip геометриямен Олшенбейтш келемь Бул сез1мнщ ушан-тещз адамзатка 6epepi. Fашык болу келсе юмнщ колынан 0лем еоган сенедй Купай сую - ерлжпен тец ce6e6i! Апатай-ау, Онда неге итеремп гашыктарды какпанга? К ец ш н щ кун1 жоктардан 18

Табанынын 6ypi жоктардан Журт онеыз да зардап шегш жатканда. Апатай-ау, Кызым батты кунэга Деп камыгып жылама, Жанарынды кааретке бупама. Мумк1н, жолы сэтс1з шыгар... BipaK сую бакыты Кез келгенге тартылмайтын еыбага. Апатай-ау, Сешмщд1 жаеытпа, Кашыктьщты жеце бшу - мьщтылык, Нагыз бакыт - жакында емес, кашыкта. Кел, ендеше, орнымыздан тш турып Hri тшек айталык Кашык, киын жол тандаган гашыкка: Аепаны ашьщ болсын деп, Сэулесш алыека шашып калеын деп, 0л1м де беле алмас гашык болсын деп, Адамдар оларды еоттауга Асыкпасын деп!

0ЙЕАДЕР Не толкытса, соныц муцын тартасыц... Аурухана ауласында сытырлатып картасын Жанарында эзш ойнап жарасты Маган 6ip кыз бал ашты: - Наукастан ба ерппщз кезерген, Жазыласыз, Налымацыз бекер ci3. Эйтсе де эйел кауымына ежелден Немкурайды карамайды екенс1з. Сукда ei3 ер л к деп те айтасыз, Онеыз акын боларсыз ба ой ерген. Дегенмен ei3 абайланыз, байканыз, Багьщыз да, еорьщыз да эйелден. - Бэрекелде, 0ркен жайсын талабьщ, Сэуегеш сен боп журме каланьщ. Бул бетщмен сыгандарды жумыссыз Калдырареын, карагым, - Дед1м кулш. B ip a K кыздьщ байсалды Эзш ce3i маган 6ipa3 ой салды. Дуниеге кан тамырдай тарайтын Жер бетшде эйел жайлы ертек кеп. 0йелдерге немкурайды карайтын. Еркект1 мен санамаймын еркек деп. Кай кезде де сугтулыктын жолы - муз. 0й ел - б1здщ эзиз байлык корымыз. Эйел - 61зд1н тагдырымыз, Тагдырымыз болган сон Белпл1 гой, багымыз не сорымыз. Кас сулулык элаздердщ кызганышын маздаткан, Ал, кызганыш курды деп KiM айта алады аз какпан. Bip эйелге бола кейде ел менен ел жауласып, 20

Жер жастанган боздактар. Оган куэ - анау тебе томпиган Анау шыцдар кулактары калкиган. Сан урпакка тулга болган акындар Bip эйелдщ намысы уппн жан киган. Магынасыз жылтыракты сактамайды ел еске. Жалын болып жылу болмау, Эйел болып сулу болмау - Табигатты алдаумен теп емес пе? Гулзар эйел кауымына сулулыксыз бак кайда, Шын сулулык терецщкте жатпай ма? Кайырлаткан кемееш талай ердщ Саяз келге шашылмагай шугылац. Терещцп жок эйелдщ Корку керек сырткы сулулыгынан. Эйел - еркек намысыныц корганы. Нагыз сулу эйел табу - Букш еркек атаулыньщ арманы. Нагыз сулу эйел уппн кажет кезде жан кию, - Бул - жптгпк кодекстщ жазылмаган тармагы. BipaK, 6ipaK талайлардьщ бакыты алые, еорынан, Бул кез келген бержтшщ келе бермес колынан. Ерлж семсе, азаматтык семедь Улкен ерлп< улкен кушке келедк Маган гашык 6ip эйел бар. Ол эйел Менде сондай куш барына сенедП

Ш Ы Ц БАСЫНДАРЫ OKJ1FA Жасарал Ыиясовца Bip-6ipmeH кез айырмай уздinn, Кузар шьщныц басында тур кыз, ж т т . - Кыранымсын, Kyjuii Кавказ мактаган, Канаты ца алганьща шаттанам. Тагдырымды берд1м, жаным, колыца, Ещц езщ бш, Сенспз eMip жок маган! - Де/и сулу жасаурап от жанары. Ж ш т те оган ырзальщпен, Ерге бггкен мырзальщпен Журегшен жалын шаша карады. «Кандай бакыт TyciHicKeH, сешскен...» Biраздан сон кику шьщты ещстен, Бул, эрнне, кугыншыньщ хабары. - Нар тэуекел, келсе, келсш! - Батыр жЫ т томсарды, Томеарды да, канжарына кол салды. - Жо-жок, кушм, Кайсарланба бекерге, Жалынамын, экеме кол котерме. Жазмыш солай болган шыгар, кенемп. Эттен, ерте кайырлады-ау кемемп. Ещц 6i3re 6ip журу жок, Сондыктан Екеум1з де куздан ушып елем1з. Тфнйлкте жетпесек те муратка, Акыретке 6ip барамыз 6ipaK та. 22

