تقویم تاریخ صنعت نفت ایران - جلد اول

‫سال ‪1329‬‬ ‫قــرارداد ‪1933‬و به‌خطرافتــادن منافــع ایــران برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 19‬مهر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه هشــتم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع اســتیضاح دولــت و‬ ‫چگونگــی فــروش نفــت برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 22‬مهر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه نهـم كميسـيون ویـژه نفـت بـا موضـوع بازرسـی مالـی و نظـارت‬ ‫بـر اجـرای بنـد الـف‪ ،‬از مـاده ‪ 16‬و‪ 21‬امتیازنامـه‪ ،‬رعایـت اصـل صداقـت‬ ‫طرفیــن‪ ،‬چگونگــی رســیدگی بــه حســا ‌ب‌وکتاب شــرکت‪ ،‬تأسیســات‬ ‫شـرکت نفـت در ایـران و خـارج از آن و هزین ‌ههـای نابجـای درآمدهـای‬ ‫ایـران در گذشـته برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 24‬مهر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه دهــم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع بحــث دربــارۀ مأمــور‬ ‫بــودن یــا نبــودن گلشــائیان از ســوی دولــت‪ ،‬درخواســت بیم ‌هکــردن‬ ‫کارگـران از سـوی مکـی و رد آن از سـوی پیرنیـا و شـرکت‌های تابعـه و‬ ‫غیرتابعــه شــرکت نفــت و ســود آن برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 26‬مهر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه يازدهــم كميســيون ویــژه نفــت دربــارۀ گلایــه امامــی از درز‬ ‫موضوعـات کمیسـیون بـه منابـع خارجـی‪ ،‬امـور رفاهـی کارگـران نفـت‬ ‫و ســرمایه‌گذار ‌ینکردن شــرکت نفــت در بخ ‌شهــای تحــت نفــوذ خــود‬ ‫برگـزار شـد‪.‬‬ ‫◌ مهر و آبان‬ ‫رز ‌مآرا بــا نــورث کرافــت (‪ ،)North Craft‬رئیــس شــرکت نفــت‪ ،‬در‬ ‫تهـران پنهانـی مذاکـره کـرد تـا شـرایط قـرارداد الحاقـی را بـه نحـوی‬ ‫تغییــر دهــد‪.‬‬ ‫‪ 4‬آبان‬ ‫کمیســیون ویــژه نفــت ســرانجام بــه ایــن نتیجــه رســید کــه قــرارداد‬ ‫الحاقـی (سـاعد ـ گـس) منافـع ملـت ایـران را از نفـت جنـوب اسـتیفا‬ ‫نمی‌کنــد ‪.‬‬ ‫‪199‬‬

‫سید علی شایگان نماینده مجلس‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫شورای ملی از تهران‬ ‫‪ 6‬آبان‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه دوازدهــم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع انتقــاد از طولانــی‬ ‫‌شــدن جلســات کمیســیون برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 8‬آبان‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه ســيزدهم كميســيون ویــژه نفــت بــرای قرائــت مقدمــه قــرارداد‬ ‫الحاقــی برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 10‬آبان‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه چهاردهـم كميسـيون ویـژه نفـت بـا موضـوع مقایسـه ضررهـای‬ ‫شـرکت نفـت بـا کمپانـی هنـد شـرقی و تضییـع حقـوق ملـت ایـران در‬ ‫قـرارداد ‪ 1933‬م و قـرارداد الحاقـی و اعتـراض بـه پرداخـت سـود ایـران‬ ‫بـا طـا برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 13‬آبان‬ ‫ایران و بلوک شرق‬ ‫موافقت‌نامه بازرگانی بین ایران و شوروی امضا و مبادله شد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه پانزدهــم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع حضــور رز ‌مآرا در‬ ‫کمیسـیون و جویـا شـدن اعضـای کمیسـیون از موضـع دولـت در قبـال‬ ‫قراردادهــای ‪ 1933‬و الحاقــی برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 15‬آبان‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه شـانزدهم كميسـيون ویـژه نفـت بـا موضـوع بحـث دربـارۀ کارگـران‬ ‫مسـئول شـرکت نفـت و لـزوم بیمـه بـرای کارگـران‪ ،‬پایین‌بـودن حـق امتیاز‬ ‫ایـران و اجحـاف شـرکت نفـت بـه ایـران در توزیـع نفـت برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 17‬آبان‬ ‫اکتشاف‬ ‫چاه شماره ‪ 25‬نف ‌تسفید‬ ‫هیئـت وزیـران بـه پیشـنهاد وزارت دارایـی‪ ،‬قطعـه زمینی را در نفت‌سـفید‬ ‫بـرای حفـر چـاه شـماره ‪ 25‬در برابـر اخـذ بهـا بـه شـرکت نفـت ایـران و‬ ‫انگلیـس واگـذار کرد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه هفدهـم كميسـيون ویـژه نفـت بـا موضـوع کـم‌بـودن سـود ایـران‬ ‫‪200‬‬

‫سال ‪1329‬‬ ‫اللهیار صالح‪ ،‬سفیرکبیر ایران در امریکا‬ ‫از نفـت و فـروش نفـت بـه نیـروی دریایـی انگلیـس بـا تخفیـف قیمـت‪،‬‬ ‫برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 20‬آبان‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه هجدهـم كميسـيون ویـژه نفـت بـا سـؤال از وزیـر دارایـی دربـارۀ‬ ‫مالیـات‪ ،‬میـزان صـادرات شـرکت نفـت و خاتمـة قرائـت قـرارداد الحاقـی‬ ‫برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 24‬آبان‬ ‫چاه شماره ‪ 4‬اهواز‬ ‫هیئـت وزیـران بـا توجـه بـه پیشـنهاد وزارت دارایـی‪ ،‬قطعـه زمینـی در‬ ‫اهـواز بـرای حفـر چـاه شـماره ‪ 4‬در مقابـل اخـذ بهـا بـه شـرکت نفـت‬ ‫ایـران و انگلیـس واگـذار کـرد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه نوزدهـم كميسـيون ویـژه نفـت بـا موضـوع انتقـاد از هماهنـگ‬ ‫‌نبـودن دولـت بـا مجلـس و تنـش میـان مصـدق و فروهـر برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 29‬آبان‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه بيسـتم كميسـيون ویـژۀ نفـت بـا موضـوع انتقـاد امامـی از درز‬ ‫اخبــار کمیســیون بــه بیــرون‪ ،‬ســؤال‌وجواب‌های فروهــر و مصــدق‬ ‫برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 30‬آبان‬ ‫دانشـجویان در صفـوف منظـم در میـدان بهارسـتان تجمـع کردنـد و بـرای‬ ‫ابطــال قــرارداد ‪ 1933‬و اســتیفای حقــوق ملــت از نفــت‪ ،‬شــعار «نفــت‬ ‫ایـران بایـد ملـی شـود» سـر دادنـد‪.‬‬ ‫‪ 1‬آذر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه بيسـ ‌تويكم كميسـيون ویـژۀ نفـت بـا موضـوع مذاکـرۀ محرمانـه‬ ‫دربـارۀ قـرارداد الحاقـی برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 4‬آذر‬ ‫رد قرارداد الحاقی نفت در کمیسیون نفت مجلس‬ ‫دولـت لایحـه قـرارداد الحاقـی نفـت‪ ،‬موسـوم بـه قـرارداد گس ـ گلشـائیان‬ ‫را كــه در ‪ 26‬تیرمــاه ‪ 1328‬بیــن عباســعلی گلشــائیان‪ ،‬وزیــر دارایــی و‬ ‫نویــل گــس‪ ،‬از اعضــای هیئت‌مدیــره شــركت نفــت ایــران و انگلیــس‪،‬‬ ‫‪201‬‬

