تقویم تاریخ صنعت نفت ایران - جلد اول

‫اعضای کارکنان شرکت نفت انگلیس و ایران در حال صرف ناهار به دعوت کشکولی خان در اردوگاه زمستانی (‪ 1304‬ش)‬ ‫‪149‬‬

‫نفش ‌‌هبرداری در مناطق نفتخیز جنوب (دهه ‪ 1310‬ش)‬ ‫‪150‬‬

‫رئیس گارد در مسجدسلیمان (‪ 1303‬ش)‬ ‫صفی از نخستین خودروهای مورد استفاده در مسجدسلیمان (‪ 1303‬ش)‬ ‫‪151‬‬

‫ایستگاه آتش‌نشانی در شرق پالایشگاه آبادان (‪ 1306‬ش)‬ ‫‪152‬‬

‫پرستاران همراه دکتر یانگ در بیمارستان مسجدسلیمان (‪ 1305‬ش)‬ ‫‪153‬‬

‫کارناوال شادی به مناسبت لغو امتیاز دارسی (‪1311‬ش)‬ ‫‪154‬‬

‫نیروهای اشغالگر انگلیس در تهران (‪1320‬ش)‬ ‫نیروهای اشغالگر انگلیس (‪ 1320‬ش)‬ ‫آبادان‪ ،‬حمل بار از کشتی به ساحل‬ ‫‪155‬‬

‫نیروهای اشغالگر انگلیس (‪1320‬ش)‬ ‫‪156‬‬

‫تعمیر هواپیما به دست تکنسی ‌نها‪ ،‬آبادان (‪ 1320‬ش)‬ ‫‪157‬‬

‫نفت خوریان‬ ‫‪158‬‬

‫نفت خوریان‬ ‫‪159‬‬

‫بازار آبادان ‪ -‬دهه ‪ 1300‬شمسی‬

‫فصل دوم‬ ‫‪1321-1332‬‬



‫‪ 1321‬شمسی ‪ 1942 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 4 ،‬میلیون لیره‬ ‫‪ 5‬خرداد‬ ‫فــروش بنزيــن‪ ،‬نفــت‪ ،‬نفــت گاز‬ ‫یـک قـرارداد مالـی میـان ایـران و انگلیـس منعقـد و بـر اسـاس آن‪ ،‬نـرخ‬ ‫و نفــت كــوره در سراســر كشــور‪،‬‬ ‫تسـعیر ریـال بـه لیـره از قـرار ‪ 128‬تـا ‪ 130‬ریـال تعییـن شـد و ایـران‬ ‫امســال ‪ 301‬هــزار تــن بــود‪.‬‬ ‫تأمیـن احتیاجـات ریالـی متفقیـن را بـر عهـده گرفـت‪.‬‬ ‫(بــه اســتثناي ميــزان تحويلــي بــه‬ ‫‪ 27‬تیر‬ ‫متفقيــن در زمــان جنــگ)‬ ‫بـه دلیـل کمیابـی وسـایل نقلیـه دولـت دسـتور داد‪ ،‬سـازمان‌های اداری‬ ‫و بازرگانــی از وســایل غیرموتــوری ماننــد گاری‪ ،‬دوچرخــه‪ ،‬شــتر‪ ،‬اســب‬ ‫و الاغ اســتفاده کننــد و بــرای واردکــردن ‪ 3‬هــزار شــتر از هندوســتان‬ ‫مذاکـره کـرد‪.‬‬ ‫ ‬ ‫‪163‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫حمل مواد غذایی در جنگ جهانی دوم‬ ‫‪164‬‬

‫‪ 1322‬شمسی ‪ 1943 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 4 ،‬میلیون لیره‬ ‫نمايندگانـي از شـركت «رویـال دا ‌چ شـل» و دو شـركت امريكايـي▪‬ ‫بـه منظـور مذاكـره بـراي گرفتـن امتيـاز نفـت بـه ايـران آمدنـد‪.‬‬ ‫یـک خـط لولـه بـه قطـر ‪ 30/5‬سـانتيمتر از آغاجـاري بـه آبـادان▪‬ ‫كشـيده شـد‪.‬‬ ‫نفت و كاركنان‬ ‫استخدام نواب صفوي در شركت نفت‬ ‫نــواب صفــوی در شــرکت نفــت اســتخدام شــد و بــه آبــادان رفــت‪.‬‬ ‫پــس از دوره رضاشــاه کــه کارگــران جســارت اعترا ‌ضکــردن پیــدا‬ ‫کـرده بودنـد‪ ،‬در ماجـرای درگیـری پلیـس بـا یکـی از کارگـران‪ ،‬نـواب‬ ‫کارگـران را بـه اعتـراض دعـوت کـرد کـه بـا دخالـت پلیـس‪ ،‬اعتـراض‬ ‫سـرکوب شـد و نـواب شـبانه بـا قایـق از راه ارونـدرود آبـادان بـه نجـف‬ ‫رفـت‪.‬‬ ‫احتياجـات روزافـزون متفقيـن بـه نفـت ايـران‪ ،‬اسـتخراج نفـت را▪‬ ‫افزايـش داد‪ .‬در ايـن سـال‪ ،‬اسـتخراج از ‪ 13‬ميليـون تـن هـم بیشـتر‬ ‫بـود‪.‬‬ ‫‪ 13‬ارديبهشت‬ ‫سید مجتبی میرلوحی‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫( ‪۱۳۰۳-۱۳۳4‬ش) معــروف بــه نــواب‬ ‫مجلــس شــوراي ملــي بــا افزايــش اختيــارات دكتــر ميلســپو‪ ،‬مستشــار‬ ‫صفـوی‪ ،‬طلبـه‪ ،‬بنیا ‌نگـذار و رهبـر فدائیـان‬ ‫امريكايــي‪ ،‬در وزارت ماليــه موافقــت كــرد‪.‬‬ ‫اســام‬ ‫◌ تیر‬ ‫توليد سوخت هواپيما در آبادان‬ ‫ارســال ميعانــات گازي از پازنــان بــه آبــادان بــراي غني‌ســازي ســوخت‬ ‫‪165‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫هواپيمـا آغـاز شـد‪.‬‬ ‫◌ شهریور‬ ‫طرح پالایشگاه ماهشهر‬ ‫بــرای افزایــش تولیــد نفــت و تکمیــل ظرفیــت پالایشــگاه آبــادان‪،‬‬ ‫بــا پیشــنهاد کارشناســان و مســئولان‪ ،‬شــرکت نفــت بــه فکــر ســاخت‬ ‫پالایشــگاهی در ماهشــهر افتــاد کــه ایــن موضــوع در شــرکت نفــت‬ ‫انگلیـس ـ ایـران مطـرح و بررسـی اجـرای آن بـه بعـد از جنـگ موکـول‬ ‫شـد‪ .‬همچنیـن در ایـن جلسـه‪ ،‬توسـعه تأسیسـات نفتـی ماننـد مخـازن‪،‬‬ ‫پم ‌پهـا‪ ،‬بارگیـری و سـاختن خانـه بـرای کارکنـان در دسـتور کار قـرار‬ ‫گرفــت‪.‬‬ ‫‪ 6‬اسفند‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫مجلـس چهاردهـم در ‪ 6‬اسـفند ‪ 1322‬آغـاز و در ‪ 21‬اسـفند ‪ 1324‬ش‬ ‫پایـان یافـت‪ .‬دکتـر محمـد مصـدق کـه تـا آن زمـان در مجلـس و میـان‬ ‫مــردم در اقليــت و ناشــناخته بــود‪ ،‬كم‌كــم مشــهور و محبــوب شــد‪ ،‬آن‬ ‫هـم در شـرایطی کـه بیشـتر نماينـدگان بـه دربـار و سياسـت انگليـس‬ ‫گرایـش داشـتند‪.‬‬ ‫فــروش بنزيــن‪ ،‬نفــت‪ ،‬نفــت گاز‬ ‫و نفــت كــوره در سراســر كشــور‬ ‫امســال ‪ 406‬هــزار تــن بــود‪.‬‬ ‫(بــه اســتثناي ميــزان تحويلــي بــه‬ ‫متفقيــن در زمــان جنــگ)‬ ‫‪166‬‬

‫‪ 1323‬شمسی ‪ 1944 /‬میلادی‬ ‫سرگئی کافتارادزه‬ ‫( ‪ ۱۸۸۵-۱۹۷۱‬م)‬ ‫درآمد نفت‪ 4 ،‬میلیون و ‪ 500‬هزار لیره‬ ‫خــط لولــه نفــت خــام در مســير گچســاران ـ اهــواز ـ شوشــتر و▪‬ ‫دوميــن خــط لولــه فــراورده نفتــی آبــادان ـ اهــواز احــداث شــد‪.‬‬ ‫امريــكا بــا اختصــاص ‪ 23‬درصــد كل تجــارت خارجــي ايــران بــه▪‬ ‫خــود‪ ،‬دوميــن كشــور طــرف تجــارت ایــران قــرار گرفــت‪.‬‬ ‫استخراج نفت در ايران به ‪ 17‬ميليون تن رسيد‪▪.‬‬ ‫اسـتخراج از ذخایـر نفتـی در ناحیـة نفت‌سـفيد‪ ،‬بـه دسـت شـركت▪‬ ‫نفــت انگلیــس ‪ -‬ایــران آغــاز شــد‪ .‬خــط لولــه‌اي بــه قطــر ‪ 25‬و ‪30‬‬ ‫سـانتيمتر از ایـن ناحیـه بـه نقطـ ‌هاي بيـن اهـواز و شوشـتر بـه نـام‬ ‫ويـس كشـيده و بـه خـط لولـه مسجدسـليمان ـ آبـادان متصـل شـد‪.‬‬ ‫بـا توسـعة تأسیسـات بارگیـری ماهشـهر‪ ،‬ظرفیـت صـادرات نفـت▪‬ ‫‌خـام از ماهشـهر سـالانه ‪ 2‬میلیـون تـن بیشـتر شـد‪.‬‬ ‫‪ 19‬مرداد‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫مجلسـی‌ها ماننـد طـرح ایجـاد را‌هآهـن سراسـری‪ ،‬خواهـان ارائـه طرحـی‬ ‫بـرای تولیـد‪ ،‬توزیـع و فـروش بومـی نفـت شـدند‪.‬‬ ‫‪ 24‬شهریور‬ ‫رو ‌سها در پی امتیاز نفت شمال‬ ‫کافتــارادزه (‪ ،)Kavtaradze‬از معاونــان وزیــر امــور خارجــه اتحــاد‬ ‫جماهیـر شـوروی کـه بـه همـراه یـک هیئـت سیاسـی بـه تهـران آمـده‬ ‫بـود‪ ،‬دلیـل سـفرش را ارائـه پیشـنهادی بـه دولـت ایـران بـرای امتیـاز‬ ‫نفـت در مناطـق شـمالی ایـران اعـام کـرد و بـا گلایـه از نحـوة روابـط‬ ‫دو کشـور گفـت‪« :‬رویـه غیرصمیمانـه و غیردوسـتان ‌های کـه دولـت ایـران‬ ‫نسـبت بـه دولـت شـوروی اتخـاذ کـرده‪ ،‬همـکاری بـا دولـت سـاعد را در‬ ‫‪167‬‬

‫دکتر محمد مصدق‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫(‪ ۱۲۵۸- ۱۳۴۵‬ش)‬ ‫آینـده امکا ‌نناپذیـر کـرده‌اسـت‪ ».‬او‪ ،‬روابـط آینـده ایـران و شـوروی را‬ ‫بـه چگونگـی پاسـخ دولـت ایـران بـه ایـن پیشـنهاد وابسـته دانسـت‪.‬‬ ‫جن ‌گجهانــی دوم رو بــه پایــان و ایــران هنــوز در اشــغال متفقیــن▪‬ ‫(بریتانیـا‪ ،‬شـوروی و امریـکا) بـود‪ .‬متفقیـن متعهـد شـدند‪ ،‬تـا ‪ 6‬مـاه پـس‬ ‫از پایـان جنـگ‪ ،‬نیروهـای خـود را از ایـران خـارج کننـد‪.‬‬ ‫همچنیـن‪ ،‬دولـت ایـران هـم پیـش از آن‪ ،‬در جلسـه روز ‪ 11‬شـهریورماه‬ ‫تصویــب کــرد‪ ،‬پیــش از اســتقرار صلــح و به‌ثبات‌رســیدن وضــع دنیــا‬ ‫هیــچ امتیــازی بــه کشــورهای خارجــی واگــذار نخواهــد کــرد‪ .‬در پــی‬ ‫ایـن مصوبـه‪ ،‬دولـت ایـران بـه هیئـت روسـی اعـام کـرد‪ ،‬پیشـنهاد ایـن‬ ‫کشــور را نم ‌یپذیــرد و مذاکــره دربــاره آن را بــه بعــد از جنــگ موکــول‬ ‫کـرد‪.‬‬ ‫‪ 27‬مهر‬ ‫ايران و بلوك شرق‬ ‫ســاعد گزارشــی مفصــل از مذاکــره بــا شــورو ‌ی در زمینــه مشــارکت در‬ ‫پروژ‌ههــای نفتــی بــه مجلــس ارائــه كــرد‪.‬‬ ‫‪ 5‬آبان‬ ‫حــزب تــوده ایــران یــک راه‌پیمایــی بــزرگ بــر ضــد ســاعد در تهــران‬ ‫برگــزار کــرد‪ .‬در ایــن را‌هپیمایــی کــه بــه نشــان اعتــراض بــه عــدم‬ ‫اعطـای امتیـاز نفـت شـمال بـه شـوروی صـورت گرفـت‪ ،‬شـمار زیـادی از‬ ‫ســالدا ‌تهای روس نیــز میــان مخالفــان بودنــد‪.‬‬ ‫‪ 7‬آذر‬ ‫پیشنهاد تشكیل وزارت نفت‬ ‫دكتــر مصــدق طــرح منــع مذاكــره بــا بیگانــگان دربــاره نفــت را ارائــه‬ ‫داد؛ در حالـ ‌ی كـه هیئتـی بـرای اخـذ امتيـاز نفـت شـمال از شـوروی در‬ ‫ایـران حضـور داشـت‪ .‬ایـن طـرح در ‪ 11‬آذرمـاه تصویـب شـد‪ .‬مـاده اول‬ ‫ایـن قانـون هرگونـه مذاكـره رسـمی یـا غیررسـمی را بـه منظـور اعطـای‬ ‫امتیـاز نفـت ممنـوع و متخلفـان را بـه سـه تـا هشـت سـال زنـدان یـا‬ ‫محرومیــت ابــد از خدمــات دولتــی محكــوم م ‌یکــرد‪ .‬بــر اســاس مــاده‬ ‫دوم ایـن قانـون‪ ،‬راه مذاكـره دربـارۀ فـروش نفـت و روش اسـتخراج و اداره‬ ‫عملیـات آن بـرای دولـت بـاز بـود‪.‬‬ ‫دكتـر مصـدق در همـان سـخنرانی‪ ،‬در کنـار ارائـه طـر ‌ح منـع مذاكـره‬ ‫دربـاره نفـت‪ ،‬از دولـت خواسـت یـک وزارتخانـه بـرای نفـت تأسـیس كنـد‬ ‫و یـك وزیـر صاح ‌بنظـر و كاردان بـرای آن برگزینـد كـه بـرای اسـتخراج‬ ‫نفـت از سـوی ایـران اهمیـت قائـل باشـد‪.‬‬ ‫‪168‬‬