Ант еткемш айткан серттен танбаска, Жас ымаека, Жунжтмеске, Тал маска. 0MipiMe шуак куйган езщ ен, 0л1мге де алдыменен сен баста! - Дед1 ерш д1р-д!р етш ак мацдай, Ак мандайы алауланып ак тавдай. Ж1пт унс1з бас изед1 куллмдеп, Тунги ыктан шыгар 6ip жол тапкандай. Актьщ рет кызды кушып еуцщ де, 0л1мге емес, Тойга бара жаткандай, Шьщнан темен каргып Kerri токталмай. Кыз жылады, кузга шагып зар-муцын, Каргап, cijien дуниенщ тарлыгын. CeKipyre cynrcnitfiн. сонынан BipaK Kymi жетпей калды сорлыныц. 03i берген сертш e3i сата ма, Саткандык па? Атай керме, Атама! CeKipyre окталганда кайтадан, 0M ip т э т а боп кершд1, О, тоба! Ат терлете, Кектеп етш шаткалды, Б1раздан сон кугыншылар кеп калды. Кыз бейшара туманданып кез алды, Bip кызарды, Bip сурланды, Бозарды, 23

Эбден канып угынган сон мэн-жайга, Кияк муртты кыз агасы сез алды: - Эке, кызьщ куйе жакты дацкьща, Куйе жакты ата-баба салтына. Саткындыктан жиреншгп не болмак Таудьщ кайсар улагатты халкына?! Неткен азап корлык жещп арыган, Кызьщды енд1 бегеме, эке, жолынан, Батанды бер, Сертш жыкпай аттансын Суйгеншщ соцынан. Будан тете еткел бар деп 1здеме, Осы жещл езше де, б1зге де, - Сосын кызга бурылып: - Кэне, калкам, неге турсьщ удерш? - Эмин, - дед1 эк еа де тунерш. Kopi кез1н ку д к каткан, Ту ещсте ж Н т жаткан Кузар шьщныц койнауына ж1берш. Кыз жылады: - Арым да кан, Жолым кан. Кинамацдар, Солай болды сорымнан. Оз еркщмен елу ерлж екен гой, Ондай ерлк келер емес колымнан. Перзентщд1 ете керме келеке, Ая меш, Ая мен1, жан эке! Агасы айтты: - Олай болса, мш атка, Тагдыр ceHi салды дулей сынакка. Сексендеп мэуж1реген шалды ертш, 24

Козщ/н курт туган жерден жыракка. Кектем коныс тепкендей-ак ipreMfle, Шаттанушы ем, сен касымда жургенде. Экем ceHi шалга берем дегенде, Осы опасыз мшезщД1 бшген бе? TipinmiKTe ез адамга кеп ел1м, Неге гана кугыншы боп кеп ед1м?! Жйтгщщ суйгещцгщ шын болса, Экеме ара тусешнпп деп ед1м. Кайран ж т т журепне нур туна, Элш кегп ceHi таетап журтына. Кебек толы кумыранын Kenicri 1шш кермей, Fашык болып сыртына. Тек ол ел1м - енегел1 ер ел1м. Эр ел1мнен шын гашыктьщ кущретш KepeMiH. Неге б1зде epKiH, узак гумыр сурген нар жок? Нар жоктыгы - Нарды жыгар сен секпцп жар кеп. Кальщ журтты мен eKire белемш: Суйе алатындар деп, Суйе алмайтындар деп, Суйе алмайтынына ¥ялмайтындар деп. С этаз 6irri пенделжпен Kypecin, Сен, эрине, сонгы топка K ipeciH. Суйе алмаудьщ зор KacipeT екенш Пенделердщ eciHe сап журесщ. Карлы Кавказ артып саган улы айып, Аянышпен карап турар мунайып. Шын суюге кабшет! жетпеген Эрб1р адам MycipKeyre лайьж!

: 03ЕНДЕР Мыцбай 1лесовке Эн туады мураттан, Ой туады сурактан, Не 6ip улкен езендер басталады булактан. BipaK соныц барлыгы жете алмайды тещзге, Жогалтады езд! езш, тусед1 де кеп i3re. Омiр кейде тым катал, eviip кейде туйьщтау, Кей езеннщ жолына бегет болды бшк тау. He6ip асау, асыгыс, шулы езендер ак тарлан, Агып-агып барган да кумFa cinin жок болган. Жолсыздьщ пен жоназ/п жальщты кез керуден, Куткар анау езещц кумга cinin елуден. Куткар анау аккуды сол езеннен жеруден, Агын судан 3epirin шалшьщ суга сенуден. Озен болу улкен сын, Бакыт емес ол да аса, Тенiзге агып баруга мумкшднгщ болмаса. 26