‫سید ابوالحسن حایری‌زاده‪ ،‬نماینده‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫مجلس شورای ملی از تهران‬ ‫امضـا شـد‌ه بـود‪ 4 ،‬روز پیـش از پایـان دوره مجلـس بـه مجلـس ارائـه داد‪.‬‬ ‫اعتـراض بیشـتر نماینـدگان بـه ایـن لایحـه کـه براسـاس قـرارداد الحاقـی‬ ‫تنظیــم شــده‌بــود و پــس از چنــد روز بحــث دربــارۀ آن‪ ،‬تصمی ‌مگیــری‬ ‫دربــاره آن بــه مجلــس بعــدی موكــول شــد‪ .‬كمیســیون نفــت مجلــس‬ ‫جدیـد قـرارداد الحاقـی را بـرای اسـتیفای حقـوق ملـت كافـی ندانسـت‬ ‫و بـه اتفـاق آرا آن را رد کـرد‪ .‬در همیـن جلسـه‪ ،‬جبهـه ملـی هـم بـرای‬ ‫ملی‌كـردن صنعـت نفـت پیشـنهادی داد كـه آن هـم پذیرفتـه نشـد‪.‬‬ ‫همچنیــن در ‪ 8‬آذر‪ ،‬پیشــنهادی ملــی‌شــدن نفــت بــه امضــای دكتــر‬ ‫مصـدق‪ ،‬حائـری‌زاده‪ ،‬صالـح‪ ،‬مكـی و دكتـر شـایگان بـه كمیسـیون نفـت‬ ‫ارائـه شـد كـه بـه تصویـب نرسـید و معلـق مانـد‪ ،‬امـا چنـد مـاه بعـد‪،‬‬ ‫ایـن پیشـنهاد دوبـاره مطـرح و تصویـب شـد‪.‬‬ ‫در نهایــت‪ ،‬رزم‌آرا‪ ،‬نخســت‌وزیر‪ ،‬در ‪ 5‬دی‌مــاه ‪ ،1329‬ایــن لایحــه را از‬ ‫مجلــس پــس گرفــت و اعــام کــرد‪ ،‬اقدامــات دیگــری بــرای اســتیفای‬ ‫حقــوق ملــت ایــران انجــام خواهــد داد‪.‬‬ ‫‪ 5‬آذر‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫تصمیــم قانونــی بــرای ابــراز رأی ســاکت دربــارة اســتیضاح آقــای‬ ‫جمــال امامــی از دولــت علــی رزم‌آرا در موضــوع نفــت‬ ‫‌مجلـس شـورای ملـی پـس از طـرح اسـتیضاح جمـال امامـی و اسـتماع‬ ‫توضیحــات دولــت‪ ،‬بــر حســب پیشــنهاد عــده‌ای از نماینــدگان بــا‬ ‫اکثریـت آرا‪ ،‬بـه ایـن موضـوع رأی سـاکت داد‪ .‬ایـن‌تصمیـم در جلسـه‬ ‫یکشــنبه پنجــم آذرمــاه ‪ 1329‬از طــرف مجلــس شــورای ملــی اتخــاذ‬ ‫شـده اسـت‪.‬‬ ‫‪ 6‬آذر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه بيست‌وسـوم كميسـيون ویـژۀ نفـت بـه صـورت محرمانـه برگـزار‬ ‫شـد‪.‬‬ ‫‪ 8‬آذر‬ ‫دستگاه تجزیه گاز از نفت‬ ‫هیئـت وزیـران بـه پیشـنهاد وزارت دارایـی‪ ،‬قطعـه زمینـی در نف ‌تسـفید‬ ‫بـرای احـداث یـک دسـتگاه تجزیـه گاز از نفـت در مقابـل اخـذ بهـا بـه‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس ‪ -‬ایـران واگـذار کـرد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه بيســ ‌توچهارم كميســيون ویــژۀ نفــت بــا موضــوع چگونگــی‬ ‫‪202‬‬

‫سال ‪1329‬‬ ‫سید محمود نریمان‪ ،‬نماینده مجلس‬ ‫شورای ملی از تهران‬ ‫اعـام قـرارداد الحاقـی بـه مجلـس و انتقـاد مصـدق از دول ‌تهـا و تمدیـد‬ ‫مذاکـرات کمیسـیون برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 15‬آذر‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه بيســ ‌توپنجم كميســيون ویــژۀ نفــت بــا موضــوع بحــث دربــارۀ‬ ‫امـور محرمانـه و خصوصـي برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 19‬آذر‬ ‫كميسـيون نفـت‪ ،‬گزارشـی مشـروح دربـاره قـرارداد الحاقـي بـه مجلـس‬ ‫ارائـه داد‪.‬‬ ‫‪ 29‬آذر‬ ‫نماينــدگان جبهــه ملــي‪ ،‬طــرح خــود را دربــاه قــرارداد الحاقــي بــه▪‬ ‫مجلــس ارائــه دادنــد کــه در دســتور کار مجلــس قــرار نگرفــت‪.‬‬ ‫كمیسـيون ویـژۀ نفـت مخالفـت خـود را بـا قـرارداد الحاقـي سـاعد ـ▪‬ ‫گـس بـه مجلـس اعـام کـرد و آن را بـراي بازپ ‌سگرفتـن حقـوق ايـران‬ ‫كافـي ندانسـت‪.‬‬ ‫اکتشاف‪ ،‬موافقت با عکس‌برداری هوایی‬ ‫هیئــت وزیــران بــه پیشــنهاد هیئــت وزارت دارایــی موافقــت کــرد کــه‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس ‪ -‬ایـران‪ ،‬عملیـات عک ‌سبـرداری هوایـی خـود را‬ ‫در منطقـه حـوزه قـرارداد آغـاز کنـد‪.‬‬ ‫‪ 30‬آذر‬ ‫نماینـدگان جبهـه ملـی‪ ،‬مصـدق‪ ،‬الهیـار صالـح‪ ،‬حسـین مکـی‪ ،‬محمـود‬ ‫نریمـان‪ ،‬دکتـر بقائـی‪ ،‬حائـر ‌یزاده‪ ،‬دکتـر شـایگان‪ ،‬عبدالقدیـر آزاد و چنـد‬ ‫نفـر از نویسـندگان‪ ،‬در مجلـس تحصـن کردنـد‪.‬‬ ‫‪ 1‬دی‬ ‫بــه دعــوت و اعلامیــه آیــت‌الله کاشــانی‪ ،‬گردهمایــی بزرگــی بــا حضــور‬ ‫بیـش از چنـد هـزار نفـر از اقشـار مختلـف مـردم در مسـجد شـاه برگـزار‬ ‫و دربـارۀ مل ‌یکـردن صنعـت نفـت و ابطـال قـرارداد ‪ 1933‬م سـخنرانی‬ ‫شـد‪.‬‬ ‫‪ 2‬دی‬ ‫دانشـجویان دانشـگاه تهـران بـرای پشـتیبانی از جبهـه ملـی و سـخنرانی‬ ‫دربـاره ملـی‌شـدن نفـت در برابـر مجلـس تجمـع کردنـد‪.‬‬ ‫کارخانه برق‬ ‫هیئــت وزیــران بــه پیشــنهاد وزارت دارایــی‪ ،‬قطعــه زمینــی را در لالــی‬ ‫‪203‬‬