‫سال ‪1323‬‬ ‫‪ 11‬آذر‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫زنگ خطر براي انگليس‬ ‫دکتـر محمـد مصـدق بـا ایـراد نطقـی مفصـل در مجلـس‪ ،‬بـه موضـوع‬ ‫نفـت و اعطـای امتیـاز آن بـه شـرک ‌تهای خارجـی پرداخـت و طرحـش‬ ‫را کــه بــه امضــای نماینــدگان رســانده بــود‪ ،‬بــه تصویــب رســاند‪ .‬ایــن‬ ‫طــرح بــه هی ‌چیــک از مقامــات کشــور حــق مذاکــره یــا عقــد قــرارداد‬ ‫نفتــی بــا خارج ‌یهــا را نمــی‌داد‪.‬‬ ‫قانـون ممنوعیـت دولـت از مذاکـره و عقـد قـرارداد دربـارة اعطـای‬ ‫غلامحسين رحيميان‬ ‫امتیـاز نفـت بـه بیگانـگان‬ ‫نماينده قوچان که طرح لغو امتياز‬ ‫‌‌مـاده اول‪ :‬هیـچ نخسـت‌وزیر‪ ،‬وزیـر و اشـخاصی کـه کفالـت از مقـام آنهـا‬ ‫نفت دارسي را مطرح كرد‬ ‫یـا معاونـت م ‌یکننـد‪ ،‬نم ‌یتواننـد راجـع بـه امتیـاز نفـت بـا هیـچ یـک‬ ‫از نماینـدگان‌رسـمی و غیررسـمی دول مجـاور و غیرمجـاور یـا نماینـدگان‬ ‫شــرک ‌تهای نفــت و هــر کــس غیــر از اینهــا‪ ،‬مذاکراتــی کــه صــورت‬ ‫رسـمی و اثـر قانونـی دارد‪ ،‬بکننـد‌یـا اینکـه قـراردادی امضـاء نماینـد‪.‬‬ ‫مــاده دوم‪ :‬نخســ ‌‌توزیر و وزیــران م ‌یتواننــد بــرای فــروش نفــت و‬ ‫طـرزی کـه دولـت ایـران معـادن نفـت خـود را اسـتخراج و اداره م ‌یکنـد‪،‬‬ ‫مذاکــره نماینــد و ا‌ز جریــان مذاکــرات بایــد مجلــس شــورای ملــی را‬ ‫مســتحضر نماینــد‪.‬‬ ‫‌مـاده سـوم‪ :‬متخلفـان از مـاده اول‪ ،‬بـه حبـس مجـرد از سـه تـا هشـت‬ ‫ســال و انفصــال دائــم از خدمــات دولتــی محکــوم خواهنــد شــد‪‌.‬ایــن‬ ‫قانــون کــه مشــتمل بــر ســه مــاده اســت‪ ،‬در جلســه یازدهــم آذرمــاه‬ ‫‪ 1323‬بــه تصویــب مجلــس شــورای ملــی رســید‪.‬‬ ‫رئیس مجلس شورای ملی‪ ،‬محمدصادق طباطبایی‬ ‫‪ 12‬آذر‬ ‫غلامحسـين رحيميـان‪ ،‬نماينـده قوچـان‪ ،‬طـرح لغـو امتيـاز نفـت دارسـي‬ ‫را مطــرح كــرد‪ .‬دکتــر مصــدق ســال‌ها بعــد دلیــل حماي ‌تنکــردن‬ ‫مجلــس از او را فضــاي سياســي مجلــس چهاردهــم ـ كــه بــه دربــار و‬ ‫انگليــس گرایــش داشــت ‌ـ عنــوا ‌ن كــرد‪.‬‬ ‫‪ 18‬آذر‬ ‫کافتـارادزه‪ ،‬قائـم مقـام کمیسـاریای امـور خارجـه اتحـاد جماهیر شـوروی‬ ‫کــه بــرای اخــذ امتیــاز نفــت شــمال در رأس هیئتــی بــه ایــران آمــده‬ ‫بـود‪ ،‬پـس از تصویـب طـرح ممنوعیـت واگـذاری امتیـازات بـه خارجیـان‪،‬‬ ‫‪169‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫ایـران را تـرک کـرد‪.‬‬ ‫فــروش بنزيــن‪ ،‬نفــت‪ ،‬نفــت گاز‬ ‫و نفــت كــوره در سراســر كشــور‬ ‫امســال ‪ 483‬هــزار تــن بــود‪.‬‬ ‫(بــه اســتثناي ميــزان تحويلــي بــه‬ ‫متفقيــن در زمــان جنــگ)‬ ‫حمل نفت با چهارپایان‬ ‫‪170‬‬

‫‪ 1324‬شمسی ‪ 1945 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 5 ،‬میلیون و ‪ 600‬هزار لیره‬ ‫يـك سـال پـس از جنـگ جهانـی دوم‪ ،‬محصـول نفـت خاورميانـه▪‬ ‫‪ 35/5‬ميليـون تـن و همـان سـال‪ ،‬محصـول نفـت جهـان ‪ 378‬ميليـون‬ ‫تـن و محصـول خاورميانـه‪ ،‬نه‌چهاردهـم درصـد از كل محصـول دنيـا‬ ‫بـود‪.‬‬ ‫استخراج نفت در ايران به بیش از ‪ 16‬ميليون تن رسيد‪▪.‬‬ ‫‪ 31‬خرداد‬ ‫ایران و بلوک شرق‬ ‫فرمان استالين براي اكتشاف و بهره‌برداري نفت شمال‬ ‫اسـتالين دسـتور اكتشـاف حوز‌ههـاي نفتـي شـمال ایـران را صـادر کـرد؛‬ ‫در آن هنـگام سـربازان شـوروي هنـوز در خـاك ايـران بودنـد‪.‬‬ ‫متن نامه استالين‬ ‫فرمــان کمیتــه دفــاع دولتــی ‏(‪)OKOG‬‏ (اتحــاد جماهیــر شــوروی‬ ‫سوسیالیسـتی‏) شـماره ‪ ۹۱۶۸‬اس‪ .‬اس؛ دایـر بـر عملیـات کاوش معـدن‬ ‫نفــت در شــمال ایــران ـ مــورخ ‪ ۲۱‬ژوئــن ‪ ۱۹۴۵‬ـ مســکو‪ ،‬کرملیــن‬ ‫بسیار محرمانه‬ ‫عملیات کاوش معدن نفت در شمال ایران‬ ‫بــا هــدف کاوش و حفــاری بــرای معد ‌نهــای نفــت در شــمال ایــران‪،‬‬ ‫کمیتــه دفــاع دولتــی فرمــان م ‌یدهــد‪:‬‬ ‫‪ .1‬در چارچــو ‏ب «آذنفــت» (نفــت آذربایجــان) مجموعــه نارکــوم نفــ ‏ت‬ ‫(کمیسـاریای خلـق بـرای نفـت‏) یـک دپارتمـان هیدروژئولوژیـک بنیـان‬ ‫کنیــد و وظیفــه سرپرســتی بــر بررســی‏های زمی ‌نشــناختی بــرای‬ ‫حوز‏ههــای نفتــی در شــمال ایــران را بــه آن واگــذار کنیــد‪.‬‬ ‫‪171‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ .2‬بــرای اجــرای عملیــات کاوش معد ‌نهــای نفــت در شــمال ایــران‪،‬‬ ‫نارکــوم نفــت‪ ،‬رفیــق بایباکــوف و آذنفــت‪ ،‬رفیــق وزیــروف‪ ،‬را مســئول‬ ‫فراهــ ‌مآوردن شــمار کارگــران مــورد نیــاز از صنعــت نفــت بــرای کاوش‬ ‫(حفــاری) نفــت و گرو‏ههــای بررســی و فرســتادن آنهــا بــه حوز‏ههــای‬ ‫کاری بـه صـورت یکا ‌نهـای هیدروژئولوژیـک وابسـته بـه سـتاد نیروهـای‬ ‫شــوروی در ایــران (قزویــن) بدانیــد‪.‬‬ ‫‪ .3‬بنیـان هیئتـی بـرای دپارتمـان هیدروژئولوژیـک بـرای به‌انجام‌رسـاندن‬ ‫کارهـای زیـر در شـمال ایران‪:‬‬ ‫الف‪ .‬حفاری‬ ‫ده تلمبـه در هفـت ناحیـه‪ ،‬دربرگیرنـده سـه تلمبـه ثابـت (حفـاری ژرف‬ ‫بــا دســتگاه چرخنــده) در بخ ‌شهــای شــاهی‪ ،‬بندرشــاه و میانــه‪ .‬چهــار‬ ‫پمـپ ثابـت (کاو ‌شهـای ژرف بـرای شـناخت سـاختار زمیـن) در شـاهی‪،‬‬ ‫بلگارچـای و خـوی‪ .‬سـه یـکان حفـاری بـرای کاوش در بندرشـاه‪ ،‬بابلسـر‬ ‫و بنـدر پهلـوی‪.‬‬ ‫ب‪ .‬بررســی‏های زمین‏شــناختی دربرگیرنــده ‪ 10‬گــروه در منطق ‌ههــای‬ ‫دشــت گــرگان‪ ،‬اشــرف‪ ،‬شــاهی‪ ،‬آمــل‪ ،‬خر ‏مآبــاد‪ ،‬بلگارچــای‪ ،‬جلفــا‪،‬‬ ‫زنجــان‪ ،‬تبریــز‪ ،‬اردبیــل‪ ،‬و ســیا‌هکوه‪.‬‬ ‫ج‪ .‬بررســی‏های زمی ‌نشــناختی دربرگیرنــده ســه گــروه جاذبه‌ســنج‪،‬‬ ‫انداز‌هگیــر نیــروی مغناطیســی و ســنجش ایســتایی و پایایــی در‬ ‫منطق ‌ههــای دشــت گــرگان‪ ،‬زمی ‌نهــای فرورفتــه مازنــدران و رشــت و‬ ‫سراســر کرانــه جنوبــی دریــای مازنــدران (کاســپین) از مــرز جمهــوری‬ ‫ترکمنســتان شــوروی تــا مــرز جمهــوری آذربایجــان شــوروی فرســتاده‬ ‫شــوند‪.‬‬ ‫نارکـوم نفـت (رفیـق بایباکـوف) و آذرنفـت (رفیـق وزیـروف) عهـد‌هدار و‬ ‫سرپرسـت ترابـری ابـزار مـورد نیـاز کاوش نفـت تـا اول سـپتامبر ‪۱۹۴۵‬‬ ‫بـرای آغـاز کار حفـاری و اکتشـاف در سـپتامبر ‪ ۱۹۴۵‬اسـت‪.‬‬ ‫‪ .1‬نارکــوم نفــت (رفیــق بایباکــوف) تــا اول آگوســت ‪ ۱۹۴۵‬سرپرســت‬ ‫ســازماندهی و فرســتادن یــک هیئــت زمی ‌نشــناس دربرگیرنــده‬ ‫‪ 10‬گــروه‪ :‬یــک گــروه کنــدن چــاه و ســنجش پتانســیل بــه وســیله‬ ‫نیروهـای الکتروسـتاتیک‪ ،‬یـک هیئـت ژئوفیزیـک دربرگیرنـده سـه گـروه‬ ‫جاذبه‌ســنجی‪ ،‬ســنجش تغییــرات (دو دســتگاه) و ایستای ‌یســنجی بــا‬ ‫جاب ‌هجاکــردن ایــن گرو‌ههــا از منطق ‌ههــای گــروه ســنجش جاذبــه و‬ ‫مغناطیـس زمیـن از باکـو؛ [گـرو‏ه] سـنجش دگر ‌شهـا از شـاخه نارکـوم‬ ‫نفــت در ولــگای میانــه؛ [گــروه‏] مقاومت‏ســنجی (ایســتایی ســنجی) از‬ ‫‪172‬‬