Ж1ГЕРЛЕНД1РУ немесе взт бацытсызбын деп есептеген жштке жауап Сен жыладьщ, ж н т м , Кеп кердгм деп турмыстыц тапшылыгын, Кайтпады деп журтка еткен жакеылыгым. Сен жыладьщ, Сез1м1н жаеып агып, Кт-кппкентай баланды касыца алып. Кырмызы кушм 0TTi деп. Сенгсрпм сатып кетп деп. Сен жыладьщ: Ацгармай калдым орды деп, Кадамым сзтаз болды деп, Bip катты соккы алдым деп, Бакытсыз болып калдым деп. Сен жыладьщ: Мен 6ipaK, селт етпед1м, Бшем ceHi тагдырдьщ ерке еткенш, Бшем ceHi - ер кецш, жомарт едщ, Ещц бупн... калай бул кер кеткен in? Жэ, жэ, жарар, еткен кун оралар ма, Карау керек, бауырым, саган алга. Басыцдагы 6epiK пе, орамал ма? Берш болса, ауыс тез баска куйге, Кез жасыцды керсетпе жас сэбпге. Кез жасыцды керсетпе, суранамын, Эй, эй, ж1пт, сен маган унамадыц. Жас нэресте керуге Tnicri емес, Экесшщ ецкшдеп жылаганын, Экесшщ тым куйреп кулаганын. Ерлш пенен езд1ктщ жолы катар Екеушщ арасы 6ip-aK адым. Кез жасыцды керсетпе суранамын. 27

Кетер, кэне, басьщцы, калай буньщ, Муз боп epin кеткен бе бар айбыньщ? Кетер, кэне, басыцды, Кушцщ боска 6TKi3in пе едщ, Тагдырьщ неге сыр айтты саран? 0м1рдщ барлык сэтс1зд1ктерш Бакытсыздьщ деп, мм айтты саган? KiM айтты саган, Тулпарды суршбейд1 деп, Асауды мшшмеШп деп, Ак кейлек юрлемейд1 деп, Кара eniKi муж1ген агаш Кайтадан гулдемейд1 деп? KiM айтты саган Журттыц бэр! мешрбан, арайлы деп, Журттын бэр1 шындыкты калайды деп, Бш кп ардактайды деп, Асылды корлатпайды деп... Токырау бшмес айбыны Адалдык деген элемнщ улы байлыгы. Бетше жиган уятты Эйтсе де, ол кейде кшэмшш бала сиякты. Тфл1кте осы баланы ©кпелететшдер бар да, Жубататындар бар. Жек керетшдер бар да, Унататындар бар. Арын сатып корлайтындар бар да, Жанын сап коргайтындар бар. Киналып бекер аландадьщ-ау, Ойьщды шыгар epicKe. 0зщ -ак айтшы галамда мынау Женудщ бэр1 жещс пе? Ж т т к е арман жетюзш пе ед1 0 з сорын 03i женбесе. 0м1рдщ барлык сэтс1зджтер1 Бакытсыздьщ емес, ендеше! 28

АРМАН Ж.Н-. Ерте, ерте, ертеде Отырарда, Б1зд1н щкэр елкеде, Иык бурмай тек бш мнен баскага Катар eeri eKi б1рдей жас бала. Катар жур in сан енерге машьщты, Bipre окыды, Bipre ойнады асьщты. EKeyi не назар бурды ел ерек, Ойткеш олар дарынды е;й керемет! «Тандайымыз opicxi оймен татымак», - Деп куана езу тартты атырап. Ал дарындар медресеш тауысты Он еюге жасы ипкпей жатып-ак. Сыбагасын тагдыр дара болгендей, Осе берд1 теске шауып, терге ерлей, EKeyiHe караган журт суйсшд!, Отырардьщ болашагын кергендей. Отырарда жаны жайкын дария, Ойы безбен бар ед1 6ip кария. Сол кария 6ip KyHi eKi шэюртп, Курметпенен ез ушне шакыртты: - Балакайлар, балапандар, кек epiM, Сендерге 6ip сауал койсам деп ед1м, Туган жан деп енер1мен, ерпмен ЕкеуйиЙ сез eTin жур ел тугел. Мен де танып бiлceм деп ем, 29

Клмсщдер? Кандай арман жетепндс журсщдер, Кандай багыт устайсьщдар тубшде, Сонша неге куштарсьщдар бшмге? Кане, Дойыл, сен айтшы? Дойыл айтты: - Жалгыз арман бар менде, Шектесетш кулыкпен де, армен де. Жалын шашса енер1мнщ epHeri Сонау Йемен, Мысыр, Багдат eлдepi Тугел танып жыр ететш тандана, Саудагер боп шьщсам деймш, жан баба. Т1рлп1мде жабыркамай, жасымай, Ата жолын кусам деймш осылай. Бой шалдырмай бос мактан мен есекке 0м1р1мд1 курсам деймш есепке. ¥тыласыц, жебемесе желекп ой, Бул онердщ табигаты ерек кой. Каншама елмен сауда-саттык жасауга Соншама елдщ т ш н бшу керек кой. Табу уппн журт таппаган айланы, Кору ymiH журт кермеген пайданы, Шыгу ymiH журт шыкпаган белеске, Журттан аскан 61л1м керек емес пе? Тшш тапсан к1м созбайды кол ушын, 0нер кажет, 6miM кажет сол уппн. Карт курсшдк - ¥лы м, жел1к куыпсьщ! Неге мунша желтоксандай суыксьщ? Багымызга туган дарын болар деп Куанып ем, Сорымызга туыпсьщ. Сор боларсьщ, одан не мэн табарсыц, Арманьщды, болюм, кайта карарсьщ? BipaK Дойыл турып алды пандана: 30