‫مظفر بقائی کرمانی‪ ،‬نماینده مجلس شورای‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫ملی از تهران‬ ‫بــرای پیوســتن کارخانــه بــرق آن منطقــه بــه شــرکت نفــت ایــران و‬ ‫انگلیــس در مقابــل اخــذ بهــا واگــذار کــرد‪.‬‬ ‫‪ 3‬دی‬ ‫علــی رزم‌آرا‪ ،‬نخســت وزیــر‪ ،‬در جلســه خصوصــی مجلــس‪ ،‬ملــی‌شــدن‬ ‫صنعــت نفــت را بزرگ‌تریــن خیانــت دانســت و گفــت‪« :‬ایــران تــوان و‬ ‫فنـاوری صنعتـی نـدارد تـا نفـت را بـه صـورت مسـتقل اسـتخراج کنـد و‬ ‫در بازارهـای دنیـا بفروشـد‪ .‬ایرانـی کـه یـک کارخانـه سـیمان را نم ‌یتوانـد‬ ‫اداره کنـد و کارخان ‌ههـای آن بـه دلیـل نداشـتن دانـش فنـی بـه وضـع‬ ‫نابســامانی درآمــده اســت و فقــط ضــرر م ‌یدهــد‪ ،‬بــا کــدام تجهیــزات‬ ‫نفـت را اسـتخراج و تولیـد خواهـد کـرد؟»‬ ‫‪ 5‬دی‬ ‫دولـت رزم آرا ضمـن ابـراز مخالفـت بـا مل ‌يکـردن صنعـت نفـت‪ ،‬لايحـه‬ ‫قـرارداد الحاقـي را بـه علـت نبـود شـرايط كافـي رد كـرد‪ .‬غلامحسـین‬ ‫فروهــر‪ ،‬وزیــر دارایــی نیــز‪ ،‬ضمــن مخالفــت بــا ملــی‌شــدن صنعــت‬ ‫نفـت‪ ،‬کمیسـیون خـاص نفـت بـه عـدول از وظیفـه منـدرج در دسـتور‬ ‫کار متهــم و اســترداد لایحــه (گس‪-‬گلشــائیان) را تقاضــا کــرد‪ .‬ســخنان‬ ‫فروهـر بـا مخالفـت شـدید اقلیـت مجلـس مواجـه شـد‪ .‬او بـه علـت اينكـه‬ ‫كمیسـيون نفـت گزارشـي مبنـي بـر مخالفـت بـا قـرار داد الحاقـي سـاعد‬ ‫ـ گـس ارائـه داده بـود‪ ،‬لايحـه قـرارداد نامبـرده را از طـرف دولـت رد كـرد‪.‬‬ ‫‪ 8‬دی‬ ‫بســیاری از مــردم در ميــدان بهارســتان گــرد آمدنــد و خواســتار ملــي‬ ‫‌شــدن نفــت شــدند‪.‬‬ ‫‪ ‌9‬دی‬ ‫امضای قرارداد ‪ 50‬ـ ‪ 50‬بین آرامکو و عربستان‬ ‫چهــار روز پــس از آنکــه رزم‌آرا لایحــه نفــت را از مجلــس پــس گرفــت‪،‬‬ ‫قـرارداد تنصیـف منافـع عربسـتان و شـرکت نفـت آرامکـو منعقـد شـد‪.‬‬ ‫بــر اســاس ایــن قــرارداد‪ ،‬شــرکت‌های عضــو آرامکــو در عربســتان‬ ‫م ‌یتوانســتند تــا ‪ 50‬درصــد از درآمــد را بــه دولــت عربســتان ســعودی‬ ‫مالیـات بدهنـد و آن را بـه حسـاب مالیـات خـود در امریـکا منظـور کننـد‪.‬‬ ‫م ‌کگــی (‪ ،)McGee‬معــاون وزارت خارجــه امریــکا در امــور خــاور‬ ‫نزدیـک و آسـیای جنوبـی‪ ،‬اهـداف ایـن قـرارداد را چنیـن بازگـو کـرد‪:‬‬ ‫«اول‪ ،‬حفــظ ثبــات منطقــه و جلوگیــری از گســترش کمونیســم و بعــد‪،‬‬ ‫تحکیـم موقعیـت شـرک ‌تهای نفتـی امریکایـی و جلوگیـری از بـه خطـر‬ ‫افتــادن اســاس امتیــازات»‪.‬‬ ‫‪204‬‬

‫سال ‪1329‬‬ ‫‪ 10‬دی‬ ‫غلامحســین فروهــر‪ ،‬وزیــر دارایــی‪ ،‬از کار کنار‌هگیــری کــرد و وزرای‬ ‫مســتعفی بــه کار خــود بازگشــتند‪.‬‬ ‫‪ 13‬دی‬ ‫چاه شماره ‪ 15‬لالی‬ ‫هیئــت وزیــران بــه پیشــنهاد وزارت دارایــی‪ ،‬قطعــه زمینــی را در لالــی‬ ‫بــرای حفــر چــاه شــماره ‪ 15‬در مقابــل اخــذ بهــا بــه شــرکت نفــت‬ ‫انگلیــس ـ ایــران واگــذار کــرد‪.‬‬ ‫کارکنان‪ ،‬مسکن‬ ‫هیئـت وزیـران بـه پیشـنهاد وزارت دارایـی‪ ،‬قطعـه زمینی را در نفت‌سـفید‬ ‫بـرای سـاخت خان ‌ههـای صنعتگـران شـرکت نفـت ایـران و انگلیـس در‬ ‫مقابـل اخـذ بهـا واگـذار کـرد‪.‬‬ ‫‪ 21‬دی‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫مجلـس طرحـی را تصویـب کـرد تـا بـر اسـاس آن‪ ،‬کمیسـیون نفـت طـی دو‬ ‫مـاه‪ ،‬رویـه و وظیفـه دولـت را دربـارۀ حـل مسـئله نفـت تعییـن کنـد‪.‬‬ ‫مأموریت کمیسیون نفت‬ ‫مجلـس شـورای ملـی‪ ،‬گـزارش کمیسـیون نفـت را مبنـی بـر مخالفـت‬ ‫بـا لایحـه گـس ـ گلشـائیان تأییـد کـرد‪ .‬در همیـن جلسـه‪ 40 ،‬نفـر از‬ ‫نماینـدگان تصویـب کردنـد کـه کمیسـیون نفـت طـی دو مـاه‪ ،‬رویکـرد و‬ ‫اختیـارات دولـت را دربـارۀ امـور نفـت تدویـن و تعییـن کنـد‪.‬‬ ‫پـس از رد قـرارداد الحاقـي گـس ‪ -‬گلشـائیان در مجلـس‪ ،‬خـود شـركت‬ ‫نفــت تصمیــم گرفــت‪ ،‬بابــت ح ‌قالامتيــاز‪ ،‬مبلغــي معــادل ‪ 28/5‬ليــره‬ ‫در ســال ‪ 1329‬ش پی ‌شپرداخــت کنــد و ‪ 10‬ميليــون ليــره هــم بــه‬ ‫عنـوان سـپرده بـه بانـك ملـي بپـردازد‪ ،‬امـا دولـت ايـن پيشـنهاد را بـراي‬ ‫مجلـس تشـريح نكـرد‪.‬‬ ‫◌ بهمن‬ ‫ســفير انگليــس‪« :‬مصــدق حيل ‌هگــر اســت‪ ،‬ماننــد اســب گاري‌كــش‪،‬‬ ‫پي ‌شبين ‌يناپذیــر و غیرقابــل اعتمــاد اســت‪».‬‬ ‫‪ 6‬بهمن‬ ‫نماينـدگان جبهـه ملـي چنـد قطعنامـه را كـه مضمـون يكـي از آنهـا ملـي‬ ‫‌شـدن صنعـت نفـت بـود‪ ،‬بـا حضـور ‪ 10‬هـزار نفـر و بـه دعـوت آيـ ‌تالله‬ ‫كاشـاني تصويـب کردنـ ‌د‪.‬‬ ‫‪205‬‬

‫انگلی ‌سهــا دریافتــه بودنــد‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫مخالفــت بــا اصــل ‪ 50‬ـ ‪50‬‬ ‫ثمــری نخواهــد داشــت‪ ،‬امــا‬ ‫‪ 9‬بهمن‬ ‫قصـد داشـتند ایـران را در تنگنا‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫قـرار دهنـد تـا بـه همیـن مقدار‬ ‫جلســه بيست‌وششــم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع بحــث دربــارۀ‬ ‫راضــی شــود و از مل ‌یکــردن‬ ‫لغـو قـرارداد الحاقـی و تصویـب احتمالـی آن برگـزار شـد‪.‬‬ ‫نفــت‪ ،‬چشــم بپوشــد‪.‬‬ ‫‪ 14‬بهمن‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه بيســ ‌توهفتم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع تصویــب لغــو‬ ‫قــرارداد الحاقــی در مجلــس ســنا و نخســتین گفت‌وگوهــای جــدی‬ ‫دربــارۀ ملــی‌شــدن صنعــت نفــت و دورنمــای آن و ســؤالات مصــدق از‬ ‫رز ‌مآرا و وزیــر دارایــی دربــارۀ وضعیــت فــروش نفــت برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 15‬بهمن‬ ‫دکتــر شــم ‌سالدین جزایــری‪ ،‬وزیــر فرهنــگ‪ ،‬بــه دلیــل اعتــراض بــه‬ ‫نطــق وزیــر دارایــی دربــارۀ نفــت از کار کنــاره گرفــت‪.‬‬ ‫‪ 21‬بهمن‬ ‫ســپهبد رزم‌آرا پيشــنهاد قــرارداد جديــد «‪ 50‬ـ ‪ »50‬را بــه اطــاع‬ ‫نماينــدگان شــركت انگلیــس ـ ایــران رســاند‪.‬‬ ‫درخواست ایران از انگلیس برای تنصیف منافع نفت‬ ‫ه ‌مزمـان بـا ارائـۀ لایحـه قـرارداد الحاقـی یـا گـس ـ گلشـائیان از سـوی‬ ‫دولـت رز ‌مآرا بـه مجلـس و رد آن بـا مخالفـت بیشـتر نماینـدگان‪ ،‬خبـر‬ ‫امضـای قـرارداد ‪ 50‬ـ ‪ 50‬نفـت در عربسـتان منتشـر شـد‪.‬‬ ‫رز ‌مآرا بــاز هــم تســاوی منافــع را بــه نماینــده شــرکت نفــت ایــران و‬ ‫انگلیــس یــادآوری کــرد‪ ،‬امــا نماینــده شــرکت بــه او پاســخ داد‪« :‬اگــر‬ ‫منافــع شــرکت نفــت ایــران و انگلیــس در ایــران‪ ،‬از فعالی ‌تهــای ایــن‬ ‫شــرکت در خــارج از ایــران تفکیــک شــود‪ ،‬در ای ‌نبــاره تصمیــم خواهــد‬ ‫گرفــت‪ ،‬امــا ایــن کار بــه یــک ســال زمــان نیــاز دارد‪».‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه بيس ‌توهشـتم كميسـيون ویـژۀ نفـت بـا موضـوع میـزان اهمیـت‬ ‫حضـور دولـت در جلسـات کمیسـیون برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 25‬بهمن‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه بيســ ‌تونهم كميســيون ویــژۀ نفــت بــا موضــوع بحــث دربــارۀ‬ ‫‪206‬‬

