تقویم تاریخ صنعت نفت ایران - جلد اول

‫‪ 1298‬شمسی ‪ 1919 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 650 ،‬هزار و ‪ 324‬لیره‬ ‫)درآمدهای نفتی براساس کتاب تاریخ بی پی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪(370‬‬ ‫مكلیـن تـاك گـزارش خـود را کـه هرگـز در ایـران منتشـر نشـد‪▪،‬‬ ‫بـه دولـت ايـران ارائـه داد‪ .‬او در ایـن گـزارش بـا صراحـت گفتـه بـود‬ ‫کــه شــركت نفــت حقــوق حقــه دولــت را از ح ‌قالامتيــاز‪ ،‬بــه طــور‬ ‫کامـل نـداده و ‪ 535‬هـزار ليـره كمتـر پرداختـه اسـت‪ .‬در آن سـال‪،‬‬ ‫درآمـد ارزي نفتـي ايـران‪ ،‬نيـم ميليـون ليـره اسـترلينگ بـود‪.‬‬ ‫آرميتــاژ اســميت (‪ )Smith Armitaj‬طــرح حــل اختــاف و▪‬ ‫تعبيرنامـه دارسـي را كـه شـركت نفـت بـا آن موافـق بـود‪ ،‬بـه امضـای‬ ‫دولـت ایـران رسـاند‪.‬‬ ‫‪ 17‬مرداد‬ ‫میـرزا حسـن‌خان وثوق‌الدولـه‪ ،‬رئیس‌الـوزرا‪ ،‬در غیـاب مجلـس‪ ،‬قـرارداد‬ ‫بیـن دولـ ‌ت ایـران و انگلسـتان‪ ،‬موسـوم بـه قـرارداد ‪ ،1919‬را امضـا کـرد‪.‬‬ ‫هنـگام امضـای قـرارداد‪ ،‬نماینـده دولـت انگلسـتان در ایـران ‪ 130‬هـزار‬ ‫لیــره بــه وثو ‌قالدولــه‪ ،‬نصرت‌الدولــه و صارم‌الدولــه پرداخــت‪ .‬ایــن مبلــغ‬ ‫برابـر بـا ‪ 400‬هـزار تومـان بـود کـه نیمـی از آن نصیـب وثوق‌الدولـه و‬ ‫باقـی میـان دو وزیـر تقسـیم شـد‪.‬‬ ‫‪ 18‬مرداد‬ ‫وثوق‌الدولــه در یــک اعلامیــه امضــای قــرارداد بیــن ایــران و انگلیــس را‬ ‫فـاش کـرد‪ .‬طبـق ایـن قـرارداد‪ ،‬مالیـه و قشـ ‌ون ایـران زیـر نظـر معلمـان‬ ‫‪49‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫انتشــار قــرارداد ایــران و انگلیــس‪،‬‬ ‫و فرماندهــان انگلیــس قــرار می‌گرفــت و قشــون‪ ،‬ژاندار ‌مهــا و قزا ‌قهــا‬ ‫مخالفـت و موافقـت مـردم و جرایـد‬ ‫متحدالشــکل شــدند‪ .‬همچنیــن‪ ،‬دولــت انگلیــس ‪ 2‬میلیــون لیــره (هــر‬ ‫را برانگیخــت‪ ،‬روزنام ‌ههــا بــه انتقــاد‬ ‫لیــره ‪ 3‬تومــان) بــه ایــران وام داد‪ .‬دولــت انگلســتان در پــی امضــای‬ ‫از آن پرداختنــد و انجم ‌نهــا و‬ ‫قــرارداد ‪ 9‬آگوســت‪ ،‬بــه وثو ‌قالدولــه‪ ،‬رئی ‌سالــوزرا‪ ،‬نصر ‌تالدولــه فیــروز‪،‬‬ ‫نشســ ‌تهایی در تأییــد یــا رد‬ ‫وزیــر امــور خارجــه و اکبرمیــرزا صارم‌الدولــه‪ ،‬وزیــر مالیــه‪ ،‬امتیازاتــی‬ ‫قــرارداد بــر پــا شــد‪.‬‬ ‫ماننــد پناهندگــی سیاســی در بریتانیــای کبیــر را داد‪.‬‬ ‫‪ 6‬شهریور‬ ‫ایران و بلوک شرق‬ ‫دولــت شــوروی در یــک اعلامیــ ‌ه خطــاب بــه «رنجبــران و دهقانــان‬ ‫ایـران»‪ ،‬همـۀ قراردادهـای ایـران و روسـیه و قـرارداد ایـران و انگلیـس را‬ ‫باطــل خوانــد‪.‬‬ ‫‪ 7‬شهریور‬ ‫چیچریــن (‪ ،)Chicherin‬کمیســر خارجــی شــوروی و نریمــان اوف‪،‬‬ ‫کمیســر امــور مســلمانان جنــوب شــرقی آســیا‪ ،‬در یــک بیانیــه پــس‬ ‫از نکوهــش سیاســت رژیــم تــزاری روســیه در ایــران‪ ،‬از انعقــاد قــرارداد‬ ‫آگوســت ‪ 1919‬م بیــن ایــران و انگلیــس بــه تنــدی انتقــاد و حکومــت‬ ‫ایــران را متهــم کردنــد کــه ایــران را بــه بریتانیــا فروختــه اســت‪.‬‬ ‫‪ 18‬شهریور‬ ‫وزیـر مختـار امریـکا در ایـران از سـوی دولتـش بـه انعقـاد قـرارداد ‪▪9‬‬ ‫آگوسـت ‪ 1919‬م بیـن ایـران و انگلیـس بـه شـدت اعتـراض کـرد‪.‬‬ ‫کاکــس (‪ ،)Cox‬وزیــر مختــار انگلیــس در ایــران‪ ،‬در پاســخ بــه▪‬ ‫مطبوعــات و مخالفــان در اعلامیــه‌ای گفــت‪« :‬غــرض اصلــی از قــرارداد‬ ‫کـه دولتیـن انعقـاد آن را لازم دانسـت ‌هاند‪ ،‬اسـتقلال کامـل دولـت ایـران‬ ‫و تهیـه وسـایل توانایـی و اقتـدار آن دولـت بـرای حفـظ و برقـراری نظـم‬ ‫و امنیـت در داخـل و بـرای دفـع مخاطـرات مـرزی و بالاخـره در جهـت‬ ‫تهیـه وسـایل ترقـی و تکامـل مملکـت ایـران بـوده اسـت‪»...‬‬ ‫‪ 1‬مهر‬ ‫در تهـران‪ ،‬بـه دعـوت سیدحسـن مـدرس و امـام جمعـه خوئـی تجمعـی‬ ‫پرشـور بـر ضـد قـرارداد و بـا هـدف لغـو آن شـکل گرفـت‪.‬‬ ‫‪50‬‬

‫سال ‪1298‬‬ ‫‪ 23‬مرداد‬ ‫مقال ‌های از نشريه كاوه‬ ‫معادن نفت بختیاری‬ ‫پارسـال‪ ،‬همیـن ایـام بـود کـه در شـمارۀ ‪« 27‬کاوه» مقاله‌ای تحـت عنوان‬ ‫فـوق بـه نظـر خواننـدگان خـود رسـاندیم و در خصـوص اهمیـت معـادن‬ ‫مذکــور شــرحی نگاشــتیم‪ .‬اکنــون بــاز بــه مناســبت جلســه عمومــی‬ ‫مدیـران «شـرکت نفـت انگلیـس و ایـران» کـه در ‪ 23‬جمادی‌الاخـره ایـن‬ ‫سـال (‪ )1337‬در لنـدن انعقـاد یافتـه اسـت‪ ،‬در ایـن مـورد شـرحی از روی‬ ‫مندرجــات مجلــه انگلیســی «شــرق نزدیــک» مــورخ ‪ 24‬جمادی‌الآخــره‬ ‫همیــن ســال می‌نویســیم و بــرای مزیــد بصیــرت‪ ،‬خواننــدگان را بــه‬ ‫مقالــه شــماره ‪ 27‬کاوه و کتــاب «گنــج شــایگان» (صفحــات ‪ 14‬و ‪-70‬‬ ‫‪ 72‬و ‪ )109-107‬حوالــت می‌کنیــم‪ .‬مجلــس مدیــران در تاریــخ مذکــور‬ ‫در فــوق در تحــت ریاســت «چارلــس گرینــوی» در عمــارت بریتانیــک‬ ‫هـوز در کوچـه «گریـت وینچسـتر اسـتریت» در لنـدن انعقـاد یافـت‪ .‬ایـن‬ ‫مجلـس نهمیـن مجلسـی اسـت کـه پـس از ایجـاد شـرکت نفـت انگلیـس‬ ‫و ایـران منعقـد شـده اسـت‪ .‬در ظـرف سـال مذکـور (از جمادی‌الاخـره‬ ‫‪ 1336‬تـا ‪ 17‬جمادی‌الاخـره ‪ )1337‬بـر سـرمایه نقـدی شـرکت مبلغـی‬ ‫افـزوده شـده اسـت کـه بالـغ بـر ‪ 6‬میلیـون و ‪ 950‬هـزار لیـره انگلیسـی‬ ‫اسـت‪ .‬یـک میلیـون و ‪ 750‬هـزار لیـره از ایـن مبلـغ را دولـت انگلیـس‬ ‫پرداختـه و ‪ 2‬میلیـون و ‪ 800‬هـزار لیـره از ایـن بابـت نشـر اسـهام تـازه و‬ ‫‪ 2‬میلیـون و ‪ 400‬هـزار لیـره دیگـر از بابـت سـرمایه شـرک ‌تهایی اسـت‬ ‫کـه بـا شـرکت نفـت انگلیـس و ایـران شـریک شـده‌اند‪.‬‬ ‫کار معــادن مزبــور خیلــی بــالا گرفتــه و دایــره آمــوزش بســیار وســعت‬ ‫یافتــه اسـت‪ ،‬چنانکـه نفــع خالــص خر ‌جدررفتــه شـرکت مزبـور کــه در‬ ‫ســال ‪ 1334-1333‬فقـط ‪ 16‬هـزار و سـال بعـد از آن ‪ 344‬هـزار لیـره‬ ‫انگلیسـی بـود‪ ،‬در سـال مذکـور در فـوق یعنـی ‪ 1337-1336‬بالـغ بـه‬ ‫یـک میلیـون و ‪ 516‬هـزار و ‪ 994‬لیـره شـده اسـت‪ .‬در صورتـی کـه ‪800‬‬ ‫هــزار تــا یــک میلیــون لیــره هــم بــه عنــوان ســرمایه احتیاطــی کنــار‬ ‫گذاشــته‌اند‪.‬‬ ‫یــک قســمت ایــن عایــدات مداخــل کشــتی‌های متعلــق بــه شــرکت‬ ‫اســت کــه در ســال مزبــور بــرای امــور جنگــی اســتعمال شــده اســت‪.‬‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس و ایـران در سـال مزبـور پـس از آنکـه از منافـع‬ ‫خالــص خــود بعضــی حســاب‌های عق ‌بافتــاده خــود را پرداخــت‪779 .‬‬ ‫هــزار و ‪ 708‬لیــره باقــی مانــد کــه بیــن شــرکاء از قــرار صــدی هشــت‬ ‫‪51‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫قسـمت گردیـد‪.‬‬ ‫چشـم ‌ههای نفتـی کـه تـا بـه حـال بـکار افتـاده‪ ،‬می‌توانـد در سـال بـه‬ ‫مقـدار ‪ 30‬کـرور خـروار (‪ 10‬کـرور تـن) نفـت بدهـد‪.‬‬ ‫عــاوه بــر چشــم ‌ههای کنونــی‪ ،‬چشــمه‌های تــازه‌ای در حوالــی پیــدا‬ ‫شــده کــه امیــد کامــل اســت در آینــده منبــع فوایــد بســیار گــردد‪،‬‬ ‫مخصوصـا کـه حـالا بـه جـای بخـار‪ ،‬قـوه بـرق بـرای اخـراج نفـت و سـایر‬ ‫اعمــال لازمــه بــکار بــرده می‌شــود کــه هــم مخارجــش کمتــر اســت و‬ ‫هـم حاصلـش بیشـتر‪.‬‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس و ایـران در سـال مذکـور در فـوق نزدیکـی شـهر‬ ‫آیســوانی‪ ،‬واقــع در ســاحل شــرقی جزیــره انگلســتان‪ ،‬در شــمال خلیــج‬ ‫بریسـتول‪ ،‬شـروع بـه سـاختن تصفی ‌هخانـه‌ای نمـوده کـه از تصفی ‌هخانـه‬ ‫عبــادان بزر ‌گتــر خواهــد بــود و محصولاتــش بیشــتر‪ .‬ایــن تصفی ‌هخانــه‬ ‫بــرای بــازار خــود انگلســتان خواهــد بــود و معلــوم اســت از ایــن راه‬ ‫محصـولات مزبـور بـه قیمـت نسـبه ارزانـی بدسـت خواهـد آمـد‪.‬‬ ‫شــرکت مزبــور در صــدد اســت کــه بــر لول ‌ههایــی کــه عجالــه موجــود‬ ‫اســت و چشــم ‌ههای نفــت میــدان نفتــون (یــا معــدن نفتــون) را واقــع‬ ‫در ســر راه مــال امیــر و شوشــتر در س ‌هفرســنگ‌‌ونیمی جنــوب شــرقی‬ ‫شوشـتر و ‪ 47‬فرسـنگی شـمال شـرقی محمـره بـا تصفیه‌خانـ ‌های کـه در‬ ‫جزیــره عیــدان در مصــب شــط‌العرب و رود کارون ســاخته شــده اســت‪،‬‬ ‫مربـوط می‌نمایـد‪ ،‬یـک لولـه ‪ 4‬گرهـی (‪ 10‬اینـچ) تـازه‌ای نیـز بیفزایـد‪.‬‬ ‫کشــتی‌های کنونــی شــرکت بنــا بــه اظهاراتــی کــه از طــرف مدیــر‬ ‫ســاب ‌قالذکر در مجمــع عمومــی ‪ 23‬جمادی‌الاخــره ‪ 1337‬شــد ‪486‬‬ ‫هــزار خــروار گنجایــش دارنــد و شــرکت کشــتی‌های دیگــری ســفارش‬ ‫داده کــه ‪ 450‬هــزار خــروار گنجایــش خواهنــد داشــت‪.‬‬ ‫شــرکت مزبــور درصــدد ایجــاد قانونــی اســت راجــع باعانــه و مواجــی‬ ‫کـه بـ ‌ه اجـزا و کارکنـان شـرکت داده خواهـد شـد‪ ،‬در موقعـی کـه ایـن‬ ‫اشــخاص بــه مناســبت پیــری پــس از مــدت معیــن از کار کنــاره بایــد‬ ‫بگیرنـد یـا آنکـه مـورد صدمـه‌ای واقـع شـوند کـه دیگـر نتواننـد کار کنند‪.‬‬ ‫ایـن قانـون در حـق کلیـه اجـزای انگلیسـی‪ ،‬از مـرد و زن و بعضـی اجـزای‬ ‫غیرانگلیسـی مجـری خواهـد شـد و وقتـی کـه اجـزا و کارکنـان مزبـور‬ ‫بمیرنــد هــم بنــا بایــن قانــون وظیفــه‌ای در حــق خانــواده آنهــا مقــرر‬ ‫خواهــد گردیــد‪ .‬هیئت‌مدیــره اصــول ایــن قانــون را قبــول نمــوده و تــا‬ ‫موقــع مجمــع عمومــی مذکــور در فــوق بیشــتر از هــزار و ‪ 500‬نفــر از‬ ‫کارکنـان شـرکت اظهـار نمـوده بودنـد کـه حاضرنـد شـرایط قانـون تـازه‬ ‫‪52‬‬

‫سال ‪1298‬‬ ‫را قبـول نماینـد‪.‬‬ ‫رئیـس مجمـع شـرح مفصلـی بیـان می‌کنـد در خصـوص اینکـه شـرکت‬ ‫نفـت انگلیـس و ایـران خدمـات عمـده بـه دول ‌تهـای ائتـاف در مـدت‬ ‫ایـن جنـگ نمـوده و در فتـح و ظفـری کـه در پایـان نصیـب آنهـا گردیـد‪،‬‬ ‫تــا حــدی شــرکت دارد و مخصوصــا در کار بین‌النهریــن کمــک بســیار‬ ‫نمــوده و در ایــن مــورد می‌گویــد کــه مــن نمی‌خواهــم اظهــار عقیــده‬ ‫نمایــم کــه مســئله بی ‌نالنهریــن تــا چــه حــد بــه فتــح قطعــی کمــک‬ ‫کـرد‪ .‬همیـن‌ قـدر می‌گویـم کـه بـدون پیشـرفت در آنجـا ترتیبـات مـا‬ ‫در مشــرق بــه کلــی رنــگ دیگــری می‌گرفــت‪.‬‬ ‫در آخــر مجلــس‪ ،‬رئیــس مشــارالیه شــرحی تعریــف و تمجیــد از‬ ‫هیئ ‌تمدیــره و کارکنــان شــرکت می‌نمایــد و در ضمــن از آقــای‬ ‫عبدالعلـی خـان صدی ‌قالسـلطنه (پسـر مرحـوم حاجـی‌ محمدحسـی ‌نخان‬ ‫صدرالدولـه اصفهانـی) مأمـور دولـت ایـران در معـادن نفـت مزبـور اظهـار‬ ‫تشـکر می‌نمایـد و خیلـی اظهـار تأسـف می‌نمایـد کـه ایشـان چـون از‬ ‫طـرف دولـت ایـران بـه سـفارت واشـنگتن منتخـب شـد‌هاند‪ ،‬مجبـوراً از‬ ‫مأموریتــی کــه تــا بــه حــال داشــت ‌هاند‪ ،‬کنــاره می‌گیرنــد‪ ،‬ولــی بــرادر‬ ‫ایشــان‪ ،‬آقــای فریدالســلطنه‪ ،‬بــه جــای ایشــان منصــوب گردید‌هانــد و‬ ‫قــول داد‌هانــد کــه بــه همــان رویــه بــرادر خــود عمــل نمــوده و ســعی‬ ‫وافـی در راه منافـع شـرکت و دولـت متبوعـه خودشـان مبـذول دارنـد‪.‬‬ ‫‪53‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 8‬اسفند‬ ‫مقاله نشريه كاوه‬ ‫شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا‬ ‫روزنامــه تیمــس مورخــه ‪ 8‬ربیــع الاول ‪( 1338‬غــره دســامبر ‪1919‬‬ ‫میــادی) مقالــه مفصلــی در خصــوص عملیــات شــرکت نفــت انگلیــس‬ ‫و ایــران در ســال قــوی ئیــل ‪ 1337‬و ‪ 1338‬می‌نویســد کــه متضمــن‬ ‫مطالـب مفیـده اسـت و از آنجایـی کـه در شـماره‌های دوره قدیـم کاوه تـا‬ ‫بـه حـال چندی ‌نبـار در خصـوص شـرکت مزبـور مقالاتـی نوشـته شـده‬ ‫بـود‪ ،‬اکنـون نیـز محـض مزیـد بصیـرت خواننـدگان راجـع بـه عایـدات‬ ‫معــادن نفــت معــدن تفتــون (یــا معــادن نفــت بختیــاری) کــه امــروزه‬ ‫یکـی از منابـع مهـم ثـروت ملکـی ایـران بـه شـمار می‌آیـد‪ ،‬از مضمـون‬ ‫مندرجــات مقالــه مزبــوره تیمــس مختصــری می‌نویســیم‪.‬‬ ‫منافـع خالـص شـرکت در سـال مزبـور عبـارت بـوده اسـت از ‪2010805‬‬ ‫لیـره انگلیسـی در صورتـی کـه سـه سـال قبـل از آن یعنـی در لـوی ئیـل‬ ‫‪ 1333-1334‬فقــط ‪ 16‬هــزار لیــره بــوده اســت‪ ،‬یعنــی در عــرض ســه‬ ‫سـال ‪ 125‬برابـر شـده اسـت (عایـدات مزبـور کـه بـه نـرخ قبـل از جنـگ‬ ‫در تبدیـل بقـرآن بالـغ بـه ‪ 12‬میلیـون تومـان می‌شـود‪ ،‬یـک ربـع هـم‬ ‫از تمـام عایـدات دولتـی ایـران بیشـتر اسـت) و ایـن در صورتـی اسـت کـه‬ ‫هنـوز خیلـی اسـباب کار شـرکت مزبـور ناقـص اسـت و بـه همیـن جهـت‬ ‫شــرکت می‌خواهــد بــرای اینکــه بتوانــد مقاصــد خــود را اجــرا نمایــد‪،‬‬ ‫سـرمایه خـود را زیـاد نمـوده و تـا ‪ 20‬میلیـون لیـره انگلیسـی برسـاند‬ ‫و مبلـغ ‪ 600‬هـزار لیـره اسـهام از آن بنـا بـوده در همـان دومیـن دهـه‬ ‫ربیـ ‌عالاول ‪ 1338‬بـه مقـام فـروش گذاشـته شـود و البتـه تـا بحـال تمـام‬ ‫شـده اسـت‪ .‬در خصـوص مبلـغ خسـارتی کـه شـرکت مطالبـه می‌کنـد‪،‬‬ ‫معلــوم می‌شــود هنــوز مذاکــرات نتیجــه‌ای نبخشــوده اســت‪ .‬شــرکت‬ ‫مزبـور کـه تـا سـال قـوی ئیـل از قـرار ‪ 6‬و ‪ 8‬درصـد منفعـت بصاحبـان‬ ‫اســهام خـود داده بــود‪ ،‬در ســال مزبــور ‪ 10‬درصــد داده اســت‪ .‬صاحـب‬ ‫مقالـه در روزنامـه تیمـس می‌نویسـد کـه شـرکت نفـت مذکـور همـواره‬ ‫کوشـش می‌کنـد کـه دسـتور خـود را بـه انجـام رسـاند و فقـره عمـده‬ ‫نقشــه خیالــی وی ایــن اســت کــه شــرکت مزبــور از شــرک ‌تهای نفــت‬ ‫اول درجـه دنیـا گـردد‪.‬‬ ‫‪54‬‬