- Арманымды езгерте алман, жан баба! - Ал, сен калай багыттадьщ нурьщды, Жасырмай айт, Жасканбай айт сырынды, - деп кария Дойылмен 6ip отырган ¥ян шоюрт жас Эбуге бурылды. 0бу айтты: - Менде де бар 6ip арман, Маздап жанып, кол булгайтын шынардан. Улы баба, 6ipaK менщ арманым Парыз бенен махаббаттан куралган. Шамын жаксам гылым менен енердщ, Ел1мд1 зор мерекеге белермш. Бул сапарым азапты да шыгар-ау, Не де болса пешенемнен керермш. Мейл!, мэнп жарымайын кшмге, Мейл1, тушр нан калмасын ушмде, Мейл!, улыньщ ецбек етш арымен Жургендшш угынбасын калыц ел. Карлы боран кыран жолын бегер ме?! 0нер1ммен тасып толам кемерге. Мен 03iMe риза емеспш, ел!мнщ Суйешпп бола алмаеам егер де. Карт жымиды: - Бэрекелде, жаз жайрац! Кел болмаеа тоят табар каз кайдан?! BipeyinHin арманыцнан шошып ем, Bipin, м1не, еттщ лезде мэз-мейрам. B ip iH y u iiH курешумен етермш, Bipin y m iH суйсшумен етермш, Сейте-сейте мен де ем1рден кетермш. Беттерщнен жарылкасын, TsnipiM, Ал жарайды, батам осы, барьщдар, Отырарда туган улы дарындар! Эжуасын эж1мше жасырып, 31

Жылдар акты, Жылдар акты асыгып, Жалын ед1-ау арманы айкын, ер кещл, Ек1 досты eKi арнага белд1 eMip. Дойыл солай езгертпед1 шеипмш, Дэулет оган жылдам ашты eciriH. 0Hepi аскан саудагердщ кеп етпей Багдат, Мысыр тугел бщщ еспмш. «Есепаздщ Heci6eci озар ма?» Эйелш де баулыды ол со зацга, Конакка арнап асылатын erri де 03i салып 6epin журд1 казанга. Тек байлыкка деген жутан сарандьщ Ж1берд1 оныц бар енерш карац гып. М1не, осылай жазык дарын, жас тулга Ушырады эбшегп тозгынга. Саудагерд1 езге тугш 0з1н1н ¥р п ак тар ы Kerri умы ты п аз жыл да. Ал 0бу ше? Кецге жайды ол канатын, 06yiMi3 - api галым, api акын, 06yiMi3 - б1здщ улы бабамыз 0бу-Наср эл-Фараби болатын. М0ЦГ1 ЛАУЛАП ЖАНУ УШ1Н ГАЛАМДА, УЛКЕН БАК^ЫТ ТАБУ УШ1Н ГАЛАМДА, УЛКЕН БОЛЫП КАЛУ YLUIH ГАЛАМДА, УЛКЕН АРМАН КЕРЕК ЕКЕН АДАМГА!

TYCIHICy ТЕОРЕМАСЫ Келш жатыр, Kerin жатыр дарындар... Кара булттай кайгы жапты белмеш. Адамзаттьщ алгыр, улы кыраны Лев Толстой жатыр ед1 олгелг Эйел1 кеп колын суши, жылады: «Тежей алмай мшез1мнщ тасырын взщменен етп жарты гасырым. Мен бейбакты кеипре гор. Кунэм кеп... Keuiipe гер, Keniipe гер, асылым?!» вткен кунш оймен шолып алыстан YHci3, iuiTefi куб1рлед1 данышпан: «Жэ, KeMnipiM, Жасынды тый, Жетп ещц, Жылап епш м кайыра алмас откендк Каштым сенен... Саган жакын жургенше Артык керд1м жиЬан Ke3in кеткецщ. Жалгыз сенен каштым ба екен мен 6ipaK... Ресейден белшбестей болдым-ак, 1з бастадым куртж карды омбылап. Кулл1 элемд1 тамсандырган акылым Сенен колдау таппаганы корльщ-ак. Bip шындык бар ептамнщ жок таласы ¥л-кызымньщ болдьщ газиз анасы. Каргайганда тусЫ спей, эттец-ай, Жолымыздын кырсыкканын карашы... 33

Дей алмаймын: «Мацдайымныц сорысьщ.. Камкорым боп создьщ канша кол ушын. BipaK меш тусшбедш. Туешуге жэне де Тырыспадьщ... Кеннрмеймш сол ymiH, Кеннрмеймш сол ymiH...» Kyrmi адамн пенделжпен алыскан Кыран ойы турак таппай гарыштан, Эйeлiнe карап терец курсше М эцгш кке K©3iH жумды данышпан. Кайда, кайда кецш сырын кезден угар нэзктж ? Уш елшем бар - Б т к п к пен терецщк, кецдш (яки жазьщтык). Бул ушеуш багаламау - кезс1здж Иэм керецщк. Ал тусшбеу... бакытсыздьщ болар ол. Иэ, адамдьщ катынаста жок эл1 де сара жол. Оцай емес, оцай емес бул егес, Кашан болсын бiрл iк жолы бурыстау. Керек десец тусшбестнс кшэ емес, Кылмыспен тен - тусшуге тырыспау. Ох, каншама булактарды журт тусшбей суалтты. Сейтш, канша бэйтерекп куартты. Ох, каншама улыларды журт тусшбей елпрдь Сейтш, мына прш ш кке улкен зиян келпрдг Бруноны отка жаккан, 34