‫سال ‪1324‬‬ ‫منطقــه کراســنودار اســت‪.‬‬ ‫‪ .2‬ســازمان‌های زیــر عهــد‌هدار آماد‌هســاختن دپارتمــان هیدروژئولوژیــک‬ ‫بـه دسـتگاه‌ها‪ ،‬وسـایل و ابزارهـای مـورد نیـاز هسـتند‪:‬‬ ‫الـف‪ .‬نارکـوم نفـت (رفیـق بایباکـوف) بایـد در آگوسـت ‪ ۱۹۴۵‬دسـتگا‌هها‬ ‫و ابــزار زیــر را فراهــم و بــه دپارتمــان هیدروژئولوژیــک بفرســتد‪ :‬پنــج‬ ‫دســتگاه تلمبــه‪ ،‬وســایل حفــاری و یــک دســتگاه حفار ‏یگــردان‪ ،‬چهــار‬ ‫چارچـوب ‪ ،ZV-750‬دسـتگاه‌های حفـاری و کارافزارهـای آنهـا؛ ‪ 3‬میلـه‬ ‫حفـاری (‪ ۱۲۰۰‬متـر) و ابـزار تلمب ‏ههـای ‪ AK -300‬و دیگـر کارافزارهـا‬ ‫و ابـزار مـورد نیـاز بـرای اقدامـات واحـد هیدروژئولوژیـک‪.‬‬ ‫ب‪ .‬نارکــوم‌نشــتورگ (کمیســاریای خلــق بــرای تجــارت خارجــی) کــه‬ ‫سرپرســتی آن بــا رفیــق میکویــان اســت‪ ،‬می‌بایــد در ما‌ههــای ژوئــن و‬ ‫جـولای ‪( ۱۹۴۵‬تیـر و امـرداد ‪ ۱۳۲۴‬ش) پانـزده تراکتـور و ‪ 120‬کامیـون‬ ‫از قطع ‌ههــای واراداتــی سوارنشــده در ایــران فراهــم آورد‪.‬‬ ‫ج‪ .‬ژنـرال فرمانـده جبهـه فراسـوی قفقـاز‪( ،‬رفیـق تیولهنـوف) عهـده‌دار‬ ‫فراهـم‌آوردن سـاختمان اداری و جـای زندگـی در قزویـن و در منطق ‌ههـای‬ ‫کنـدوکاو نفتـی بـرای یـکان هیدروژئولوژیـک اسـت و همچنیـن م ‌یبایـد‬ ‫از افــراد یگا ‌نهــای نظامــی بــرای ســوارکردن قطع ‌ههــای ‪ 120‬کامیونــی‬ ‫اســتفاده کنــد کــه بــرای یــکان هیدروژئولوژیــک در نظــر گرفتــه شــده‬ ‫اسـت‪.‬‬ ‫د‪ .‬کمیســاریای خلــق بــرای پدافنــد اتحــاد جماهیــر شــوروی (رفیــق‬ ‫وروبویـف)‏‪ ،‬مارشـال نیروهـای مهندسـی ارتـش شـوروی‏ می‌بایـد تـا اول‬ ‫آگوسـت ‪ ۱۹۴۵‬دو یـکان کامـل و آمـاده بـه کار حفـاری سـیار ‪-AVB‬‬ ‫‪ ،100-2‬یـک دسـتگاه حفـاری ‪ ،100-2-AVB‬یـک تانکـر آب ‪ ZIS 5‬ـ‬ ‫و یـک کامیـون ی ‌کونیمـی بـا وسـایل لازم و یـک چارچـوب ‪AU -125‬‬ ‫بـا سـه گـروه حفـار را در اختیـار یـکان هیدروژئولوژیـک در ایـران قـرار‬ ‫دهـد‪.‬‬ ‫س‪ .‬کمیسـاریای خلـق بـرای امـور دفاعـی اتحـاد جماهیـر شـوروی‪ ،‬ژنرال‬ ‫ارتـش‪ ،‬فرمانـده پشـت جبهـه ارتـش شـورو ‏ی‪( ،‬رفیـق خرولـف) م ‌یبایـد‬ ‫بــرای یـکان هیدروژئولوژیــک بــا نگــرش بــه ترتیـب کار‪ ،‬پنــج دســتگاه‬ ‫کامیــون دوازده تــن مــاک‪ ،‬هفــت دســتگاه تریلــر الــوار بــر و پانــزده‬ ‫دسـتگا‏ه [جیـ ‏پ] ویلیـز را فراهـم آورد‪ .‬همچنیـن‪ ،‬دسـتگاه‌های حفـاری‬ ‫و خودروهــای ترابــر نیازمنــد بــه تعمیــر را بــه کارگا‌ههــای وابســته بــه‬ ‫فرماندهـی ترابـری (ارتـش‏) شـوروی در ایـران را ممکـن سـازد‪.‬‬ ‫‪ .۶‬ژنـرال فرمانـده جبهـه فقفـاز (رفیـق تیولنـف) عهـده‌دار یار ‌یرسـانی بـه‬ ‫‪173‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫یـکان هیدروژئولوژیـک در کنـدوکاو اسـت کـه ایـن بـا در اختیارگذاشـتن‬ ‫نیروی‌هــای نگهبانــی و اســکورت گرو‌ههــای پژوهــش نفــت و بــا‬ ‫فراه ‌مســاختن ابــزار و وســایل نقش ‌هکشــی و همچنیــن پوشــاک و‬ ‫مدر ‌کهــای مــورد نیــاز یــکان انجا ‌مپذیــر اســت‪.‬‬ ‫‪ .۷‬نارکــوم‏فیــ ‏ن‪ ،‬کمیســاریای خلــق بــرای امــور مالــ ‏ی (رفیــق زورف)‪،‬‬ ‫عهـد‌هدار در اختیارگـذاردن ‪ 8‬میلیـون روبـل در سـه‌ماهه سـوم و چهـارم‬ ‫‪ ۱۹۴۵‬م اســت کــه ایــن پــول در برگیرنــده ‪ 2‬میلیــون و ‪ 400‬هــزار‬ ‫ریـال بـرای دپارتمـان هیدروژئولوژیـک شـرکت آذنفـت اسـت کـه بـرای‬ ‫فراهـ ‌مآوردن دسـتگاه‌های ترابـری و مـواد و ابـزار مـورد نیـاز و پوشـاک و‬ ‫ژوزف ویساریونویچ جوگاشویلی‬ ‫خـوراک کارکنـان کنـار گذاشـته شـده‌اسـت‪.‬‬ ‫مشهور به ژوزف استالین‬ ‫‪ .1‬کمیســاریای خلــق بــرای امــور داخلــی‏ (وزارت کشــور) (‪)NKVD‬‬ ‫( ‪ ۱۸۷۸ -۱۹۵۳‬م)‬ ‫جمهـوری آذربایجـان شـوروی اختیـار دارد کـه بـرای کارکنـان نارکو ‌منفت‬ ‫و آذنفـت کـه بـرای کار در دپارتمـان هیدروژئولوژیـک گمـارده شـده‌اند‪،‬‬ ‫پروانـه ورود بـه ایـران صـادر کنـد‪.‬‬ ‫‪ .2‬رفیــق ملیــک پاشــایف رئیــس دپارتمــان هیدروژئولوژیــک نامیــده‬ ‫م ‌یشـود‪ ،‬رفیـق گیـداروف نیـز رئیـس دپارتمـان هیدروژئولوژیـک از میـان‬ ‫افـراد ارتـش شـوروی در ایـران برگزیـده شـد‌ه اسـت و رفیـق کومـف بـه‬ ‫عنــوان نای ‌برئیــس دپارتمــان هیدروژئولوژیــک تأییــد می‌شــوند‪.‬‬ ‫‪ .3‬نارکــوم نفــت (رفیــق بایباکــوف) و آذنــف (رفیــق وزیــروف) شــخصاً‬ ‫مسـئول سرپرسـتی‪ ،‬فراهـ ‌مآوردن و تأمیـن خدمه و کارشناسـان مهندسـی‬ ‫و کارکنـان فنـی واحـد هیدرولوژیـک و فراهـ ‌مآوردن ابـزار و دسـتگاه‌های‬ ‫مـورد نیـاز کنـدوکاو و زمین‏شناسـی در شـمال ایـران هسـتند‪.‬‬ ‫‪ .4‬دبیـر کمیتـه مرکـزی حـزب کمونیسـت آذربایجـان‪ ،‬رفیـق باقـروف را‬ ‫از جهـت هرگونـه کمـک و همراهـی بـا اقدامـات بررسـی زمین‏شـناختی‬ ‫در شـمال ایـران مسـئول بدانیـد‪.‬‬ ‫صدر کمیته دفاع ملی‪ ،‬استالین‬ ‫◌ تير‬ ‫منطقه نف ‌تسفيد به سيستم خط لوله اصلي متصل شد‪.‬‬ ‫◌ مهر‬ ‫دول ‌تهــای آمريــكا و انگليــس موافقت‌نامــه‌اي بــرای اتحــاد در مســائل‬ ‫بي ‌نالمللــي مربــوط بــه نفــت امضــا كردنــد‪.‬‬ ‫‪ 7‬بهمن‬ ‫احمد قوام نخست‌وزیری را پذیرفت‪.‬‬ ‫‪174‬‬

‫سال ‪1324‬‬ ‫احمــد قــوام‪ ،‬ملقــب بــه‬ ‫قوا ‌مالســلطنه (‪۱۲۵۲-۱۳۳۴‬ش)‬ ‫‪ 8‬بهمن‬ ‫یکی از روزهای اســفندماه‪ ،‬عصرهنگام‪،‬‬ ‫احمـد قـوام‪ ،‬نخسـت وزیـر‪ ،‬بـرای تحکیـم روابـط دوسـتانه‪ ،‬تلگرام‌هایی‬ ‫احمــد قــوام‪ ،‬نخســ ‌توزير‪ ،‬بــه‬ ‫تنهايـى بـا اسـتالين‪ ،‬رهبـر شـوروى‪،‬‬ ‫بــه اســتالین و اتلــی و جمیــز‪ .‬اف بیزنــر (‪ ،)James F. Byrnes‬وزیــر▪‬ ‫در كاخ كرمليــن ديــدار كــرد‪.‬‬ ‫خارجـه امریـکا‪ ،‬مخابـره کـرد‪.‬‬ ‫«ايـن ملاقـات اثـر بسـيار نامطلوبـى‬ ‫در مــن بــر جــاى گذاشــت و شــايد‬ ‫سیدحســن تقــ ‌یزاده‪ ،‬رئیــس هیئــت نمایندگــی ایــران در شــورای▪‬ ‫اعتمـادم را در صداقـت و صميميـت‬ ‫رو ‌سهــا نســبت بــه ايــران متزلــزل‬ ‫امنیــت‪ ،‬بــه مشــلاکت دولــت و ملــت ایــران‪ ،‬ناشــی از توقــف نیروهــای‬ ‫يافتـم‪... .‬اسـتالين عـاوه بـر آنكـه بـا‬ ‫بیگانــه‪ ،‬اشــاره کــرد‪.‬‬ ‫صراحـت تمـام اعطـاى امتيـاز نفـت‬ ‫‪ ١‬اسفند‬ ‫شــمال را بــه مــدت پنجــاه ســال‬ ‫ایران و بلوک شرق‬ ‫خواسـتار شـد‪ ،‬در جـواب سـؤال مـن‬ ‫دربـاره تاريـخ تخليـه ايـران از قـواى‬ ‫احمـد قـوام‪ ،‬نخسـت‌وزير ايـران‪ ،‬در نامـ ‌های بـه مولوتـوف‪ ،‬وزيـر خارجـه‬ ‫شـوروى‪ ،‬خواسـتار پرداخـت بدهى‌هـاى دولـت شـوروى شـد‪.‬‬ ‫سـرخ پاسـخ صريحـى نـداد‪».‬‬ ‫طلب‌هاى ايران‪:‬‬ ‫(خاطرات احمد قوام)‬ ‫ـ حقـوق گمركـى معـوق در زمـان جنـگ كـه دولـت شـوروى نپرداختـه‬ ‫بـود؛‬ ‫ـ ‪ 11‬تن طلا؛‬ ‫ـ هزينه استفاده ارتش شوروى از راه‌آهن سراسرى در زمان جنگ؛‬ ‫ـ هزينه استفاده از كارخانجات اسلحه‌سازى‪.‬‬ ‫‪ ٩‬اسفند‬ ‫بخشـی از نامـه مولوتـوف (‪ )Molotov‬وزيـر خارجـه شـوروى بـه احمـد‬ ‫قـوام‪ ،‬دربـارۀ نفـت‪:‬‬ ‫« ‪...‬حـق اتحـاد جماهيـر شـوروى در تحصيـل نفـت شـمال قابـل بحـث‬ ‫نيســت‪ ،‬خاصــه كــه در نظــر گرفتــه شــود در جنــوب ايــران از مد ‌تهــا‬ ‫پيــش امتيــاز نفــت بــه انگليســ ‌يها داده شــده اســت‪... .‬دولــت شــوروى‬ ‫پيشــنهاد امتيــاز نفــت را بــه تشــكيل شــركت مختلــط نفــت ايــران ـ‬ ‫شــوروى ( ‪٤٩‬درصــد ايــران و ‪ ٥١‬درصــد شــوروى) تبديــل كــرد‪... .‬امــا‬ ‫طـرف ايرانـى موافقـت نکـرد‪... .‬اكنـون‪ ،‬از سـوى دولـت شـوروى تصميـم‬ ‫گرفتــه شــده اســت كــه همــان پيشــنهاد رســمى ‪ ١٩٤٤‬م مبنــى بــر‬ ‫واگــذارى امتيــاز نفــت در شــمال ايــران را درخواســت كنــد‪».‬‬ ‫‪ 14‬اسفند‬ ‫اسـتالین ضیافـت مجللـی بـه افتخـار قـوام و همراهـان او در کاخ کرملیـن‬ ‫برپـا کـرد کـه در آن‪ ،‬بسـیاری از مقامـات شـوروی نیـز حضـور داشـتند‪.‬‬ ‫نامه احمد قوام‪ ،‬نخست وزير‪ ،‬به استالين‪:‬‬ ‫« ‪...‬بـاز هـم لـزوم تخليـه فـورى ايـران از قـواى شـوروى را خواسـتارم و‬ ‫اميـدوارم مقامـات شـوروى بـا ايـن عمـل اعتمـاد و دوسـتى ملـت ايـران‬ ‫‪175‬‬

‫فروش فراورده‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫فــروش بنزيــن‪ ،‬نفــت‪ ،‬نفــ ‌ت‌گاز‬ ‫و نفــت كــوره در سراســر كشــور‬ ‫را جلـب کننـد‪».‬‬ ‫امســال ‪ 459‬هــزار تــن بــود‪.‬‬ ‫‪ 16‬اسفند‬ ‫(بــه اســتثناي ميــزان تحويلــي بــه‬ ‫قـوام و هیئـت همـراه او خـاک شـوروی را تـرک کردنـد‪ .‬قبل از بازگشـت‪،‬‬ ‫اعلامیــه‌ای از ســوی دول ‌تهــای شــوروی و ایــران دربــارۀ مذاکــرات دو‬ ‫متفقيــن در زمــان جنــگ)‬ ‫کشـور منتشـر شـد‪.‬‬ ‫‪ ٢٥‬اسفند‬ ‫احمـد قـوام پـس از بازگشـت از مسـكو در ‪ ١٦‬اسـفند‪ ،‬اقداماتـی (موازنـه‬ ‫مثبـت) بـه نفـع شـوروى انجـام داد تـا اسـتالين را بـرای بیـرون رانـدن‬ ‫ارتـش شـوروى از خـاك ايـران متقاعـد كنـد‪ ،‬از جملـه در روزنام ‌ههـا و‬ ‫بـرای افـكار عمومـى‪ ،‬چهـر‌هاى زيـرك از او ترسـيم کردنـد‪ .‬ما‌ههـا بعـد‬ ‫كـه شـوروى بـه نفـت شـمال نرسـيد‪ ،‬راديـو فارسـى مسـكو بـدون اطـاع‬ ‫از بـار معنایـی ایـن ضر ‌بالمثـل فارسـی گفـت‪« :‬ايرانى‌هـا سـر اسـتالين‬ ‫را شـيره ماليدنـد‪».‬‬ ‫قوام قبل از سفر به مسكو‬ ‫‪176‬‬