‫‪ 1299‬شمسی ‪ 1920 /‬میلادی‬ ‫مســجد رنگونــي هــا در آبــادان‬ ‫ســاخته شــد‪ .‬مســلمانان برمــه اي‬ ‫درآمد نفت‪ 468 ،‬هزار و ‪ 718‬لیره‬ ‫در زمينــي کــه شــرکت واگــذار‬ ‫کـرد اقـدام بـه احـداث مسـجدي در‬ ‫جـان كدمـن (‪ )John Cadman‬بـه سـمت مسـئول فنـي شـرکت نفـت‬ ‫انگلیـس ـ پرشـیا انتخـاب شـد‪.‬‬ ‫کنــاره ســاحل ارونــد کردنــد‪.‬‬ ‫ســبک معمــاري مســجد الهــام‬ ‫‪ 15‬مهر‬ ‫گرفتــه از فرهنــگ آســياي جنــوب‬ ‫مصد ‌قالسـلطنه‪ ،‬وزیـر عدلیـه کـه ایالـت فـارس را بـه قصـد تهـران تـرک‬ ‫شــرقي اســت‪ .‬مســجد بــا فاصلــه‬ ‫می‌کــرد‪ ،‬بــا تقاضــای مــردم شــیراز و موافقــت مشــیرالدوله‪ ،‬رئی ‌سالــوزرا‪،‬‬ ‫کمــي از پالايشــگاه و در نزديکــي‬ ‫والـی فـارس شـد و امـور حکومـت را از دایـی خـود‪ ،‬فرمانفرما‪ ،‬تحویـل گرفت‪.‬‬ ‫اداره بخشـداري و سـينما‪ ،‬در بخـش‬ ‫◌ آبان‌‬ ‫غربــي کانــال آب ســاخته شــد‪.‬‬ ‫دولـت‌ انگلسـتان‌ نماينـد‌ه‌شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا را بـرای مذاكر‌ه‬ ‫بــا مقامــا ‌ت ايرانــ ‌ي دربــارۀ‌ دريافــ ‌ت امتيــاز نفــت‌ در ايــالات‌ خراســان‌ و‬ ‫آذربايجـا ‌ن ـ كـه‌ جـزء امتيـاز خوشـتاريا بـه شـمار نمی‌رفـت ـ بـه تهـران‬ ‫فرســتاد؛ امــا ه ‌مزمــان وزيرمختــار امريــكا در تهــرا ‌ن از دولــ ‌ت ايــرا ‌ن‬ ‫خواســ ‌ت هرگونــ ‌ه مذاكــر‌ه دربــار‌ه نفــت‌ شــمال‌ را تــا ورود نماينــدگان‌‬ ‫شـرك ‌تهاي‌ امريكايـ ‌ي بـه‌ تعويـق‌ انـدازد تـا ايـن‌ شـرك ‌تها بتواننـد در‬ ‫برابرشـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا‌ از فرصتـي‌ برابـر بـراي‌ كسـب‌ امتيـاز‬ ‫برخـوردار شـوند‪.‬‬ ‫◌ آذر‬ ‫تواف ‌قنامــه معــروف آرمیتــاژ اســمیت بیــن نماینــده دولــت ایــران و‬ ‫شــرکت نفــت انگلیــس ـ پرشــیا منعقــد شــد‪.‬‬ ‫‪ 3‬اسفند‬ ‫کودتای سید ضیاءالدین طباطبایی و رضا شاه‬ ‫صد نفر از رجال و سیاستمداران در این روز و فردای آن دستگیر شدند‪.‬‬ ‫‪55‬‬

‫کودتای سیاه در سپید‌هدم سوم اسفند ‪ 1299‬به فرماندهی رضا خان میرپنج به وقوع پیوست‪ .‬شهر تهران تصرف شد‪ ،‬نزدیک به صد نفر از رجال و‬ ‫سیاستمداران دستگیر شدند‪ ،‬سیدضیاء طباطبائی به نخست‌وزیری منصوب شد‪.‬‬

‫‪ 1300‬شمسی ‪ 1921 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 585 ،‬هزار و ‪ 290‬لیره‬ ‫دوميــن خــط لولــه نفــت خــام بــه قطــر ‪ 12‬اينــچ در مســير▪‬ ‫مسجدســليمان تــا آبــادان احــداث شــد‪.‬‬ ‫سـفير ايـران در امريـكا بـا شـركت «اسـتاندارد اویـل نيوجرسـي»▪‬ ‫(‪ )Standard Oil of New Jersey‬بـراي گرفتـن امتيـاز نفـت در‬ ‫ايـران مذاكـره کـرد‪.‬‬ ‫تــا قبــل از ســال ‪ 1300‬ش‪ ،‬شــرکت نفــت انگلیــس ـ پرشــیا▪‬ ‫ارتباطـات کاری خـود را بـا دولـت ایـران از طریـق سـفارت انگلیـس در‬ ‫تهـران ح ‌لوفصـل می‌کـرد‪ ،‬امـا پـس از اسـتقرار نمایندگـی شـرکت‬ ‫در تهـران در سـال ‪ 1300‬ش‪ ،‬تما ‌سهـای میـان دولـت و شـرکت بـه‬ ‫طــور مســتقیم برقــرار می‌شــد‪.‬‬ ‫در آبـادان‪ ،‬فعالیـت دسـتگاه‌هاي جديـد تصفيـه آغـاز و تـا پایـان▪‬ ‫سـال ‪ 3‬ميليـون تـن نفـت تصفيـه‌شـد‪.‬‬ ‫‪ 27‬فروردین‬ ‫ســید ضیاءالدیــن‪ ،‬رئی ‌سالــوزرا‪ ،‬در اعلامیــ ‌های دربــارۀ لغــو «قــرارداد‬ ‫‪ 1919‬م» اعـام کـرد کـه دولـت انگلسـتان بـه طـور کتبـی بـا الغـای‬ ‫قــرارداد موافقــت کــرده اســت‪.‬‬ ‫‪ 7‬اردیبهشت‬ ‫رضــا خــان‪ ،‬ســردار ســپه‪ ،‬بــه فرمــان رئیس‌الــوزرا بــه وزارت جنــگ‬ ‫منصــوب شــد‪.‬‬ ‫‪ 10‬اردیبهشت‬ ‫ژنــرال آیــرون ســاید (‪ ،)Ironside‬فرمانــده قــوای انگلیــس در ایــران و‬ ‫همـۀ نیروهـای انگلیسـی و هنـدی خـاک ایـران را تـرک کردنـد‪.‬‬ ‫‪57‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫قانــون اعطــای امتیــاز معــادن‬ ‫‪ 14‬خرداد‬ ‫نفــت شــمال بــه کمپانــی‬ ‫سقوط کابینه سید ضیا (کابینه کودتا) و آغاز نخست‌وزیری قوام‬ ‫«اســتاندارد اویــل»‬ ‫قـوام قصـد داشـت‪ ،‬نفـت شـمال را بـه یـک شـرکت امریکایـی واگـذار‬ ‫مــاده اول‪ :‬مجلــس شــورای ملــی‬ ‫واگــذاردن امتیــاز اســتخراج نفــت‬ ‫کنـد‪.‬‬ ‫را در ایــالات آذربایجــان و خراســان‬ ‫و گیــان و اســترآباد و مازنــدران‬ ‫◌ تیر‬ ‫بــه کمپانــی «اســتاندارد‌اویــل» یــا‬ ‫کمپانــی معتبــر مســتقل امریکایــی‬ ‫قــوام بــه حســین عــاء کــه وزیرمختــار ایــران در لنــدن بــود‪ ،‬دســتور‬ ‫دیگــری بــه شــرایط ذیــل تصویــب‬ ‫داد یــک شــرکت امریکایــی بــرای نفــت شــمال پیــدا کنــد تــا پــای‬ ‫می‌کنــد ‪.‬‬ ‫امریکایی‌هــا بــه صنعــت نفــت بــاز و قــدرت انگلیــس مهــار شــود‪.‬‬ ‫پاورقـی‪ :‬مـواد ‪ ۱‬و ‪ ۵‬ایـن قانـون بـه‬ ‫موجـب قانـون اصلاحیـه مصـوب ‪۲۵‬‬ ‫◌ شهریور‬ ‫جـوزا ‪ ۱۳۰۱‬بـه طریـق فـوق اصـاح‬ ‫و مـواد ‪ ۱‬و ‪ ۵‬سـابق کـه نسـخ شـده‬ ‫کشــمکش بــر ســر نفــت شــمال در مجلــس و مطبوعــات ادامــه یافــت‪.‬‬ ‫گرو‌ههــای سیاســی و شــخصیت‌ها یکدیگــر را بــه رشــو‌هگرفتن و تبانــی‬ ‫بـه قـرار‌ذیـل اسـت‪:‬‬ ‫متهـم می‌کردنـد و هـرروز خبـری تـازه شـایع می‌شـد کـه نخسـت‌وزیر‬ ‫الـف‪ .‬مـدت ایـن امتیـاز بیـش از ‪50‬‬ ‫یــا نماینــدگان مجلــس از شــرک ‌تهای نفتــی پــول گرفت ‌هانــد‪.‬‬ ‫سـال نخواهـد بـود‪.‬‬ ‫‪ 29‬آبان‌‬ ‫ب‪ .‬حقــوق دولــت بیشــتر از صــدی‬ ‫‪ 10‬کلیـه نفـت و مـواد نفتـی اسـت‬ ‫نفت شمال‬ ‫کــه کمپانــی از چا‌ههــا خــارج‬ ‫قــرارداد امتيــاز اســتخرا ‌ج و بهر‌هبــردار ‌ي از نفــ ‌ت شــما ‌ل ايــرا ‌ن بــرای‌‬ ‫می‌کنــد‪ ،‬قبــل از آنکــه هرگونــه‬ ‫پنجـاه سـا ‌ل بـا شـركت‌ امريكايـي‌ «اسـتاندارد اويـل» امضـا شـد‪ .‬دولـ ‌ت‬ ‫قـوا ‌م كـ ‌ه از كارشـكن ‌يهاي‌ دول ‌تهـاي‌ شـورو ‌ي و انگلسـتا ‌ن بيـم‌ داشـت‪،‬‬ ‫خرجــی بــر آن تعلــ ‌ق گیــرد‪.‬‬ ‫ج‪ .‬شــرایط دیگــر ایــن امتیــاز از‬ ‫قـرارداد را بـا‌ فوريـت‌ بـه مجلـس‌ شـورا ‌ي ملـ ‌ي ارائـه داد‪.‬‬ ‫قبیــل تســعیر [نر ‌خگــذاری] ســهم‬ ‫دولــت در صورتــی کــه دولــت‬ ‫‪ 30‬آبان‬ ‫صــاح بدانــد و طــرز تأدیــه آن و‬ ‫طـرز نظـارت دولـت ایـران در عوایـد‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫‌کمپانــی و شــرایط ابطا ‌لکننــده‬ ‫امتیــاز و ســایر شــرایط لازم بــرای‬ ‫تلاش قوام براي اعطاي امتياز نفت شمال به استاندارد اويل امريكا‬ ‫حفــظ حقــوق دولــت و مملکــت را‬ ‫بــا کوشــش‌ قــوام بــرای حمایــت از شــرکت اســتاندارد اویــل امریــکا‪،‬‬ ‫دولــت تهیــه و پــس از توافــق نظــر‬ ‫بــا کمپانــی مزبــور بــه مجلــس‬ ‫مجلــس شــورای ملــی مصوبــ ‌های در پنــج مــاده تصویــب کــرد‪.‬‬ ‫‌شـورای ملـی پیشـنهاد خواهـد کـرد‪.‬‬ ‫د‪ .‬کمپانـی «اسـتاندارد اویـل» یـا هر‬ ‫◌ آذر‬ ‫یــک از کمپانی‌هــای امریکایــی کــه‬ ‫مـورد قبـول واقـع شـود‪ ،‬نمی‌توانـد‬ ‫سـفارت انگلیـس در یادداشـتی بـه وزارت امـور خارجـه اعـام کـرد‪▪،‬‬ ‫بــه هی ‌چوجــه ایــن امتیــاز را بــه‬ ‫دولــت انگلیــس بــه لایحــۀ واگــذاری نفــت شــمال بــه یــک شــرکت‬ ‫امریکایــی بــه شــدت اعتــراض دارد‪.‬‬ ‫امتیازنامه نفت خوشتاریا‪ ،‬تبعه روس‪ ،‬در مجلس لغو شد‪▪.‬‬ ‫‪ 11‬آذر‬ ‫خبرگـزارى رويتـر‪ ،‬لنـدن‪« :‬امتيـاز نفـت شـمال سـابقاً متعلـق بـه دولـت‬ ‫گرجســتان بــود و اخيــراً شــركت نفــت ايــران ـ انگليــس امتيــاز نفــت‬ ‫شـمال ايـران را خريـداری و شـركت نفـت شـمال ايـران را تأسـیس كـرده‬ ‫‪58‬‬