‫سال ‪1329‬‬ ‫آمادگـی ایـران بـرای ب ‌هدسـ ‌تگرفتن اختیـار نفـت در شـرایط پرتنـش و‬ ‫مل ‌یگرایانــه ایــران برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 27‬بهمن‬ ‫گروهـی از تود‌ها ‌یهـا بـا نـام «جمعیـت مبـارزه بـا شـرکت نفـت جنـوب»‬ ‫در میـدان بهارسـتان تظاهـرات کردند‪.‬‬ ‫‪ 30‬بهمن‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه ســ ‌يام كميســيون ویــژۀ نفــت بــا موضــوع سوءاســتفاده نیــروی‬ ‫دریایــی انگلیــس از نفــت ایــران برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 2‬اسفند‬ ‫رز ‌مآرا بــه ســفير انگليــس اطــاع داد‪ ،‬قصــد دارد قــراردادی جديــد بــر‬ ‫اســاس «تنصيــف عوايــد» بــه مجلــس پيشــنهاد دهــد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه سـ ‌ي‌ويكم كميسـيون ویـژۀ نفـت بـا موضـوع بحـث دربـارۀ هیئـت‬ ‫خلــع یــد‪ ،‬ملــی‌ شــدن نفــت و دعــوت از افــرادی خــارج از کمیســیون‬ ‫بـرای شـنیدن پیشنهادهایشـان برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 4‬اسفند‬ ‫سـفير انگليـس مخالفـت دولـت خـود را بـا طـرح ملـي‌شـدن صنعـت‬ ‫نفـت ايـران بـه رز ‌مآرا اعـام كـرد‪.‬‬ ‫‪ 5‬اسفند‬ ‫رزم‌آرا مخالفــت دولــت انگليــس بــا ملــي‌ شــدن صنعــت نفــت را بــه‬ ‫نماينــدگان كميســيون خبــر داد‪.‬‬ ‫‪ 7‬اسفند‬ ‫مصوبه هیئت وزیران‬ ‫قطعــه زمینــی در نف ‌تســفید بــرای حفــاری چــاه شــماره ‪ 26‬از ســوی‬ ‫دولـت ایـران بـه شـرکت سـهامی نفـت انگلیـس‪ -‬ایـران واگـذار شـد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه ســ ‌‌يودوم كميســيون ویــژۀ نفــت دربــارۀ بررســی نظرهــا و‬ ‫پیشــنهادهای نماینــدگان بیــرون از کمیســیون برگــزار شــد‪ .‬صفایــی‪،‬‬ ‫تیمورتــاش‪ ،‬کهبــد‪ ،‬دول ‌تآبــادی و کشــاورز صــدر بــه درخواســت خــود‬ ‫در ایــن جلســه حضــور داشــتند‪.‬‬ ‫‪ 9‬اسفند‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫‪207‬‬

‫حاج ‌یعلی رز ‌مآرا‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫( ‪ 1280 -1329‬ش)‪ ،‬سـپهبد رزم‌آرا‬ ‫جلســه سي‌و‌ســوم كميســيون مخصــوص نفــت‪ ،‬دربــارة ادامــه ســخنان‬ ‫‪ 16‬اسـفند ‪ 1329‬کشـته شـد‪.‬‬ ‫نماینــدگان مهمــان کمیســیون و ب ‌یعلاقگــی آنــان بــه ملــی شــدن‬ ‫صنعـت نفـت بـا حضـور اعضـاي اصلـي كميسـيون برگـزار شـد‪ .‬اردلان‪،‬‬ ‫تیمورتــاش‪ ،‬کشــاورز صــدر و صفایــی در ایــن جلســه حضــور داشــتند‪.‬‬ ‫‪ 11‬اسفند‬ ‫فدائیان اسلام و «مقدرات ایران و نفت»‬ ‫ه ‌مزمـان بـا پیگیـری طـرح ملـی‌شـدن صنعـت نفـت در مجلـس شـورای‬ ‫ملـی و تـاش رزم‌آرا بـرای جلوگیـری از او ‌جگیـری ایـن جنبـش‪ ،‬فدائیـان‬ ‫اســام در اطلاعیــه‌ای مــردم را بــرای شــرکت در ســخنرانی بعدازظهــر‬ ‫جمعــه ‪ 12‬اســفند بــا موضــوع «مقــدرات ایــران و نفــت» بــه مســجد‬ ‫سـلطانی (شـاه) فراخواندنـد‪.‬‬ ‫‪ 12‬اسفند‬ ‫فعاليـ ‌ت كميسـيون بـرای ملي‌كـردن صنعـت نفـت‪ ،‬صـورت قطعـي و▪‬ ‫برگشـ ‌تناپذير بـه خـود گرفـت‪.‬‬ ‫فدائیـان اسـام تجمـع عظیمـی در مسـجد شـاه برپـا کردنـد کـه طـی▪‬ ‫آن و بـر ضـد مظالـم شـرکت نفـت انگلیـس ‪ -‬ایـران و لـزوم ملـی‌ شـدن‬ ‫صنعــت نفــت همــراه بــا انتقــاد شــدید از رزم‌آرا‪ ،‬ســخنرانی و تظاهــرات‬ ‫پرشـوری برپـا شـد‪.‬‬ ‫پاداش‬ ‫هیئــت وزیــران مبلــغ ‪ 32‬هــزار و ‪ 692‬ریــال پــاداش بــه نظام‌الدیــن‬ ‫امامــی‪ ،‬نماینــده دولــت در شــرکت نفــت پرداخــت کــرد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه سـ ‌‌يوچهارم كميسـيون ویـژۀ نفـت بـا حضـور رزم‌آرا و سـخنان‬ ‫وي دربـارۀ ناتوانـی فعلـی ایرانیـان بـرای مل ‌یکـردن نفـت برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 14‬اسفند‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه سـ ‌‌يوپنجم كميسـيون ویـژۀ نفـت بـا هـدف انتقـاد شـدید برخـی‬ ‫از اعضـای کمیسـیون از سـخنان رز ‌مآرا در جلسـه پیشـین‪ ،‬برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 15‬اسفند‬ ‫دكتر مصدق اعلامي ‌هاي علیه سپهبد رز ‌مآرا منتشر کرد‪.‬‬ ‫‪ 16‬اسفند‬ ‫سپهبد رزم‌آرا ترور شد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه س ‌ي‌وششــم كميســيون ویــژه نفــت بــرای بررســی پیا ‌مهــای‬ ‫‪208‬‬

‫سال ‪1329‬‬ ‫بهمـن ‪ ،1327‬آبـادان میـدان فوتبال‬ ‫بهم ‌نشــیر‬ ‫رسـیده از شهرسـتا ‌نها مبنـی بـر درخواسـت ملـی‌ شـدن صنعـت نفـت‬ ‫و پیشـنهاد ملـ ‌ی شـدن نفـت از جانـب اعضـای جبهـ ‌ه ملـی برگـزار شـد‪.‬‬ ‫تیــم انگلیســی کارگــر پالایشــگاه‬ ‫آبــادان کــه بــا نتیجــه ‪ 3‬بــر ‪1‬‬ ‫‪ 17‬اسفند‬ ‫مغلــوب تیــم ایرانــی کارگــر شــد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫اســفند ‪ 1329‬آخریــن حضورشــان‬ ‫جلســه ســ ‌يوهفتم كميســيون ویــژه نفــت بــا موضــوع انتقــاداز‬ ‫در میادیــن ورزشــی بــود؛ در‬ ‫اسـتدلا ‌لهای رز ‌مآرا دربـارۀ نفـت و تقاضـای تصویـب تمدیـد مذاکـرات‬ ‫اردیبهشـت ‪ 1330‬تیـم منحـل شـد‪.‬‬ ‫کمیســیون نفــت برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 18‬اسفند‬ ‫جمـع کثیـری از اعضـای جبهـه ملـی‪ ،‬حـزب ایـران‪ ،‬مجمـع مسـلمانان‬ ‫مجاهــد‪ ،‬حــزب اســتقلال‪ ،‬کمیتــه جوانــان و گروهــی از بازرگانــان و‬ ‫اصنــاف‪ ،‬تظاهــرات گســترده‌ای در میــدان بهارســتان برپــا کردنــد‪.