‫‪ 1325‬شمسی ‪ 1946 /‬میلادی‬ ‫پالایشگاه آبادان‬ ‫یـک واحـد کاتالیتیـک کراکينـگ‬ ‫درآمد نفت‪ 7 ،‬میلیون و ‪ 100‬هزار لیره‬ ‫در پالایشـگاه آبـادان نصـب شـد‬ ‫و همچنیــن‪ ،‬ظرفيــت پالايشــگاه‬ ‫پـس از اعتصـاب گسـترده کارگـران شـرکت نفـت‪ ،‬شـرکت‪ ،‬سـاخت▪‬ ‫آبــادان بــه ‪ 17‬ميليــون تــن‬ ‫مسـکن و تأمیـن رفـاه کارکنانـش را شـروع و ‪ 3‬میلیـون و ‪ 400‬هـزار‬ ‫رســيد‪.‬‬ ‫لیـره بـرای آن هزینـه کـرد‪.‬‬ ‫ترازنامـه سـال ‪ 1325/ 1946‬شـرکت نفـت انگلیـس‪ -‬ایـران منتشـر▪‬ ‫شـد‪ .‬و مـورد انتقـاد تحلیلگـران سیاسـی قـرار گرفـت‪.‬‬ ‫مجمــوع نفــت صادرشــده و فروخت ‌ه‌شــده در ایــران ‪ 20‬میلیــون و▪‬ ‫‪ 195‬هـزار تـن بـود‪.‬‬ ‫درآمــد خالــص شــرکت نفــت پــس از پرداخــت حــق امتیــاز بــه▪‬ ‫دولــت ایــران ‪ 33‬میلیــون و ‪ 412‬هــزار و ‪ 939‬لیــره بــود‪.‬‬ ‫حسا ‌‌بسـازی انگلیـس‪ :‬مالیـات پرداختـی بـه دولت انگلیـس ‪ 15‬میلیون▪‬ ‫و ‪ 266‬هـزار و ‪ 665‬لیـره بـه ذخیـره حسـا ‌‌بها انتقـال داده شـده بود‪.‬‬ ‫بـه سـهامداران نفـت ‪ 11‬میلیـون و ‪ 500‬هـزار لیـره پرداخـت شـد‪▪.‬‬ ‫حـق امتیـاز دولـت ایـران ‪ 7‬میلیـون و ‪ 112‬هـزار و ‪ 484‬لیـره بـود‪.‬‬ ‫از ‪ 7‬میلیــون و ‪ 101‬هــزار و ‪ 251‬لیــره حــق امتیــازی کــه بــه▪‬ ‫دولـت ایـران پرداخـت شـد‪ ،‬نزدیـک بـه نیـم میلیـون لیـره بـه مالیـات‬ ‫بردرآمـد اختصـاص یافـت کـه برابـر سـ ‌ه‌چهارم یـک درصـد درآمـد‬ ‫شـرکت بـود‪ ،‬در حالـی کـه بیـش از ‪ 45‬درصـد سـود شـرکت بـرای‬ ‫مالیـات بـه دولـت انگلیـس پرداخـت شـده بـود‪ .‬ایـن اختـاف زیـاد‬ ‫بیــن میــزان مالیــات دول ‌‌تهــا‪ ،‬گویــای نامتناســ ‌ب بــودن کل درآمــد‬ ‫شـرکت و حـق امتیـاز ایـران بـود‪.‬‬ ‫‪177‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫هری اس‪ .‬ترومن‬ ‫‪ 1‬فروردین‬ ‫(‪۱۸۸۴-۱۹۷۲‬م) س ‌یو‌ســومین‬ ‫تهدید امرکیا‬ ‫رئی ‌سجمهــور امریــکا‬ ‫ترومـن (‪ ،)Truman‬رئیـس جمهـور امریـکا‪ ،‬دولـت شـوروی را تهدیـد‬ ‫کــرد کــه اگــر نیروهــای خــود را از ایــران بیــرون نبــرد‪ ،‬امریــکا نیــز‬ ‫نیروهــای خــود را بــه ایــران خواهــد فرســتاد‪.‬‬ ‫‪ ٦‬فروردین‬ ‫ایران و بلوک شرق‬ ‫شـوراى امنيـت دربـارۀ خـروج ارتـش شـوروى از خـاك ايـران جلسـ ‌ه‌ای‬ ‫تشـکیل داد‪ .‬آنـدره گروميكـو (‪ ،)Andrei Gromyko‬نماينـده شـوروى‪،‬‬ ‫بـرای خـروج ارتـش سـرخ قـول مبهمـی داد و از اعضـای شـوراى امنيـت‬ ‫خواســت‪ ،‬پرونــده از شــوراى امنيــت خــارج شــود‪ ،‬امــا نماينــده امريــكا‬ ‫مخالفــت کــرد و گفــت بایــد جزئیــات توافــق بیــن ایــران و شــوروی‬ ‫بــرای همــه روشــن باشــد‪ .‬در نهايــت‪ ،‬پيشــنهاد شــوروى بــرای عــدم‬ ‫ثبـت شـكايت ايـران بـا ‪ ٩‬رأى مخالـف رد شـد‪ .‬شـوروى امیـدوار بـود‪،‬‬ ‫سـفيرش‪ ،‬سـادچيكوف (‪ ،)Sadchikov‬امتيـاز نفـت شـمال را بگیـرد تـا‬ ‫شـوروی آبرومندانـه ایـران را تـرك كنـد‪.‬‬ ‫‪ ١٥‬فروردین‬ ‫پيوند نفت و امنيت▪‬ ‫پي ‌شنويـس موافق ‌‌تنامـۀ تشـكيل شـركت مختلـط نفـت ايـران و شـوروى‬ ‫بيـن احمـد قـوام‪ ،‬نخسـت وزيـر و سـادچيكوف‪ ،‬سـفير شـوروى در تهـران‪،‬‬ ‫امضــا شــد‪ .‬حــوزۀ ایــن قــرارداد‪ ،‬شــمال ايــران بــه اســتثنای بخشــي از‬ ‫آذربايجـان غربـی بـرای ‪ 50‬سـال بـود کـه در ‪ ٢٥‬سـال اول‪ ،‬سـهام ایـران‬ ‫‪ ٤٩‬درصــد و ســهم شــوروی ‪ ٥١‬درصــد و در ‪ ٢٥‬ســال دوم‪ ،‬ســهام هــر‬ ‫یـک ‪ ٥٠- ٥٠‬بـود‪.‬‬ ‫پـس از هشـدار امريـكا بـه شـوروى و اطمينـان شـوروى از اخـذ امتيـاز▪‬ ‫نفـت شـمال‪ ،‬ایـن کشـور نیروهـای خـود را از ايـران بیـرون بـرد و دیگـر‬ ‫از پيشـ ‌ه‌ورى در آذربايجـان پشـتیبانی نکـرد‪.‬‬ ‫ابلاغيه مشترك ايران و شوروى درباره تخليه ايران و پایان غائله آذربايجان‬ ‫‪ .1‬ارتـش شـوروى از چهـارم فروردي ‌‌نمـاه ‪ ١٣٢٥‬ش خـاك ايـران را تـرك‬ ‫م ‌ي‌كنــد‪.‬‬ ‫‪ .2‬لايحـه قـرارداد تشـكيل شـركت مختلـط نفـت از چهـارم فروردي ‌ن‌مـاه‬ ‫‪ ١٣٢٥‬ش‪ ،‬بـراى تصويـب بـه مجلـس پانزدهـم پيشـنهاد شـود‪.‬‬ ‫‪ .3‬ماجـرای آذربايجـان‪ ،‬موضـوع داخلى ايران اسـت‪ ،‬روش مسـالم ‌ت‌آميزى‬ ‫‪178‬‬

‫سال ‪1325‬‬ ‫مستر جکياک‬ ‫جيــکاک‪ ،‬افســر انگليســي در طــول‬ ‫بـراى اجـراى اصلاحـات پیـش گرفته خواهد شـد‪.‬‬ ‫جنــگ جهانــي دوم‪ ،‬از ‪1324‬ش‬ ‫‪ 20‬اردیبهشت‬ ‫بـه اسـتخدام شـرکت نفـت انگليـس‬ ‫ايــران در آمــد‪ .‬وظيفــه اوليــه او‬ ‫برخــی از کارگــران نفــت آغاجــاری بــه دلیــل پاییــن‌‌بــودن دســتمزد و‬ ‫شناســايي اعضــاي حــزب تــوده و‬ ‫ســختی معیشــت اعتصــاب کردنــد‪.‬‬ ‫مخالفــان بــود‪ .‬بــه تدريــج حــوزه‬ ‫‪ 11‬تیر‬ ‫مســئوليتش گســتردهتر شــد‪.‬‬ ‫‪ 6‬هـزار نفـر از کارگـران آبـادان اعتصـاب کردنـد‪ .‬آنـان ‪ 6‬تقاضـا داشـتند‪،‬‬ ‫عکــس فــوق کــه منســوب بــه‬ ‫شــركت بــا تقاضــای ششــم کــه پرداخــت دســتمزد روز جمعــه بــود‪،‬‬ ‫جيــکاک اســت‪ ،‬بــر اســاس نوشــته‬ ‫نشــريه دنيــا (‪ )1341‬بــه اســکات‪،‬‬ ‫موافقـت نکـرد‪.‬‬ ‫زميــن شــناس معــروف انگليســي‬ ‫‪ 19‬تیر‬ ‫تعلــق دارد‪.‬‬ ‫دولـت طبـق قانـون کار کمیسـیونی تشـکیل داد کـه حداقـل دسـتمزد را‬ ‫در ســال هــاي اخيــر عکــس هايــي‬ ‫در فضـاي مجـازي منتشـر شـد کـه‬ ‫بـرای کارگـران کشـور تعییـن کنـد‪.‬‬ ‫هيچکــدام جيــکاک نبودنــد‪.‬‬ ‫‪ 22‬تیر‬ ‫اتحادیــه کارگــران نفــت‪ ،‬اعلامیــه تقاضاهــای کارگــران را صــادر کــرد‬ ‫کـه شـامل برکنـاری مصبـاح فاطمـی‪ ،‬اسـتاندار خوزسـتان‪ ،‬خلـع سـاح‬ ‫عشـایر‪ ،‬منـع شـرکت از مداخلـه در امـور ایـران و پرداخـت دسـتمزد روز‬ ‫جمعـه بـود‪ .‬اعتصـاب عمومـی در تمامـی مراکـز مرتبـط بـا صنعـت نفـت‬ ‫شــروع شــد و دو ســاعت پـس از اعتصــاب‪ ،‬همــۀ کارگــران و کارمنــدان‬ ‫دســت از کار کشــیدند کــه در پــی وقــوع ایــن امــر‪ ،‬دولــت‪ ،‬حکومــت‬ ‫نظامـی اعـام کـرد‪.‬‬ ‫‪ 23‬تیر‬ ‫اعتصاب کارگران نفت‪ ،‬نقش جيكاك‬ ‫اتحاديــه هــاي کارگــري بــراي اعتــراض بــه شــرايط نامســاعد کارگــران‬ ‫ايرانـي مناطـق نفتـي در پوشـش شـرکت نفـت انگليـس ـ ايـران اعتصـاب‬ ‫کردنـد‪ .‬جيـكاك (‪ ،)Jikak‬افسـر انگليسـي‪ ،‬بـراي مقابلـه بـا اعتراضـات‪،‬‬ ‫اقليتـي از شـيوخ عـرب خرمشـهر و کارگـران را تحريـک کـرد تـا اتحاديـه‬ ‫جداگانـه اي تشـيکل دهنـد و سـاز جدايـي خوزسـتان از ايـران را بزننـد‪.‬‬ ‫اعتصـاب بـه شـورش و درگيـري کشـيده شـد و حـدود ‪ 50‬نفـر (ازجملـه‬ ‫حســين گــزي و حاجــي حــداد در آبــادان) کشــته و بيــش از ‪ 150‬نفــر‬ ‫زخمـي شـدند‪.‬‬ ‫برخـي از قبايـل عـرب نيـز در ايـن زدوخـورد مداخلـه کردنـد‪ .‬دولـت‬ ‫انگليـس نيروهـاي خـود را در بصـره بـه حالـت آمـاده بـاش درآورد و دو‬ ‫کشـتي جنگـي بـه آبـادان فرسـتاد‪.‬‬ ‫‪179‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫فروش فراورده در سال ‪1325‬‬ ‫‪ 24‬تیر‬ ‫فــروش بنزيــن‪ ،‬نفــت‪ ،‬نفــت گاز‬ ‫در دومیــن روز اعتصــاب خوزســتان‪ ،‬از تهــران هیئتــی مرکــب از وزیــر‬ ‫و نفــت كــوره در سراســر كشــور‬ ‫بازرگانـی‪ ،‬معـاون نخسـت وزیـر و دو نفـر از رهبـران حـزب تـوده بـرای‬ ‫مذاکـره بـا نماینـدگان کارگـران و کارفرمایـان از تهـران بـه آبـادان رفتنـد‬ ‫امســال ‪ 468/000‬تــن بــود‪.‬‬ ‫تـا اعتصـاب را خاتمـه دهنـد‪ .‬در پـی موافقـت هیئـت اعزامـی بـا پرداخـت‬ ‫دسـتمزد روز جمعـۀ کارگـران و اجـرای کامـل قانـون کار‪ ،‬اعتصـاب در روز‬ ‫سـوم خاتمـه یافـت‪.‬‬ ‫‪ 25‬تیر‬ ‫سـفارت انگلیـس دربـاره وقایـع خوزسـتان اعلامیـ ‌ه‌ای در تهـران منتشـر‬ ‫کـرد‪ .‬در ایـن اعلامیـه آمـده بـود‪ :‬روز یکشـنبه ‪ 14‬ژوئـن (‪ 23‬تیرمـاه)‬ ‫اعتصـاب عمومـی کارگـران شـرکت نفـت انگلیـس‪ -‬ایـران شـروع شـد‪.‬‬ ‫دولـت ایـران در سـاعت ‪ 8‬صبـح حکومـت نظامـی اعـام کـرد‪ .‬عصـر ایـن‬ ‫روز‪ ،‬بیـن اعـراب محلـی و طرفـداران حـزب تـوده نزاعـی رخ داد کـه در‬ ‫آن‪ 150 ،‬نفـر زخمـی و ‪ 17‬نفـر کشـته شـدند‪ .‬ایـن اعتصـاب تـا روز بعـد‬ ‫ادامـه یافـت‪ .‬روز ‪ 15‬ژوئـن‪ ،‬مظفـر فیـروز‪ ،‬نماینـده نخسـت وزیـر و احمـد‬ ‫آرامـش‪ ،‬کفیـل وزارت پیشـه و هنـر‪ ،‬بـه همـراه نماینـده حـزب تـوده‪ ،‬بـه‬ ‫آبـادان رفتنـد‪ .‬ایـن اعتصـاب بـه دلایـل کامـ ًا سیاسـی طراحـی شـده‬ ‫بـود‪.‬‬ ‫‪ 26‬تیر‬ ‫دولـت انگلیـس در واکنـش بـه اعتصابـات‪ ،‬یـک فرونـد کشـتی جنگـی‬ ‫بـه آبـادان فرسـتاد کـه در سـاحل جنوبـی ارونـدرود (شـ ‌ط‌العرب) لنگـر‬ ‫انداخـت‪.‬‬ ‫‪ 22‬مرداد‬ ‫ســفارت کبــرای انگلیــس ورود قــوای خــود بــه ایــران بــرای ســفر بــه‬ ‫عــراق را تکذیــب و از اقدامــات دولــت بــرای ایجــاد امنیــت در مناطــق‬ ‫نف ‌‌تخیــز تشــکر کــرد‪.‬‬ ‫‪180‬‬