‫سال ‪1300‬‬ ‫هیـچ دولـت یـ‌ا کمپانـی یـا شـخصی‬ ‫انتقــال بدهــد و همچنیــن شــراکت‬ ‫اسـت‪ .‬دولـت ايـران بی‌اعتباربـودن امتيـازات را صريحـاً اخطـار و سـعى‬ ‫بــا ســرمای ‌هداران دیگــر منــوط بــه‬ ‫کـرد‪ ،‬مشـتريان جديـدى پيـدا كنـد‪ .‬مجلـس ايـران تصويـب نمـود كـه‬ ‫تصویــب مجلــس شــورای ملــی‬ ‫امتيـازات بـه شـرکت نفـت اسـتاندارد واگـذار شـود‪ ،‬امـا شـرکت امتيـازات‬ ‫را قبـول نكـرد تـا تحقيقـات بـه عمـل آيـد‪ .‬اسـتاندارد و شـرکت نفـت‬ ‫ایــران اســت‪.‬‬ ‫ايــران ـ انگليــس از راه دوســتانه موضــوع را در تحــت مباحثــه دوســتانه‬ ‫پاورقــی‪ :‬کمپانــی «اســتاندارد‬ ‫اویــل» نمی‌توانــد بــه هیــچ وجــه‬ ‫آورد‌هانـد‪».‬‬ ‫ایــن امتیــاز را بــه هیــچ دولــت یــا‬ ‫کمپانـی یـا شـخصی انتقـال بدهـد و‬ ‫‪ 12‬آذر‬ ‫همچنیـن‌شـراکت بـا سـرمایه‌داران‬ ‫کدمـن عـازم امریـکا شـد تـا بـه شـرکت اسـتاندارد اویـل تفهیـم کنـد‬ ‫دیگــر منــوط بــه تصویــب مجلــس‬ ‫کــه حــق لول ‌هکشــی از نفــت شــمال بــه خلیــج فــارس را ندارنــد‪ ،‬زیــرا‬ ‫شــورای ملــی ایــران اســت‪.‬‬ ‫بــر اســاس امتیــاز دارســی‪ ،‬لول ‌هکشــی بــه خلیج‌فــارس در انحصــار‬ ‫رعای ‌تنکــردن ایــن مــاده باعــث‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس ـ ایـران اسـت‪ .‬ایـن کار تأثیرگـذار کدمـن‪ ،‬شـرکت‬ ‫ســقوط امتیــاز از درجــه اعتبــار‬ ‫اسـتاندارد اویـل را بـر آن داشـت تـا بـا شـرکت نفـت انگلیـس ـ ایـران‬ ‫خواهــ ‌د بــود‪.‬‬ ‫بـرای امتیـاز نفـت شــمال مشـارکت کنـد‪.‬‬ ‫‪ ١٣‬آذر‬ ‫نفت شمال‪ ،‬سياست خارجى و دولت احمد قوام‬ ‫هنگامــی کــه احمــد قــوام از اقــدام انگليســ ‌ىها بــراى منصرف‌كــردن‬ ‫يـا حداقـل مشـاركت بـا شـركت امريكايـى اسـتاندارد اويـل باخبـر شـد‪،‬‬ ‫تـا ‌ش خـود را بـراى آوردن شـركت «اسـتاندارد اويـل» بـه صنعـت نفـت‬ ‫ايـران بی‌نتیجـه می‌دیـد‪ .‬بنابرایـن‪ ،‬نامـ ‌هاى بـرای حسـين عـا نوشـت و‬ ‫ضمـن گلـ ‌ه‪ ،‬از دولـت امريـكا خواسـت مستشـار نظامـى بـه ايـران اعـزام‬ ‫و در فـروش تجهيـزات نظامـى كمـك كنـد‪.‬‬ ‫‪ 17‬آذر‬ ‫نفت شمال‬ ‫احمـد قـوام‪ ،‬نخسـت وزيـر‪ ،‬در تلگرامـی بـه حسـين عـاء‪ ،‬سـفير ايـران‬ ‫در امريــكا‪ ،‬از اقــدام انگليســ ‌ىها بــرای رد حضــور شــركت «اســتاندارد‬ ‫اويـل» امريـكا اظهـار تأسـف‌كـرد‪.‬‬ ‫‪ 20‬آذر‬ ‫نفت شمال‬ ‫تلگــرام احمــد قــوام بــه حســين عــاء‪« :‬انگليســ ‌ىها شــهرت داد‌هانــد‬ ‫كــه شــرکت اســتاندارد [امريــكا] امتيــاز نفــت شــمال را قبــول نكــرده‪،‬‬ ‫اميـدوارم ايـن خبـر صحـت نداشـته باشـد‪... .‬اگـر وجـه فـورى نرسـد‪،‬‬ ‫مجبـور بــه اسـتعفا خواهـم بـود‪».‬‬ ‫‪59‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫بخشــی از نامــه قــوام بــه‬ ‫‪ 23‬آذر ‬ ‫حســین عــا‪:‬‬ ‫دولت قطع‌نامه‌ای در بی‌اعتباری امتیاز خوشتاریا صادر کرد‪▪.‬‬ ‫«امــروز اطــاع حاصــل شــد كــه‬ ‫ایران و بلوک شرق‬ ‫شــرکت اســتاندارد اويــل درصــدد‬ ‫در جلسـه مجلـس شـورای ملـی‪ ،‬عقـد قـرارداد رسـمی بیـن دول ‌تهـای‬ ‫اســت‪ ،‬قرارهايــى بــا شــرکت نفــت‬ ‫ایــران و شــوروی تصویــب شــد‪ .‬ایــن قــرارداد ‪ 26‬مــاده دارد و در پــی‬ ‫جنــوب بگــذارد‪ .‬تذكــر م ‌يدهــم‬ ‫تــاش مشــاورالممالک‪ ،‬ســفیر ایــران در شــوروی‪ ،‬در دولــت ســپهدار‬ ‫كــه اگــر چنيــن قــراردادى صحــت‬ ‫داشــته باشــد‪ ،‬عــاوه بــر اينكــه‬ ‫رشــتی تنظیــم شــد‪.‬‬ ‫مخالـف مـاده پنجـم اعطـاى امتيـاز‬ ‫در ایـن قـرارداد‪ ،‬بانـک اسـتقراضی روس بـا نقـود و اشـیاء و محاسـبات‬ ‫اســت‪ ،‬در افــكار عمومــى ســوء اثــر‬ ‫و امــوال منقــول و غیرمنقــول بــه ایــران واگــذار و تمــام امتیازاتــی کــه‬ ‫خواهــد گذاشــت‪... .‬نظــر بــه اينكــه‬ ‫دولـت روسـیه تـزاری و اتبـاع آن از ایـران گرفتـه بـود‪ ،‬از اعتبـار سـاقط‬ ‫صاح ‌بمنصبــان ســوئدى در ايــران‬ ‫سـوابق خوشـى نداشـته و محبوبيتى‬ ‫شـد‪.‬‬ ‫ندارنــد و بــه عــاوه پــس از آمــدن‬ ‫دولـت شـوروی راه شوسـه انزلـی بـه تهـران‪ ،‬قزویـن بـه تهـران و همـۀ‬ ‫مستشـاران ماليـه امريكايى اسـتخدام‬ ‫متعلقــات آن و همچنیــن اســکله و وســائل نقلیــه در راه ارومیــه و تمــام‬ ‫صاح ‌بمنصـب از امريـكا بـه چنديـن‬ ‫خطـوط تلگرافـی را بـه ایـران بخشـید‪ .‬دولـت شـوروی از همـۀ مطالبـات‬ ‫نظـر مرجـح اسـت و صـاح م ‌يدانـم‬ ‫خـود صـر ‌ف نظـر و کاپیتولاسـیون را لغـو کـرد‪ .‬در برابـر ایـن امتیـازات‪،‬‬ ‫تــا ميــزان ده نفــر صاح ‌بمنصــب‬ ‫دولـت شـوروی ایـن حـق را بـه خـود داد کـه در صـورت دخالت مسـلحانه‬ ‫بــراى اتامــاژور [ســتاد ارتــش]‪،‬‬ ‫یـک کشـور ثالـث در ایـران و تهدیـد مرزهـای شـوروی‪ ،‬قشـون خـود را‬ ‫قشـون و مدرسـه نظـام و متخصـص‬ ‫وارد ایـران کنـد‪ .‬علـت تأخیـر تصویـب قـرارداد در مجلـس هـم همیـن‬ ‫ايروپــان [هواپيمــا] از امريــكا‬ ‫اســتخدام شــود‪ .‬در ايــن بــاب‪،‬‬ ‫بخـش بـود کـه بـا توضیحـات دولـت شـوروی نگرانـی رفـع شـد‪.‬‬ ‫بــا شــارژدافر [كاردار] محرمانــه‬ ‫مذاكــره شــد و موافــق اســت‪ ،‬ولــى‬ ‫‪ ٢٥‬آذر‬ ‫هنـوز بـا مجلـس مذاكـره نكـرده‌ام‪.‬‬ ‫جنابعالــى بــدواً خيلــى محرمانــه در‬ ‫نفت شمال‬ ‫ايـن بـاب مذاكـره و نظريـات دولـت‬ ‫امريــكا را معلــوم نماييــد ‪...‬پــس‬ ‫اطلاعيه دولت دربارۀ لغو امتياز نفت خوشتاريا‬ ‫از صور ‌تگرفتــن امــر اســتقراض‪،‬‬ ‫«امتيـاز مزبـور چـون در غيـاب مجلـس شـوراى ملـى گرفتـه شـده‪ ،‬طبعـاً‬ ‫مقــدارى اســلحه از قبيــل تفنــگ‬ ‫ملغــى اســت و هرگونــه انتقــال و شــركت در امتيــازات مزبــور صــورت‬ ‫و تــوپ و چنــد ايروپــان و چنــد‬ ‫قانونـى نـدارد‪ .‬خوشـتاريا اساسـاً مالـك امتيـازى نيسـت تـا بتوانـد آن‌ را‬ ‫دســتگاه اتوبــوس زر‌هپــوش بــراى‬ ‫دولــت لازم اســت‪ .‬در اي ‌نبــاره بــا‬ ‫بـه غيـر واگـذار نمايـد‪».‬‬ ‫شــارژدافر مذاكــره شــد و مشــاراليه‬ ‫قـوام بـه دليـل مخالفـت بـا دريافـت‌ وا ‌م از انگليـ ‌س در مقابـ ‌ل اعطـاي‌▪‬ ‫موافــق اســت‪»...‬‬ ‫امتيـاز نفـت‌ شـمال‌‪ ،‬بـه‌ حسـي ‌ن عـاء ـ وزيرمختـار ايـرا ‌ن در واشـنگت ‌ن‬ ‫ـ دسـتور داد مذاكراتـی محرمانـ ‌‌ه بـا شـرك ‌تهاي‌ امريكايـ ‌ي بـرا ‌ي انعقـاد‬ ‫قـرارداد نفـ ‌ت شـمال‌ صـورت دهـد‪ .‬عـاء بـا مقامـات‌ شـركت‌ اسـتاندارد‬ ‫اويـل‌ و سـينكلر امريـكا رایزنـی و پيشـنهاد ايـران‌ مبنـ ‌ي بـر دريافـت‌ وام‌ و‬ ‫كمـك‌ مالـي‌ در ازا ‌ي اعطـاي‌ امتيـاز نفـت‌ شـما ‌ل را مطـرح‌ كـرد‪.‬‬ ‫‪ ١٣‬بهمن‬ ‫دولت بر شركت نفت فشار آورد که از ايرانيان استفاده کند‪▪.‬‬ ‫‪60‬‬

‫سال ‪1300‬‬ ‫فريدالســلطنه‪ ،‬كميســر نفــت ايــران‪ ،‬بــه وزارت فوايــد عامــه تلگــرام▪‬ ‫کــرد‪« :‬در اســتخدام عملجــات هنــدى و چينــى در آبــادان و ســاير‬ ‫تأسیســات بــه مديــران شــركت اعتــراض كــرد‌هام و نتيجــه نگرفتــ ‌هام و‬ ‫هــرروز در كشــمكش هســتم‪ .‬بــه بهانــه اينكــه مهنــدس و مديــر بيــن‬ ‫عملجـات ايرانـى پيـدا نماينـد‪ ،‬بـه اعتراضـات مـن جـواب رد م ‌يدهنـد‪.‬‬ ‫از دوازده هـزار عملـه كـه مشـغول كار اسـت‪ ،‬نم ‌يتـوان متوجـه شـد كـه‬ ‫پنــج هــزار و كســرى از آنهــا مدرســ ‌هديده هســتند‪».‬‬ ‫‪ ١٧‬بهمن‬ ‫دولـت ايـران دربـاره اسـتخدام پليـس عـراق در آبـادان بـه شـركت نفـت‬ ‫اعتـراض کـرد‪.‬‬ ‫ ‬ ‫‪61‬‬

‫کارگران جاده‌سازی در جاده گچ کوروغلی گچساران منطقه گچساران (آذرماه ‪)1307‬‬

‫‪ 1301‬شمسی ‪ 1922 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 593 ،‬هزار و ‪ 429‬لیره‬ ‫ظرفيت پالايش پالايشگاه آبادان به ‪ 3‬ميليون تن رسيد‪▪.‬‬ ‫اردیبهشت◌‬ ‫کارگــران هنــدی پالایشــگاه آبــادان بــرای افزایــش دســتمزد اعتصــاب‬ ‫کردنــد‪ .‬شــماری از کارگــران اعتصابــی اخــراج شــدند‪.‬‬ ‫نفت شمال‬ ‫کابینـه ایـران در دولـت د ّوم قوا ‌مالسـلطنه‪ ،‬دادن امتیاز اسـتخراج نفت شـمال‬ ‫را بـرای ‪ 50‬سـال بـه یـک شـرکت ‪ 100‬درصـد امریکایـی تصویـب کـرد‪.‬‬ ‫سـهم ایـران نیمـی از تمـام سـود ایـن امتیازنامـه پی ‌شبینـی شـد‪ .‬شـرکت‬ ‫امریکایــی «اســتاندارد اویــل»‪ ،‬کــه بــا شــرک ‌تهای «رویــال داچ شــل» و‬ ‫«انگلـو پرشـین اویـل» (‪ )Anglo Persian Oil Company‬زدوبندهـای‬ ‫پنهانــی داشــت‪ ،‬شــروط ایــران را نپذیرفــت‪ ،‬امــا شــرکت «ســینکلر»‬ ‫(‪ )Sinclair‬شــروط ایــران را پذیرفــت و یــک وام ‪10‬میلیــون‌دلاری‬ ‫بــه ایــران داد‪ .‬مذاکــره بــرای انعقــاد قــرارداد بــا ســینکلر بــه دلیــل‬ ‫کارشـکنی‌های مافیـای نفتـی تـا اواخـر سـال ‪ ۱۹۲۳‬م ادامـه یافـت و بـه‬ ‫‌نظـر می‌رسـید تـا اوایـل سـال ‪ ۱۹۲۴‬م پایـان گیـرد کـه ناگهـان رابـرت‬ ‫ایمبــری (‪ ،)Robert Whitney Imbrie‬کنســول آمریــکا در ایــران و‬ ‫نماینـده شـرکت سـینکلر‪ ،‬در تهـران بـه قتـل رسـید‪ .‬ایـن اتفاقـات بـا‬ ‫دوران ریاسـت وزرایـی سـردار سـپه هم‌زمـان بـود‪ .‬اگرچـه‪ ،‬رضـا خـان در‬ ‫ظاهـر از انعقـاد قـرارداد بـا سـینکلر ابـراز خوشـحالی می‌کـرد‪ ،‬در واقـع‬ ‫تمایلــی بــه ایــن کار نداشــت‪ .‬در ســال ‪ ۱۹۲۵‬م ـ مصــادف بــا تأســیس‬ ‫سلسـله پهلـوی ـ شـرکت «سـینکلر» از ایـران خـارج شـد‪.‬‬ ‫‪ 31‬خرداد‬ ‫مجلـس شـورای ملـی لایحـه ‪ 5‬میلیـون دلار وام از بان ‌کهـای امریکایـی‬ ‫‪63‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫را تصویـب کـرد‪.‬‬ ‫‪ 4‬مرداد‬ ‫مجلــس شــورای ملــی لایحــه اســتخدام و اختیــارات دکتــر میلســپو‬ ‫(‪ )Millspaugh‬امریکایـی را تصویـب کـرد‪ .‬سـمت میلسـپو کـه بـرای‬ ‫اداره امـور مالـی ایـران اسـتخدام شـد‪ ،‬او ریاسـت کل مالیـه ایـران بـود‪.‬‬ ‫قتـل رابـرت ایمبـری‪ ،‬کنسـول‬ ‫امریــکا و نماینــده شــرکت‬ ‫نفتــی ســینکلر‬ ‫رابــرت ایمبــری (‪ 1883‬ـ ‪،)1924‬‬ ‫نماینــده شــرکت نفتــی ســینکلر‬ ‫در تهــران‪ ،‬هنگامــی کــه از تــودۀ‬ ‫مردمــی کــه بــرای شــفاگرفتن‬ ‫جلـوی سـقاخانه شـیخ‌ هـادی جمـع‬ ‫شــده بودنــد‪ ،‬عکــس می‌گرفــت‪،‬‬ ‫یــک نفــر در آن میــان فریــاد‬ ‫کشــید‪ :‬ایــن همــان دجــال اســت‪،‬‬ ‫بکشـید ایـن ملعـون را‪ !...‬مـردم بـه‬ ‫او حملــه کردنــد و او را کشــتند‪.‬‬ ‫شـرکت سـینکلر کـه شـرکت نفـت‬ ‫انگلیــس ـ پرشــیا رقیبــش بــود‪،‬‬ ‫بعــد از مــرگ ایمبــری تمایلــی بــه‬ ‫مشــارکت در نفــت شــمال نشــان‬ ‫نــداد‪.‬‬ ‫‪64‬‬

‫چرچيــل‪« :‬اعتــراف می‌کنیــم‬ ‫کــه نفــت ايــران مــا را در جنــگ‬ ‫[جهانـی اول] پيـروز کـرد؛ حيـات‬ ‫مـا در گـرو نفـت ايـران بـود‪».‬‬ ‫‪ 1302‬شمسی ‪ 1923 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 533 ،‬هزار و ‪ 251‬لیره‬ ‫خــط آهــن كوتاهــی از درخزينــه تــا مسجدســليمان ســاخته▪‬ ‫شــد كــه حام ‌لهــای نفتــی شــركت را پــس از انتقــال از آبــادان بــه‬ ‫درخزينـه بـا وسـايل نقلیـه آبـي از رود كارون‪ ،‬سـپس بـا خـط‌آهـن‬ ‫بــه مسجدســليمان م ‌يبــرد‪.‬‬ ‫اكتشاف حوزۀ نفت‌خانه عراق‪▪.‬‬ ‫ایران و بلوک شرق‬ ‫دولـت شـوروي خوشـتاريا را بـراي ب ‌هدسـ ‌تآوردن امتیـاز در سـمنان‬ ‫و از جملـه نفـت خوريـان بـه تهـران فرسـتاد‪.‬‬ ‫فروردین◌‬ ‫دولـت انگليـس ‪ 2‬میلیـون و ‪ 200‬هـزار پونـد سـهام يك‌پونـدي شـرکت‬ ‫نفــت انگلیــس ـ پرشــیا را خريــد‪ ،‬در حالــى كــه ارزش واقعــى آن ‪16‬‬ ‫میلیـون پونـد بـود‪.‬‬ ‫چرچيـل گفـت‪« :‬شـرکت نفـت در طـول ‪ 9‬سـال‪ 650 ،‬هـزار پونـد سـود‬ ‫سـهام و درآمـد مالياتـى از نفـت بـه دسـت آورد‪ .‬مـا توانسـتیم بـراى نيروى‬ ‫دریایـی نفـت را ارزا ‌نتـر از همـه جـا بخريـم و در ایـن مـدت ‪ ٤٠‬ميليـون‬ ‫پونـد از نفـت ايـران سـود ببریـم‪ .‬اعتـراف می‌کنیـم کـه نفـت ايـران مـا را‬ ‫در جنـگ [جهانـی اول] پيـروز کـرد؛ حيـات مـا در گـرو نفـت ايـران بـود‪».‬‬ ‫‪ 23‬خرداد‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫نفت شمال و احمد قوام‬ ‫شـرایط اساسـی واگـذاری امتیـاز نفـت شـمال بـه یـک کمپانـی معتبـر مسـتقل‬ ‫امریکایـی (اتازونـی)‪ :‬مصوبـه مجلـس در ‪ ٣٢‬مـاده و بـه دو زبـان فارسـى‬ ‫‪65‬‬

‫آبادان‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫مـردم آبـادان در سـالهاي ‪ 1302‬تـا‬ ‫‪ 1305‬بــا ارســال دههــا شــکوائيه‬ ‫و فرانسـه تدویـن شـده بـود‪ .‬احمـد قـوام ايـن مصوبـه را ماننـد مصوبـه‬ ‫بــه دولــت از تخريــب منــازل و‬ ‫سـال ‪ ١٣٠٠‬ش در مقابلـه بـا قـدرت روز‌افـزون انگليـس و بـه نفـع يـك‬ ‫قمــاره هــا و احــداث کانــال هــاي‬ ‫شـركت امريكايـى بـه نـام سـينكلر‪ ،‬تهيـه کـرد‪ .‬در ایـن مصوبـه‪ ،‬حـوزه‬ ‫شــرقي و غربــي توســط شــرکت‬ ‫جغرافيايـى بـه خراسـان و آذربايجـان‪ ،‬مازنـدران و اسـترآباد‪ ،‬موسـوم بـه‬ ‫شــکايت کردنــد‪ .‬شــرکت بــه‬ ‫«قانــون چهارقطعــه» محــدود بــود‪ .‬مد ‌تزمــان ایــن امتيــاز ‪ 40‬ســال و‬ ‫نماينــده دولــت پاســخ داد ايــن‬ ‫امتيازگيرنـده موظـف بـه پرداخـت ‪ 10‬ميليـون دلار بـه عنـوان قـرض بـود‬ ‫اقدامــات در راســتاي توســعه‬ ‫و ‪ 6‬مـاه فرصـت داشـت متخصصـان خـود را بـه ايـران بفرسـتد‪ .‬جزئيـات‬ ‫محوطـه هـاي تدارکاتـي و اقدامـات‬ ‫ايـن مصوبـه در مقايسـه بـا مصوبـه پيشـين متفـاوت بـود‪ ،‬زیـرا طراحـان‬ ‫بهداشــتي اســت و مســتأجرين‬ ‫ايــن لايحــه دانــش بیشــتر و بینشــی واق ‌عگرايانه‌تــر از منافــع ملــى‬ ‫مهلـت چنـد ماهـه خواهنـد داشـت‬ ‫داشـتند‪ .‬سـرانجام‪ ،‬ايـن مصوبـه بـه دليـل كارشـكنى شـرك ‌تهاى رقيـب‬ ‫تـا بـه مـکان جديـد منتقـل شـوند‪.‬‬ ‫(شــركت انگليــس پرشــيا و اســتاندارد اويــل) و قتــل رابــرت ايمبــرى ـ‬ ‫در واقــع شــرکت در طــول چنــد‬ ‫كارمنـد سـفارت امريـكا و واسـطۀ شـركت نفـت «سـينكلر» در ماجـراى‬ ‫ســال اقــدام بــه ايجــاد دو کانــال‬ ‫شــرقي و غربــي کــرد تــا شــهر‬ ‫سـقاخانه شـيخ هـادى ـ عملياتـى نشـد و از یـاد رفـت‪.‬‬ ‫محصـور شـده و سـاخت منـزل در‬ ‫‪ 30‬خرداد‬ ‫بـوارده ازسـوي مـردم عملي نشـود‪.‬‬ ‫بديـن ترتيـب شـهر آبـادان از غرب‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫بــه دليــل پالايشــگاه و از شــرق‬ ‫مفـاد قانـون شـرایط اساسـی واگـذاری امتیـاز معـادن نفـت گیـان‬ ‫بـه دليـل زميـن هـاي بـوارده کـه‬ ‫شـرکت در صدد سـاخت تأسيسـات‬ ‫یـا مازنـدران بـه کمپانـی معتبـری از اتبـاع داخلـه‬ ‫جديـد بـود محـدود و محصـور شـد‬ ‫مـاده اول‪ :‬مجلـس شـورای ملـی بـه دولـت اجـازه می‌دهـد کـه امتیـاز‬ ‫و امــکان توســعه شــهر را بــراي‬ ‫مانع‌الغیـر اکتشـاف و اسـتخراج نفـت و مـوم و قیـر معدنـی و گاز طبیعـی‬ ‫هميشــه ناممکــن ســاخت‪ .‬بــراي‬ ‫یکـی از دو‌ ولایـت مذکـور ذیـل را ‌(گیـان یـا مازنـدران کـه تنکابـن هـم‬ ‫محاصـره شـهر‪ ،‬کانالـي در نزديکـي‬ ‫بــوارده و کانــال ديگــري در شــرق‬ ‫ضمیمـه آن اسـت) بـه کمپانـی معتبـری از اتبـاع ایـران اعطـا کنـد‪.‬‬ ‫پالايشــگاه ســاخته شــد‪ .‬ازســوي‬ ‫‌مـاده دوم‪ :‬شـرایط ایـن امتیـاز بـرای دولـت از شـرایطی کـه در قانـون‬ ‫ديگــر‪ ،‬مــردم ســاکن در بريــم‬ ‫امتیـاز نفـت مورخـه ‪ 23‬بـرج جـوزا ‪ 1302‬مصوبـه مجلـس شـورای ملـی‬ ‫غربــي را راضــي بــه کــوچ کردنــد‬ ‫تـا در احمـد آبـاد مسـکن گزيننـد‪.‬‬ ‫مقـرر شـده نبایـد‌کمتـر مسـاعد باشـد‪.‬‬ ‫احمــد آبــاد بــه تدريــج بــا نقشــه‬ ‫ماده سوم‪ :‬امتیاز مذکور باید به تصویب مجلس شورای ملی برسد‪.‬‬ ‫جديــد ســاخته شــد و پروســه‬ ‫تکميــل ســاخت وســازها بيــش از‬ ‫ ‬ ‫ده ســال طــول کشــيد‪.‬‬ ‫‪66‬‬