‬‬ ‫‪ 21‬اسفند‬ ‫حسين علا نخست‌وزير شد‪.‬‬ ‫‪ 23‬اسفند‬ ‫ســفارت انگلیــس در یادداشــتی خطــاب بــه کمیســیون ویــژۀ نفــت‪ ،‬بــا‬ ‫اعتـراض بـه ملـی‌شـدن صنعـت نفـت‪ ،‬خاطرنشـان کـرد‪« :‬هم‌جـواری‬ ‫ایجــاب م ‌یکنــد دولــت ایــران قــرارداد نفــت را فســخ نکنــد‪».‬‬ ‫‪ 24‬اسفند‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫تصمیـم قانونـی دربـارة ملـ ‌ی شـدن صنعـت نفـت در سراسـر کشـور‬ ‫و اعطـای دو مـاه مهلـت تمدیـد بـه کمیسـیون نفـت بـرای مطالعـه در‬ ‫اطـرا ‌ف اجـرای ایـن اصـل‪‌،‬مصـوب ‪ 24‬اسـفندماه ‪1329‬‬ ‫‌ماد ‌هواحــده‪ :‬مجلــس شــورای ملــی تصمیــم مــورخ ‪ 17‬اســفندماه‬ ‫‪ 1329‬کمیسـیون مخصـوص نفـت را تأییـد و بـا تمدیـد مـدت موافقـت‬ ‫می‌نمایــد‪.‬‬ ‫تبصـره ‪ :1‬کمیسـیون نفـت مجـاز اسـت‪ ،‬از کارشناسـان داخلـی و خارجـی‬ ‫در صـورت لـزوم دعـوت نمایـد و مـورد اسـتفاده قـرار دهـد‪‌.‬تبصـره ‪:2‬‬ ‫آقایـان نماینـدگان حـق دارنـد تـا پانـزده روز بعـد از تشـکیل کمیسـیون‪،‬‬ ‫پیشــنهادها و نظــرات خــود را بــه کمیســیون داده و بــرای توضیحــات‬ ‫د‌رکمیسـیون حـق حضـور داشـته باشـند‪.‬‬ ‫بـه مناسـبت تصویـب لايحـه ملـی‌ شـدن صنعـت نفـت در مجلـس▪‬ ‫شــوراي ملــي‪ ،‬مــردم در تهــران و شهرســتا ‌نها‪ ،‬خیابا ‌نهــا را چراغانــی‬ ‫کردنــد و جشــن و پایکوبــی راه انداختنــد‪.‬‬ ‫‪209‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫حسین علاء‪ 1260 - 1343( ،‬ش)‬ ‫‪ ٢٩‬اسفند‬ ‫پــس از رزم آرا او مأمــور تشــکیل‬ ‫تصویـب لايحـه ملـى‌شـدن صنعـت نفـت در مجلـس سـنا و ملـی شـدن‬ ‫کابینـه شـد ولـی بـه علت ضعـف در‬ ‫صنعـت نفـت مجلـس بـه ریاسـت تقـ ‌یزاده تشـکیل شـد‪ .‬در ایـن جلسـه‪،‬‬ ‫حـل بحـران نفـت در اردیبهشـت‌ماه‬ ‫بنـا بـه تصمیـم کمیسـیون‌های مشـترک ‪ 1‬و ‪ 3‬بـرای ملـی‌ شـدن نفـت‪،‬‬ ‫‪ 1330‬اســتعفاء کــرد و مجــدداً بــه‬ ‫رأ ‌یگیـری و سـرانجام‪ ،‬ایـن طـرح تصویـب شـد‪.‬‬ ‫وزارت دربــار بازگشــت‪.‬‬ ‫صنعـت نفـت ايـران درسـت ‪ 50‬سـال پـس از تأسـیس آن ملـي شـد‪▪.‬‬ ‫زمانـی کـه از شـرکت خلـع یـد شـد‪ ،‬از ‪ 4‬هـزار و ‪ 520‬کارگـر خارجـی‬ ‫شـرکت کـه نزدیـک بـه هـزار و ‪ 200‬نفرشـان هنـدی و پاکسـتانی بودنـد‪،‬‬ ‫‪ 900‬نفـر کارگـر و ‪ 300‬نفـر کارمنـد بودنـد‪ .‬از ‪ 3‬هـزار و ‪ 300‬کارمنـد‬ ‫انگلیســی‪ ،‬حــدود ‪ 800‬نفــر دارای مســئولی ‌تهای فنــی ـ مهندســی و‬ ‫بقیـه کارگـر بودنـد‪.‬‬ ‫آمــاری بانــک ملــی دربــارة شــاخص هزینــه زندگــی در ســال‌های▪‬ ‫‪ 1329‬تــا ‪1333‬‬ ‫‪1333 1329 1330 1331 1332‬‬ ‫سال‬ ‫شاخص هزینه ‪1151 784 849 909 992‬‬ ‫آمـار بازرگانـی اداره گمـرک نشـانگر آن اسـت کـه در سـال‌های ‪▪1329‬‬ ‫تــا ‪ 1332‬هزین ‌ههــای زندگــی رو بــه افزایــش بــوده و در ســال بعــد از‬ ‫سـقوط حکومـت دکتـر مصـدق‪ ،‬ایـن افزایـش بـه اوج رسـیده اسـت‪.‬‬ ‫‪1332 1331 1330 1329‬‬ ‫سال‬ ‫واردات به میلیون ریال ‪5324 5031 7011 6243‬‬ ‫صادرات به میلیون ریال ‪8318 5750 4319 3494‬‬ ‫‪210‬‬

‫‪ 1330‬شمسی ‪ 1951 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 700 ،‬هزار لیره‬ ‫سـفير انگليـس بـه حسـين عـاء پيشـنهاد داد‪ ،‬تأسیسـات مربـوط▪‬ ‫بـه پخـش نفـت در داخـل ايـران بـه يـك شـركت ايرانـي واگـذار شـود‪.‬‬ ‫بـا افزایـش مصـرف مـواد نفتـی داخلـی تصفی ‌هشـده‪ ،‬یـک رشـته▪‬ ‫لولـه ‪ 10‬اینچـی (‪ 25‬سـانتیمتری) از لول ‌ههـای قدیمـی بیـن آبـادان و‬ ‫اهـواز بـرای اسـتفاده و پخـش داخلـی اختصـاص یافـت‪.‬‬ ‫عمليـات حفـاري چـاه شـماره ‪ 1‬البـرز آغـاز شـد‪ .‬بـا توجـه بـه▪‬ ‫آنکـه ايـن چـاه ‪ 2‬هـزار متـری در محلـی مناسـب حفـر نشـده بـود‪،‬‬ ‫بـراي انتخـاب محلـي بهتـر‪ ،‬چـاه شـماره ‪ 2‬بـه عمـق ‪ 700‬متـر و بـه‬ ‫صـورت آزمایشـی حفـر شـد‪.‬‬ ‫نگراني امريكا از كمونيسم و شدت گرفتن جنگ سرد‪▪.‬‬ ‫شرکت ملی نفت‌کش‬ ‫نخسـتین نـاوگان نف ‌تکـش ایـران اندکـی پـس از ملـی‌شـدن صنعـت‬ ‫نفـت تشـکیل شـد‪ ،‬امـا شـرکت ملـی نف ‌تکـش ایـران بـا اسـاس‌نامه‬ ‫و ترکیـب فعلـی‪ ،‬در سـال ‪ 1354‬ش بـه ثبـت رسـید‪.‬‬ ‫‪ 15‬فروردین‬ ‫ادامة اعتصاب کارگران در همۀ شعبات شرکت نفت‬ ‫‪ 18‬فروردین‬ ‫شـایعة حضـور ناوهـای جنگـی انگلیـس در خلیـج فـارس و اسـتمرار‬ ‫اعتصـاب در کارگا ‌ههـای نفـت خوزسـتان‬ ‫اخبــاری کــه خبرگزار ‌یهــای خارجــی دربــارۀ رزم نــاو و هواپیماهــای‬ ‫‪211‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫صادق هدایت (‪ 1330 - 1281‬ش)‬ ‫انگلیســی حاضــر در ســواحل خلیــج فــارس منتشــر کــرده بودنــد‪ ،‬بــه‬ ‫او كارمنــد رواب ‌طعمومــي شــركت‬ ‫شــایعۀ روابــط نگرا ‌نکننــده‌ ایــران و انگلیــس دامــن زد تــا یــک مقــام‬ ‫نفــت انگليــس ـ ايــران را كــه از‬ ‫مســئول نظامــی اعــام کــرد‪ ،‬خلیج‌فــارس یکــی از شــاهرا‌ههای عبــور‬ ‫جعــل ســند بــه دســت ســدان خبــر‬ ‫کشــت ‌یهای انگلیســی اســت و تــا بــه حــال هیــچ کشــتی جنگــی یــا‬ ‫داشــت‪ ،‬بــه مظفــر بقايــي معرفــي‬ ‫نــاوی بــه ‌‌آ ‌بهــای ایــران نزدیــک نشــده اســت‪.‬‬ ‫کـرد‪ .‬صـادق هدایـت ‪ 19‬فروردیـن‬ ‫ضرورت همکاری امرکیا و انگلیس برسر نفت ایران‬ ‫روزنامـۀ یونایتـد پـرس‪ ،‬دربـارۀ ضـرورت اقـدام مشـترک امریـکا و انگلیس‬ ‫‪1330‬درگذشــت‪.‬‬ ‫دربـارۀ نفـت ایـران نوشـت‪« :‬اشـتراک منافـع امریـکا و انگلیـس ایجـاب‬ ‫م ‌یکنـد‪ ،‬ایـن دو کشـور هنـگام بـروز هرگونـه خطـر خارجـی بـا یکدیگـر‬ ‫همــکاری و تشــریک مســاعی کننــد و در صــورت دعــوی دول ‌تهــای‬ ‫انگلیـس و ایـران‪ ،‬سـازمان ملـل متحـد بایـد از تقابـل انگلسـتان نسـبت‬ ‫بـه منافـع ایـران حمایـت کنـد‪».‬‬ ‫‪ 19‬فروردین‬ ‫دول ‌تهـای انگليـس و امريـكا بـا هـدف هماهنگـي و ایجـاد سياسـت▪‬ ‫مشـترك بـر سـر موضـوع نفـت ايـران‪ ،‬جلسـات مشـترک برگـزار کردنـد‪.