‫‪ 1326‬شمسی ‪ 1947 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 7 ،‬میلیون و ‪ 100‬هزار لیره‬ ‫خـط لولـه نفـت خـام لالـي ـ مسجدسـليمان بـه قطـر ‪ 10‬تـا ‪▪12‬‬ ‫اينـچ احـداث شـد‪.‬‬ ‫شــركتي بــه نــام «خــط لولــه خاورميانــه» متشــکل از شــركت▪‬ ‫نفـت بريتانيـا‪ ،‬شـركت «اسـتاندارد اویـل نيوجرسـي» و شـركت نفـت‬ ‫«ســوكوني وکیــوم» در لنــدن تشــکیل شــد‪ .‬ايــن شــرك ‌تها بــرای‬ ‫احـداث خـط لولـه از كويـت و ايـران بـه دريـاي مديترانـه تأسـیس‬ ‫شــده بــود تــا ســالانه ‪ 30‬ميليــون تــن نفــت را انتقــال بدهنــد‪.‬‬ ‫وظيفــه صــدور نفــت خــام‪ ،‬بــه بنــدر ماهشــهر محــول شــد كــه▪‬ ‫گنجایــش كشــت ‌ي‌هاي نفت‌كــش بــا ظرفيــت ‪ 50‬هــزار تــن را داشــت‪.‬‬ ‫بــا افزايــش مصــرف فراورد‌‌ههــاي نفتــي‪ ،‬عرضــه مــواد نفتــي از▪‬ ‫طــرف شــركت‪ ،‬بــه يــك ميليــون تــن رســيد‪.‬‬ ‫مجلـس تصويـب كـرد كـه دولـت مكلـف اسـت بـرای احقـاق همـ ‌ه‌▪‬ ‫حقــوق تضیی ‌‌عشــده ملــت ايــران از منابــع ثــروت كشــور‪ ،‬اعــم از‬ ‫زيرزمينـي و جـز آن‪ ،‬بـه ویـژه نفـت جنـوب‪ ،‬رسـماً اقـدام و نتيجـه آن‬ ‫را گـزارش کنـد‪.‬‬ ‫نمایندگانـی از سـوی سـازمان اتحادیـه جهانـی کارگـران بـه ایـران▪‬ ‫آمدنـد تـا وضـع کارگـران نفـت را بررسـی کننـد‪.‬‬ ‫عـد‌ه‌ای از شـیوخ جنـوب بـه وسـیلة جیـکاک‪ ،‬کارمند ارشـد شـرکت▪‬ ‫نفــت انگلیــس ـ ایــران مســلح شــدند و طــرح جدایــی خوزســتان را‬ ‫مطـرح کردنـد‪ .‬ایـن اقـدام بـرای تشـویش فضـای سیاسـی کشـور و‬ ‫عقـب نشـاندن مـردم از ملـی شـدن صنعـت نفـت بـود‪.‬‬ ‫یـک واحـد تولیـد روغـن بـرای تأمیـن بخـش صنعـت در پالایشـگاه▪‬ ‫آبـادان تأسـیس شـد‪.‬‬ ‫‪181‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫صادق چوبک (‪1377-1295‬ش)‬ ‫‪ 25‬تیر‬ ‫صـادق چوبـک از متقدمـان داسـتان‬ ‫مجلـس پانزدهـم افتتـاح و موضـوع قـرارداد قـوام و سـادچيكف در مجلـس‬ ‫نويســي در ايــران‪ ،‬در بوشــهر زاده‬ ‫شــد‪ .‬در ســال ‪ 1314‬در کالــج‬ ‫مطرح شــد‪.‬‬ ‫امرکيايــي ثبــت نــام کــرد و ديپلــم‬ ‫◌ شهريور‬ ‫خــود را از آنجــا گرفــت‪ .‬بــا ورود‬ ‫آمريـكا اعـام کـرد‪ ،‬از رد قـرارداد قـوام و سـادچيكف و بـه طـور کلـی‬ ‫مستشــاران امرکيايــي‪ ،‬بــه عنــوان‬ ‫هرگونــه تهديــد شــوروي‪ ،‬از ایــران حمایـت خواهـد کـرد‪.‬‬ ‫مترجـم در کنـار هيئـت مستشـاران‬ ‫امرکيايـي آغـاز بـه کار کـرد‪ .‬درسـال‬ ‫‪ 28‬مهر‬ ‫‪ 1326‬بــه پيشــنهاد الــول ســاتن‪،‬‬ ‫شــرق شــناس روابــط عمومــي‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫سـفارت انگليـس‪ ،‬بـه عنـوان مترجم‬ ‫اسـتخدام شـد‪ .‬در سـال ‪ 1328‬نيـز‬ ‫تصمیــم قانونــی دربــارة ب ‌‌یاثربــودن موافق ‌‌تنامــه مــورخ ‪15‬‬ ‫در شــرکت نفــت انگليــس ـ ايــران‬ ‫بــه عنــوان مترجــم اســتخدام شــد‪.‬‬ ‫فروردیـن ‪ 25‬مربـوط ایجـاد شـرکت مختلـط نفـت ایـران و شـوروی‬ ‫نزديـک بـه ده سـال بعـد‪ ،‬بـا آمـدن‬ ‫هويــدا بــه هيئــت مديــره شــرکت‬ ‫‌ماد ‌هواحده‪:‬‬ ‫ملـي نفـت ايـران‪ ،‬صـادق چوبـک در‬ ‫الــف‪ .‬نظــر بــه اینکــه آقــای نخســ ‌‌توزیر بــا حســن نیــت و در نتیجــه‬ ‫دفتــر هويــدا مشــغول بــه کار شــد‪.‬‬ ‫اســتنباط از مفــاد مــاده دوم قانــون یازدهــم آذرمــاه ‪ 1323‬اقــدام بــه‬ ‫نشــريه کاوش نتيجــه اقدامــات او‬ ‫مذاکــره و‌تنظیــم موافق ‌ت‌نامــه مــورخ پانزدهــم فروردی ‌‌نمــاه ‪ 1325‬در‬ ‫بـاب ایجـاد شـرکت مختلـط نفـت ایـران و شـوروی نمود‌هانـد و نظـر بـه‬ ‫ب ـود‪.‬‬ ‫اینکـه مجلـس شـورای ملـی‌ایـران اسـتنباط مزبـور را منطبـق بـا مدلـول‬ ‫و مفهــوم واقعــی قانــون ســابق‌الذکر تشــخیص نم ‌یدهــد‪ ،‬مذاکــرات و‬ ‫موافق ‌‌تنامــه فــوق را بلااثــر و کان‌ل ‌میکــن م ‌یدانــد‪‌.‬مــاده ســوم ابلاغیــه‬ ‫مــورخ ‪ 15‬فروردیــن ‪ 1325‬نیــز کان‌ل ‌میکــن م ‌یباشــد‪.‬‬ ‫ب‪ .‬دولـت بایـد موجبـات تفحـص فنـی و علمـی را بـه منظـور اکتشـاف‬ ‫معـادن نفـت فراهـم آورد و در ظـرف مـدت پنـج سـال نقشـ ‌ههای کامـل‬ ‫فنــی و عملــی‌مناطــق نف ‌تخیــز کشــور را ترســیم و تهیــه نمایــد تــا‬ ‫مجلـس شـورای ملـی بـا اسـتحضار و اطـاع کامـل از وجـود نفـت بـه‬ ‫مقـدار کافـی بتوانـد ترتیـب بهر‌هبـرداری‌بازرگانـی از ایـن ثـروت ملـی را‬ ‫بـه وسـیله تصویـب قوانیـن لازم تعییـن کنـد‪.‬‬ ‫ج‪ .‬واگــذاری هرگونــه امتیــاز اســتخراج نفــت کشــور و مشــتقات آن بــه‬ ‫خارج ‌‌یهـا و ایجـاد هـر نـوع شـرکت بـرای ایـن منظـور کـه خارج ‌‌یهـا‬ ‫در آن بـه وجهـی از وجـوه‌سـهیم باشـند‪ ،‬مطلقـاً ممنـوع اسـت‪.‬‬ ‫‌د‪ .‬در صورتــی کــه بعــد از تفحصــات فنــی مذکــور در بنــد (ب)‪ ،‬وجــود‬ ‫نفـت بـه مقـدار قابـل اسـتفاده بازرگانـی در نواحـی شـمال ایـران مسـلم‬ ‫گــردد‪ ،‬دولــت مجــاز‌اســت در بــاب فــروش محصــولات آن بــه اتحــاد‬ ‫جماهیـر شـوروی بـا آن دولـت وارد مذاکـره شـود و نتیجـه را بـه اطـاع‬ ‫مجلـس شـورای ملـی برسـاند‪.‬‬ ‫ه‪ .‬دولـت مکلـف اسـت در کلیـه مـواردی کـه حقـوق ملـت ایـران نسـبت‬ ‫‪182‬‬

‫سال ‪1326‬‬ ‫استخدام محمود قدیمی در شركت‬ ‫بـه منابـع ثـروت کشـور‪ ،‬اعـم از منابـع زیرزمینـی و غیـر آن مـورد تضییـع‬ ‫نفت‬ ‫واقــع شــده اســت‪ ،‬بــه‌خصــوص راجــع بــه نفــت جنــوب‪ ،‬بــه منظــور‬ ‫محمــود قدیمــی پــس از‬ ‫اسـتیفای حقـوق ملـی‪ ،‬مذاکـرات و اقدامــات لازمـه را بـه عمـل آورد و‬ ‫فار ‌‌غالتحصیلــی در رشــته شــیمی‬ ‫بــه آزمایشــگاه پالایشــگاه آبــادان‬ ‫مجلـس شـورای ملـی را از نتیجـه آن مطلـع سـازد‪.‬‬ ‫رفــت و مشــغول بــه کار شــد‪ .‬او در‬ ‫‌رئیس مجلس شورای ملی‪ ،‬رضا حکمت‬ ‫ســال ‪ 1332‬ش از ســوی ســازمان‬ ‫ملـل متحـد بـرای ادامـه تحصیـل بـه‬ ‫‪ 28‬آبان‬ ‫دانشـگاه تگـزاس امریـکا رفـت‪ .‬پـس‬ ‫ایران و بلوک شرق‬ ‫از بازگشـت‪ ،‬در اداره مهندسـی نفـت‬ ‫سـادچیکف (‪ ،)Sadchikov‬سـفیرکبیر شـوروی در ایـران‪ ،‬بـه نمایندگـی‬ ‫بــه ســمت مهنــدس گل حفــاری‬ ‫از دولــت خــود‪ ،‬بــا لحنــی تنــد و زننــده‪ ،‬بــه نخســ ‌توزیر دربــاره رد‬ ‫نواحـی البـرز مازنـدران ـ نفت‌شـاه و‬ ‫قــرارداد نفــت در مجلــس اعتــراض کــرد و آن را عهدشــکنی خوانــد و‬ ‫بالاخــره در ســازمان عملیــات نفتــی‬ ‫ادامـه قـرارداد نفـت بـا انگلی ‌‌سهـا را نقـض پیمـان مـودت دانسـت و بـا‬ ‫بـه ریاسـت اداره عملیـات مهندسـی‬ ‫آن مخالفـت کـرد‪.‬‬ ‫نفــت منصــوب شــد‪.‬‬ ‫ ‬ ‫‪183‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫امضای قرارداد میان قوام و سادچیکوف؛ شوروی ها را به کسب امتیاز نفت شمال امیدوار ساخت‪ .‬شوروی ها که از ایران خارج شدند و حمایتشان را‬ ‫از فرقه پیشه وری در آذربایجان برداشتند‪ ،‬مجلس شورای ملی واگذاری نفت شمال به شوروی و قرارداد قوام ‪ -‬سادچیکوف را نادیده گرفت‪.‬‬ ‫‪184‬‬

‫‪ 1327‬شمسی ‪ 1948 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 9 ،‬میلیون و ‪ 200‬هزار لیره‬ ‫در سـال ‪ 1313‬م‪ ،‬فقـط ‪ 8‬درصـد از کارگـران شـرکت نفـت سـواد▪‬ ‫خوانـدن و نوشـتن داشـتند کـه ایـن رقـم در سـال ‪ 1327‬ش‪ ،‬بـه ‪14‬‬ ‫درصـد رسـید‪.‬‬ ‫قیمــت نفــت خــام خاورميانــه کــه در خلي ‌جفــارس بــه كشــتي▪‬ ‫تحويـل داده م ‌يشـد‪ ،‬هـر چليـك (بـه وزن مخصـوص ‪ )33‬يـك دلار و‬ ‫‪ 97‬سـنت امريـكا بـود‪ ،‬در حالـی کـه هـر بشـكه نفـت خـام خاورميانـه‬ ‫يـك دلار و ‪ 69‬سـنت قیمـت داشـت‪.‬‬ ‫ظرفيت پالايشگاه آبادان به ‪ 23‬میلیون و ‪ 250‬هزار تن رسيد‪▪.‬‬ ‫در پـی آت ‌شسـوزی چـاه هفتـگل‪ ،‬يكنلـي (‪ )Kienley‬كارشـناس▪‬ ‫اطفـای حريـق بـراي خاموش‌كـردن ايـن چـاه بـه ايـران آمـد‪.‬‬ ‫احداث خط لوله نفت آغاجاری به ماهشهر‬ ‫هیئ ‌تمدیـره شـرکت نفـت قصـد داشـت در خـارج از مرزهـای ایـران‬ ‫پالایشـگاه بسـازد‪ ،‬امـا مدیـران شـرکت از تن ‌شهـای سیاسـی و هزینـۀ‬ ‫اسـتخدام نیـروی ایرانـی نگـران بودنـد‪.‬‬ ‫◌ خرداد‬ ‫یـک گـروه کارشـناس‪ ،‬نفـت خـام ایـران‪ ،‬کویـت و عـراق را در سـانبری▪‬ ‫انگلسـتان (شـمال لنـدن) ارزیابـی کردند‪.‬‬ ‫حوز‌ههــای نفتــی‪ :‬مســجد ســلیمان‪ ،‬هفتــگل‪ ،‬گچســاران‪ ،‬آغاجــاری‪،‬‬ ‫نفت‌شـاه‪ ،‬نفت‌سـفید‪ ،‬لالـی و حـوزه نفتـی عـراق (نف ‌تخانـه و موصـل)‬ ‫و کویــت و حــوزه گازی پازنــان در ایــران‪.‬‬ ‫یکــی از بزرگ‌تریــن میدا ‌نهــای ذخیــرة گاز طبیعــی جهــان در▪‬ ‫‪185‬‬