‫‪ 1303‬شمسی ‪ 1924 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 411 ،‬هزار و ‪ 322‬لیره‬ ‫فروردين◌‬ ‫دولـت لایحـه واگـذاری امتيـاز اسـتخراج نفـت از ايالـت هـای پن ‌جگانـه‬ ‫شـمال بـه شـركت امريكایـي سـينكلر را بـه مجلـس شـورای ملـی ارائـه‬ ‫کـرد‪.‬‬ ‫‪ ٦‬تير‬ ‫گزارش مطالعات اكتشافى در قصرشيرين‬ ‫دو زمين‌شــناس‪ ،‬گــرى (‪ )Gary‬و گودمــن (‪ ، )Goodman‬گــزارش‬ ‫مطالعــات اكتشــافى خــود را دربــاره مناطــق امــام حســن و تنگــو در‬ ‫قصرشـيرين بـه رياسـت شـركت در مسجدسـليمان ارائـه دادنـد‪ ،‬هرچنـد‬ ‫امیـد زیـادی نداشـتند کـه نفـت فشـار لازم را داشـته باشـد‪ .‬دو سـال بعـد‬ ‫كـه رضـا شـاه بـه كدمـن بـرای اكتشـاف در كرمانشـاه اصـرار مي‌كـرد‪،‬‬ ‫ايـن گـزارش همـراه بـا نقشـه توپوگرافـى بـه دربـار ارسـال شـد؛ امـا شـاه‬ ‫بــاور نمی‌كــرد‪.‬‬ ‫نتيجـه گـزارش‪« :‬جلگـه امـام حسـن بـراى عمليـات امتحانـى مناسـب‬ ‫نيسـت‪ .‬اولاً‪ ،‬گاز نفـت در آبخـوره چشـمه‌هاى نفتـى كـم اسـت؛ دومـاً‪ ،‬بـه‬ ‫دليـل كم‌مايگـى چشـمه نفتـى‪ ،‬سـوماً و بـه ایـن علـت كـه سـنگ‌هاى‬ ‫نفتـى تشـكيل سـفلى‌ترين افـق م ‌يدهنـد و تـا پنـج ميـل شـمال شـرقى‬ ‫چشــم ‌ههاى نفــت منبســط اســت؛ رابعــاً بــه دليــل فقــدان چشــمه‌هاى‬ ‫نفتــى در امتــداد شــكا ‌فهاى نقــاط مرتفــع؛ خامســاً بــه دليــل اينكــه‬ ‫زيـر مار ‌لهـاى عهـد سـونوبيان بـه ضخامـت زيـادى سـن ‌گهاى آهكـى‬ ‫بزرگـى نمايـان اسـت و ايـن بسـترها نف ‌تخيـز نيسـتند و سادسـاً اميـدى‬ ‫نمــ ‌ىرود چشــم ‌های نفتــى پايين‌تــر واقــع شــده باشــد كــه بــه طبقــه‬ ‫‪67‬‬

‫كنســول امریــکا بــرای وارثــان‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫ایمبـری ‪ 60‬هـزار دلار خو ‌نبهـا‬ ‫درخواســت و تقاضــا کــرد کــه‬ ‫كرتاســيوس صعــود نمايــد‪ ،‬زيــرا هي ‌چجــا در تختــه ســنگ‌هاى ســفلاى‬ ‫دولـت ایـران بالـغ بـر صـد هـزار‬ ‫كرتاسـيوس وضعيـت مسـاعدى بـراى نفـت مشـاهده نشـده اسـت‪».‬‬ ‫دلار اجاره کشـتی جنگـی امریکا‬ ‫‪ 26‬تیر‬ ‫را کـه قـرار بـود جنـازه ایمبـری‬ ‫مجلـس شـورای ملـی تصویـب کـرد کـه بـرای انتشـار متـن امتیازنامـه‬ ‫را بــه امریــکا ببــرد‪ ،‬بپــردازد‪.‬‬ ‫نفـت شـمال بـه شـرکت «سـینکلر» امریکایـی بـه زبـان فرانسـه اقـدام‬ ‫شـود‪.‬‬ ‫‪ 2‬مرداد‬ ‫كنسـول امریـکا بـا ذکاءالملـک فروغـی‪ ،‬وزیـر خارجـه‪ ،‬در وزارت خارجـه‬ ‫دیــدار کــرد و بــرای وارثــان ایمبــری ‪ 60‬هــزار دلار خو ‌نبهــا خواســت‪.‬‬ ‫همچنیـن‪ ،‬خاطرنشـان کـرد‪ ،‬دولـت ایـران بایـد اجـاره کشـتی جنگـی‬ ‫امریـکا را کـه بالـغ بـر صـد هـزار دلار اسـت‪ ،‬بپـردازد‪ .‬قـرار بـود‪ ،‬ایـن‬ ‫کشــتی جنــازه ایمبــری را بــه امریــکا ببــرد‪ .‬ذکاءالملــک بــا هــر دو‬ ‫پیشـنهاد موافقـت کـرد‪ .‬مدتـی بعـد‪ ،‬دولـت امریـکا از دریافـت خو ‌نبهـاء‬ ‫بـه طـور مسـتقیم صـرف نظـر کـرد و تصمیـم گرفـت ایـن وجـه در یکـی‬ ‫از بان ‌کهـای امریـکا بـه امانـت سـپرده شـود و بـا سـود آن هـر سـال سـه‬ ‫دانشـجوی ایرانـی در امریـکا تحصیـل کننـد‪.‬‬ ‫‪ 18‬آذر‬ ‫رضاخــان بــرای درمــان بــه بیمارســتان میــدان نفتــون مسجدســلیمان‬ ‫مراجعــه کــرد‪.‬‬ ‫رضاخان در مسجدسلیمان‬ ‫‪68‬‬

‫‪ 1304‬شمسی ‪ 1925 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 830 ،‬هزار و ‪ 754‬لیره‬ ‫در پــی افزایــش ســرمایه شــرکت‪ ،‬بخشــی از ذخيــره شــركت بــه▪‬ ‫ســهام تبديــل شــد و بــه انــدازه هــر دو ســهم عــادي‪ ،‬يــك ســهم‬ ‫فروختــه شــد (‪ 4‬میلیــون و ‪ 475‬هــزار ســهام يك‌ليــر ‌هاي‌)‪.‬‬ ‫خوشـتاريا شـركتي بـه نـام «شـركت سـهامي نفـت كويـر خوريـان»▪‬ ‫بـا سـرمايه ‪ 50‬ميليـون ریـال تأسـیس کـرد‪ .‬ايـن شـركت بـه منظـور‬ ‫اســتخراج نفــت خوريــان و بــر اســاس فرمانــی تشــکیل شــد کــه‬ ‫ناصرالدی ‌نشــاه صــادر کــرده بــود‪.‬‬ ‫دولـت وقـت از شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا تقاضـا كـرد‪ ،‬چنـد▪‬ ‫زمين‌شـناس مجـرب بـه سـمنان بفرسـتد تـا محرمانـه دربـاره نفـت‬ ‫كويــر خوريــان مطالعــه کننــد‪ .‬زمين‌شناســان پــس از مطالعــه و‬ ‫بررسـی‪ ،‬گـزارش دادنـد كـه در ناحيـه سـمنان نفـت نیسـت‪.‬‬ ‫سـه نفـر مهنـدس روسـي در نزديكـی سـمنان عمليـات حفـاري را▪‬ ‫آغـاز كردنـد‪.‬‬ ‫شـركت سـهامي نفـت «كويـر خوريـان» ‪ 65‬درصـد سـهام خـود را▪‬ ‫بـه بانـك روس واگـذار کـرد‪.‬‬ ‫‪ 24‬آذر‬ ‫رضاشاه در مجلس شورای ملی مراسم سوگند به جا آورد‪.‬‬ ‫‪ 30‬آذر‬ ‫سهام نفت خوريان فروخته شد‪  .‬‬ ‫‪ ١٠‬بهمن‬ ‫حفارى در خوريان‬ ‫در مجلـس‪ ،‬عبـدالله ياسـايى در پاسـخ و تكميـل اظهـارات دكتـر مصـدق‬ ‫دربــاره اعطــاى امتيــازات معــادن از ســوی ناصرالديــن شــاه ـ بــه ويــژه‬ ‫‪69‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫امتيـاز نفـت خوريـان ـ بـه حفـارى ‪ 3‬حلقـه چـاه ایـن ناحیـه از سـمنان‬ ‫اشــار ‌ه کــرد‪« :‬در دوفرســخى جنــوب شــرقى ســمنان‪ ،‬معــدن نفتــى‬ ‫اسـت در نیم‌فرسـخی مزرعـه خوریـان کـه یـک طـرف آن هـم‪ ،‬مزرعـه‬ ‫حاج ‌ىآبــاد اســت‪ .‬فعــ ًا ‪ 3‬چــاه نفــت کنــده شــده و آن چا‌ههــا هــم از‬ ‫طـرف مرحـوم صنی ‌عالدولـه توسـط آقـاى میـرزا علـی خـان بصیـر معـادن‬ ‫حفـر شـده‪ ...‬عملیاتـى هـم کـه در ایـن معـادن شـده اسـت‪ ،‬هیچ‌کـدام‬ ‫نکرد‌هانـد‪ ،‬مگـر صنيع‌الدولـه در دورة مشـروطه بـه وسـیله مرحـوم بصیـر‬ ‫معـادن کــه از طــرف مرحـوم صنيع‌الدولــه مخـارج کـرده‌ و رفت ‌هانــد آن‬ ‫چا‌ههـا را کـه الآن موجـود اسـت‪ ،‬حفـر کرد‌هانـد‪( ...‬همهمـ ‌ه نماینـدگان)»‬ ‫نشریه نفت مگزین با نام نفت ایران یا نشریه‬ ‫اپوک در لندن به زبان انگلیسی منتشر‬ ‫می‌شد‪.‬‬ ‫‪70‬‬

71

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫آثار به‌جامانده از نفت خوریان‪ ،‬سمنان‬ ‫‪72‬‬

‫‪ 1305‬شمسی ‪ 1926 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ ،‬یک میلیون و ‪ 400‬هزار لیره‬ ‫‪ 31‬اردیبهشت‬ ‫سرجان کدمن‬ ‫(‪1877-1941‬م)‪ ،‬او در ابتــدا بــه‬ ‫تفاهم بر سر اختلافات‬ ‫متـن تأییدشـده از سـوی شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا و دولـت ایـران‬ ‫عنــوان مشــاور فنــی بــه شــرکت‬ ‫بـر سـر ‪ 10‬موضـوع مـورد اختـاف از سـوی شـرکت انگلیـس ـ پرشـیا‬ ‫نفــت انگلیــس ـ پرشــیا ملحــق‬ ‫بـه نخسـت وزیـر ایـران ارائـه شـد‪ .‬اعضـای انگلیسـی ایـن مذاکره سـرجان‬ ‫شــد و در ســال‌های ‪ 1927‬تــا‬ ‫کدمـن‪ ،‬ژاکـس (‪ ،)Jacks‬یانـگ (‪ )Young‬و مسـتر فرلـی (‪)Fairley‬‬ ‫‪1941‬م‪ ،‬ریاســت شــرکت را بــر‬ ‫و اعضــای ایرانــی آن وزرای فوائــد عامــه و دارایــی و میلســپو بودنــد‪.‬‬ ‫عهــده داشــت‬ ‫موضوعاتـی کـه بـر سـر آن بـه‌تفاهـم‌ رسـیدند عبـارت بـود از‪:‬‬ ‫‪ .1‬حق سهم دولت ایران‬ ‫‪ .2‬اراضی انتقالی‬ ‫‪ .3‬فروش محصولات نفتی‬ ‫‪ .4‬مطالعات زمی ‌نشناسی‬ ‫‪ .5‬احداث جاده دزفول تا خرم‌آباد‬ ‫‪ .6‬نفت سمنان‬ ‫‪ .7‬آموزش ابتدایی‬ ‫‪ .8‬آموزش عالی و تعلیمات فنی‬ ‫‪ .9‬شهرداری آبادان‬ ‫‪ .10‬جمعیت شیر و خورشید سرخ‬ ‫‪ ٢٥‬خرداد‬ ‫شـركت نفـت گزارشـى از مطالعـات اكتشـافى دربـاره منطقـه امـام حسـن‪،‬‬ ‫تنگـو و دانه‌كوشـك در قصرشـيرين كـه نفـت زیـادی نـدارد‪ ،‬بـا امضـای‬ ‫فرلـى‪ ،‬بـه دربـار فرسـتاد‪ .‬رضـا شـاه دربـاره اكتشـاف نفـت و توسـعه در‬ ‫ايـن منطقـه قبـ ًا بـه كدمـن اصـرار کـرده بـود‪ ،‬امـا انگليسـ ‌ىها در ایـن‬ ‫‪73‬‬

‫نشان شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫از سال ‪ 1299‬تا ‪ 1305‬ش‬ ‫زمینـه نااميـد بودنـد‪ .‬كدمـن بـراى متقاعدكـردن شـاه‪ ،‬همـۀ گزار ‌شهـا‬ ‫را بــه دربــار فرســتاد‪ .‬رضــا شــاه در ســا ‌لهای بعــد (قــرارداد‪،)١٣١٢‬‬ ‫درآمـد نفتـی دولـت از ‪ 23‬درصـد▪‬ ‫موضـوع نفـت و پالايشـگاه كرمانشـاه را بـراى چندمي ‌نبـار مطـرح کـرد و‬ ‫بــه ‪ 51‬درصــد رســيد کــه ایــن‬ ‫سـرانجام‪ ،‬كدمـن بـراى جلـب خاطـر شـاه بـه آن تـن‌داد‪.‬‬ ‫میــزان بــ ‌ه طــور ميانگيــن‪ ،‬حــدود‬ ‫‪ 15‬آبان‬ ‫‪ 30/5‬درصــد درآمــد دولــت را در‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫ايــن دوره تشــكيل داد‪.‬‬ ‫قانــون اجــازه اســتخدام دو نفــر متخصــص زمی ‌نشــناس از آلمــان و‬ ‫مذاكــرات بيــن دولــت ايــران و▪‬ ‫یـک نفـر متخصـص نفـت از امریـکا‬ ‫مـاده اول‪ :‬مجلـس شـورای ملـی بـه وزارت فوایـد عامـه اجـازه می‌دهـد‬ ‫شـركت نفـت انگليـس بـراي اصـاح‬ ‫کـه بـرای تهیـه مقدمـات احـداث را‌هآهـن‪ ،‬دو نفـر عالـم معدن‌شـناس‬ ‫معايــب امتيــاز دارســي آغــاز شــد‪.‬‬ ‫آلمانـی کـه یکـی از‌آنهـا متخصـص معرفـ ‌تالارض و دیگـری متخصـص‬ ‫تجزیــه مــواد معدنــی باشــد و همچنیــن یــک نفــر متخصــص نفــت‪ ،‬از‬ ‫مديـران روسـي شـركت خوريـان▪‬ ‫اهالـی ممالـک متحـده امریـکای شـمالی را‌اسـتخدام کنـد تـا بـه مطالعـه‬ ‫وضعیـت معـادن مکشـوفه زغال‌سـنگ و آهـن در تمـام مملکـت و معـادن‬ ‫بــه دولــت ايــران پيشــنهاد دادنــد‬ ‫نفـت و کشـف معـادن جدیـد مشـغول شـده‪ ،‬اسـتعداد‌ معـادن مزبـور و‬ ‫بخشــی از ســهام را بــه فرانســوي‌ها‬ ‫کیفیـت جنـس و مخـارج تقریبـی اسـتخراج علمـی آنهـا را تعییـن کننـد‪.‬‬ ‫واگـذار کنـد تـا آنهـا سـرمايه‌گذاری‬ ‫تبصــره‪ :‬تخصــص و تجربــه متخصصــان مزبــور را بایــد وزارت یــا ادارات‬ ‫کننـد و كارشـناس بفرسـتند و كار را‬ ‫توسـعه دهنـد‪ .‬دولـت پذيرفـت و بـا‬ ‫مربوطــه دولتــی آلمــان و امریــکا تصدیــق کننــد‪.‬‬ ‫شـركت نفـت «پتـرو فينـا» فرانسـه‬ ‫مـاده دوم‪ :‬حداکثـر مـدت اسـتخدام متخصصـان نامبـرده ‪ 3‬سـال خواهـد‬ ‫مذاکـره را آغـاز کـرد‪.‬‬ ‫بو د ‪.‬‬ ‫‌مـاده سـوم‪ :‬بـرای حقـوق و مخـارج متخصصـان مزبـور و خریـد اسـباب و‬ ‫متــه حفــاري نخســتين چــاه▪‬ ‫ماشـین‌آلات و ادوات و سـایر مخـارج لازمـه‪ ،‬اعتبـاری بـه مبلـغ ‪‌150‬هـزار‬ ‫پازنـان‪ ،‬در جنـوب شـرقي آغاجـاري‪،‬‬ ‫تومـان از محـل وجـوه انحصـار قنـد و چـای اعطـا می‌شـود‪.‬‬ ‫بــه جــاي نفــت بــه گاز طبيعــي‬ ‫مـاده چهـارم‪ :‬وزارت فلاحـت و تجـارت و فوایـد عامـه و وزارت مالیـه‪ ،‬هـر‬ ‫یـک در حـدود اختیـارات خـود مأمـور اجـرای ایـن قانـون خواهنـد بـود‪.‬‬ ‫برخــورد کــرد‪.‬‬ ‫‌ایـن قانـون کـه مشـتمل بـر ‪ 4‬مـاده اسـت‪ ،‬در جلسـه پانزدهـم آبا ‌نمـاه‬ ‫ی ‌کهـزار و سـیصد و پنـج شمسـی بـه تصویـب مجلـس شـورای ملـی‬ ‫رسـید‪.‬‬ ‫سیدمحمد تدین‪ ،‬رئیس مجلس شورای ملی‬ ‫‪74‬‬