Галилейд] сотка тарткаи, Б1ржан салдыц аркан байлап колына, Жылан болып Улыкбектщ шршген жолына Тусш бестк ед1 гой. Соньщ oapi адамзаттьщ сорына. Тусшбестпс аз жайды ма канатын? Мунан аскан нала бар ма, ¥лы Абайды сабаган да Тус1нбест1к болатын. Талантына тамсандырган талайды Жазган шакта Эуезов сол «Абайды» «Бул туынды шыга алмайды белеске», - Деп кулшына карсыласкан Кияс ойга камшы коскан Тагы да сол тусшбеетж емес пе? Ал, Эуезов жолсыздыкка бул сынды Ызалана кол сштеп, 1штей, ун и з курсш/п «Тус1нет1н хальщ аман болсын», - деп. 0ткен - eiri. BipaK 6spi есепте. Кандай азап, Кандай азап угыспау. Тусшбеген кшэл1 емес десек те Кылмыспен тец - TyciHyre тырыспау. Тус1нбест1к - секщщ 6ip кок туман Сол кок туман тудырады коп кумэн. Bip жас дарын котершсе мшбеге «Журт тусшбей калмаса екен» деп турам! 35

*** Маган арман жалгагандар, Ак тшепн арнагандар, Маган корган болган жандар, Алдамаймын сендср/п мен мына жаркын т1рл1кте, 0MipiMe койылганша 6ip нукте. Журш келем, тау суындай тыншымайтын жаным бар, Ай мавдайлы арым бар. Кушагымда кектем1м бар, кушагымда карым бар, Сендер мен1 ез1ме тэн мшез1мнен таныцдар. Кейде кеме секщщмш токтап еткен порттарга, Куанамын тагдырыма тшеулестер тапканга, Элде мынау табигаттан ала беру мурат па? 0M ip бойы ел1ктеумен келем мелд!р булакка. Аскар таудан куат алып, айга карап елж1реп, Ага алмаеам туган жердщ кеудесшде мелд1реп. Bip лайсан езен болсам туныктьщтан uieTKepi, Атама, ел1м, ез перзенпм деп MeHi! Жо-жок, муны тагдыр баска жазбасын, Будан ауыр каргыс бар деп угынбаймын ез басым. 36

ОТАН Цалекеш Карагуловца 0л1м1 де енеге гой алыптыц, Лукпан хак1м кез жумганда Децгелеп токтап калган секшденш тарихтыц, Кайгысында шек болмапты халыктыц. Кааретке ki м турады арашы, KiM бшпгш журпзе алмак тагдырга? Осы шакта Лукпан xaKiM баласы Экесше арнап жоктау жыр жазып, Окып берд1 кальщ журттьщ алдында. BipaK жыры ойсыз api жалынсыз Болган соц ба, естщщ тым нанымсыз. Эдет сактап эрен тыцдап ел турды, Бул патшаньщ курт ызасын келИрдк - Дурелендер мына арсыз баланы! - деп акырды ол жарк-журк eTin жанары. - Кунэм кайсы, айтпайсыз ба, SMipiniM? - дед! бала тас туйш п кабагы. - Кунэм кайсы дейсщ, э? Журегше кунн1ц гулзар жылылыгын жинаган, Кыран таулы кен даланьщ улылыгын жинаган, Жинаганын адамзатка жомарттыкпен сыйлаган, Сейте тура туган елдщ мандайына сыймаган, Касиетт1 улы экеге ер парасат, ер кещл Мундай жасьщ жыр жазганша, Акын болмай жерге K ip! Мансук еттщ улы адамньщ арманын, Амал HemiK, жаксы ед! yHci3 калганьщ. Экещц де аямадьщ, 0нерд1 де корладьщ, EKi б1рдей кылмыс жасап еорладьщ. 37

Мен ymiH сен сияктысьщ ещц м эцп Tipi олж, Жазанды ал да жонще тарт! - дед1 патша тунерш. Отан! Кайсар ар-намысым, Жайсан щкэр шапагым. Перзентше жуктеген корганысын, Сен - намыстьщ ну кальщ орманысьщ. Сол ymiH де шьщнан зацгар атагыц. Тулгасына табындырган, Алые журсем сабылтып, сагындырган, MeHin улы экем сенсщ, Отаным! Экем сенсщ - Арман тулга, Ай тулга, Перзенттерщ саган деген сагынышын езшщ, Махаббатын, ен асаси ce3iMiH Тш сп емес жасык сезбен, жалган сезбен айтуга. Ал, жасыктык - жалынсыздык, Жалынсыздык - дэрменаз дарынсыздык, Журген солар акын атын кор кылып. Жэне солар канаттыга тор курар. Жалынсыздык - о бастан-ак сорлыльщ, Жалынсыздьщ барлыгы да сорлылар. Жамылганмен махаббатты калкан гып, Жалынсыздьщ туп атасы - жалгандьщ. Сол жалгандык жаншымагай сананы, 0нерд4н де ен непзп талабы - Жалындыны мадактау, Жалынсызбен куресу боп калады! IciM аздау болса да 3 Jii мандыткан, Жел от1не ег1лген ерен талдай, ГYлдi ызгардан калкалап келем талмай, 38

Каншама рет жалын жасты коргап калдым зорлыктан. Сен1н кансыз улдарьщньщ кей кезде, Маган TiciH кайрайтыны еондыктан. Кек майсалы онер тауын шангыткан, Курес аштым жалынсызга, Кульщпенен жанды уткан. Бшем, содан кедерпм кеп алдымда, Жш жолым болмайтыны еондыктан. Жылтырагын rayhap деуге тым шебер, Сушки Отан, аз ба бпде думшелер, Оттан кашып шепей калган кулшелер! Эркез ceHi жалгандьщтан коргауга Бакыттымын, купим жетш турса егер!