‬‬ ‫‪ 23‬فروردین‬ ‫شدت گرفتن تظاهرات و اعتصاب در آبادان‬ ‫‪ 26‬فروردين‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه س ‌‌يوهشــتم كميســيون ویــژۀ نفــت بــا موضــوع تشــکیل‬ ‫کمیســیون فرعــی بــرای بررســی ملــ ‌ی شــدن نفــت و نیــز بحث‌هایــی‬ ‫پیرامــون موضــع دولــت عــاء در امــور نفــت برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 30‬فروردین‬ ‫صــدور اعلامیــه شــرکت نفــت انگلیــس ‪ -‬ایــران در پــی اعتصــاب▪‬ ‫کارگــران مناطــق نف ‌تخیــز‪ ،‬بنــدر معشــور و آبــادان‬ ‫دانشـجویان و دانـش آمـوزان تهـران بـرای حمایـت از کارگـران آبـادان▪‬ ‫در میـدان بهارسـتان تظاهـرات کردنـد کـه بـه تیرانـدازی منجـر شـد‪.‬‬ ‫‪212‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫‪ 2‬ارديبهشت‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه سـ ‌‌يونهم كميسـيون ویـژۀ نفـت بـا موضـوع فـروش نفـت ایـران‬ ‫و مشـتریان آن پـس از ملـی‌ شـدن نفـت و مقدمـات برگزیـدن اعضـای‬ ‫هیئـت مختلـط خلـع یـد برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 4‬ارديبهشت‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلسـه چهلـم كميسـيون ویـژۀ نفـت بـا موضـوع گف ‌توگـو دربـارۀ اعضـا‬ ‫و میـزان اختیـارات هیئـت خلـع یـد برگـزار شـد‪.‬‬ ‫‪ 5‬اردیبهشت‬ ‫پیشنهاد بریتانیا برای اداره تأسیسات پس از ملی‌ شدن نفت‬ ‫حسـین عـا‪ ،‬نخسـ ‌توزیر وقـت‪ ،‬از سـفیر بریتانیـا یادداشـتی مبتنـی بـر‬ ‫پیشـنهاد چگونگـی اداره تأسیسـات نفتـی ایـران دریافـت کـرد‪ .‬بـر اسـاس‬ ‫ایـن طـرح‪ ،‬تأسیسـات مربـوط بـه پخـش نفـت در داخـل ایـران بـه یـک‬ ‫شـرکت ایرانـی سـپرده شـد و سـایر دارای ‌یهـای شـرکت نفـت انگلیـس‬ ‫ـ ایـران بـه یـک شـرکت تازه‌تأسـیس انگلیسـی منتقـل‌شـد کـه ایـران‬ ‫نیـز در هیئت‌مدیـره ایـن شـرکت حضـور داشـت‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‪ ،‬كميسيون نفت‬ ‫جلســه چه ‌لويكــم كميســيون ویــژۀ نفــت بــا موضــوع بحــث دربــارۀ‬ ‫اعمـال قـدرت هیئـت خلـع یـد و چگونگـی اجـرای طـرح ملـی‌ شـدن‬ ‫صنعــت نفــت ایــران و مــواد ن ‌هگانــه آن برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 6‬اردیبهشت‬ ‫سـفیر کبیـر انگلیـس در ایـران بـا صـدور بیانیـه‌ای اقـدام هـر دو مجلـس‬ ‫ایـران بـرای مل ‌یکـردن صنعـت نفـت را شـتابزده خوانـد و عواقـب وخیـم‬ ‫و دامنـه‌دار آن را بـه دولـت ایـران هشـدار داد‪ .‬حسـین عـا اسـتعفا کـرد‬ ‫و در ‪ 7‬اردیبهشـت مصـدق نخسـت وزیـر شـد‪.‬‬ ‫‪ 8‬اردیبهشت‬ ‫طــرح قانونــی نحــوة اجــراي اصــل مل ‌يشــدن صنعــت نفــت در مجلــس‬ ‫شـوراي ملـي تصویـب شـد‪.‬‬ ‫‪213‬‬

‫مـاده ‪ ۴‬لايحـه اجـراى قانون‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫ملــى شــدن نفت‬ ‫لايحــه ‪ ٩‬مــاد ‌هاى اجــراى قانــون ملــى شــدن نفــت و تأســيس‬ ‫چـون از تاریخ ‪ ۲۹‬اسـفند‪۱۳2۹‬‬ ‫شــركت ملــى نفــت ايــران‬ ‫کـه ملـى شـدن صنعـت نفـت‬ ‫بـه تصویـب مجلـس سـنا نیـز‬ ‫کمیســیون مخصــوص نفــت کــه طبــق قانــون ‪ ۲۴‬و ‪ ۲۹‬اســفندماه‬ ‫رســیده اســت‪ ،‬کلیــه درآمــد‬ ‫‪ ۱۳۲۹‬مأمـور تهیـه طـرح اجـراى اصـل ملـى شـدن صنعـت نفـت‬ ‫نفـت و محصـولات نفتـى حـق‬ ‫در سراسـر کشـور تشـکیل شـده بـود‪ ،‬پـس از تشـکیل چنـد جلسـه‪،‬‬ ‫مســلم ملــت ایــران اســت‪،‬‬ ‫بالاخــره در جلســه پنجــم اردیبهشــت ‪ ۱۳۳۰‬کــه در حــدود پنــج‬ ‫دولـت مکلـف اسـت بـا نظـارت‬ ‫ســاعت بــه طــول انجامیــد‪ ،‬فعــ ًا نســبت بــه معــادن نفــت مــورد‬ ‫هیئــت مختلــط بــه حســاب‬ ‫بهر‌هبــردارى شــرکت ســابق نفــت انگلیــس و ایــران بــه اتفــاق آرا‬ ‫شــرکت رســیدگى کنــد و‬ ‫تصمیــم ذیــل را اتخــاذ و اینــک گــزارش آن را بــراى تصویــب بــه‬ ‫نیــز هیئــت مختلــط بایــد از‬ ‫تاریــخ اجــراى ایــن قانــون تــا‬ ‫مجلــس شــورای ملــى تقدیــم مــى‌دارد‪.‬‬ ‫تعییـن هیئــت عاملــه در امــور‬ ‫مخبر کمیسیون مخصوص نفت‪ ،‬حسین م‏ىک‬ ‫بهر‌هبــردارى دقیقــاً نظــارت‬ ‫مـاده ‪ .۱‬بـه منظـور ترتیـب اجـراى قانـون مـورخ ‪ ۲۴‬و ‪ ۲۹‬اسـفندماه‬ ‫‪ ۱۳۲۹‬راجــع بــه ملــى شــدن نفــت در سراســر کشــور‪ ،‬هیئــت‬ ‫نمایــد‪.‬‬ ‫مختلطــى مرکــب از پنــج نفــر از نماینــدگان مجلــس ســنا و پنــج‬ ‫نفــر از نماینــدگان مجلــس شــوراى ملــى بــه انتخــاب هــر یــک از‬ ‫مجلسـین و وزیـر دارایـی وقـت یـا قائم‌مقـام او و یـک نفـر دیگـر بـه‬ ‫انتخــاب دولــت تشــکیل می‌شــود‪.‬‬ ‫مـاده ‪ .۲‬دولـت مکلـف اسـت بـا نظـارت هیئـت مختلـط بلافاصلـه‬ ‫از شـرکت سـابق نفـت انگلیـس و ایـران خلـع یـد کنـد و چنانچـه‬ ‫شـرکت بـراى تحویـل فـورى و عـذر وجـود ادعایـی بـر دولـت متعـذر‬ ‫شــود‪ ،‬دولــت م ‌یتوانــد تــا میــزان ‪ 25‬درصــد از عایــدات جــارى‬ ‫نفــت را پــس از وضــع مخــارج بهر‌هبــردارى بــراى تأمیــن مدعــى‬ ‫بــه شــرکت در بانــک ملــى ایــران یــا بانــک مرضى‌الطرفیــن دیگــر‬ ‫ودیعـه گـذارد‪.‬‬ ‫مـاده ‪ .۳‬دولـت مکلـف اسـت بـا نظـارت هیئـت مختلـط بـه مطالعات‬ ‫و دعـاوى حقـه دولـت و همچنیـن بـه دعاوى حقه شـرکت رسـیدگى‬ ‫نمـوده و نظریـات خـود را بـه مجلسـین گـزارش دهـد کـه پـس از‬ ‫تصویـب مجلسـین بـه موقـع اجـرا گذاشـته شـود‪.‬‬ ‫مـاده ‪ .۴‬چـون از تاریـخ ‪ ۲۹‬اسـفند‪ ۱۳2۹‬کـه ملـى شـدن صنعـت‬ ‫نفـت بـه تصویـب مجلـس سـنا نیـز رسـیده اسـت‪ ،‬کلیـه درآمـد نفت‬ ‫و محصـولات نفتـى حـق مسـلم ملـت ایـران اسـت‪ ،‬دولـت مکلـف‬ ‫‪214‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫اسـت بـا نظـارت هیئـت مختلـط بـه حسـاب شـرکت رسـیدگى کنـد‬ ‫و نیـز هیئـت مختلـط بایـد از تاریـخ اجـراى ایـن قانـون تـا تعییـن‬ ‫هیئـت عاملـه در امـور بهر‌هبـردارى دقیقـاً نظـارت نمایـد‪.‬‬ ‫مــاده ‪ .