‫‪ 1306‬شمسی ‪ 1927 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 1 ،‬میلیون و ‪ 412‬هزار لیره‬ ‫(درآمدهای نفتی براساس کتاب پنجاه سال نفت ایران‪ ،‬مصطفی فاتح‪ ،‬ص‪)291‬‬ ‫حـوزه نفتـي هفتـگل در ‪ 58‬كيلومتري جنوب شـرقي مسجدسـليمان▪‬ ‫كشــف شد‪.‬‬ ‫در ایــن زمــان‪ ،‬بخــش اعظــم اســتخراج نفــت ايــران بــه صــورت▪‬ ‫فــراورده درمی‌آمــد و صــادر مي‌شــد و فراورد‌ههــاي نفتــي کشــور‬ ‫فقــط در خوزســتان بــه فــروش مي‌رســيد‪ ،‬بــه ایــن صــورت کــه‬ ‫تاجــران نفــت را از خوزســتان بــه بقيــه نقــاط منتقــل می‌کردنــد و‬ ‫مي‌فر و ختنــد ‪.‬‬ ‫سا ‌لهاي ‪ 1304‬تا ‪ 1926( 1306‬تا ‪ 1928‬م)‪:‬‬ ‫ميـرزا عيسـی خـان فيـض‪ ،‬نماينـده و كمیسـر دولـت در شـركت▪‬ ‫نفـت و مسـئولان شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا بـرای رفـع اختـاف‬ ‫بـا هـم مذاكـره کردنـد کـه ب ‌ينتيجـه بـود‪.‬‬ ‫فروردین◌‬ ‫جــان کدمــن بــه جــای گرینــوی (‪ )Green Way‬بــه ریاســت شــرکت‬ ‫نفـت انگلیـس ‪ -‬پرشـیا منصـوب شـد‪ .‬او در سـال‌های ‪ 1284‬تـا ‪1287‬‬ ‫ش در ترینيـداد (‪ )Trinidad‬بـازرس معـادن بـود و در سـال ‪ 1287‬ش‪،‬‬ ‫اســتاد دانشــگاه بیرمنــگام در رشــتۀ فنــاوری معــدن و صنعــت شــد‪ .‬او‬ ‫در ســال ‪ 1297‬ش بــه عضویــت کمیتــه سیاســت نفتــی ســلطنتی و در‬ ‫ســال ‪ 1300‬ش بــه اســتخدام شــرکت نفــت انگلیــس ـ پرشــیا درآمــد‬ ‫و بــا حمایــت دولــت انگلیــس‪ ،‬ابتــدا بــه ســمت مدیرعامــل‪ ،‬ســپس در‬ ‫سـال ‪ 1304‬ش نای ‌برئیـس شـرکت و سـرانجام‪ ،‬در سـال ‪ 1306‬ش‪ ،‬بـه‬ ‫ریاسـت شـرکت منصـوب شـد‪.‬‬ ‫‪75‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫توليدجهانىنفت‬ ‫کدمـن شـخصیتی اجتماعـی داشـت و از رویارویـی بـا خبرنگاران اسـتقبال‬ ‫سال ‪ 145 :١٩٢٥‬میلیون و ‪883‬‬ ‫می‌کــرد‪ .‬مقــالات و ســخنرانی‌های متعــدد و شــرکت در کنفران ‌سهــای‬ ‫بی ‌نالمللــی‪ ،‬از او چهــره‌ای علمــی‌ و مطبوعاتــی در اذهــان عمومــی‬ ‫هزار و ‪ 673‬تن‬ ‫سـاخته بـود‪ .‬مهم‌تریـن حادثـه زندگـی حرفـه‌ای او‪ ،‬لغـو قـرارداد دارسـی‬ ‫سـال ‪ 150 :١٩٢٦‬میلیون و ‪771‬‬ ‫و چالـش بـا رضاشـاه بـود‪.‬‬ ‫هزار تن‬ ‫‪ ٧‬تير‬ ‫سـال ‪ 169 :١٩٢٧‬میلیون و‬ ‫ميلســپو‪ ،‬رئيــس كل ماليــه‪ ،‬دربــاره لايحــه جديــدى كــه بــه مجلــس‬ ‫‪ 121‬هزار تن‬ ‫ارسـال كـرده بـود‪ ،‬بـه وزيـر ماليـه هشـدار داد و اشـاره کـرد کـه بـه دليل‬ ‫كاهـش قيمـت نفـت كـه ناشـى از افزايـش توليـد نفـت در امريكاسـت‪،‬‬ ‫پي ‌شبينــى مي‌شــود حــدود ‪ 2‬كــرور تومــان كســر درآمــد نفتــى در‬ ‫‪١٣٠٧‬ش بــه وجــود آیــد‪.‬‬ ‫‪ ٣٠‬تير‬ ‫وزارت ماليـه بـه دربـار اطـاع داد بـه دليـل كاهـش درآمدهـای نفتـى‪،‬‬ ‫نم ‌يتــوان بودجــه وزارت دربــار را افزايــش داد‪.‬‬ ‫‪ 13‬مهر‬ ‫مجلس شورای ملی‪ ،‬قانون مالیات راه و بنزین و نفت را تصویب کرد‪.‬‬ ‫‪ ٢٢‬بهمن ‬ ‫محمدحسـن بديـع‪ ،‬كنسـول ايـران در بصـره‪ ،‬گـزارش داد کـه شـركت‬ ‫نفـت جنـوب چنـد پليـس عراقـى را بـراى كار در پالايشـگاه آبـادان بـه‬ ‫ایـران آورده اسـت‪.‬‬ ‫‪ ٦‬اسفند‬ ‫انتصاب مصطفى فاتح و گرينهوس‬ ‫ژاكــس‪ ،‬مديــر مقيــم شــرکت نفــت انگلیــس ـ پرشــیا‪ ،‬در نامــ ‌هاى بــه‬ ‫نخسـت وزيـر ايـران‪ ،‬مصطفـى فاتـح را بـه معاونـت اداره تهـران شـركت‬ ‫نفـت منصـوب و گرينهـوس (‪ )Green House‬را بـه سـمت رياسـت اداره‬ ‫تهـران (ماننـد گذشـته) و كفيـل شـركت (هنگامـى كـه ژاكـس در تهـران‬ ‫نيسـت) معرفـى کـرد‪ .‬سـاختمان اداره شـركت نفـت انگليـس ـ پرشـیا در‬ ‫تهـران‪ ،‬نزديـك ميـدان مشـق [فردوسـى كنونـى] بـود‪ .‬مصطفـى فاتـح‬ ‫در تأسـیس اداره توزيـع نفـت در تهـران و اسـتان‌هاى شـمالى و مركـزى‬ ‫نقشـى كليـدى داشـت‪ .‬انگليـس نیـز بـه دنبـال کاهـش صـادرات نفـت‬ ‫روسـيه بـه ايـران بـود‪ .‬خرابـى و ناامنـى راه جنـوب بـه شـمال و صـادرات‬ ‫نفـت بـه انگليـس و هنـد‪ ،‬علـت اصلـى توزي ‌عنشـدن نفـت ايـران بـراى‬ ‫ايرانيــان بــود‪ .‬كاهــش قيمــت جهانــى نفــت بــه دليــل افزايــش توليــد‬ ‫نفـت امريـكا نیـز دليـل ديگـر ایـن رویکـرد سياسـى بـود‪.‬‬ ‫‪76‬‬

‫سال ‪1306‬‬ ‫تعداد اتومبيل و موتورسیکلت‬ ‫سال ‪ 251 :١٩٢٥‬میلیون و ‪548‬‬ ‫‪ ٢٢‬اسفند‬ ‫اخراج كارگران و ناآرامى در آبادان‬ ‫هزار و ‪ 94‬دستگاه‬ ‫ژاكـس‪ ،‬مديـر مقيـم شـركت نفـت‪ ،‬بـه تيمـور تـاش‪ ،‬وزيـر دربـار‪ ،‬دربـارة‬ ‫سال ‪ 26 :١٩٢٦‬میلیون و ‪126‬‬ ‫علـت اخـراج کارگـران و بـروز ناآرامـی در آبـادان پاسـخ داد‪« :‬الان پسـت‬ ‫آبــادان رســيده و بــا عجلــه ايــن نامــه را م ‌ينويســم‪ .‬اتمــام كار برخــى‬ ‫هزار و ‪ 777‬دستگاه‬ ‫قســمت‌ها موجــب اخــراج كارگــران مــازاد شــده و مســتر الكينگتــون‬ ‫سال ‪ 29 :١٩٢٧‬میلیون و ‪601‬‬ ‫(‪ )Elkington‬رئیـس كل آبـادان [پالایشـگاه و تأسیسـات جانبـی] بـه‬ ‫مـن گـزارش داده‪ ،‬قريـب دو هـزار كارگـر در آبـادان بيـكار و مشـاراليه‬ ‫هزار و ‪ 921‬دستگاه‬ ‫بــا حكمــران خوزســتان مذاكــره نمــوده تــا عــده‌اى از آنــان در را‌هآهــن‬ ‫مشـغول شـوند‪ .‬البتـه‪ ،‬مسـتحضريد بيـكارى چـه زمينـه مسـاعدى بـراى‬ ‫تبليغـات خطرنـاك تهيـه كـرده و عـده‌اى در خوزسـتان تنهـا قصدشـان‬ ‫توليـد اغتشـاش اسـت‪ .‬عـده‌اى در مقابـل اداره اسـتخدام مـا در آبـادان‬ ‫اجتمـاع کـرده و بـا نظـر خصومـت‪ ،‬اداره مزبـور را سـن ‌گباران كرد‌هانـد‪».‬‬ ‫‪ ٢٦‬اسفند‬ ‫كاهش جهانى قيمت نفت‬ ‫ميــرزا عيســى خــان فيــض [كميســر دولــت] در گزارشــى خطــاب بــه‬ ‫فيــروز فیــروز (نصرت‌الدولــه)‪ ،‬وزيــر ماليــه‪ ،‬از كاهــش قري ‌بالوقــوع‬ ‫قيمـت نفـت پـرده برداشـت و همچـون تحليلگـر اقتصـادى‪ ،‬توليـد نفـت‬ ‫در امريــكا و رقابــت دو شــركت بــزرگ امريكايــى را بررســی کــرد و بــا‬ ‫اشـاره بـه مصـادره چا‌ههـاى نفـت در شـوروى سوسياليسـتى‪ ،‬پي ‌شبينـى‬ ‫کـرد درآمـد شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا كاهـش خواهـد يافـت‪ .‬او در‬ ‫ايـن گـزارش آمـاری از تعـداد اتومبيـل و موتـور و حجـم توليـد نفـت در‬ ‫جهـان ارائـه داد‪.‬‬ ‫توليد جهانى نفت در سال ‪ 145 ،١٩٢٥‬میلیون و ‪ 883‬هزار و ‪ 673‬تن‬ ‫توليد جهانى نفت در سـال ‪ 150 ،١٩٢٦‬میلیون و ‪ 771‬هزار تن‬ ‫پيش‌بينـى بـراى سـال ‪ 169 ،١٩٢٧‬میلیون و ‪ 121‬هزار تن‬ ‫اتومبيل و موتور در سـال ‪ 251 ،١٩٢٥‬میلیون و ‪ 548‬هزار و ‪ 94‬دسـتگاه‬ ‫اتومبيل و موتور در سـال ‪ 26 ،١٩٢٦‬میلیون و ‪ 126‬هزار و ‪ 777‬دسـتگاه‬ ‫اتومبيل و موتور در سـال ‪ 29 ،١٩٢٧‬میلیون و ‪ 601‬هزار و ‪ 921‬دسـتگاه‬ ‫او در ادامــه نوشــت‪ :‬امــروز اختیــار نفــت جهــان در دســت دو شــركت‬ ‫بــزرگ نفتــى‪« ،‬اســتاندارد اويــل» و «رويــال داچ شــل» اســت وشــرکت‬ ‫نفـت انگلیـس ـ پرشـیا لاف برابـرى بـا آنهـا م ‌يزنـد‪ .‬نكتـه مهـم اینكـه‪،‬‬ ‫در امريـكا صاحبـان معـادن نفـت چندصـد نفـر هسـتند و هركـدام يـك‬ ‫قطعـه كوچـك زميـن نف ‌تخيـز را خريـده يـا اجـاره يـا امتيـاز گرفت ‌هانـد‬ ‫‪77‬‬

‫اكتشاف حوز ‌ههای نفتی از‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫سال ‪ 1280‬تا ‪ 1318‬ش‬ ‫و بــه رقابــت و ه ‌مچشــمى نفــت تحصيــل مي‌كننــد‪ ،‬بنابرایــن مقــدار‬ ‫حوزه نفتی قصرشیرین ‪1281‬‬ ‫تولیــد نفــت رو‌زبــ ‌هروز در حــال افزايــش اســت و از قيمــت آن کاســته‬ ‫حوزه نفتی مسجدسلیمان ‪1287‬‬ ‫م ‌ىشــود و ايــن دو شــركت بــزرگ بــه قيمــت ارزان از چندصــد نفــر‬ ‫حوزه نفت خانه عراق ‪١٣٠٢‬‬ ‫مذكــور نفــت می‌خرنــد‪ ،‬ولــى شــركت نفــت انگليــس ـ ايــران کــه بــه‬ ‫حوزه نفتى هفتگل ‪١٣٠٦‬‬ ‫خـرج خـودش نفـت را در ايـران توليـد مي‌كنـد‪ ،‬مجبـور اسـت از طرفـى‬ ‫اكتشاف حوزه نفت‌شهر ‪١٣٠٧‬‬ ‫بــه هــر قيمتــى كــه برايــش تمــام مي‌شــود‪ ،‬تصفيــه کنــد و از طــرف‬ ‫حوزه نفتى نفت سفيد ‪١٣١٤‬‬ ‫حوزه نفتى آغاجارى ‪١٣١٦‬‬ ‫ديگــر بــه قیمــت ســاير شــرك ‌تها در بــازار دنيــا بفروشــد‪.‬‬ ‫حوزه نفتى لالى ‪١٣١٧‬‬ ‫روش اكتشاف‬ ‫حوزه گازى پازنان ‪١٣١٦‬‬ ‫‪ ١٢٨٠‬شمسـی‪ ،‬مشـاهده آثـار نفتـى بـر سـطح زميـن‪ ،‬سـنگ نفتـی و‬ ‫شــیب تپ ‌ههــا‬ ‫‪ 1300‬شمسی‪ ،‬گسترش روش لرزه‌نگاری و مشاهده سنگ نفتی‬ ‫‪ 1313‬شمسی‪ ،‬آغاز روش لرزه‌نگارى انعكاسى در مسجدسلیمان‬ ‫‪ 1314‬شمســی‪ ،‬آغــاز نقشــ ‌هبردارى هوايــى (بــه کوشــش شــركت ايــرو‬ ‫فيلـم‪ ،‬پيمانـكار شـركت نفـت ایـران ـ انگلیـس)‬ ‫‪ 1316‬شمسی‪ ،‬جاذبه‌سنجی (به دست شركت فرانسوى ژنرال فيزيك)‬ ‫تجربه مديريتى‪ :‬اصل واحدسازی‬ ‫همـه میدا ‌نهـای نفتـی بـه مثابـه يـك واحـد بـود كـه نبایـد بيـن چنـد‬ ‫گــروه يــا شــركت و مديريــت تقســيم می‌شــد‪ ،‬چنا ‌نکــه همــه امــور‬ ‫فنــى از یــک مدیریــت پیــروی می‌کــرد‪ .‬از دوره اکتشــاف حــوزه نفتــی‬ ‫مسجدسـلیمان تـا پایـان اکتشـاف حـوز‌ه گازی پازنـان‪ ،‬اصـل یکپارچگـی‬ ‫واحـد سـازمانی رعایـت و اکتشـاف‪ ،‬تولیـد و حفـاری حوز‌ههـا‪ ،‬همگـی در‬ ‫یــک واحــد بررســی می‌شــد‪.‬‬ ‫‪78‬‬

‫‪ 1307‬شمسی ‪ 1928 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 503 ،‬هزار لیره‬ ‫جـان كدمـن بـه تهـران آمـد و پيشـنهادهايي بـراي ايجـاد ترتيـب▪‬ ‫جديـدي بيـن دولـت و شـركت ارائـه کـرد‪.‬‬ ‫فرانسـو ‌يها حاضـر شـدند كـه در زمینـة تولیـد نفـت در سـمنان▪‬ ‫مشـارکت كننـد‪ ،‬بـه شـرط آنكـه عمليـات فنـي بـر عهـدۀ آنهـا باشـد‬ ‫و رو ‌سهـا فقـط بـر كارهـا نظـارت داشـته باشـند کـه رو ‌سهـا ایـن‬ ‫موضـوع را نپذیرفتنـد‪.‬‬ ‫حوزه نفت‌شهر کشف شد‪▪.‬‬ ‫‪ 10‬فروردین‬ ‫استخدام نیروهای نظامی‪ ،‬امنیتی‬ ‫کنسـولگری ایـران در بصـره‪ ،‬گزارشـی دربـارة اسـتخدام مأمـوران نظامـی‪،‬‬ ‫امنیتـی دوران جنـگ در شـرکت نفـت جنـوب‪ ،‬از جملـه کلـگ‪ ،‬رئیـس‬ ‫اداره سیاسـی و وایلـد‪ ،‬رئیـس بخـش امنیتـی و پاسـپورت شـرکت نفـت‬ ‫جنـوب ارسـال کـرد‪.‬‬ ‫‪ 8‬اردیبهشت‬ ‫دکتــر والــدر (‪ )Valder‬سوئیســی‪ ،‬رئیــس بانــک دولتــی ســوئیس‪ ،‬بــه‬ ‫ســمت خزانــ ‌هداری کل ایــران برگزیــده شــد‪.‬‬ ‫‪ 20‬اردیبهشت‬ ‫عهدنامــه جدیــدی بیــن دول ‌تهــای ایــران و انگلســتان دربــارة تعییــن‬ ‫یــک تعرفــه گمرکــی مســتقل بــرای ایــران‪ ،‬امضــا و مبادلــه شــد‪.‬‬ ‫‪ 31‬خرداد‬ ‫بودجه سال ‪ 1307‬تصویب شد‪.‬‬ ‫‪79‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫◌ شهریور‬ ‫قرارداد اکناکاری‬ ‫در قلعـه اکنـاکاری ( ‪ ،)Achnacarry‬در اسـکاتلند‪ ،‬قـراردادی بیـن▪‬ ‫ســه شــرکت بــزرگ نفتــی‪ ،‬یعنــی شــرکت نفــت انگلیــس ـ پرشــیا‪،‬‬ ‫شـرکت «رویـال داچ شـل» و شـرکت نفـت «اسـتاندارد اویـل نیوجرسـی»‬ ‫(‪[ )Standard Oil New Jersey‬اکسـون موبیـل کنونـی] بسـته شـد‪.‬‬ ‫بـه موجـب ایـن قـرارداد کـه بـه «قـرارداد حفـظ شـرایط موجود» مشـهور‬ ‫بـود‪ ،‬شـرک ‌تهای نامبـرده بـازار و صنایـع جهـان را ـ بـه جـز امریـکا و‬ ‫شـوروی ـ بیـن خـود تقسـیم کردنـد‪ .‬آنـان تـا آغـاز جنـگ جهانـی دوم‬ ‫(سـپتامبر ‪ 1939‬م) بـه ایـن قـرارداد پایبنـد بودنـد‪ ،‬امـا از آن تاریـخ بـه‬ ‫بعـد‪ ،‬تعهـدات آن نادیـده گرفتـه شـد‪.‬‬ ‫مذاكــرات مالــی ـ حقوقــی كدمــن و تيمورتــاش بــراي حــل و فصــل▪‬ ‫اختلافـات مربـوط بـه پرونـدة امتیـاز دارسـی آغـاز شـد‪.‬‬ ‫‪ 6‬شهریور‬ ‫نفت از یکی از چاه‌های نفت خوریان در سمنان فوران کرد‪.‬‬ ‫‪ ٢٤‬آبان‬ ‫را ‌ههاى حل اختلاف‬ ‫دولت ايران سها ‌مدار شركت نفت انگليس ـ پرشیا‬ ‫سـر جـان كدمـن پـس از آخريـن مذاكـر‌هاش بـا تيمورتـاش در لـوزان‪،‬‬ ‫بــا ارســال نامــه‌ای رســماً بــه تيمورتــاش پيشــنهاد کــرد‪ ،‬دولــت ايــران‬ ‫م ‌ىتوانـد سـهام‌دار شـركت باشـد و عـاوه بـر آن بـه ازاى هـر تـن نفـت‪،‬‬ ‫حـق امتيـاز نیـز دريافـت کنـد و موافقـت بـا ایـن طـرح‪ ،‬دری دیگـر بـه‬ ‫روى مذاكــرات بعــدى مــا می‌گشــاید‪.‬‬ ‫رئـوس مطالبـی كـه جـان كدمـن و تيمورتـاش بـه دلیـل اختـاف نظـر‬ ‫دربـار‌ه آنهـا بـه مذاكـره پرداختنـد عبـارت بـود از‪:‬‬ ‫‪ .1‬حق امتيازی كه دولت ايران خواهان افزايش آن بود؛‬ ‫‪ .2‬حـوزه جغرافيايـى امتيـاز دارسـى كـه دولـت ايـران قصـد داشـت آن‬ ‫را محدودتـر كنـد؛‬ ‫‪ .3‬تمديـد امتيـاز دارسـى كـه هیـچ یـک از دو طـرف‪ ،‬موضعـی مشـخص‬ ‫دربـاره آن نداشـتند‪.‬‬ ‫‪ ١٥‬آذر‬ ‫توليد بن ُزل در آزمايشگاه مسجدسليمان‬ ‫هنگامــی کــه پرفســور كدمــن‪ ،‬بــرادر جــان كدمــن‪ ،‬رئیــس آزمايشــگاه‬ ‫نفـت مسجدسـليمان بـود‪ .‬تيمورتـاش از مسجدسـليمان و آبـادان بازديـد‬ ‫‪80‬‬