С¥ЛУЛЬЩТЫ СЕ31НУ н ем есе ЕАБИДЕН М¥СТАФИНМЕН ЦАРТТЬЩ ЖАЙЛЫ ЭЦГ1МЕ Нар кецшдщ жастыгы ма, Элде оянган арман ба, Жуз жасаган Жамбыл акын кешеп, О, керемет, Грузияга барганда, Bip сулуга гашык бопты деседт - MiHe, нагыз бугшгшщ батыры, Катал уакыт карияны сала алмапты-ау тезше. Неткен кайсар сулульщ бул, - деп 6ip орыс акыны Жас алыпты K03iHe. Иэ, карттар бар аргымагы арманнан, Жiгepiмeн дур сшкшткен даланы. Сулулыкты сезшуден калган жан Бэршен де калады. Жер бетшде жел епйрген i3 аз ба, Ж жераздщ opici эр кез тар болган. Отызында KeMnip болган кыз аз ба, Ж т т аз ба отыз бесте шал болган?! KiM жас, KiM карт, Уакыт 03i ipiKTep, Ер кебейсш ат кып MiHep киялды. 40

Карттык - оттьщ азаюы, оты азайган ж ттте р Кай кезде де котам ушш зиянды. Бакыттыеьщ эр тац сайын кез1щц Сулулыкка суарудан кашпасан. Картайдым деп алдай керме ознип, Карттык жаспен елшенбейд} ешкашан!

НАУРЫЗДЬЩ ОРАЛУЫ немесе уш аныктамага байланган елец 1988 жыл -м е н ушш рухани жещс жылы. Республикамыздыц жаца басшысы Г. В. Колбинмен ж эне 6ip w on оз ултымыздыц нигилистершен еткен мылтьщсыз шайкаста асыгым алшысынан mycmi. Казацстанда 1926 жылдан бастап Наурыз мерекест ресми турде тойлауга тыйым салынганы, сонда да бул мейрамды жыл сайын конекоз царттары бар уйлер оз'тше атап omin келген/ белгШ. «Наурыз - ислам дшшщ цалдыгы» деген сыцаржац n M p d i малданып колденец турман, болгандар жециidi. Наурызды мемлекеттт децгейде тойлау туралы менщ усыныс-хатым- ды Казахстан Компартиясы Ортальщ Комитет/ Бюро мушелершен тек eKi адам - Н.Назарбаев пен О.Жэшбеков капа цолдапты. Калган бюро мушелертщ 6api царсы дауыс 6epinmi. «Сондьщтан Наурызмереке- с'т тойлай алмаймыз» dedi Колбин. Сол кезде мен Колбинге: «Елшгзде Желтоцсан оцигасы eKi улттыц - цазац пен орыс хальщтарыныц ара- сына сына цацты. Егер сгз Наурыз мерекест m ip iim in берер болсацыз ца- зак; улт ы цаз1рг1 билтке, эсзресе, е зй ф ге басцаша козбен карар edi. d p i Наурыз мерекестщ дэстуртде «6ip-6ipiMen ренж ккен адамдар Наурыз кезтде бурынгы вкпест умытып, жаца рухани бшкке Komepinyi muic» деген талап бар екенш айпщанымда, оныц коз1 жайнап кетти EKi цолы- мен басып устап, ойланып отырды да: «Дурыс, онда Наурыз мерекест m iptim m iK деп есептей бер'щп! E n di маган бул идеяга Горбачевпй Kondipy циындьщкр туспейдЬ.>dedi. Наурыз мерекест сол 1988 жылы (22 наурыздан кеш т п цалгандьщ- тан) 22 сэучрден бастап Алматы цаласында, Алматы облысыныц Ецбек- шщазац, Жамбыл аудандарында ресми турде тойлауга руцсат алдым. 1986 жылгы Желтоцсан квт ерш ст ен кешн inuicmi орындармен ал- дын ала келкигген жиындар, той-томалацтар болмаеа, 7-8 адамиан артьщ топ цурып эцгшелесуге жасырын турде тыйым салынган-дм. (Мэселен, цаут йздм комитеттщ окЫ Ж азуш ылар одагы мен «Ж алын» журналына муны арнайы келт ескерткен болатын). Наурызды атап отуге Алматыдагы М.Горький атындагы демалыс паркте 100 мыцнан астам хальщ бас крсты. Eip-6ipin цуттьщтап, ко- з'те ж ас алган ада.мдарда есеп жок? Kaiip ойлап царисам, 1988 жылдыц коктем! менщ ж эне сол кеш рухтас-замандастарымныц ец oip сэулеп сэпи екен-ау! Нак, сол жылы oip шаруашыльщтан екччш шаруашыльщ, 6ip мекеме- ден CKinutiмекеме vi in экет'т, елт Ьдщ ец коне мейрамы цыркуйек аимна дешн тойланды. Keneci жылы Наурыз мерекест, 6isdin бастамимьчды 42