‫عباس اسکندری‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫تقاضـای اسـتیضاح دولـت را دربـارۀ‬ ‫موضـوع نفـت جنـوب مطـرح کـرد‪.‬‬ ‫ناحیـه گرونینگـن (‪ )Groningen‬در شـمال هلنـد‪ ،‬بـه دسـت شـرکت‬ ‫نفــت هلنــد (‪ )NAM‬بــا همــکاری شــرکت‌های «رویــال داچ شــل» و‬ ‫«اســتاندار اویــل نیوجرســی» کشــف شــد‪.‬‬ ‫‪ 15‬خرداد‬ ‫منافع شرکت نفت انگلیس‪ -‬ایران‬ ‫بـه گفتـۀ روزنامـۀ ایوینینـگ نیـوز (‪ ،)Evening news‬منافـع شـرکت‬ ‫نفـت ایـران و انگلیـس از ‪ 9/5‬میلیـون لیـره در سـال ‪ 1946‬م بـه دو برابـر‪،‬‬ ‫یعنــی ‪ 18/5‬میلیــون لیــره در ســال ‪ 1947‬م رســیده و بیــش از نصــف‬ ‫ســرمایه ایــن شــرکت ‪ 20‬میلیــون لیــره بــود کــه بــه دولــت انگلیــس‬ ‫اختصـاص داشـت‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫رحیمیـان ‪ ،‬نماینـده قوچـان ‪ ،‬تقاضـای اسـتیفای حقـوق ایـران از نفـت‬ ‫جنـوب را در مجلـس شـورا ملـی مطـرح کـرد‪.‬‬ ‫‪ 12‬تیر‬ ‫شــکایت جمعــی از اهالــی خوزســتان بــه شــرایط ســخت زندگــی و‬ ‫بدرفتــاری مأمــوران‪.‬‬ ‫◌ مهر‬ ‫نماينــده‌اي از ســوی شــركت نفــت انگليــس ـ ايــران بــه دعــوت دولــت‬ ‫هژيـر بـه تهـران آمـد‪.‬‬ ‫‪ 28‬دی‬ ‫استیضاح دولت دربارۀ نفت جنوب‬ ‫عبـاس اسـکندری‪ ،‬نماینـدۀ مجلـس‪ ،‬تقاضـای اسـتیضاح دولـت را دربـارۀ‬ ‫موضـوع نفـت جنـوب مطـرح کـرد و طـرح لغـو امتیـاز سـال ‪ 1933‬م را‬ ‫بـا امضـای ‪ 9‬نماینـده دیگـر ارائـه داد‪.‬‬ ‫◌ بهمن‬ ‫نماينــده شــركت نفــت انگليــس ـ ايــران پــس از كســب نظــرات‬ ‫هيئ ‌تمديــره شــركت نفــت در لنــدن بــه تهــران بازگشــت‪.‬‬ ‫‪ 5‬بهمن‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫عبـاس اسـكندري در جلسـه علنـي مجلـس‪ ،‬بـه رياسـت سـردار فاخـر‬ ‫حكمــت‪ ،‬در ادامــة طــرح تقاضــای اســتيضاح دولــت‪ ،‬هنــگام بررســی‬ ‫مسـائل مختلـف‪ ،‬از انجمـن فراماسـون‌ها سـخن گفـت و امتيـاز شـركت‬ ‫نفـت جنـوب را ملغـي دانسـت‪ .‬او معتقـد بـود‪ ،‬سـاعد بايـد اسـتعفا کنـد‪،‬‬ ‫زیـرا حـق نداشـت دربـاره امتيازنامـ ‌های کـه لغوشـده مصاحبـه كنـد‪.‬‬ ‫‪186‬‬

‫سال ‪1327‬‬ ‫فت ‌حالله نفیسی‬ ‫بــا تأســیس شــرکت ســهامی نفــت‬ ‫‪ 7‬بهمن‬ ‫ایــران در اواخــر ‪1327‬ش‪ ،‬فتــ ‌حالله‬ ‫تقــ ‌یزاده در پاســخ بــه تقاضــای اســتیضاح از ســوی اســکندری‪ ،‬دربــارۀ‬ ‫نفیســی مدیرعامــل وقــت‪ ،‬بــا‬ ‫خریــد یــک ســاختمان ‪ 4‬طبقــه‬ ‫تجدیـد قـرارداد نفـت سـخنرانی کـرد‪.‬‬ ‫در روبــروی ســفارت امریــکا و‬ ‫اســتخدام شــش زمین‌شــناس‪ ،‬یــک‬ ‫‪ 14‬بهمن‬ ‫فسی ‌لشــناس سوئیســی و چندیــن‬ ‫دان ‌شآموختــه دانشــکده فنــی‬ ‫دانشـجویان بـا هـدف لغـو قـرارداد نفـت و تعطیـل‌شـدن بانـک شـاهی▪‬ ‫دانشــگاه تهــران ب ‌هطــور رســمی‬ ‫در تهـران تظاهراتـی بـزرگ بـه راه انداختند‪.‬‬ ‫کار خــود را آغــاز کــرد‪ .‬غلامعلــی‬ ‫مهاجـر از کارشناسـان اولیـه شـرکت‬ ‫هیئتـی بـه نمایندگـی دولـت و ریاسـت گلشـائیان‪ ،‬وزیـر دارایـی‪ ،‬بـرای▪‬ ‫مذاکـره بـا نماینـدگان شـرکت نفـت جنوب تشـکیل شـد‪.‬‬ ‫ســهامی نفــت بــود‪.‬‬ ‫‪ 15‬بهمن‬ ‫تصویــر محمدرضاپهلــوی پــس از‬ ‫آغاز مذاکره با شرکت نفت انگلیس ـ ایران‬ ‫تــرور‬ ‫بـا اعتـراض نماینـدگان مجلـس بـه قـرارداد میـان دولـت ایـران و شـرکت‬ ‫نفـت انگلیـس ـ ایـران‪ ،‬بـ ‌ه دلیـل سـهم انـدک ایـران از درآمـد نفـت و‬ ‫همچنیــن شــرایط بــد کارگــران ایرانــی شــاغل در شــرکت نفــت‪ ،‬ایــن‬ ‫شـرکت بـا انجـام مذاکـرات جدیـد دربـاره ایـن قـرارداد موافقـت کـرد‪.‬‬ ‫ریاسـت هیئـت ایرانـی در ایـن مذاکـرت‪ ،‬بـه عهـده عباسـعلی گلشـائیان‪،‬‬ ‫وزیــر دارایــی‪ ،‬گــذارده شــد و نویــل گــس (‪ ،)Sir Neville Gass‬از‬ ‫اعضــای هیئت‌مدیــره شــرکت نفــت انگلیــس ـ ایــران‪ ،‬همتــای او بــود‪.‬‬ ‫ترور محمدرضا شاه‬ ‫شــاه تــرور شــد‪ .‬ضــارب کــه بــه دروغ خــود را خبرنــگار معرفــی کــرده‬ ‫بـود‪ ،‬بـه دسـت محافظـان شـاه کشـته و شـاه بـا جراحـت سـطحی در‬ ‫بیمارسـتان بسـتری شـد‪ .‬حکومـت در واکنـش بـه ایـن اقـدام مخالفـان‪،‬‬ ‫در تهـران حکومـت نظامـی برقـرار و آیـ ‌تالله کاشـانی را دسـتگیر و بـه‬ ‫لبنـان تبعیـد کـرد‪.‬‬ ‫‪ 17‬بهمن‬ ‫مجلـس بـا توجـه بـه اقدامـات اخيـر دولـت‪ ،‬بـا بیشـینۀ آرا بـه دولـت‬ ‫ســاعد رأی اعتمــاد داد‪.‬‬ ‫‪ 19‬بهمن‬ ‫راديـو لنـدن بـه نقـل از خالـد بيك‌العظـم‪ ،‬نخسـت‌وزير سـوريه‪ ،‬اعـام‬ ‫کـرد کـه مذاكـره میـان سـوريه و شـركت نفـت انگليـس ‪ -‬ایـران بـراي‬ ‫نصـب خطـوط لولـه نفـت ايـن شـركت در خـاك سـوريه همچنـان ادامـه‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫‪ ٢٦‬بهمن‬ ‫تأسیس سازمان برنامه در ايران‬ ‫مجلــس شــوراى ملــى تأســیس ســازمان برنامــه را تصويــب و همــۀ‬ ‫اختيـارات قانونـى بـراى توسـعه كشـور را بـه ايـن سـازمان تفويـض کـرد‪187 .‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫نخسـتین برنامـه عمرانـى كشـور پـس از كارشناسـى و بـا كمـك مديـران‬ ‫بانــك ملــى‪ ،‬از جملــه ابوالحســن ابتهــاج‪ ،‬بــراى هفــت ســال تنظيــم و‬ ‫تصويـب شـد‪ .‬از ايـن مقطـع تاريخـى دولـت ايـران از اقتصـاد برنامـه‌اى‬ ‫پيـروى کـرد‪.‬‬ ‫تشکیل شرکت سهامی نفت ایران‬ ‫بعـد از تشـکیل سـازمان برنامـه بخشـی در سـازمان برنامـه بـه نـام امـور‬ ‫نفــت تأســیس شــد‪ .‬مدیــر ایــن بخــش فتــ ‌حالله نفیســی بــود‪ .‬شــرکت‬ ‫سـهامی نفـت ایـران بـه منظـور اکتشـاف و اسـتخراج در خـارج از حـوزه‬ ‫قـرارداد تحـت نظـر فتـ ‌حالله نفیسـی تأسـیس شـد‪.‬‬ ‫ابوالحسن ابتهاج‬ ‫( ‪ ۱۲۷۸ -۱۳۷۷‬ش)‬ ‫او پای ‌هگــذار اصلــی برنام ‌هریــزی‬ ‫توســعه در ایــران بــود‪.‬‬ ‫‪188‬‬

‫‪ 1328‬شمسی ‪ 1949 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 13 ،‬میلیون و ‪ 500‬هزار لیره‬ ‫ظرفيت پالايشگاه آبادان به ‪ 24‬ميليون تن رسید‪.‬‬ ‫‪ 26‬فروردين‬ ‫ویلیـام فریـزر‪ ،‬آخرین مدیـر عامل‬ ‫مســتر نویــل آرچیبالــد گــس (‪ ،)Neville Archibald Gass‬نماينــد‌ه‬ ‫شـرکتنفـتانگلیـس‪-‬ایران‬ ‫تا ‌مالاختيـار شـركت نفـت و مسـتر رایـس (‪ )Rice‬از كارمنـدان عال ‌يرتبـه‬ ‫شـركت‪ ،‬بـراي تجديـد مذاكـرات بـه تهـران آمدنـد‪.‬‬ ‫‪ 9‬ارديبهشت‬ ‫ســر ويليــام فریــزر (‪ ،)William Fraser‬رئيــس هيئ ‌تمديــره شــركت‬ ‫نفـت‪ ،‬بـه تهـران آمـد‪.‬‬ ‫‪ 24‬ارديبهشت‬ ‫اعلاميه دولت دربار ‌ه مذاكرات نفت‬ ‫«مدتـي اسـت كـه مذاكراتـي بيـن نماينـدگان دولـت شاهنشـاهي ايـران‬ ‫و نماينــدگان شــركت ســهامي نفــت انگليــس و ايــران در جريــان بــوده‬ ‫و در ايــن دو هفتــه اخيــر كــه ســر ويليــام فريــزر‪ ،‬رئيــس هيئت‌مديــره‬ ‫شـركت‪ ،‬در تهـران بودنـد‪ ،‬در مذاكـرات شـركت نمودنـد‪ .‬در طـي جلسـات‬ ‫عديـده و مذاكـرات دوسـتانه‪ ،‬مطالعـات كاملـي در اطـراف كليـه مسـائلي‬ ‫كـه مـورد علاقـه طرفيـن اسـت‪ ،‬بـه عمـل آمـده و مذاكـرات مشـروحي در‬ ‫بـاب اسـاس توافـق واقـع شـد‪ .‬چـون تبـادل نظـر كامـل بـه عمـل آمـد‪،‬‬ ‫ديگـر حضـور سـر ويليـام فريـزر در تهـران ضرورتـي نداشـت‪ .‬مشـاراليه‬ ‫بـه لنـدن مراجعـت نمـوده و طرفيـن موافقـت كردنـد كـه بـراي مـدت‬ ‫‪189‬‬

‫عباسقلی گلشائیان‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫كمـي موضو ‌عهـای مزبـور مـورد مطالعـه بيشـتر قـرار گرفتـه و در ظـرف‬ ‫دو هفتـه‪ ،‬دولـت و شـركت نظريـات قطعـي خـود را در بـاب پيشـنهادهايي‬ ‫كـه مـورد مذاكـره قـرار گرفتـه اسـت‪ ،‬بـه يكديگـر ابـاغ نماينـد‪».‬‬ ‫‪ 15‬خرداد‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫نخستین پیشنهاد ملی‌ شدن نفت‬ ‫یکــی از پیشــنهادکنندگان ملــی‌شــدن نفــت‪ ،‬غلامحســین رحیمیــان‪،‬‬ ‫نماینـده قوچـان‪ ،‬در پانزدهمیـن دوره مجلـس شـورای ملـی‪ ،‬بـا تأکیـد‬ ‫بـر لـزوم مل ‌یکـردن نفـت گفـت‪« :‬چـرا لغـو قـرارداد را رسـماً بـه دنیـا‬ ‫اعـام نم ‌یکنیـد؟ چـرا لایحـه مل ‌یکـردن نفـت را بـه مجلـس پیشـنهاد‬ ‫نم ‌یکنیــد؟» امــا چــون منظــور غلامحســین رحیمیــان از ملــی‌ شــدن‬ ‫نفــت روشــن و مشــخص نبــود‪ ،‬از آن اســتقبال نشــد‪.‬‬ ‫‪ 26‬تیر‬ ‫امضای قرارداد گس ـ گلشائیان‬ ‫مذاکـرات دولـت ایـران و شـرکت نفـت انگلیـس ‪ -‬ایـران دربـاره چگونگـی‬ ‫پرداخــت دیــون عقب‌افتــاده آن شــرکت بــه ایــران‪ ،‬اســتخدام کارکنــان‬ ‫ایرانـی و محدودکـردن تعـداد کارکنـان خارجـی از نیمـه نخسـت سـال‬ ‫‪ 1326‬ش آغـاز شـد‪.‬‬ ‫در تفســیر مــاده ‪ 16‬قــرارداد ‪ 1933‬م (‪ 1312‬ش)‪ ،‬آمــده بــود؛ شــرکت‬ ‫بایــد صنعتگــران فنــی و تجــاری خــود را از میــان اشــخاص باتجربــه و‬ ‫ماهــر ایرانــی اســتخدام کنــد‪ .‬همچنیــن‪ ،‬توافــق شــده بــود‪ ،‬طرفیــن‬ ‫قــرارداد یــک طــرح عمومــی را مطالعــه و تهیــه کننــد کــه بــر اســاس‬ ‫آن‪ ،‬هـر سـال بـه جـای کارکنـان غیرایرانـی‪ ،‬کارکنـان ایرانـی را بـه کار‬ ‫بگیرنــد‪.‬‬ ‫سـرانجام‪ ،‬پـس از چنـد سـال مذاکـره‪ ،‬قـرارداد الحاقـی بـه امتیـاز ‪1933‬‬ ‫م بیـن گـس‪ ،‬نماینـده شـرکت نفـت انگلیـس ‪ -‬ایـران و گلشـائیان‪ ،‬وزیـر‬ ‫دارایـی ایـران‪ ،‬بـه امضـا رسـید‪.‬‬ ‫ایـن قـرارداد کـه بـه نـام گـس ـ گلشـائیان معـروف شـد‪ ،‬یـازده مـاده‬ ‫داشـت کـه اهـم آن چنیـن بـود‪:‬‬ ‫از آغــاز ســال ‪ 1948‬م (د ‌یمــاه ‪ 1326‬ش)‪ ،‬حــق‌ امتیــاز ســالانه‬ ‫پی ‌شبین ‌یشــده در هــر تــن نفــت از ‪ 4‬بــه ‪ 6‬شــلینگ افزایــش یابــد و‬ ‫مبلـغ واریزشـده بـرای جبـران مالیـات پرداخ ‌تنشـده در هـر تـن نفـت‬ ‫‪190‬‬