‫سال ‪1307‬‬ ‫از راســت‪ :‬جــان کدمــن‪ ،‬رئیــس‬ ‫كـرد و در بازگشـت در نامـه‌اى بـه جـان كدمـن‪ ،‬از او و بـرادرش بـرای‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا؛‬ ‫پذيرايـى دوسـتانه شـركت نفـت تشـكر کـرد و نوشـت‪« :‬آزمايشـگاه بيـش‬ ‫تاتیانــا‪ ،‬مارکاریــان همســر دوم‬ ‫از هـر جـاى ديگـر برايمـان جالـب بـود و عجيـب آنكـه کدمـن در مطالعـۀ‬ ‫عبدالحســین خــان تیمورتــاش؛‬ ‫روى گاز و بنــ ُزل (‪[ )benzol‬تركيــب بنزيــن و تولوئــن] بــه تركيبــات‬ ‫منوچهــر تیمورتــاش و دکتــر یانــگ‬ ‫كائوچـو هـم دسـت يافتـه اسـت‪».‬‬ ‫پافشاری مجلس بر اصلاح امتيازنامه‬ ‫تيمورتـاش ضمـن تشـكر از تلا ‌شهـاى جـان كدمـن‪ ،‬بـه اصـرار مجلـس‬ ‫بـر اصـاح و بازنگـرى امتیازنامـه تأكيـد و خاطرنشـان کـرد‪ ،‬بـا سـر روبرت‬ ‫كلايـو (‪ )Sir Robert Clive‬دربـارۀ اقـدام مجلـس مبنـى بـر تصويـب‬ ‫برنامـه مـورد نظـر مذاکـره کـرده اسـت‪.‬‬ ‫‪ ١٩‬آذر‬ ‫هفتگل‪ ،‬اكتشاف و توسعه‬ ‫بـه دنبـال عمليـات اكتشـافى در هفتـگل‪ ،‬ژاكـس‪ ،‬مديـر مقيـم شـركت‪،‬‬ ‫در نامـ ‌هاى بـه تيمورتـاش خواهـان محافظـت از حـوزه نفتـى هفتـگل بـا‬ ‫مشـاركت نيـروى نظامـى شـد‪.‬‬ ‫‪ ٢١‬آذر‬ ‫اختلاف ريشه دارد‬ ‫پــس از اعتــراض دولــت ايــران و چنــد دور مذاكــره و مكاتبــه از ســال‬ ‫‪ ١٣٠٦‬ش‪ ،‬تيمورتـاش بـه كدمـن پاسـخ داد‪« :‬افـكار عمومـى ناظـر بـر‬ ‫ايـن حقيقـت اسـت كـه منافـع ايـران تحـت تأثیـر مفـاد فعلـى امتيازنامـه‬ ‫دســتخوش ضــرر و زيــان اســت و تنهــا راه بــرای حصــول ایــن هــدف‪،‬‬ ‫طـرح امتيازنامـه جديـدى اسـت كـه شـامل مسـائل مـورد نظـر باشـد‪.‬‬ ‫‪...‬بايــد ‪ ٥٠٠‬هــزار ليــره اســترلينگ بــه تســويه مطالبــات دولــت ايــران‬ ‫اختصـاص يابـد تـا ديگـر اختلافـى نباشـد‪... .‬تمديـد امتيازنامـه مشـكلات‬ ‫ديگـرى را نیـز بـه وجـود مـى‌آورد‪».‬‬ ‫او در پايــان افــزود‪« :‬چاهــى كــه در عــراق قــرار دارد‪ ،‬بســيار بــه مــرز‬ ‫نزديـك اسـت و منجـر بـه نشـت نفـت بـه خـاك عـراق می‌شـود‪ ،‬معقـول‬ ‫ایـن اسـت چاهـى در فاصلـه برابـر بـا آن چـاه در مـرز ايـران و عـراق حفـر‬ ‫کنیـم يـا چاهـى را كـه در خـاك عـراق اسـت‪ ،‬ببنديـم‪».‬‬ ‫‪ ١٥‬دى‬ ‫اجاره زمين‌هاى هفتگل پس از اكتشاف‬ ‫ژاكــس درخواســت كتبــى شــرکت نفــت انگلیــس ـ پرشــیا مبنــى بــر‬ ‫اجــاره نزديــك بــه هــزار و ‪ 200‬جريــب زمیــن را در هفتــگل بــه وزيــر‬ ‫دربـار ارسـال کـرد‪ .‬او ارزش اجـاره ‪ ١٧٣‬جريـب زميـن دايـر را بـه قيمـت‬ ‫‪81‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫هــر جريــب ‪ ١٠٠‬قــران و هــزار و ‪ 33‬جريــب زميــن بايــر را بــه ارزش‬ ‫هـر جريـب ‪ ٥٠‬قـران اعـام کـرد‪ .‬تيمورتـاش در كنـار نامـۀ ژاكـس بـه‬ ‫ســرتيپ فــرج‌الله‌ خــان در اهــواز دســتور داد بــر ايــن قــرارداد نظــارت‬ ‫داشــته باشــد و پــول اجــاره را از ژاكــس بگيــرد و بــه صاحبــان زميــن‬ ‫تحويـل دهـد‪.‬‬ ‫‪ 1‬بهمن‬ ‫خط راه‌آهن آبادان و خرمشهر‬ ‫ژاکــس‪ ،‬مدیــر مقیــم شــرکت نفــت انگلیــس پرشــیا‪ ،‬بــه دولــت ایــران‬ ‫دربــاره نقشــ ‌ه خــط را‌هآهــن گــزار ‌ش داد‪.‬‬ ‫‪ ١٣‬بهمن‬ ‫ســر جــان كدمــن‪ ،‬رئیــس شــركت نفــت انگليــس و ايــران‪ ،‬بــه آبــادان‬ ‫رفــت و بــه دنبــال بازديــد از مسجدســليمان و اهــواز در ‪ ٢٥‬بهمــن بــه‬ ‫لنــدن بازگشــت‪.‬‬ ‫‪ ٢٤‬بهمن‬ ‫سهام بختيارى‌ها‬ ‫شــاه کــه بــه ســهام بختيار ‌ىهــا مشــکوک شــده بــود‪ ،‬بــه وزيــر دربــار‬ ‫دســتور حسابرســى داد‪ .‬فيــروز فيــروز (نصرت‌الدولــه)‪ ،‬وزيــر ماليــه‪،‬‬ ‫گـزارش جامعـى برگرفتـه از گـزارش حاجـى خسـرو خـان را بـرای تيمـور‬ ‫تـاش ارسـال کـرد‪.‬‬ ‫فرزنــدان حــاج امام‌قل ‌ىخــان بختيــارى و حســينقلى‌خان در مجمــوع‬ ‫‪ ٣٧‬میلیـون و ‪ 320‬هـزار سـهم يك‌ليـره‌اى در شـركت «اكسپلوريشـن»‬ ‫(‪ )Exploration‬داشـتند كـه ارزش هـر سـهم آن ‪ ١٢‬هـزار ليـره بـود‪.‬‬ ‫مبلغ پرداخت شده به خا ‌نهای بختيارى از ابتدا‬ ‫واحد (لیره)‬ ‫سال‬ ‫واحد (لیره)‬ ‫سال‬ ‫‪25314‬‬ ‫‪10517‬‬ ‫‪1921 ١٣٧٦ ١٩١٣‬‬ ‫‪10856‬‬ ‫‪12310‬‬ ‫‪1922 ٣٤٥٣ ١٩١٤‬‬ ‫‪14215‬‬ ‫‪6966‬‬ ‫‪1923 4126 1915‬‬ ‫‪14547‬‬ ‫‪1924 5720 1916‬‬ ‫‪1925 6864 1917‬‬ ‫‪1926 8580 1918‬‬ ‫‪1927‬‬ ‫‪13329‬‬ ‫‪1919‬‬ ‫‪16160‬‬ ‫‪1920‬‬ ‫شـركت نفـت سـالانه ‪ 3‬هـزار ليـره نیـز بـراى محافظـان بـه خا ‌نهـای‬ ‫‪82‬‬

‫سال ‪1307‬‬ ‫بودجه سال ‪1307‬‬ ‫بودجــه کشــور بــه اســتثنای‬ ‫بختيــارى می‌پرداخــت‪.‬‬ ‫عایــدات نفــت جنــوب کــه بــه‬ ‫نامــه حاجــى خســرو خــان بــه ميــرزا عيســى خــان فيــض دربــاره‬ ‫حســاب ذخیــره می‌رفــت‪30 ،‬‬ ‫میلیــون و ‪ 112‬هــزار و ‪404‬‬ ‫ســهام خــودش و ديگــر خا ‌نهــای بختيــارى‬ ‫تومــان عایــدات و ‪ 34‬میلیــون‬ ‫بختياري‌هاى سها ‌مدار شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا‪:‬‬ ‫و ‪ 945‬هــزار و ‪ 260‬تومــان و‬ ‫«شــركاى نفــت از ايــن قرارنــد‪ ،‬بنــده حاجــى خســرو ايلخــان‪ ،‬مرتضــى‬ ‫یـک قـران‪ ،‬بـه عـاوه ‪ 6‬میلیـون‬ ‫قلــى خــان‪ ،‬ســردار اســعد‪ ،‬اميــر مجاهــد و اولادان مرحــوم اســفنديار‬ ‫تومــان کــه از وجــوه ذخیــره‬ ‫خـان پنـج قسـمت م ‌يشـوند‪ ،‬دو نفـر صاحبـان امتيـاز را خـود حضـرت‬ ‫صــرف تکمیــل مهمــات قشــونی‬ ‫اشــرف مى‌شناســند‪.‬‬ ‫می‌شــد ‪.‬‬ ‫ســهام فرزنــدان مرحــوم حاجــى امام‌قلــى خــان ايلخانــى ‪ 10‬قســمت‬ ‫اســت‪ ،‬عبارتنــد از لطفعلــى خــان اميــر مفخــم‪ ،‬ســردار محتشــم‪،‬‬ ‫نصيرخـان‪ ،‬سـردار جنـگ‪ ،‬محمودخـان هژيرالسـلطان‪ ،‬محمدرضـا خـان‪،‬‬ ‫ســردار فاتــح‪ ،‬على‌اصغــر خــان‪ ،‬عبدالرضــا خــان‪ ،‬اولادان محمدحســين‬ ‫خــان‪ ،‬شها ‌بالســلطنه ســلطا ‌نعلى خــان‪ ،‬دو نفــر صاحبــان امتيــاز‬ ‫ســردار محتشــم و ســردار جنــگ را خــود حضــرت اشــرف م ‌ىشناســند‪.‬‬ ‫اسـتدعاى همگـى بـه خـاك پـاى مبـارك همايونـى‪ ،‬ارواحنـا فـداه‪ ،‬ايـن‬ ‫اســت‪ ،‬يــك نفــر معيــن بفرماينــد رســيدگى در كار ســهم نفــت آنهــا‬ ‫بنماينـد‪ .‬اگـر حـق دارنـد احقـاق حـق آنهـا را بكننـد‪ ،‬اگـر حـق ندارنـد‪،‬‬ ‫تنبيـه كامـل بفرماينـد‪».‬‬ ‫‪ 28‬بهمن‬ ‫بیـن ایـران و آلمـان قـرارداد تجارتـی و گمرکـی و كشـتیراني و اقامـت‬ ‫بـه امضـا رسـید‪.‬‬ ‫‪ 25‬اسفند‬ ‫در جلسـه مجلـس شـورای ملـی‪ ،‬بودجـه سـال ‪ 1308‬بـرای هزین ‌ههـای‬ ‫مجلـس بـه مبلـغ ‪ 623‬هـزار و ‪ 140‬تومـان تصویـب شـد‪.‬‬ ‫‪ 26‬اسفند‬ ‫بودجــه دخ ‌لوخــرج مملکــت بــه اســتثنای عایــدات نفــت جنــوب کــه‬ ‫بــه حســاب ذخیــره می‌رفــت‪ 30 ،‬میلیــون و ‪ 112‬هــزار و ‪ 404‬تومــان‬ ‫عایـدات و ‪ 34‬میلیـون و ‪ 945‬هـزار و ‪ 260‬تومـان و یـک قـران‪ ،‬بـه عـاوه‬ ‫‪ 6‬میلیـون تومـان کـه از وجـوه ذخیـره صـرف تکمیـل مهمـات قشـونی‬ ‫می‌شــد‪ ،‬در مجلــس تصویــب شــد‪.‬‬ ‫‪83‬‬

‫رقابت شوروی و انگلیس در فروش فراورد‌ههای نفتی از ‪ 1306‬ش با تأسیس دفتر فروش نفت و بنزین در تهران‪ ،‬خیابان سپه (زیر نظر شرکت نفت‬ ‫انگلیس ‪ -‬پرشیا) تشدید شد‪.‬‬

‫‪ 1308‬شمسی ‪ 1929 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ ،‬یک میلیون و ‪ 341‬هزار لیره‬ ‫ظرفيت پالايشگاه آبادان به بیش از سالي ‪ 5‬ميليون تن رسید‪.‬‬ ‫ه ‌مزمــان بــا تأســیس اداره پخــش فراورد‌ههــاي نفتــي در داخــل▪▪‬ ‫كشــور‪ ،‬حــدود‪ 50‬هــزار تــن مــواد نفتــي از طــرف شــرکت نفــت‬ ‫انگلیــس ـ پرشــیا فروختــه شــد‪.‬‬ ‫‪ 12‬ارديبهشت‬ ‫ناآرامي در آبادان‬ ‫كارگـران شـرکت نفـت بـراي افزايـش حقـوق و بهبـود شـرايط رفاهـي‬ ‫خـود اعتصـاب کردنـد‪ .‬ایـن اعتصـاب بـا پخـش اعلامي ‌ههـای دسـ ‌تنويس‬ ‫در پالايشـگاه و خيابا ‌نهـاي شـهر همـراه بـود‪.‬‬ ‫‪ 14‬ارديبهشت‬ ‫ادامة ناآرامي در آبادان‬ ‫در پــی ناآرامی‌هــا در آبــادان‪ 45 ،‬نفــر دســتگير شــدند کــه ‪ 20‬نفــر از‬ ‫آنهـا كارگـران شـركت نفـت بودنـد‪ .‬اسـتاندار خوزسـتان بـه الكينگتـون‬ ‫گفـت کـه آشـوب را حـزب كمونيسـت راه انداختـه اسـت‪.‬‬ ‫‪ 15‬ارديبهشت‬ ‫رضـا شـاه بعـد از ناآرام ‌ىهـا در آبـادان كـه موجـب وحشـت انگليسـ ‌ىها‬ ‫شـده بـود‪ ،‬بـه نماينـده شـركت نفـت گفـت‪« :‬پليـس و نيروهـاى اطلاعاتى‬ ‫هميشــه دشــمنانى اختــراع مي‌كننــد تــا موجوديــت خــود را توجيــه‬ ‫كننـد‪».‬‬ ‫‪ 16‬ارديبهشت‬ ‫ادامة ناآرامي در آبادان‬ ‫كارگــران ناراضــي از ديــوار تــوري پالايشــگاه بــالا رفتنــد و در محوطــه‬ ‫پالايشــگاه بــا گارد درگيــر شــدند‪.‬‬ ‫‪85‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫اعتصاب در آبادان‬ ‫کارگـران بـه برخـی از دوایـر شـرکت نفـت ایـران و انگلیـس در آبـادان‬ ‫حملـه کردنـد و بـا قـوای نظامـی درگیر شـدند؛ همچنیـن برخـی از ادارات‬ ‫ســنگباران و اطلاعی ‌ههایــی در شــهر پخــش شــد‪ .‬کنســولگری ایــران در‬ ‫بصـره‪ ،‬گزارشـی از تجمعـات مذهبـی و دسـت ‌هبندی‌های سیاسـی آبـادان‬ ‫بــه دربــار ارســال کــرد و حــوادث ‪ 16‬و ‪ 17‬اردیبهشــت را بــه دو گــروه‬ ‫مذهبیــون و بلشــوی ‌کها نســبت داد‪.‬‬ ‫‪ 17‬ارديبهشت‬ ‫ناوچـه سـايكلمان (‪ )Cycleman‬از بصـره بـه طـرف آبـادان حركـت▪‬ ‫كـرد‪.‬‬ ‫كدمــن بــه كارمنــدان انگليســي آبــادان دســتور داد بــه هی ‌چوجــه در▪‬ ‫امـور سياسـي ايـران دخالـت و اظهارنظـر نكننـد‪.‬‬ ‫‪ 19‬ارديبهشت‬ ‫قراردادهــای دول ‌تهــای ایــران و بلژیــک در زمینــة اقامــت‪ ،‬تجــارت و‬ ‫كشــت ‌يراني امضــا و مبادلــه شــد‪.‬‬ ‫‪ 31‬اردیبهشت‬ ‫اطلاعیـه‌ای از طـرف یکـی از کارگـران نفـت باکـو در روزنامـه بنـی بـول‬ ‫شـماره ‪ 114‬منتشـر شـد‪.‬‬ ‫‪ 29‬خرداد‬ ‫آماد ‌هباش کشت ‌یهای انگلیسی برای مراسم محرم‬ ‫کنســولگری ایــران در بصــره‪ ،‬هشــدار داد‪ ،‬کشــتی‌های جنگــی تریــاد‪،‬‬ ‫سـایکلمن و لورنـس در حالـت آماد‌هبـاش قـرار گیرنـد تـا در صـورت بـروز‬ ‫اعتراضــات در آبــادان و خرمشــهر در ما‌ههــای محــرم و صفــر بــه ســوی‬ ‫آن منطقـه اعـزام شـوند‪.‬‬ ‫◌ تیر‬ ‫كاركنان‬ ‫مديــران شــركت نفــت انگليــس ـ ایــران پــس از وقايــع ارديبهشــت‌ماه‬ ‫در آبــادان‪ ،‬بــه فكــر افزايــش رفــاه حــال كاركنــان ايرانــى افتادنــد‪.‬‬ ‫الكينگتـون پيشـنهاد داد‪ ،‬سيسـتم ارائـه شـكايات كارگـرى و رسـيدگى‬ ‫بــه آن را‌هانــدازى شــود‪ .‬او مشــكلات كارگــرى را بــا جنبــش سياســى‬ ‫ايـران مرتبـط می‌دانسـت‪ .‬سـرگرد مدليـكات (‪ ،)Medlicut‬مديـر اداره‬ ‫عمومـى‪ ،‬بـه دانشـگاهيان بدبيـن بـود و آنـان را منشـأ مشـكلات سياسـى‬ ‫در آبــادان و مناطــق نف ‌تخيــز م ‌يدانســت‪.‬‬ ‫‪86‬‬