басшылыцна алган Кыргызстан, взбекст ан, ТэжЫстан, Тур1кменспп Эзербайж ан республикалары ж эне Кецестер Одагындагы барлык; ту} т и дес халъщтар тойлады. Свйтт, бгз 62 жылдан кешн, Кецестер ()< гм салтанат цурып тургин кездщ озтде-ац, Наурыз тойыныц цай вркен жаюына cenmizmbdi тигЫп ediK. Эрине, ол т уста к,азак; m vii -м ем лекет т т m b емес. Президент эк, шЫ г1 мурагатыныц бурынгы мецгерушш Людмила Дегитаева may берген, КецестЫ дэу/р талабына сай орыс т ш ндегi (бугтде тарихца t налган) мына ei<i цужаттан да жэне асыгыс турде жазылып, М.Горьь парктде оцылган шагын влецнен де, сол ур1кпел1, ум ш ке толы кезецi цайсар цулшынысын ацгару к,иын емес. 15 сэучр, 2006 Первому секретарю ЦК КП Казахстана тов. Колбину Г.В. ...У меня есть конкретное предложение. У казахского народа существуют свои традиции, свои праздники. 0д1 из таких праздников являлся Наурыз. Заимствованное из фарси, это по тие, постепенно стало символизировать приход весны, пору обновле жизни. «Наурыз» массово праздновался каждый год, начиная с 22 ма] В этот день выравнивается продолжительность дня и ночи... В этот день можно каждому посадить по дереву в своем дворе, ул! селе или городе. Недавно мне пришлось говорить об этом на страницах г; ты «Лениншил жас», выступая по «Прямому телефону» редакции. Суд> откликам, высказанная мысль нашла поддержку у общественности. Думается, что эту добрую традицию необходимо возродить как Haf ный праздник, который стал бы таким же массовым, красочным, жизж достным, как праздник «Русская зима», «Сабантуй» в Поволжье... Хочется надеяться, что это предложение найдет Вашу поддержку и нимание. С уважением, Секретарь правления Союза писателей Казахстана, главный редактор журнала «Жалын», председатель общественного комитета по проблемам Арала и Балхаша M.LUAXAH 27 февраля 19: 43

ЦК КОМПАРТИИ КАЗАХСТАНА О письме т. Шаханова М. Письмо т. Ш аханова М. о возрождении праздника Наурыз рассмот ­ рено в отделах пропаганды и агитации, организационно-партийной ра­ боты и культуры ЦК. Признано целесообразным развивать народные традиции праздника, имеющие место в Чимкентской, Кзыл-Ординской и других областях республики, наполнить его новым, современным со­ держанием. В ходе проведения мероприятий усилить экологическое вос­ питание населения. По согласованию с партийными и советскими органами Чимкентской и Кзыл-Ординской областей элементы 1Ъсы» « . ( ш и п И. е ю р е и и н оралянма U v P “»‘ праздника Наурыз будут отрабаты­ р.сса«т(им ■ п и т вроалгткш ■ «гит«леи, органамцкмм- ваться в отдельных районах этих об­ аарт»*ю| равотч ■ «дотуры Щ. Иринам» и ш с с о о р и ш ра>- ластей в марте-апреле текущего года И Ч П ~*елюа». г р и ю п ораммиа, « м а » -.его а «и м гт- с последующим их распространением. tm t. Кми-Ойммам ■ друг*« Н и п и распутаю., п а и а п «РО иомм. СО»Р«|■!■!*« содержанием. В год* ароммнм мароарм- Ha/рш\" «удут отрабашаатас* » о»цы нш обдает*! Министерству культуры (т. Бибатыро- ва Г.А.), творческим союзам республики • napte-anpej* т*«уа*га гам с оосдадуяаш «« распространен»** поручено оказать методическую помощь местным органам культуры в разработ­ Мпмекрспу »)*»rypw (г.Вабетмроаа Г.Д .), т»орч*с»ш еоеаам ке сценария и проведении праздника. «у*‘ггрм • pupalorra зимар» ■ врвмджи* араадкап. С 1»тсро« в е ш еоетш«ма беоада • Отдам ареааг ■ «лгта»» IX. Огмтаа оа удоыетасре*. Ороеам м ем в ойга е ммтреаа. С автором письма составлена беседа в Отделе пропаганды и агитации ЦК. Ответом он удовлетворен. Просим письмо снять с контроля. Заведующий Отделом А.Устинов пропаганды и агитации ЦК Компартии Казахстана Заведующий Отделом О.Виноградов организационно-партийной работы ЦК Компартии Казахстана Заведующий Отделом К.Смаилов культуры ЦК Компартии Казахстана «23» марта 1988 года, ма -121.03.88 г. уч. №3/197 исп. В.Махин 44