‫سال ‪1328‬‬ ‫سر نویل آرچیبالد گس‬ ‫( ‪ ۱۸۹۳ -۱۹۶۵‬م)‪ ،‬نماینـده شـرکت‬ ‫از ‪ 9‬پنــس بــه یــک شــیلینگ افزایــش پیــدا کنــد‪ .‬همچنیــن‪ ،‬میــزان‬ ‫نفـت انگلیـس ‪ -‬ایـران در مذاکـرات‬ ‫‪ 20‬درصــد از منافــع شــرکت بابــت ح ‌قالســهم دولــت ایــران پیــش از‬ ‫تجدیــد قــرارداد ‪ .1933‬قــرارداد‬ ‫پرداخـت مالیـات بـه دولـت انگلسـتان پرداخـت شـود‪ .‬بـه ایـن ترتیـب‪،‬‬ ‫موســوم بــه گــس ‪ -‬گلشــائیان‬ ‫شـرکت نفـت و دولـت انگلیـس بـا دادن چنـد امتیـاز کوچـک‪ ،‬مانـع لغـو‬ ‫ب ‌هدلیـل نـام دو طـرف مذاکر‌هکننـده‬ ‫(نویـل گـس و عباسـقلی گلشـائیان)‬ ‫اصــل امتیــاز ‪ 1933‬م شــدند‪.‬‬ ‫نامگــذاری شــد‪.‬‬ ‫‪ 28‬تیر‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫لايحه الحاقي قرارداد نفت از سوي وزير دارايي به مجلس تقديم شد که به‬ ‫دليل اتمام دوره مجلس پانزدهم‪ ،‬تصميمگيري درباره آن به دوره شانزدهم‬ ‫موکول گرديد که در زمستان همين سال گشايش يافت‪.‬‬ ‫‪ 30‬تير‬ ‫در پــی ارســال نامــه وزارت دارایــي بــه شــركت نفــت‪ ،‬قيمــت نفــت و‬ ‫بنزيــن کاهــش یافــت‪.‬‬ ‫◌ مرداد‬ ‫پـس از امضـای موافق ‌تنامـ ‌ه بیـن وزارت دارایـی و شـرکت نفـت ایـران و‬ ‫انگلیـس‪ ،‬بهـای بنزیـن (ظـرف حلبـی) از ‪ 98/50‬ریـال بـه ‪ 46/85‬ریـال و‬ ‫نفـت از لیتـری ‪ 1/825‬ریـال بـه ‪ 1/775‬ریـال کاهـش قیمـت پیـدا کـرد‪.‬‬ ‫‪ 1‬مرداد‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫لایحـه الحاقـی قـرارداد نفـت در مجلـس مطـرح شـد‪ ،‬امـا حسـین مکـی آن‬ ‫را بـرای بازپ ‌سگرفتـن حـق ملـت ایـران کافـی‌نم ‌یدانسـت و مخالـف بـود‪.‬‬ ‫‪ 4‬مرداد‬ ‫گلشـائیان‪ ،‬وزیـر دارایـی‪ ،‬دربـارۀ لایحـه نفـت توضیحاتـی داد و گذشـتگان‬ ‫را مقصـر قلمـداد کـرد‪.‬‬ ‫‪ 16‬مرداد‬ ‫دولت به سازمان برنامه اجازه داد كي شركت نفت ايراني تأسیس کند‪.‬‬ ‫◌ شهریور‬ ‫تأسیس چند آزمایشگاه مجهز در منطقۀ نف ‌تخیز مسجدسلیمان‬ ‫بـه ابتـکار مهنـدس داکسـی (‪ ،)Doxy‬دو کارشـناس در رأس دو هیئـت‪،‬‬ ‫ارزیابـی فنـی نفـت و گاز را شـروع کردنـد‪ .‬جـی‪ .‬ای‪ .‬مـوی (‪)J.A.Moy‬‬ ‫بــرای ارزیابــی گاز و جــی‪ .‬هوپــر (‪ )J. Hooper‬بــرای ارزیابــی نفــت‬ ‫منصـوب شـدند‪.‬‬ ‫‪191‬‬

‫فــروش بنزيــن‪ ،‬نفــت‪ ،‬نفــت گاز و‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫نفــت كــوره در سراســر كشــور ‪768‬‬ ‫‪ 20‬بهمن‬ ‫هــزار تــن بــود‪.‬‬ ‫مجلــس شــانزدهم گشــايش يافــت‪ .‬اجــراي مراســم تحليــف و اقتــراع‬ ‫شــعب ششــگانه در دســتور کار مجلــس قــرار گرفــت‪ .‬انتخابــات ايــن‬ ‫مجلـس از همـان ابتـدا بـا شـائبه تقلـب رو بـه رو بـود‪ .‬چنـد روز پيـش‬ ‫از گشـايش مجلـس‪ ،‬تظاهـرات بزرگـي بـا رهبـري مصـدق و يارانـش در‬ ‫تهـران برگـزار شـد‪ .‬ايـن سـخن کـه مجلسـي را بـه روي کار آورده انـد‬ ‫تـا قـرارداد گـس ـ گلشـائيان را بـه تصويـب برسـاند دهـان بـه دهـان‬ ‫مــي چرخيــد‪ .‬فرورديــن ســال بعــد‪ ،‬انتخابــات لواســانات باطــل شــد و‬ ‫مصـدق و چنـد تـن از اعضـاي جبهـه ملـي وارد مجلـس شـدند تـا کار‬ ‫نفــت را کيســره کننــد‪.‬‬ ‫‪ 22‬بهمـن نيـز نخسـتين جلسـه از نخسـتين دور مجلـس سـنا تشـيکل‬ ‫شـد‪.‬‬ ‫◌ اسفند‬ ‫بودجه کل کشور تصویب شد‪  .‬‬ ‫کارگاه آموزشی در مناطق نفتخیز جنوب‬ ‫‪192‬‬

‫‪ 1329‬شمسی ‪ 1950 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 16 ،‬میلیون لیره‬ ‫از ســال ‪ 1320‬تــا ‪1329‬ش‪ ،‬بــا افزايــش درآمــد نفــت‪ ،‬ســهم آن▪‬ ‫در بودجـه دولـت بـالا رفـت‪ ،‬ولـي بـا ملي‌كـردن صنعـت نفـت ايـران‬ ‫و قطـع صـدور نفـت‪ ،‬بودجـه بـدون نفـت تهيـه و اجـرا شـد كـه تـا‬ ‫كودتــاي مــرداد ‪ 1332‬ش ادامــه يافــت‪ .‬همچنیــن‪ ،‬طــی ســال‌های‬ ‫‪ 1298‬تـا ‪ 1329‬درآمـد نفتـي ايـران ‪ 115/5‬ميليـون ليـره اسـترلينگ‬ ‫بـود‪.‬‬ ‫درآمـد سـالانه ارزي نفـت ايـران بـه ‪ 16‬ميليـون ليـره اسـترلينگ▪‬ ‫‌رسـید‪.‬‬ ‫یـک دسـتگاه عظيـم تصفيـه‌‪ ،‬بـه نـام كاتاليتيـك كـه سـاخت آن▪‬ ‫چهـار سـال طـول كشـيد‪ ،‬را‌هانـدازی شـد‪.‬‬ ‫در معـدن لالـی‪ ،‬چاهـي حفـر شـد کـه بـه نفـت رسـيد‪ ،‬از ایـن▪‬ ‫رو‪ ،‬خــط لولــه‌اي بــا قطــر بيــن ‪ 25‬تــا ‪ 30‬ســانتيمتر‪ ،‬از لالــي بــه‬ ‫مسجدســليمان كشــيده شــد كــه معــدن لالــي را بــه خطــوط لولــه‬ ‫مسجدســليمان متصــل م ‌یکــرد‪.‬‬ ‫اســتخراج از معــدن نفــت آغاجــاري بــه ‪ 15/5‬ميليــون تــن بالــغ▪‬ ‫شـد‪.‬‬ ‫مصــرف نفــت ســفید در سراســر کشــور‪ ،‬حــدود ‪ 271‬هــزار متــر▪‬ ‫مکعـب بـود‪.‬‬ ‫میزان مصرف نفت کوره در حدود ‪ 422‬هزار متر مکعب بود‪.‬‬ ‫میــزان مصــرف گاز در حــدود ‪ 84‬هــزار متــر مکعــب بــود‪ .‬ایــن▪▪‬ ‫فـراورده مصـارف گوناگونـی داشـت کـه بیشـترین آن‪ ،‬سـوخت وسـایل‬ ‫نقلیــه دیزلــی و کاربــرد دیگــر آن در کارخان ‌ههــای بــرق ماشــین‌های‬ ‫کشـاورزی‪ ،‬موتورهـای آبیـاری و‪ ...‬بـود‪.‬‬ ‫مجمـوع خطـوط لولـه بیـن مناطـق نف ‌تخیـز و بنـادر صـدور نفـت▪‬ ‫‪193‬‬

‫کودکی شهید‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫محمدجواد تندگويان‬ ‫ایـران در ناحیـه قـرارداد جنـوب بـه بیـش از ‪ 2‬هـزار و ‪ 800‬کیلومتـر‬ ‫بالـغ شـد کـه در سـاخت آنهـا بیـش از ‪ 165‬هـزار تـن فـولاد بـه کار‬ ‫رفتـه بـود‪.‬‬ ‫محصــول نفــت ایــران فقــط از ســنگ آهــک آســماری کــه در▪‬ ‫دامن ‌ههــای جنــوب غربــی سلســل ‌هجبال زاگــرس اســت‪ ،‬بــه دســت‬ ‫می‌آمــد‪.‬‬ ‫تولید نفت درحوز ‌ه آغاجاری‬ ‫تولیـد نفـت در آغاجـاری بیشـتر از سـال گذشـته بـود‪ .‬در ایـن سـال‪،‬‬ ‫‪ 15‬هـزار و ‪ 621‬تـن نفـت از آغاجـاری اسـتخراج شـد کـه در مقایسـه‬ ‫بــا رقــم ‪ 4‬هــزار و ‪ 903‬تــن در ســال ‪ 1325‬ش‪ ،‬رشــد چشــمگیری‬ ‫داشـت‪.‬‬ ‫يكنلــي بــراي خاموش‌كــردن چــاه هفتــگل ســاعتي صــد دلار‪▪،‬‬ ‫يعنــي روزانــه ‪ 2‬هــزار و ‪ 400‬دلار دســتمزد‌گرفــت‪.‬‬ ‫براي حفاري ميدان البرز‪ ،‬از امريكا دستگاه حفاري خریداری شد‪▪.‬‬ ‫مصرف بنزین ‪ 246‬هزار مترمکعب در سال بود‪▪.‬‬ ‫◌ خرداد‬ ‫حسـين عـاء‪ ،‬وزيـر امـور خارجـه‪ ،‬بـا سـفير انگليـس دربـارۀ تجديـد نظـر‬ ‫در مقـررات قـرارداد الحاقـي مذاكـره كرد‪.‬‬ ‫‪ 20‬خرداد‬ ‫بازگشت آی ‌تالله کاشانی از تبعید‬ ‫آیـت‌الله کاشـانی یکـی از رهبـران نهضـت ملـی‌شـدن صنعـت نفـت وارد‬ ‫تهــران شــد‪ .‬پیــش از آن بــ ‌ه دلیــل وجــود شــبهه در انتخابــات اولیــه‬ ‫مجلــس شــانزدهم و افزایــش اعتــراض نســبت بــه نتایــج آن‪ ،‬دولــت‬ ‫مجبـور بـه برگـزاری انتخابـات مجـدد شـد کـه درنتیجـه‪ ،‬دکتـر مصـدق‬ ‫و آیـت‌الله کاشـانی کـه در تبعیـد بودنـد‪ ،‬بـه مجلـس شـورای ملـی راه‬ ‫یافتن ـد‪.‬‬ ‫‪ 23‬خرداد‬ ‫نخسـت وزيـر پیشـنهاد کـرد کـه لايحـه قـرارداد الحاقـي پیـش از ارائـه‬ ‫بـه مجلـس‪ ،‬بـراي مطالعـه بـه یـک كميسـيون ویـژه‌ متشـکل از تعـدادی‬ ‫از نماینـدگان سـپرده شـود‪.‬‬ ‫‪ 26‬خرداد‬ ‫نفت و كاركنان‬ ‫محمدجواد تندگويان در محله خانی‌آباد تهران به دنيا آمد‪.‬‬ ‫‪194‬‬