‫سال ‪1308‬‬ ‫رضاشـاه در آبـادان از بخ ‌شهـاي‬ ‫مختلــف كارخانجــات‪ ،‬مؤسســات‬ ‫‪ ٨‬آذر‬ ‫نفــت و تصفي ‌هخانــه آبــادان‬ ‫تيمـور تـاش‪ ،‬وزيـر دربـار‪ ،‬بـه شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا اطـاع داد‬ ‫رضـا شـاه قصـد دارد در د ‌ىمـاه از آبـادان بازديـد کنـد‪ ،‬بنابرایـن بايـد‬ ‫بازديــد كــرد‪.‬‬ ‫بـر میـزان دسـتمزد كارگـران ايرانـى افـزوده تـا خشـنودى شـاه حاصـل‬ ‫شـود‪ .‬بـه دنبـال ایـن درخواسـت‪ ،‬الكينگتـون بـا ‪ 5‬درصـد اضافـه حقـوق‬ ‫کارگـران موافقـت كـرد‪.‬‬ ‫‪ 23‬دی‬ ‫شـرکت «آذنفـت» شـوروی چهـار پمـپ بنزیـن در میـدان شـاپور‪ ،‬میـدان‬ ‫سـپه‪ ،‬دروازه قزویـن و میـدان شـاه نصـب کـرد‪.‬‬ ‫‪ 30‬دی‬ ‫بازدید رضاشاه از پالایشگاه آبادان‬ ‫رضاشـاه در آبـادان از بخ ‌شهـاي مختلـف كارخانجـات‪ ،‬مؤسسـات نفـت‬ ‫و تصفي ‌هخانـه آبـادان بازديـد كـرد‪.‬‬ ‫‪ 27‬اسفند‬ ‫پـس از سـال ‪ 1308‬ش‪ ،‬همـۀ لوله‌هایـی کـه قبـ ًا زیـر خـاک مدفـون‬ ‫بـود‪ ،‬بیـرون آورده شـد‪ .‬یکـی از مشـکلات شـرکت نفـت‪ ،‬جلوگیـری از‬ ‫زنــ ‌گزدن لول ‌ههــا بــود‪ .‬نمکزارهــای خوزســتان باعــث زنــگ‌زدن ســریع‬ ‫فلزات می‌شد‪  .‬‬ ‫‪87‬‬



‫‪ 1309‬شمسی ‪ 1930 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ ،‬یک میلیون و ‪ 288‬هزار لیره‬ ‫سـومين خـط لولـه نفـت خـام پـس از افزايـش خـوراك پالايشـگاه▪‬ ‫آبــادان در مســير هفتــگل بــه كو ‌تعبــدالله احــداث و بــه خــط لولــه‬ ‫مسجدسـليمان ـ آبـادان متصـل شـد‪ .‬میـزان تولیـد ایـن خـط لولـه‬ ‫‪ 100‬هـزار بشـكه در روز بـود‪.‬‬ ‫جمعيـت كاركنـان شـركت نفـت در ايـران بیـش از ‪ 30‬هـزار نفـر▪‬ ‫بـود‪.‬‬ ‫دولـت ايـران بـه شـركت نفـت انگلیـس ‪ -‬پرشـیا ابـاغ کـرد‪ ،‬هـر▪‬ ‫امتيـاز جديـدي كـه بيـن ایـن شـرکت و دولـت ایـران دربـاره توافقـي‬ ‫حاصـل شـود‪ ،‬شـركت نفـت بايـد ضمانـت کنـد‪ ،‬سـالانه ‪ 2‬ميليـون و‬ ‫‪ 500‬هـزار ليـره بـه دولـت ایـران پرداخـت کنـد‪.‬‬ ‫شــركت نفــت انگلیــس ‪ -‬پرشــیا بــه دولــت اطــاع داد‪ ،‬مذاكــرات▪‬ ‫مربـوط بـه موضـوع تجديـد نظـر دربـارة امتيـاز‪ ،‬بـه بعـد از توافـق بـر‬ ‫سـر وضـع بحرانـي صنعـت نفـت ـ ناشـي از بحـران اقتصـادي جهـان‬ ‫موكـول شـود‪.‬‬ ‫مذاكـره بيـن دولـت ايـران و شـركت نفـت انگلیـس ‪ -‬پرشـیا بـرای▪‬ ‫عقـد قـرارداد جديـد بـراي احتسـاب حـق امتيـاز دولـت شـروع شـد و‬ ‫تيمورتـاش‪ ،‬وزيـر دربـار و كدمـن در لنـدن‪ ،‬پاريـس و لـوزان‪ ،‬بارهـا در‬ ‫ای ‌نبــاره گف ‌توگــو کردنــد‪.‬‬ ‫‪ 12‬فروردین‬ ‫قانـون ح ‌قالثبـت و مالیـات وسـائط نقلیـه بـه تصویـب مجلـس رسـید و‬ ‫قـرار شـد از آن تاریـخ‪ ،‬از سـواری‌های شـخصی و کرایـه هـر سـال ‪120‬‬ ‫تومــان‪ ،‬از کامیو ‌نهــا و اتوبو ‌سهــا ‪ 180‬تومــان‪ ،‬از گاری و دلیجــان ‪36‬‬ ‫تومـان‪ ،‬از کالسـکه و درشـکه ‪ 36‬تومـان‪ ،‬از عراب ‌ههـای دواسـبه ‪ 18‬تومـان‬ ‫‪89‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫كاركنان صنعت نفت در آبادان و‬ ‫و از موتورسـیکلت ‪ 12‬تومـان مالیـات اخـذ شـود‪.‬‬ ‫مسجدسلیمان‬ ‫‪ 14‬آبان‬ ‫نيروى كار ايرانى‪:‬‬ ‫دورۀ هفتــم مجلــس پایــان یافــت‪ .‬دادگــر‪ ،‬رئیــس مجلــس‪ ،‬هنــگام‬ ‫‪ 27‬هزار و ‪ 180‬نفر‬ ‫خداحافظـی بـا نماینـدگان اظهـار کـرد‪ ،‬قوانیـن مهمـی ماننـد تأسـیس‬ ‫نيروى كار هندى‪:‬‬ ‫بانـک ملـی‪ ،‬بانـک فلاحتـی‪ ،‬تغییـر واحـد پـول از نقـره بـه طـا‪ ،‬الغـای‬ ‫‪ 2‬هزار و ‪ 472‬نفر‬ ‫امتیــاز اســکناس‪ ،‬متحدالشــک ‌لکردن لبــاس‪ ،‬تأســیس کارخانجــات‪،‬‬ ‫نيروى كار انگليسى‪:‬‬ ‫انعقــاد قراردادهــای متقابلــه‪ ،‬ســاختن را‌هآهــن و را‌ههــای شوســه در‬ ‫‪ 1000‬و ‪ 76‬نفر‬ ‫نيرو ى كار ملي ‌تهاى ديگر‪:‬‬ ‫مجلــس هفتــم تصویــب شــده اســت‪.‬‬ ‫‪ ٥٨٤‬نفر‬ ‫‪ 20‬اسفند‬ ‫جمع كل‪ 31 :‬هزار و ‪ 312‬نفر‬ ‫متمـم قانـون انحصـار تجـارت خارجـی تصویـب شـد‪ .‬بـه موجـب ایـن‬ ‫قانـون حـق ورود و صـدور همـۀ محصـولات طبیعـی و صنعتـی و تعییـن‬ ‫موقتـی یـا دائمـی‌بـودن واردات و صـادرات بـه دولـت واگـذار شـد‪.‬‬ ‫بهائیان‪ ،‬انگلیس ‌یها و نفت‬ ‫بهائ ‌يهــای شــيراز بســیار قدرتمنــد شــده بودنــد و رؤســاي آنهــا بــا‬ ‫کنسـول انگليـس ارتباطـی نزديـك داشـتند و بـراي كارهـاي جاسوسـي‬ ‫انتخــاب م ‌يشــدند‪.‬‬ ‫در سراسـر سـواحل خليج‌فـارس‪ ،‬تأثیـر هم ‌هجانبـه انگليسـی‌ها مشـاهده‬ ‫مي‌شـد و آنهـا در حوز‌ههـا و میدا ‌نهـای نفتـی عرصـة فعالیـت شـرکت‪،‬‬ ‫میـدان هوایـی [فـرودگاه] سـاخته بودنـد‪ .‬همـۀ رؤسـاي قبايـل و عشـایر‬ ‫منطقــه‪ ،‬بــرای آنکــه ســهم و مشــارکتی از درآمدهــای حاصــل از نفــت‬ ‫داشـته باشـند‪ ،‬بـه انگلیسـی‌ها علاقـه و وابسـتگی نشـان می‌دادنـد‪ ،‬بـه‬ ‫گونــ ‌های کــه خلیج‌فــارس و بندرهــای آن بــرای کشــتی‌های جنگــی و‬ ‫تجـاری انگلیسـی‪ ،‬بـه هی ‌چوجـه بیگانـه نبـود‪.‬‬ ‫‪ 27‬اسفند‬ ‫قانــون بودجــة یــک ســاله ‪ 1310‬مملکتــی در مجلــس شــورای ملــی‬ ‫تصویــب شــد‪ .‬عایــدات ‪ 859‬هــزار پهلــوی طــا و مخــارج ‪ 858‬هــزار و‬ ‫‪ 663‬پهلــوی پی ‌شبینــی شــد‪.‬‬ ‫‪90‬‬

‫‪ 1310‬شمسی ‪ 1931 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ ،‬یک میلیون و ‪ 339‬هزار و ‪ 132‬لیره‬ ‫(درآمدهای نفتی براساس کتاب تاریخ بی پی‪ ،‬جلد‪ ،2‬ص‪)57‬‬ ‫‪ 30‬فروردين‬ ‫نشريه پيكار‬ ‫«تجديـد نظـر» در امتيـاز نفـت جنـوب يـا محك ‌مکـردن زنجيـر اسـارت‬ ‫ايـران‬ ‫«البتـه‪ ،‬نم ‌يخواهيـم بگوييـم كـه آقـاي دشـتي تـا ايـن درجـه مقتـدر‬ ‫هسـتند‪ ،‬خیـر! بلكـه او يـك سـگ هوچـي دربـار پهلـوي بيـش نيسـت‪،‬‬ ‫او چيـزي را پروپاگانـد مي‌كنـد كـه موافـق مـذاق دربـار پهلـوي باشـد‬ ‫و هيــچ چيــزي را بــدون رضايــت و اجــازه دربــار تيمورتــاش نمي‌توانــد‬ ‫اشــاعه بدهــد‪ .‬چنانكــه در شــماره (‪« )11-10‬شــفق» اســفندماه تحــت‬ ‫عنوا ‌نهـاي «تجديـد نظـر در امتيـاز دارسـي» و «مجـوز مـا چيسـت؟»‬ ‫مقالاتــي را اشــاعه داده اســت‪ .‬در ايــن مقــالات‪ ،‬ملــت را بــراي تصــرف‬ ‫حقــوق خــود يــا « تجديــد نظــر در امتيــاز» دعــوت نمــوده م ‌ينويســد‪:‬‬ ‫اگــر كمپانــي نفــت جنــوب بخواهــد عمليــات تجارتــي خــود را ادامــه‬ ‫دهـد‪ ،‬بايـد تقاضـاي امتيازنامـه جديـدي بنمايـد‪ .‬البتـه وقتـي كـه بـه‬ ‫جملــه فــوق دقيــق شــويم‪ ،‬م ‌يبينيــم كــه ايــن فقــط جــز يــك فــراز‬ ‫عوا ‌مفريبانــه و دروغ محــض چيــز ديگــري بيــش نيســت‪ ،‬زيــرا همــه‬ ‫م ‌يداننــد و م ‌يفهمنــد كــه نــه حكومــت ملاكــي رضاخــان و نــه آقــاي‬ ‫دشــتي حقيقــه در خيــال يعنــي لغــو امتيــاز دارســي بــوده و نــه آنكــه‬ ‫قــادر بــه اقــدام چنيــن امــري هســتند و اينكــه ايشــان از نويســندگان‬ ‫و منــوران دعــوت مي‌كننــد كــه صفحــات روزنامــه ايشــان (اگــر هــم‬ ‫برخـاف نظريـات ايشـان باشـد) بـاز اسـت كـه نظريـات منـوران را اشـاعه‬ ‫بدهــد‪ ،‬فقــط بــراي فريــب و اغفــال تــوده اســت‪».‬‬ ‫‪91‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 19‬ارديبهشت‬ ‫نشريه پيكار‬ ‫نهضت كارگران نفت جنوب‬ ‫«تقريبـاً چنديـن هـزار كارگـر و عملـه و فعلـه در نهايـت ذلـت و بدبختـي‬ ‫در آت ‌شســوزان خوزســتان در كمپانــي نفــت جنــوب كار مي‌كننــد و‬ ‫بــراي آنــان هي ‌چيــك از شــرايطي كــه ســاير كارگــران معــادن دنيــا بــا‬ ‫صاحبـان معـادن بسـت ‌هاند‪ ،‬موجـود نيسـت‪ .‬سـاعات كار از ‪ 11‬تـا بـه بـالا‬ ‫و ‪ 14‬سـاعت‪ ،‬اجـرت از سـه قـران تـا يـك تومـان اسـت‪ .‬تمامـي كارگـران‬ ‫دنيـا جـان و مالشـان تأمیـن و بيمـه و اگـر بـراي آنهـا آفتي برسـد‪ ،‬دسـت‬ ‫و پـا و سـر و چشمشـان معيـوب شـود‪ ،‬كمپانـي بايسـتي وجهـي بدهـد‬ ‫و اگــر هــكا شــود‪ ،‬كمپانــي بايســتي قيمــت جــان او را بپــردازد و تــا‬ ‫مدتـي بـه اهـل و عيـال او مـدد معـاش برسـاند تـا بـه حـد رشـد برسـند‬ ‫و اينهـا يكـی‌اش در كمپانـي نفـت جنـوب موجـود نيسـت‪ .‬واي بـه حـال‬ ‫آن بيچـاره كـه صدايـش درآيـد و از سـوء حـال فريـادي بكنـد! فـوري‬ ‫تبعيـد يـا بلشـويك م ‌يشـود‪ ،‬چنانچـه در ايـن سـنوات اخيـره‪ ،‬اتحاديـه‬ ‫كارگـران سـري‪ ،‬متدرجـاً تشـكيل و پيشـنهاداتي عبـارت از كمـي سـاعات‬ ‫كار و زيادشــدن اجــرت و منــزل مناســب داشــتن و شــناختن اتحاديــه‬ ‫كارگــران نفــت جنــوب و پــس از كشــمك ‌شهاي بســيار و ب ‌ياعتنايــي‬ ‫كمپانــي نفــت جنــوب بــه عرايــض و تظلمــات كارگــران بيچــاره وقعــي‬ ‫نگذاشـته و كم‌كـم رشـته طولانـي و عاقبـت منجـر بـه دعـوا و اعتصـاب‬ ‫و جنــگ بيــن نظميــه و كارگــران بيچــاره و تبعيــد و حبــس بســياري‪،‬‬ ‫هيـچ كاري نشـد كـه شـرح آن طولانـي و در كتـاب سـياه بايـد جمـع‬ ‫كـرد و خوانـد و هنـگام فراغـت مشـروحاً بـه عـرض مي‌رسـانم كـه چـه‬ ‫مصائـب و متاعبـي كارگـر بيچـاره جنـوب از كمپانـي نفـت م ‌يبينـد و بـه‬ ‫واسـطه مأموريـن دولـت كـه چشـم بـه فرمـان كمپانـي هسـتند‪ ،‬نفسـش‬ ‫درنمي‌آيــد و اگــر درآيــد‪ ،‬حبــس يــا تبعيــد ابــدي مي‌شــود‪».‬‬ ‫‪ 10‬خرداد‬ ‫نشريه پيكار‬ ‫مسموعات از يك نفر كارگر آبادان‬ ‫مختصر از زندگي كارگران نفت جنوب‬ ‫«تـا سـال ‪ 1289‬ناحيـه آبـادان فقـط عبـارت بـود از يـك صحـراي بـدون‬ ‫هي ‌چگونـه آبادانـي‪ ،‬ولـي بعـد از آنكـه كمپانـي تصميـم گرفـت كـه لولـه‬ ‫نفتـي را از مسجدسـليمان بـه آن طـرف بكشـد و در ناحيـه مزبـور شـروع‬ ‫‪92‬‬