К^анша гасыр сэн берген даламызга взгеш е 6ip эш едщ байтак елдщ. Сэлем, Наурыз! Сен б!здщ арамызга Алпыс ек1 жылдан сон кайта келдщ. Сен ен кене жырысыц санамыздын, Рухи шаттыгымсьщ тасып толган. CeHi тойлап, бабасы бабамыздын Эжемнщ эжесше гашык болган. Сен бупн арнасысын дара куйдщ, Сан пешлдщ твршен кул!мдейсщ. Сен менщ улы бабам Фарабидщ Keiiiirin елге жеткен уншдейсщ. Басыцды кетер кане кун кактаган, Сен енд! баска айкайга бурылмайсын. Тымырсык, тылсым жылдар тындатпаган Сен 6i3re Шэкэр1мнщ жырындайсыц. F асырды кектеп етш сункар ce3iM, Немерем TiK KOTepin уакыт туын, Гашыгына арнаган щкэр сезш 0зщ нщ тойында айтса, бакыттымын! 20 csyip, 1

АЛТЫН, KYMIC Ж ЭНЕ КДЛАЙЫ Шыцгыс Айтматовца Пэстеу еогып сырт корю мазмунынан, Бекер болды-ау, мезгш пз тозды 6ip эн. Мыетан куйдык тулгасын улылардыц, Жер бетiнде алтынньщ аздыгынан. MiHe, тагы кулашын жазды 6ip эн, Корю осалдьщ етпегей мазмунынан. Сорпа imeMi3 калайы касьщпенен, Жер бетшде ку\\пстщ аздыгынан. Жасьщ жайлы жасампаз ойга калып, Жарар ед1 кетпесек майдаланып. Сары шымшьщ сан рет той бастады, Булбулдардыц аздыгын пайдаланып. Кдлайы етсе кумютщ eciMiMeH, Уйреншшз карауга KeniipiM M eH. Соньщ бэр! асылдьщ аздыгынан, Азга зорлык жасаудыц KecipiHeH. 46

УАДЫТША ЖЕЩСТЕР Икрам ЛдырбекоЩ ¥ асыр буаз болмаеа да эдщщкке желшдеп, Кай кезде де Жещс данкы ею топка болшбек: «МЭЦГ1 ЖЕЩС жэне БАРЛЬЩ УАДЫТША ЖЕЩСТЕР». Куш жок осы зандыльщты тайдыра алар ерютен. Уакытша жещетердщ уакытша багы бар, Бар пршпнк кейде, TinTi, уакытшага багынар, Жeнiмпaздыц мойынына алтын алка тагылар, Жагымпаздар жамыраса тенеу таппай сабылар. Эркез буган слжпейтш кайсар тулга табылар, Сол тулганы «тузеу» yuiiH уакытшалар жабылар... Дантес «жегцнм» деп ойлады Пушкинд1 атып кулатып, BipaK онбай жещлгенш дэлелдед1 уакыт. Оразбайлар «жецдж» дед1 Абайды урып, сулатып, Олардьщ да утылганын эйгiлeдi уакыт. Карсыластар кылышынан ер Махамбет елд1 де, Нэтижеде, кара куштер улы акынды жещц ме? Жан шындыгы камалганмен зулымдьщтын торында, МЭЦГ1 ЖЕЩС калып койды Махамбеттщ колында! Шыншыл, асау тагдырым бар пенделжпен тебюкен, Сакта Кудай, меш барлык уакытша жещетен. Кенейтуге жол ашпаса эдщщктщ epiciH, Уакытша билж пен данк неге кажет мен уипн? Bip бакшада occiH, мешп, Бэйтерек пен Аскабак, MeHiH багым - Аскабакты кундемейтш баска бак. Менщ багым - елдж, улттьщ муддеменен ершген, Сондьщтан да ултпен 6ipre калу данкы бершген... 47

Рухеызга жещс жолы тым онай боп коршбек, Бэлюм, 6i3re тас атканнын 6spi ертеп жещлмек... Осы i3iiniic агыс кушш укпаган бар, уккан бар, Шын бакытка жете алмайды бул куресте буккандар. Ал уккандар, непзшен, пенделшн жыккандар. Сондыктан да тым еанаулы Рух тауга шыккандар...

АДАМ КДНЫНДАГЫ ПОЭЗИЯНЫ KOPF^ НЕМЕСЕ ПАЛЕСТИНА АДЫНЫ МУИН БСИСУМЕН YUI МИНУТ УНС13Д1К I Канатына кару-жарак тиеп алып каралы Б1зщ дарын гасырымыз кайда асыгып барады? Куш-куатын уксатканмен гылымдагы пшге, Болмысынан жаны гашык гулге, От канатты киялымен ушкыр Жердщ шарын тан калдырган мулде Эйнштейн былай д е т а б1рде: - Куйбен т1рлж бойын жецген, Рухани баюды ойын керген, Асыгыетык тусау салган паркына, Зор Kayin бар американ халкына. Иэ, бул Karepjii есер epiMre, Сондыктан мен Нью-Йорк кешелер1нде, Орындыктар кеп койылеа дер ед1м. Тыныштыктан тауып 6ip сэт керепн, Отырып, Толганып, Откенн1н саралап бэрш, Кайда мунша асыгып бара жатканын, Сынай карап жэне келер кундерше дурмекп Бул ел мыктап ойлануга м1ндетт1. Ойланбаса - курыганы - Оеыны айтып улы галым, Кайта Tycin арнаеына баетапкы Шекспирдщ елендер1н жайлап оки баетапты. Б1здщ дулей гасырымыз кайда асыгып барады? Кейде бойын урей кармап жасаурайды жанары, 49