۵‬هیئــت مختلــط بایــد هرچــه زودتــر اســاس‌نامه شــرکت‬ ‫ملــى نفــت را کــه در آن هیئــت عاملــه و هیئــت نظارتــى از‬ ‫متخصصــان پی ‌شبینــى شــده باشــد‪ ،‬تهیــه و بــراى تصویــب بــه‬ ‫مجلســین پیشــنهاد کنــد‪.‬‬ ‫مــاده ‪ .۶‬بــراى تبدیــل تدریجــى بــه متخصصــان ایرانــى‪ ،‬هیئــت‬ ‫ایرانـى مختلـط مکلـف اسـت آیی ‌ننامـه فرسـتادن عـده‌اى محصـل‬ ‫بـه طریـق مسـابقه در هـر سـال بـراى یادگرفتـن رشـته‌هاى مختلـف‬ ‫معلومـات و تجربیـات مربـوط بـه صنایـع نفـت بـه کشـورهاى خـارج‬ ‫را تدویــن و پــس از تصویــب هیئــت وزیــران بــه وســیله وزارت‬ ‫فرهنـگ بـه موقـع اجـرا گـذارد‪ .‬مخـارج تحصیـل ایـن محصـان از‬ ‫عوایـد نفـت پرداختـه خواهـد شـد‪.‬‬ ‫مــاده ‪ .۷‬کلیــه خریــداران محصــولات معــادن انتزاعــى از شــرکت‬ ‫سـابق انگلیـس و ایـران هـر مقـدار نفتـى را کـه از اول سـال مسـیحى‬ ‫‪ ۱۹۴۸‬تـا تاریـخ ‪ ۲۹‬اسـفند ‪ ۲۰( ۱۳۲۹‬مـارس ‪ )۱۹۵۱‬از آن شـرکت‬ ‫ســالیانه خریــدارى کرد‌هانــد‪ ،‬می‌تواننــد از ایــن بــه بعــد هــم بــه‬ ‫نـرخ عادلـه بین‌المللـى همـان مقـدار را سـالیانه خریـدارى نماینـد‬ ‫و بـراى مـازاد آن مقادیـر در صـورت تسـاوى شـرایط در خریـد حـق‬ ‫تقـدم خواهنـد داشـت‪.‬‏‬ ‫مــاده ‪ .۸‬کلیــه پیشــنهادهاى هیئــت مختلــط کــه بــراى تصویــب‬ ‫مجلــس شــوراى ملــى تهیــه م ‌یشــود‪ ،‬بایــد قبــ ًا بــه کمیســیون‬ ‫مخصــوص نفــت شــورای ملــی تســلیم و در صــورت موافقــت‬ ‫کمیســیون گــزارش آن بــه مجلــس شــوراى ملــى تقدیــم گــردد‪.‬‬ ‫مــاده ‪ .۹‬هیئــت مختلــط بایــد در ظــرف ‪ ۳‬مــاه از تاریــخ تصویــب‬ ‫ایـن قانـون بـه کار خـود خاتمـه دهـد و گـزارش عملیـات خـود را‬ ‫طبـق مـاده ‪ ۸‬بـه مجلـس تقدیـم کنـد و در صورتـى کـه احتیـاج‬ ‫بـه تمدیـد مـدت باشـد‪ ،‬بـا ذکـر دلایـل موجـه درخواسـت تمدیـد‬ ‫نمای ـد‪.‬‬ ‫‪215‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 11‬اردیبهشت‬ ‫طــرح قانــون ‪9‬مــاده‌اي اجــراي اصــل ملــ ‌ي شــدن صنعــت نفــت‪ ،‬بــه‬ ‫توشــيح محمدرضــا پهلــوي رســيد‪.‬‬ ‫‪ 12‬اردیبهشت‬ ‫دکتـر مصـدق پـس از معرفـی وزیـران‪ ،‬برنامـه خـود را بـا تکیـه بـر دو‬ ‫اصـل زیـر‪ ،‬اعـام کـرد‪:‬‬ ‫‪ .1‬اجـرای قانـون ملـی‌ شـدن صنعـت نفـت در سراسـر کشـور بـر اسـاس‬ ‫قانـون مصـوب در ‪.1330/2/9‬‬ ‫‪ .2‬اصلاح قانون انتخابات مجلس شورای ملی و شهردار ‌یها‪.‬‬ ‫‪ 17‬اردیبهشت‬ ‫اعتراض شرکت نفت انگلیس ـ ایران به قانون جدید نفت‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس ـ ایـران در نامـه‌ای بـه مصدق اعـام کـرد‪« :‬اجرای‬ ‫قوانیـن جدیـد نفـت در ایـران بـا مـاده ‪ 21‬قـرارداد ‪ 1933‬م (‪ 1312‬ش)‬ ‫منافــات دارد‪ ،‬بنابرایــن موضــوع بایــد بــه داوری بی ‌نالمللــی ارجــاع داده‬ ‫شـود‪ ».‬ایـن شـرکت ردکلیـف (‪ )Redcliffe‬را داور خـود معرفـی کـرد‪.‬‬ ‫مــاده ‪ 21‬قــرارداد امتیــاز ‪ 1933‬م ایــران را از هرگونــه وضــع و اجــرای‬ ‫قانـون کـه بـا مـواد قـرارداد مغایـرت داشـته‌ باشـد‪ ،‬منـع کـرده‌بـود‪.‬‬ ‫‪ 18‬اردیبهشت‬ ‫مجلـس سـنا نماينـدگان خـود را بـراي تشـكيل یـک هيئـت مختلـط‪ ،‬بـه‬ ‫منظـور تهيـه اسـاس‌نامه شـركت ملـي نفـت بـر پایـۀ قانـون ‪9‬مـاده‌اي‬ ‫انتخـاب كـرد‪.‬‬ ‫‪ 22‬اردیبهشت‬ ‫مجلــس شــوراي ملــي نماينــدگان خــود را بــراي تشــكيل یــک هيئــت‬ ‫مختلـط‪ ،‬بـه منظـور تهيـه اسـاس‌نامه شـركت ملـي نفـت بـر پایـۀ قانـون‬ ‫‪9‬مـاده‌اي انتخـاب كـرد‪.‬‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫کمیسیون مختلط نفت تشكيل‌شد‪.‬‬ ‫تصمیم‌گیـری دربـارة انتخـاب ‪ 5‬نماینـده بـرای شـرکت در کمیسـیون‬ ‫مختلــط نفت‬ ‫‌ماد ‌هواحــده‪ :‬انتخــاب ‪ 5‬نفــر بــرای تشــکیل کمیســیون مختلــط‬ ‫نفــت از مجلــس شــورای ملــی بایــد بــه اکثریــت بیــش از نصــف آرای‬ ‫شــرک ‌تکنندگان در رأ ‌یگیــری برســد کــه در صــورت دســ ‌تنیافتن بــه‬ ‫‪216‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫هشدار آمرکیا و پاسخ ایران‬ ‫دولــت امریــکا در بیانیــه‌ای‬ ‫نتیجـه‪ ،‬در مرتبـه سـوم بـا اکثریـت نسـبی انتخـاب می‌شـوند‪ .‬تصمیـم‬ ‫هشــدارآمیز‪ ،‬موضــوع ملــی‌شــدن‬ ‫قانونـی یادشـده در جلسـه یکشـنبه بیسـ ‌تودوم اردیبهشـت‌ماه ‪ 1330‬از‬ ‫صنعـت نفـت ایـران و اتخـاذ تصمیـم‬ ‫ی ‌کجانبـه از سـوی ایـران را خـاف‬ ‫طـرف مجلـس شـورای ملـی اتخـاذ شـد‪.‬‬ ‫عــرف و قوانیــن بین‌المللــی خوانــد‪.‬‬ ‫رئیس مجلس شورای ملی‪ ،‬رضا حکمت‬ ‫مصـدق در پاسـخ بـه هشـدار دولـت‬ ‫امریـکا‪ ،‬اقـدام آن کشـور را دخالـت‬ ‫‪ 23‬اردیبهشت‬ ‫در امـور داخلـی ايـران عنـوان كـرد‪.‬‬ ‫هيئت مختلط نمايندگان مجلس سنا و شوراي ملي آغاز به كار كرد‪.‬‬ ‫‪ 24‬اردیبهشت‬ ‫مصـدق‪ ،‬نخسـت‌وزیر‪ ،‬طـی بخشـنامه‌ای انحـال شـرکت نفـت ایـران و‬ ‫انگلیــس را بــه همــۀ ادارات و ســازما ‌نهای دولتــی اعــام کــرد‪.‬‬ ‫‪ 27‬اردیبهشت‬ ‫سـفیرکبیر انگلیـس در ایـران بـا ارسـال یـک یادداشـت رسـمی‪ ،‬در یـک‬ ‫تذکاریـ ‌ه بـه دولـت ایـران‪ ،‬قانـون ملـی‌شـدن صنعـت نفـت را خــاف‬ ‫قوانیــن بی ‌نالمللــی دانســت‪.‬‬ ‫‪ 28‬اردیبهشت‬ ‫دولــت امریــکا در بیانیــ ‌های هشــدارآمیز‪ ،‬موضــوع ملــی‌شــدن صنعــت‬ ‫نفـت ایـران و اتخـاذ تصمیـم ی ‌کجانبـه از سـوی ایـران را خـاف عـرف‬ ‫و قوانیــن بین‌المللــی خوانــد‪.‬‬ ‫‪ 29‬اردیبهشت‬ ‫دولــت ایــران بــه ســفیرکبیر انگلیــس قاطعانــه پاســخ داد‪ ،‬مل ‌یکــردن‬ ‫صنایـع‪ ،‬از حقـوق حاکمیـت هـر کشـوری اسـت و هیـچ مقـام بین‌المللـی‬ ‫صلاحیـت رسـیدگی بـه ایـن امـر را نـدارد‪.‬‬ ‫‪ 30‬اردیبهشت‬ ‫مصـدق در پاسـخ بـه هشـدار دولـت امریـکا‪ ،‬اقـدام آن کشـور را دخالـت‬ ‫در امـور داخلـی ايـران عنـوان كـرد‪.‬‬ ‫‪ 31‬اردیبهشت‬ ‫جلسه میدان بهارستان‬ ‫گردهمایــی بزرگــي دربــارۀ ملــ ‌ی شــدن صنعــت نفــت و لــزوم رعایــت‬ ‫حــق حاکمیــت ایــران‪ ،‬بــا حضــور مــردم‪ ،‬روحانیــون‪ ،‬اصنــاف و برخــی‬ ‫نماینــدگان مجلــس ســنا برگــزار شــد‪.‬‬ ‫‪ 4‬خرداد‬ ‫دولـت آمريـكا بـا صـدور یادداشـتی اعـام کـرد كـه قصـد دخالـت در▪‬ ‫امـور ايـران را نـدارد‪ ،‬امـا بـا الغـاي يـك جانبـه قراردادهـا و اقداماتـي كـه‬ ‫جنبـه توقيـف امـوال داشـته باشـد مخالـف اسـت‪.‬‬ ‫‪217‬‬