‫سال ‪1310‬‬ ‫بـه اسـتخراج نفـت نمايـد‪ ،‬بـدون اينكـه بـراي كارگرانـي كـه بديـن سـو‬ ‫مجســمه رضاخــان در كمپانــي‬ ‫م ‌يآينـد‪ ،‬تهيـه منـزل و مأوائـي بنمايـد‪ ،‬عـده كثيـري كارگـران بدبخـت‬ ‫نفــت جنــوب‬ ‫ايرانـي را روانـه نقطـه مزبـور نمـود‪ .‬كارگـران مجبـور بودنـد كـه بـراي‬ ‫خـود تهيـه منزلـی نماينـد‪ ،‬لـذا هركـدام بـه جهـت خـود در زيـر زميـن‬ ‫«كمپانـي نفـت جنـوب بـه قيمت‬ ‫‪ 35‬هـزار ليـره در خرمشـهر بـراي‬ ‫دخمـه حفـر كردنـد يـا بـا چـوب اطاق‌هايـي سـاختند‪».‬‬ ‫رضاشـاه مجسـمه‌اي نصـب نموده‬ ‫وضعيت غذاي كارگران‬ ‫اسـت‪ .‬يـك مجسـمه كافـي نبـود‬ ‫كــه حــال مجســمه دوم را در‬ ‫«در موقعـي كـه كارگـران بـه ايـن فلاكـت و بدبختـي بـه سـر م ‌يبرنـد‪،‬‬ ‫يكـي ديگـر از گرفتار ‌يهـاي آنهـا مسـئله خـوراك آنهاسـت‪ .‬زيـرا آنهـا‬ ‫اهــواز نصــب نمود‌هانــد‪».‬‬ ‫مجبـور بودنـد كـه بـراي خريـد نـان و پنيـر يـا بـه خرمشـهر رفتـه يـا‬ ‫بــا قيمــت خيلــي گــران از دكا ‌نهایــی كــه در حوالــي بــاز شــده بــود‪،‬‬ ‫بخرنـد‪ .‬بيچـاره كارگـر در مـدت يـك مـاه يـك دفعـه هـم رنـگ گوشـت‬ ‫را نم ‌يبينـد‪ ،‬زيـرا مـزد او بـه قـدري كـم و ناچيـز اسـت كـه بيشـتر از‬ ‫اينكــه يــك ســير خرمــا و نــان خالــي بخــرد‪ ،‬كفايــت نمي‌كنــد‪.‬‬ ‫قيمـت مـزد كارگـر بـه قـدري ارزان اسـت كـه انگلي ‌سهـا مجبـور نبودنـد‬ ‫بـراي برداشـت منافـع‪ ،‬ماشـي ‌نهاي نـو خريـده و بـه كار بيندازنـد‪ ،‬زيـرا‬ ‫تمـام منافـع منظـوره را بـا زور سـرپنجه كارگرهـا بيـرون م ‌يآوردنـد‪ .‬در‬ ‫سـال ‪ 1291‬يكـي از كشـت ‌يهاي بـاري نمـره ‪ 1‬دچـار حريـق گرديـد و‬ ‫‪ 13‬نفـر بـه ايـن واسـطه از كارگـران طمعـه حريـق شـدند و سـوختند‬ ‫و بــراي اطفــای حريــق كمپانــي آلــت اطفائيــه نداشــت كــه جلوگيــري‬ ‫نمايـد و در ‪ 1298‬باركـش نمـره ‪ 7‬غـرق گرديـد و ‪ 12‬نفـر كارگـر ايرانـي‬ ‫تلـف شـدند و تـا امـروز هـم بيرون‌كشـيدن ماشـي ‌نها بـدون تل ‌فشـدن‬ ‫‪ 1‬الــي ‪ 2‬نفــر كارگــر صــورت نم ‌يگيــرد‪ ،‬زيــرا بيــرو ‌نآوردن آنهــا بــه‬ ‫وســيله كارگــران صــورت م ‌يگيــرد‪».‬‬ ‫‪ 24‬خرداد‬ ‫نشريه پيكار‬ ‫نصب مجسمه رضاخان از طرف كمپاني نفت جنوب‬ ‫«كمپانــي نفــت جنــوب بــه قيمــت ‪ 35‬هــزار ليــره در خرمشــهر بــراي‬ ‫رضاشـاه مجسـم ‌هاي نصـب نمـوده اسـت‪ .‬يـك مجسـمه كافـي نبـود كـه‬ ‫حــال مجســمه دوم را در اهــواز نصــب نمود‌هانــد‪».‬‬ ‫‪ 9‬شهريور‬ ‫نشريه پيكار‬ ‫اعتصاب نفت جنوب و تجربيات سياسي آن‬ ‫«تـا سـال ‪ ،1307‬كارگـران آبـادان بـه طـور نيم ‌هعلنـي كلوب‌هايـي بـه‬ ‫اســامي نــادری‪ ،‬شــاپور و غيــره داشــتند‪ .‬ولــي در ابتــداي ســال ‪،1308‬‬ ‫‪93‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫ایران و بلوک شرق‬ ‫تشــكيلات كارگــران تصميــم گرفــت‪ ،‬يــك كلــوب بــا عنــوان علنــي‬ ‫‪ 4‬آبــان ‪ 1310‬قــرارداد مــودت و‬ ‫بـراي خـود تأسـیس نمايـد‪ .‬ضمنـاً ايـن را بايـد گفـت كـه كلو ‌بهـاي‬ ‫تجـارت بیـن ایـران و شـوروی در‬ ‫فو ‌قالذكــر عنــوان مؤسســات ورزشــي را داشــتند و عمــوم كارگــران بــه‬ ‫وزارت امــور خارجــه بــه امضــای‬ ‫آنهـا علاقـه تـام و مفرطـي نشـان م ‌يدادنـد‪ .‬امـا تأمینـات کمپانـی نفـت‬ ‫نماینـدگان هـر دو طـرف رسـید‪.‬‬ ‫جنـوب کـه موسـوم بـه (‪ )Security Office‬اسـت‪ ،‬در صـدد برآمـد کـه‬ ‫اهمیــت کلو ‌بهــای مزبــور را در هــم بشــکند‪ .‬بنابرایــن پیشــنهاد کــرد‬ ‫کـه کلوبـی تأسـیس شـود کـه نـه تنهـا متعلـق بـه کارگـران باشـد‪ ،‬بلکـه‬ ‫مسـتخدمان هـم در آن شـرکت داشـته باشـند و بالاخـره بـا زور و حکـم‬ ‫قطعــی نظریــه فــوق را بــه موقــع اجــرا گــذارد و یــک کلوبــی بــه نــام‬ ‫کلـوب خیـام تأسـیس کردنـد‪».‬‬ ‫‪ 6‬مهر‬ ‫بــر اثــر تنــزل پونــد‪ ،‬کمیســیون اســعار خارجــی قیمــت پونــد را از ‪90‬‬ ‫قــران بــه ‪ 68‬قــران تنــزل داد‪.‬‬ ‫‪ 1‬آذر‬ ‫ساخت اسکله بندر شاه پایان یافت و را‌هآهن به علی‌آباد (شاهی) رسید‪.‬‬ ‫‪ 18‬آذر‬ ‫مجلس آتش گرفت‪.‬‬ ‫◌ دى‬ ‫شمار كاركنان صنعت نفت در آبادان و مسجدسلیمان‬ ‫ايرانى‪ 13 :‬هزار و ‪ 59‬نفر‬ ‫هندى‪ :‬هزار و ‪ 263‬نفر‬ ‫انگليسى‪ ٧٧٥ :‬نفر‬ ‫مليت‌هاى ديگر‪ ٥٧٧ :‬نفر‬ ‫جمع كل‪ 15 :‬هزار و ‪ 674‬نفر‬ ‫‪ 22‬اسفند‬ ‫قانـون بودجـه مملکتـی مربـوط بـه سـال ‪ 1311‬ش شـامل ماد‌هواحـده‬ ‫و یـک تبصـره بـه تصویـب مجلـس شـورای ملـی رسـید‪ .‬در ایـن بودجـه‪،‬‬ ‫عایـدات کشـور ‪ 421‬میلیـون و ‪ 400‬هـزار ریـال و ‪ 787‬هـزار لیـره و از‬ ‫حیـث مخـارج بـه مبلـغ ‪ 421‬میلیـون و ‪ 399‬هـزار و ‪ 870‬ریـال و ‪407‬‬ ‫هـزار و ‪ 176‬پهلـوی بالـغ بـود‪.‬‬ ‫‪94‬‬

‫اکتشاف نفت در جنوب خلیج‬ ‫فارس‬ ‫پــس از گذشــت ‪ 23‬ســال از‬ ‫كشـف نفـت در ایـران در شـمال‬ ‫خلی ‌جفــارس‪ ،‬بــرای اولیــن‌‌بــار‬ ‫در ســواحل جنوبــى خلی ‌جفــارس‬ ‫عملیــات اكتشــاف نفــت انجــام‬ ‫‌شــد‪.‬‬ ‫‪ 1311‬شمسی ‪ 1932 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ ،‬یک میلیون و ‪ 525‬هزار و ‪ 383‬لیره‬ ‫کاهش سود شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا و لغو قرارداد دارسی‬ ‫بـر اسـاس آمـاری کـه شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا ارائـه کـرد‪ ،‬بـه‬ ‫دلیـل کاهـش قیمـ ‌‌ت نفـت‪ ،‬بـه ویـژه در امریـکا‪ ،‬سـود شـرکت از ‪6/5‬‬ ‫میلیــون پونــد در ســال ‪ 1309‬ش (‪ 1930‬م) بــه ‪ 3/6‬میلیــون پونــد‬ ‫در سـال ‪ 1310‬ش (‪ 1921‬م) رسـید کـه در نتیجـه آن‪ ،‬حـ ‌‌ق امتیـاز‬ ‫ایـران کاهشـی چشـمگیر یافـت‪.‬‬ ‫رکـود سـا ‌ل‌های ‪ 1311‬و ‪ 1312‬ش (‪ 1932‬و ‪ 1933‬م) کاهـش حـ ‌ق‌‬ ‫امتیـاز دولـت ایـران را ثابـت نگـه داشـت و رضاشـاه را مصمـم کـرد تـا‬ ‫قـرارداد را لغـو کنـد‪.‬‬ ‫◌ خرداد‬ ‫شـركت نفـت انگليـس بـه دولـت ايـران اطـاع داد كـه بـه سـبب ارزان‬ ‫‌‌شـدن نفـت در بازارهـاي جهانـي‪ ،‬حـ ‌‌ق امتيـاز ايـران فقـط ‪ 306‬هـزار و‬ ‫‪ 782‬ليـره خواهـد بـود‪.‬‬ ‫‪ 10‬خرداد‬ ‫كشف نفت در بحرین‬ ‫شـركت امركیایـى اسـتاندارد اویـل کالیفرنیـا (‪ )SOKAL‬در سـال ‪1929‬‬ ‫امتیــاز بهر‌‌هبــردارى از منابــع نفتــى بحریــن را بــه دســت آورد‪ .‬پــس از‬ ‫گذشــت ‪ 23‬ســال از كشــف نفــت در ایــران در شــمال خلیج‌فــارس‪،‬‬ ‫اولی ‌‌نبــار بــود كــه در ســواحل جنوبــى خلیج‌فــارس عملیــات اكتشــاف‬ ‫نفــت انجــام می‌شــد‪.‬‬ ‫عملیـات حفـارى در اکتبـر ‪ ،1931‬برابـر بـا مهرمـاه ‪ 1310‬ش آغـاز و در‬ ‫‪95‬‬

‫امتیاز دارسی در آتش‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫رضاشــاه پرونــده نفــت را در‬ ‫بخــاری ســوزاند و گفــت کــه از‬ ‫‪ 31‬مـی‌ ‪ ،1932‬برابـر بـا ‪ 10‬خـرداد ‪ 1311‬ش‪ ،‬بـه نتیجـه رسـید‪.‬‬ ‫ایــن تاریــخ‪ ،‬امتیازنامــه دارســی‬ ‫‪ ٢٥‬خرداد‬ ‫لغــو می‌‌شــود‪.‬‬ ‫افزایــش ماليــات بــر بهــای بنزيــن در امريــكا‪ ،‬هزين ‌‌ههــاى حم ‌‌لونقــل را‬ ‫بـالا بـرد‪ ،‬بـه گونـه‌ای کـه از سـال ‪ ١٩٣٢‬تـا ‪ 1933‬م‪ ،‬ماليـات بـر بهـای‬ ‫بنزيـن بـه ‪ 15‬برابـر رسـید‪.‬‬ ‫‪ 14‬مرداد‬ ‫علــی دشــتی‪ ،‬نماینــده مجلــس شــورای ملــی‪ ،‬در نطــق مفصلــی در‬ ‫مجلـس‪ ،‬بـه شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا تاخـت و متذکـر شـد رفتـار‬ ‫ایــران بــا ایــن شــرکت مضحــک اســت‪ .‬در ســال ‪ 1931‬م‪ ،‬فقــط ‪306‬‬ ‫هـزار لیـره بـه دولـت ایـران پرداخـت شـده بـود‪ ،‬در حالـی کـه دولـت‬ ‫انگلســتان از ایــن شــرکت ‪ 800‬هــزار لیــره مالیــات گرفتــه بــود‪.‬‬ ‫‪ 16‬آبان‬ ‫کارهـای سـاختمانی بنـدر شـاهپور بـه پایـان رسـید و تجهیـزات پهلودادن‬ ‫کشـتی‌‌های بـزرگ تجـاری بـرای تخلیـه ما ‌‌لالتجـاره فراهـم شـد‪ .‬طـول‬ ‫را‌‌هآهـن ایـن بنـدر تـا صال ‌‌حآبـاد ‪ 250‬کیلومتـر بـود‪.‬‬ ‫‪ 6‬آذر‬ ‫رضاشـاه پرونـده نفـت را در بخـاری سـوزاند و گفـت کـه از ایـن تاریـخ‪،‬‬ ‫امتیازنامــه دارســی لغــو می‌‌شــود‪.‬‬ ‫ایــن موضــوع کتبــاً بــه شــرکت نفــت انگلیــس در ایــران اطــاع داده‬ ‫شــد‪ .‬روز بعــد‪ ،‬شــرکت نفــت انگلیــس ـ پرشــیا ای ‌نگونــه واکنــش نشــان‬ ‫داد‪« :‬شــرکت ایــن عقیــده را نمی‌‌پذیــرد کــه شــرایط امتیــاز دارســی‬ ‫تأمی ‌‌نکننــده منافــع دولــت ایــران نیســت و در صــورت واقعی ‌‌تداشــتن‬ ‫چنیـن امـری‪ ،‬بـاز هـم نمی‌پذیـرد کـه دولـت ایـران حـق داشـته‌باشـد‬ ‫امتیــاز را ی ‌کجانبــه لغــو کنــد‪.‬‬ ‫مدیــران شــرکت امیدوارنــد کــه دولــت ایــران پــس از بررســی مجــدد‬ ‫بی‌درنــگ از نظــر خــود عــدول کنــد‪».‬‬ ‫تقــی‌‌زاده بــه ژاکــس اطــاع داد کــه دولــت ایــران قــرارداد دارســی را‬ ‫لغـو کـرده اسـت‪ .‬ژاکـس نیـز بـه مصطفـی فاتـح دسـتور داد‪ ،‬محرمانـه‬ ‫تقـی‌زاده را ملاقـات و در ای ‌نبـاره از او سـؤال کنـد‪ .‬تقـی‌‌‌‌زاده پاسـخ داد‪:‬‬ ‫«لغـو امتیـاز بــرای تسـریع فراینـد مذاکــرات اسـت و دولـت نمی‌‌توانـد‬ ‫بــه تعهــدات دول ‌‌تهــای مشــروطه پیشــین پایبنــد باشــد‪».‬‬ ‫‪96‬‬

‫سال ‪1311‬‬ ‫‪ 10‬آذر‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫لغو امتیاز دارسی‬ ‫مجلس شورای ملی امتیازنامه دارسی را رسماً لغو كرد‪.‬‬ ‫عیس ‌‌ی خان‪ ،‬کمیسیونر نفتی‬ ‫تنهـا ایرانـی مخالـف بـا لغـو قـرارداد دارسـی‪ ،‬عیسـی‌‌ خـان‪ ،‬کمیسـیونر‬ ‫نفتـی بـود کـه از سـمت خـود برکنـار شـد و در فوریـه ‪ 1933‬م‪ ،‬بـر اثـر‬ ‫بیمـاری درگذشـت‪.‬‬ ‫‪ 11‬آذر‬ ‫وزیرمختـار بریتانیـا بـه نمایندگـی از دولـت انگلیـس در واکنـش بـه لغـو‬ ‫امتیـاز دارسـی طـی نامـه‌ای بـه دولـت ایـران اعـام کـرد‪« :‬گرچـه دولـت‬ ‫پادشـاهی انگلسـتان هنـوز امیـد دارد کـه دولـت ایـران از طریـق مذاکـره‬ ‫مسـتقیم بـا شـرکت نفـت بـه را‌هحلـی دوسـتانه برسـد‪ ،‬تردیـد نـدارد كـه‬ ‫اگـر لازم باشـد‪ ،‬همـۀ اقدامـات قانونـی و ضـروری را بـرای منافـع عادلانـه‬ ‫و بی‌چو ‌‌نوچــرای خــود بــه كار خواهــد بــرد و هیــچ زیانــی بــه منافــع‬ ‫شـركت و هیـچ مداخلـ ‌های دربـاره تأسیسـات و نیـز فعالی ‌تهـای تجـاری‬ ‫خـود در ایـران را تحمـل نخواهـد كـرد‪».‬‬ ‫بریتانیـا ایـن نامـه تهدیدآمیـز را همـراه بـا برخـی تمهیـدات و تحـرکات‬ ‫جنگـی منتشـر کـرد و زره‌پو ‌شهایـی را از كراچـی بـه نیروهـای بریتانیایی‬ ‫مسـتقر در خلیج‌فـارس افـزود‪ .‬همچنیـن نیروهـای ایـن كشـور در عـراق‬ ‫بـه حـال آماد‌هبـاش درآمدنـد و خـروج آ ‌نهـا از عـراق بـه تعویـق افتـاد‪.‬‬ ‫البتــه ایــن تحــركات نــه بــا هــدف حملــه نظامــی‪ ،‬کــه بیشــتر بــرای‬ ‫نمایـش قـدرت بـود تـا انگلیـس بتوانـد در مذاكـرات احتمالـی پیـ ‌شرو از‬ ‫موضـع قـدرت برخـورد کنـد‪ ،‬زیـرا در آن شـرایط‪ ،‬انگلیـس دیگـر بـه فكـر‬ ‫نجـات امتیـاز دارسـی نبـود و صرفـاً تـاش می‌كـرد تـا امتیـاز جدیـدی‬ ‫بــه‌دســت آورد كــه منافــع اساســی شــركت نفــت و دولــت بریتانیــا را‬ ‫حفـظ كنـد‪.‬‬ ‫‪ 12‬آذر‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا لغـو قـرارداد دارسـی را غیرقانونـی تلقـی و‬ ‫تقاضـا کـرد دولـت ایـران از تصمیـم خـود صـرف نظـر کنـد‪.‬‬ ‫‪ 21‬آذر‬ ‫محمدعلـی فروغـی در پاسـخ بـه تهدیـدات دولـت انگلیـس اظهـار کـرد‪:‬‬ ‫«ديـوان لاهـه صلاحيـت رسـيدگي بـه مناقشـه را نـدارد‪».‬‬ ‫‪97‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 24‬آذر‬ ‫دولــت انگلســتان بــا اســتناد بــه مــاده ‪ 15‬اســاس‌نامه جامعــه ملــل‪،‬‬ ‫شـکایت خـود را از دولـت ایـران بـه علـت فسـخ قـرارداد دارسـی تسـلیم‬ ‫دبیرخانـه جامعـه ملـل کـرد‪.‬‬ ‫‪ 25‬آذر‬ ‫حیرت انگلستان از اقدام ایران‬ ‫کدمــن‪ ،‬رئیــس شــرکت نفــت‪ ،‬بــه عباســقلی انصــاری‪ ،‬ســفیر ایــران در‬ ‫لنــدن‪ ،‬گفــت‪« :‬اقــدام دولــت ایــران کامــ ًا حیر ‌‌تانگیــز اســت و لغــو‬ ‫امتیـاز کامـ ًا بـا انتظـارات مـا مغایـرت دارد‪ ،‬گویـی می‌‌خواهیـم در بـازی‬ ‫شــطرنج در حرکــت اول تمامــی مهر‌‌ههــا را برداریــم و از طــرف مقابــل‬ ‫بخواهیـم حرکـت بعـدی را انجـام دهـد‪».‬‬ ‫انصــاری پاســخ داد‪« :‬الغــای امتیــاز جنبــه نظــری دارد‪ ،‬وگرنــه دولــت‬ ‫ایــران امــوال شــرکت را تصــرف و خــود آن را مدیریــت می‌‌کــرد‪».‬‬ ‫‪ 27‬آذر‬ ‫سـفیر ایـران در لنـدن بـه کدمـن اعـام کـرد‪ ،‬دولـت ایـران بـرای مذاکـره‬ ‫آماده اســت‪.‬‬ ‫‪ 28‬آذر‬ ‫دولت انگلیس خواستار اقدام شورای جامعه ملل علیه ایران شد‪.‬‬ ‫دی‬ ‫◌ شمار كاركنان صنعت نفت در آبادن و مسجدسلیمان‬ ‫ايرانى‪ 13 :‬هزار و ‪ 321‬نفر‬ ‫هندى‪ ٩٣٥ :‬نفر‬ ‫انگليسى‪ ٧٠٤ :‬نفر‬ ‫ملي ‌ت‌هاى ديگر‪ ٤٢٣ :‬نفر‬ ‫جمع كل‪ 15 :‬هزار و ‪ 383‬نفر‬ ‫‪ 9‬دی‬ ‫علی‌‌اکبـر داور (وزیـر دادگسـتری)‪ ،‬حسـین عـاء (وزیـر مختـار سـابق ایـران‬ ‫در پاریـس)‪ ،‬انوشـیروان سـپهبد (وزیـر مختـار ایـران در سـوئیس) و نصـرالله‬ ‫انتظــام (عضــو مقــدم اداره عهــود و جامعــه ملــل) بــه اروپــا رفتنــد تــا در‬ ‫جلسـات شـورای جامعـه ملـل بـرای رسـیدگی بـه اختـاف ایـران و انگلیـس‬ ‫دربـارۀ لغـو امتیـاز قـرارداد دارسـی شـرکت و از حقـوق ایـران دفـاع کننـد‪.‬‬ ‫◌ بهمن‬ ‫روزنامه شفق سرخ‬ ‫«شركت نفت انگليس ـ ايران به مركز توطئه تبديل شده است‪».‬‬ ‫‪98‬‬