‫سال ‪1329‬‬ ‫رجبعلــی منصــور ملقــب بــه‬ ‫منصورالملـک (‪ 1353 -1265‬ش)‬ ‫‪ 28‬خرداد‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫لایحـه قـرارداد الحاقـی (گـس ـ گلشـائیان) بـار دیگـر از سـوی دولـت‬ ‫منصــور بــه مجلــس پیشــنهاد شــد‪ .‬مجلــس کــه از شــتابزدگی پرهیــز‬ ‫م ‌یکـرد‪ ،‬بـا تقاضـای نخسـت وزیـر موضـوع نفـت را در ‪ 30‬خـرداد بـه‬ ‫«کمیســیون ویــژه هجد‌هنفــره نفــت» فرســتاد‪.‬‬ ‫‪ 30‬خرداد‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫مجلــس تصويــب كــرد کــه لايحــه قــرارداد الحاقــي بــه كميســيوني‬ ‫منتخـب از شـعب ارجـاع شـود‪ ،‬امـا دولـت منصـور دربـارۀ ایـن موضـوع‬ ‫اظهارنظـر نکـرد‪ .‬یـک كميسـيون هجد‌هنفـره بـه رياسـت دكتـر مصـدق‬ ‫مأمـور مطالعـه و بحـث دربـارۀ قـرارداد شـد‪.‬‬ ‫◌ تير‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫كميسيون ویژه نفت‪ ،‬لايحه قرارداد الحاقي را بررسی و مطالعه کرد‪.‬‬ ‫‪ 5‬تير‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫تشکیل کمیسیون ویژه نفت در مجلس شانزدهم‬ ‫اعضــای کمیســیون نفــت کــه از ســوی نماینــدگان مجلــس انتخــاب‬ ‫شــدند‪ ،‬عبــارت بودنــد از‪ :‬دکتــر محمــد مصــدق‪ ،‬دکتــر علــوی‪ ،‬ناصــر‬ ‫ذوالفقـاری‪ ،‬جـواد گنجـه‌ای‪ ،‬ابوالقاسـم فقیـ ‌هزاده‪ ،‬اللهیـار صالـح‪ ،‬حسـین‬ ‫مکـی‪ ،‬خسـرو قشـقائی‪ ،‬سـرتی ‌پزاده‪ ،‬جمـال امامـی‪ ،‬جـواد عامـری‪ ،‬دکتـر‬ ‫نصـر ‌تالله کاسـمی‪ ،‬حایـری‌زاده‪ ،‬عبدالرحمـن فرامـرزی‪ ،‬دکتـر محمدعلـی‬ ‫هدایتـی‪ ،‬دکتـر شـایگان‪ ،‬سـیدعلی بهبهانـی و پالیـزی‪.‬‬ ‫جلسـه اول كميسـيون ویـژه نفـت بـا موضـوع بررسـی اسـناد تاریخـی▪‬ ‫ب ‌هجامانـدۀ نفتـی برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 20‬تير‬ ‫دكتــر مصــدق و چنــد نفــر از نماينــدگان‪ ،‬دولــت رز ‌مآرا را دربــارۀ‬ ‫نفــت اســتيضاح كردنــد‪.‬‬ ‫یـک سـال قبـل در ‪ 4‬مـرداد ‪، 1328‬مکـی‪ ،‬نماینـده مجلـس‪ ،‬از‬ ‫گلشـائیان‪ ،‬وزیـر دارایـی‪ ،‬پرسـید‪:‬‬ ‫ـ ‪ ...‬بنــده چــون م ‌یدانــم آقــای گلشــائیان توجهــی بــه عرایــض‬ ‫بنـده نم ‌یکننـد‪ ،‬تمنـا م ‌یکنـم ایـن سـؤالات را کـه بنـده کـرد‌هام‪،‬‬ ‫‪195‬‬

‫حسین مکی‪1378 - 1290( ،‬ش)‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫نماینده تهران در مجلس شورای ملی‬ ‫یادداشـت کننـد و جـواب بدهنـد‪.‬‬ ‫ـ وزیـر دارایـی‪ :‬شـما کـه تـا سـاعت دوی بعـد از نصـف شـب حـرف‬ ‫م ‌یزنیـد‪ ،‬مجـال بدهیـد تـا بنـده جـواب بدهـم‪.‬‬ ‫ـ سـؤال اول بنـده ایـن اسـت کـه بـا توجـه بـه حـق ‪ ۲۰‬درصـد کـه‬ ‫مـا در منافـع شـرکت نفـت سـهیم هسـتیم‪ ،‬آیـا شـرکت حـق دارد‬ ‫هـر مقـدار مـواد نفتـی و بـه هـر قیمـت و بـه هرکـس بفروشـد؟‬ ‫اگــر جــواب مثبــت اســت‪ ،‬چــون شــرکت نفــت مــواد نفتــی را‬ ‫تقریبـاً مفـت و بـه مقـدار معتنابهـی بـه دولـت انگلیـس می‌فروشـد‬ ‫(دریـاداری انگلیـس) و از ایـن راه بـه منافـع احتمالـی مـا خسـارت‬ ‫م ‌یزنــد‪ ،‬تکلیــف چیســت؟ در قــرارداد الحاقــی‪ ،‬چــه پی ‌شبینــی‌ای‬ ‫بـرای جلوگیـری از ایـن موضـوع کرد‌هایـد؟ البتـه ایـن هیـچ جوابـی‬ ‫نـدارد‪.‬‬ ‫سـؤال دوم‪ ،‬آیـا وزارت دارایـی اطـاع دارد کـه شـرکت از سـال ‪۱۹۳۳‬‬ ‫تـا بـه حـال چنـد میلیـون تـن مـواد نفتـی بـه دولـت انگلیـس و بـه‬ ‫چـه قیمـت فروختـه‌اسـت؟ و تفـاوت نـرخ آزاد بـا نـرخ فـروش بـه‬ ‫دولـت انگلیـس چقـدر اسـت؟ و اگـر ایـن معامـات بـه نـرخ متـداول‬ ‫و معمولـی بـازار دنیـا بـود‪ .‬بابـت سـهم منافـع ایـران چقـدر بایـد بـه‬ ‫مــا م ‌یرســید؟‬ ‫ســؤال ســوم‪ ،‬آیــا بــه خاطــر شــما رســیده‌اســت کــه بــا شــرکت‬ ‫صحبـت کنیـد تـا نـرخ فـروش مـواد نفتـی در ایـران از نـرخ فـروش‬ ‫مـواد مشـابه بـه دریـاداری انگلسـتان زیادتـر نباشـد؟‬ ‫سـؤال چهـارم‪ ،‬بـا توجـه بـه اینکـه از تاریـخ انعقـاد قـرارداد ‪ ۱۹۳۳‬تـا‬ ‫کنـون‪ ،‬همیشـه نـرخ طـا در بازارهـای آزاد دنیـا ترقـی کـرده‌ اسـت‬ ‫و هیـچ اثـری هـم مشـاهده نم ‌یشـود کـه جلـوی ایـن ترقـی گرفتـه‬ ‫خواهـد شـد‪ ،‬چـه علتـی دارد کـه ح ‌قالامتیـاز را بـه طـای قابـل‬ ‫فــروش در بازارهــای آزاد دنیــا نم ‌یگیریــد؟ چــرا بایــد حقــوق مــا‬ ‫تابـع مقـررات مصنوعـی مالـی دنیـا باشـد کـه ایـن مقـررات البتـه‬ ‫توسـط و بـه نفـع دول بـزرگ وضـع م ‌یشـود؟‬ ‫سـؤال پنجـم‪ ،‬چـرا تن‌شـماری را کـه مبنـای احتسـاب قسـمتی از‬ ‫حـق مـا اسـت‪ ،‬بـر حسـب نفتـی کـه از دهانـه چـاه خـارج می‌شـود‬ ‫و کنتــرل آن بســیار ســهل و صحیــح اســت‪ ،‬حســاب نم ‌یکنیــد؟ و‬ ‫بــر خــاف روش معمــول‪ ،‬در کلیــه نقــاط دنیــا تن‌شــماری از روی‬ ‫صـادرات و فـروش اسـت کـه هـم نفلـه و سـوخت‌شـدن دارد و هـم‬ ‫کنتـرل آن عمـ ًا بـرای مـا میسـر نیسـت؟‬ ‫‪196‬‬

‫سال ‪1329‬‬ ‫سـؤال ششـم‪ ،‬آیـا شـما از متـن قـرارداد منعقـد بیـن شـرکت نفـت‬ ‫انگلیــس و ایــران بــا شــرکت اســتاندارد اویــل امریکایــی راجــع‬ ‫بــه فــروش مقــدار معتنابهــی نفــت خــام در مــدت بیســت ســال‬ ‫اطــاع داریــد؟ و آیــا م ‌یدانیــد کــه بــه چــه قیمــت ایــن نفــت را‬ ‫فروخت ‌هانــد؟ و اگــر ایــن قیمــت از قیمــت فــروش بــازار آزاد روز‬ ‫کمتـر باشـد‪ ،‬چگونـه تـا بـه حـال زیـان مـا جبـران شـده یـا بعـداً‬ ‫جبــران خواهــد شــد؟ و آیــا بــرای کوتا‌هکــردن دســت امریکای ‌یهــا‬ ‫از نفــت بلوچســتان‪ ،‬ایــن مقــدار نفــت بــه قیمــت بســیار ارزانــی‬ ‫فروختــه نشــده‌اســت؟‬ ‫ســؤال هفتــم‪ ،‬بــرای جلوگیــری از صــدور نفــت خــام ایــران چــه‬ ‫اقدامـی کرده‌ایـد؟ آیـا شـما اطـاع داریـد کـه بـرای تصفیـه نفـت‬ ‫ایـران‪ ،‬ه ‌ماکنـون در خـارج از ایـران شـرکت دسـت بـه سـاختمان‬ ‫تصفی ‌هخان ‌ههــای معظــم و پرقیمتــی زده‌اســت؟ بــرای جلوگیــری از‬ ‫ایـن موضـوع‪ ،‬در قـرارداد جدیـد چــه پی ‌شبینـی کرده‌ایـد تـا کار‬ ‫بـرای کارگـران ایرانـی تهیـه و سـرمایه در ایـران بـه مصـرف برسـد؟‬ ‫سـؤال هشـتم‪ ،‬چـه سیاسـتی باعـث شـد کـه شـما بـر خـاف نامـه‬ ‫خـود بـه آقـای نخسـ ‌ت وزیـر مبنـی بـر مخالفـت بـا مـواد قـرارداد‬ ‫الحاقـی‪ ،‬تغییـر رویـه دادیـد؟‬ ‫سـؤال نهـم‪ ،‬آیـا شـرکت نفـت در انتخـاب همـکاران و مشـاوران شـما‬ ‫در دو‪ ،‬سـه مـاه اخیـر اعمـال نفـوذی کـرد‌ه اسـت یـا خیـر؟‬ ‫ســؤال دهــم‪ ،‬چــرا ســاختمان یــک تصفی ‌هخانــه بــزرگ توســط‬ ‫شــرکت در بنــدر معشــور متوقــف شــد؟‬ ‫دکتر بقائی‪ :‬برای اینکه در خارج بسازند‪ ،‬آقا! این سؤال ندارد‪.‬‬ ‫ســؤال یازدهــم‪ ،‬تعریــف ذخیــره عمومــی چیســت؟ و اگــر معنــی‬ ‫آن بـه جـز مجمـوع تمـام ذخایـر اسـت‪ ،‬پـس مبنـای تقسـیم ایـن‬ ‫ذخایـر و تعییـن آنهـا چیسـت و ثابـت اسـت یـا بـه دلخـواه شـرکت‬ ‫قابـل تغییـر اسـت؟‬ ‫سـؤال دوازدهـم‪ ،‬چـرا حـال کـه ارکان قـرارداد ‪ ۱۹۳۳‬متزلـزل شـده‬ ‫‌اسـت‪ ،‬شـما ای ‌نهمـه اصـرار داریـد کـه قـرارداد الحاقـی ناقـص آن‬ ‫را بـه مجلـس و ملـت تحمیـل کنیـد؟‬ ‫‪197‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫جیکاک و زمین‌های هفتگل‬ ‫‪ ۴‬مرداد‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫تو که مهر علی در دلته‬ ‫جلسـه دوم كميسـيون ویـژه نفـت بـا موضوع بررسـی كفايـت دولـت رز ‌مآرا‬ ‫نفت ملی سی چنته‬ ‫بـراي رسـيدگي بـه ماجـرای نفـت و اينكـه آيـا ايـن دولـت نيـز همـان‬ ‫سياسـ ‌تهاي دولـت سـاعد را دنبـال خواهـد کـرد یـا نـه‪ ،‬برگـزار شـد‪.‬‬ ‫تاری ‌خنویســان شــرکت بریتیــش‬ ‫پترولیــوم بــه واکاوی مأموریــت و‬ ‫‪ 18‬شهریور‬ ‫نقــش قدرتمنــد جیــکاک در رواج‬ ‫آسماری‬ ‫خراف ‌ههــای مذهبــی میــان عشــایر‬ ‫بختیــاری علاقــه‌ای نداشــتند‪.‬‬ ‫دولــت ایــران قطعــه زمینــی را در منطقــه آســماری بــرای حفــر چــاه‬ ‫ســند پیــش رو نشــانگر پادرمیانــی‬ ‫شــماره ‪ 1‬در مقابــل پرداخــت بهــا بــه شــرکت نفــت انگلیــس ‪ -‬ایــران‬ ‫جیـکاک بـرای خریـد زمیـن عشـایر‬ ‫و افزایـش قـدرت اجتماعـی‌ او اسـت‪.‬‬ ‫واگــذار کــرد‪.‬‬ ‫او از ســوی شــرکت نفــت انگلیــس‬ ‫ـ ایــران مأموریــت خنثی‌ســازی‬ ‫‪ 27‬شهريور‬ ‫اندیشـۀ ملـی‌شـدن نفـت در ایـران‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫را داشـت‪ .‬او که در میانسـالی ریشـی‬ ‫كميسـيون ویـژه نفـت بـه نخسـت وزيـري بـرای تأخیـر در ارائـه نظـر‬ ‫انبــوه داشــت و عصــا در دســت بــا‬ ‫دولـت دربـارۀ قـرارداد الحاقـي اعتـراض کـرد و ‪ 10‬روز بـه دولـت فرصـت‬ ‫لهجــه بختیــاری فارســی حــرف‬ ‫داد‪ ،‬نظــر خــود را دربــارۀ لایحــه گــس ـ گلشــائیان ابــراز کنــد وگرنــه‬ ‫مـ ‌یزد‪ ،‬بـا عشـایر زندگـی م ‌یکـرد‪،‬‬ ‫دولـت اسـتیضاح خواهـد شـد‪.‬‬ ‫در جشــ ‌نها ‌ی عروســی و عزایشــان‬ ‫حاضــر م ‌یشــد‪ .‬داســتان م ‌ینوشــت‬ ‫جلسـه سـوم كميسـيون ویـژه نفـت بـا موضـوع بازخواسـت نماينـده▪‬ ‫دولـت بـرای نفرسـتادن اسـناد مـورد نيـاز كميسـيون برگـزار شـد‪.‬‬ ‫و شــعبده‌بازی ماهــر بــود‪.‬‬ ‫‪ 3‬مهر‬ ‫اصل سند را در پایان فصل مشاهده کنید‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه چهــارم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع مطالعــۀ بیشــتر و‬ ‫تصمی ‌مگیـری دربـارۀ تصوي ‌بکـردن يـا نکـردن قـرارداد الحاقـي برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 5‬مهر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه پنجـم كميسـيون ویـژه نفـت بـا موضـوع تحديـد كار كميسـيون و‬ ‫بحـث دربـاره مطالعـات اسـناد چنـد دهـ ‌ه گذشـته برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 12‬مهر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه ششــم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع اســتيضاح دولــت بــا‬ ‫برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 17‬مهر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه هفتــم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع انتقــاد از درز اخبــار‬ ‫جلسـات بـه بیـرون از کمیسـیون‪ ،‬انتقـاد از منافـع ب ‌یشـمار انگلیـس از‬ ‫‪198‬‬