‫هیئت‌مدیره موقت‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫شرکت ملی نفت ایران‬ ‫دولــت انگليــس از عمــل دولــت ايــران بــه ديــوان بي ‌نالمللــي لاهــه▪‬ ‫شـكايت كـرد‬ ‫‪ 7‬خرداد‬ ‫وزيـر امـور خارجـه انگليـس در پارلمـان آن کشـور اعـام كـرد‪ ،‬شـركت‬ ‫نفـت آمـاده حـل اختـاف بـا دولـت ايـران اسـت‪.‬‬ ‫‪ 10‬خرداد‬ ‫رئيـس جمهـور امريـكا در پيامـي بـه دكتـر مصـدق نگرانـی شـدید خـود‬ ‫را از ادامـه اختلافـات بيـن ايـران و انگلسـتان اعـام کـرد‪.‬‬ ‫‪ 11‬خرداد‬ ‫دكتــر حســابي‪ ،‬دكتــر‌آبــادي و مهنــدس بيــات بــه عنــوان اعضــای‬ ‫هیئت‌مدیــره شــرکت ملــی نفــت ایــران تعييــن شــدند‪.‬‬ ‫‪ 12‬خرداد‬ ‫شــركت نفــت انگليــس بــه دولــت ايــران خبــر داد‪ ،‬نمايندگانــي بــراي‬ ‫مذاكــره بــه تهــران خواهــد فرســتاد‪.‬‬ ‫‪ 18‬خرداد‬ ‫هیئت نظارت بر خلع ید به خوزستان رفت‬ ‫هيئـت نظـارت بـر امـر خلـع يـد انگلسـتان از نفت ايـران بـا بدرقه پرشـور‬ ‫هـزاران نفـر از مـردم تهـران در فـرودگاه مهرآبـاد‪ ،‬بـه خوزسـتان رفـت و‬ ‫رسـانه هـاي کشـورهاي مختلـف جهـان ايـن خبـر را پوشـش دادنـد‪.‬‬ ‫‪ 19‬خرداد‬ ‫دکتــر مصــدق پیشــنهاد مشــاركت ‪‌50‬درصــدی انگلســتان در نفــت▪‬ ‫ایــران را رد و اعــام کــرد‪ ،‬از ایــن پــس‪ ،‬انگلســتان نیــز ماننــد دیگــر‬ ‫كشـورها فقـط یـک مشـتری خارجـی بـرای نفـت ایـران خواهـد بـود‪.‬‬ ‫هيئـت مختلـط نفـت بـا حضـور باشـكوه كاركنـان صنعـت نفـت بـه▪‬ ‫آبـادان رسـید‪.‬‬ ‫هيئت‌مديره موقت شركت ملي نفت ايران به تهران بازگشت‪▪.‬‬ ‫‪ 20‬خرداد‬ ‫نخستین اعلامیه هیئت خلع ید منتشر شد‪▪.‬‬ ‫هیئـ ‌ت خلـع یـد ـ مأمـور اجـرای قانـون ملـی‌ شـدن صنعـت نفـت▪‬ ‫ـ روز دوشـنبه ‪ 20‬خـرداد در شـرکت سـابق نفـت خرمشـهر‪ ،‬کار خـود را‬ ‫آغـاز کـرد‪.‬‬ ‫‪218‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫حضور هیئت «جکسون» در تهران‬ ‫ه ‌مزمــان بــا حضــور هیئــت خلــع یــد از‬ ‫‪ 21‬خرداد‬ ‫شــرکت ســابق نفــت انگلیــس ـ ایــران‪،‬‬ ‫جكسون به ديدن وارسته‪ ،‬وزير دارايي‪ ،‬رفت‪.‬‬ ‫در خرمشــهر‪ ،‬هیئتــی بــه ریاســت بازیــل‬ ‫جکســون (‪ ،)B.R. JAKSON‬نای ‌برئیــس‬ ‫‪ 22‬خرداد‬ ‫هیئ ‌تمدیــره شــرکت و بــا حضــور نویــل‬ ‫گـس‪ ،‬امضاکننـده قـرارداد الحاقـی گـس‬ ‫جكســون‪ ،‬نماينــده شــرکت ســابق نفــت انگلیــس ـ ایــران‪ ،‬بــا دكتــر▪‬ ‫ـ گلشــائیان و ســر تومــاس گاردینــر (‪Sir‬‬ ‫مصــدق ملاقــات کـرد‪.‬‬ ‫‪ )Thomas Gardiner‬نماینــده دولــت‬ ‫انگلیــس در شــرکت و الکینگتــون از‬ ‫دولـت بـه اريـك‌دريـك (‪ ،)Eric Drake‬مديرعامـل شـركت سـابق‪▪،‬‬ ‫مدیـران بانفـوذ شـرکت‪ ،‬بـرای مذاکـره بـا‬ ‫ایــران از لنــدن بــه تهــران آمــد‪ .‬ســدان‪،‬‬ ‫اعـام کـرد‪ ،‬از تاريـخ ملـي‌شـدن صنعـت نفـت‪ ،‬حسـاب دفاتـر معامـات‬ ‫نماینــده شــرکت در تهــران و عــد‌های‬ ‫را بـه هيئت‌مدیـره جدیـد تسـليم کنـد‪.‬‬ ‫مشـاور و دسـتیار دیگـر نیـز‪ ،‬ایـن هیئـت‬ ‫‪ 23‬خرداد‬ ‫را همراهــی م ‌یکردنــد‪.‬‬ ‫نخسـتین جلسـه مذاكـرات جکسـون و هيئـت همـراه او بـا نماينـدگان‬ ‫جکسـون دربـاره ملـی‌شـدن نفـت ایـران‬ ‫دولــت ايــران‪ ،‬بــا حضــور وزيــر دارايــي‪ ،‬وزيــر فرهنــگ‪ ،‬وزيــر پســت‪،‬‬ ‫بـه خبرنـگاران گفـت کـه شـرکت بـا آن‬ ‫نــوع از ملــی‌شــدن نفــت ایــران موافــق‬ ‫هيئــت مختلــط و معــاون وزيــر دارايــي در تهــران برگــزار شــد‪.‬‬ ‫اســت کــه منافــع بــه صــورت ‪ 50‬ـ ‪50‬‬ ‫تقســیم شــود‪ .‬دکتــر مصــدق در پاســخ‬ ‫‪ 25‬خرداد‬ ‫بـه سـخنان جکسـون اظهـار کـرد‪ :‬ملـ ‌ی‬ ‫مصطفـي فاتـح‪ ،‬يكـي از ايرانيـان بـا سـابقه در امـور نفـت‪ ،‬پیشـنهاد داد‬ ‫شــدن انــواع نــدارد و معنــی آن همــان‬ ‫کـه بـا جكسـون مذاكـره و او را از ضـرورت رعايـت نظـر دولـت آگاه کنـد‪.‬‬ ‫اسـت کـه در قانـون مصـوب ایـران آمـده‬ ‫‪ 26‬خرداد‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫جلسـه دوم مذاكـره هيئـت اعزامـي جكسـون و نماينـدگان دولـت ايـران‬ ‫بـه رياسـت دكتـر شـايگان آغـاز شـد‪.‬‬ ‫‪ 27‬خرداد‬ ‫دكتـر مصـدق بـه واسـطۀ مصطفـي فاتـح بـه جكسـون پیـام داد کـه اگـر‬ ‫تقاض‌اهـاي ايـران در جلسـه رد شـود‪ ،‬دسـتور جلوگيـري از صـدور نفـت‬ ‫بـه هيئ ‌تمديـره شـركت ابـاغ خواهـد شـد‪.‬‬ ‫‪ 28‬خرداد‬ ‫سومين و آخرين مذاكره جكسون و نمايندگان ايران انجام شد‪.‬‬ ‫‪ 29‬خرداد‬ ‫پرچــم ايــران بــر فــراز ســاختمان مركــزى شــركت نفــت انگليــس▪‬ ‫‪ -‬ايــران كــه از آن پــس در ادبيــات سياســى «شــركت ســابق» نــام‬ ‫گرفــت‪ ،‬افراشــته شــد‪ .‬دكتــر مصــدق بــه ملــت ايــران پيــام داد‪ ،‬چــون‬ ‫پيشـنهاد‌هاي شـركت سـابق بـا ملي‌شـدن نفـت ناسـازگار و ناهماهنـگ‬ ‫بــود‪ ،‬دولــت مذاكــرات را پایان‌یافتــه اعــام مي‌كنــ ‌د‪.‬‬ ‫خلع‌ید از شرکت نفت انگلیس و ایران‬ ‫مذاکـره بـا شـرکت نفـت انگلیـس و ایـران بـه سـرانجام نرسـید و بـه‌طـور‬ ‫رسـمی از شـرکت خلـع یـد شـد‪.‬‬ ‫‪219‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 30‬خرداد‬ ‫دکتـر مصـدق در گزارشـی مشـروح مذاکـرات و علـل شکسـت آن را بـه▪‬ ‫مجلـس ارائـه داد‪.‬‬ ‫هیئ ‌تمدیــره موقــت شــرکت ملــی نفــت اعــام کــرد‪ ،‬از حرکــت▪‬ ‫کشـت ‌یهایی کـه قبـض رسـید و تعهـد پرداخـت بهـای نفـت بـه شـرکت‬ ‫ملـی نفـت را ارائـه ندهنـد‪ ،‬جلوگیـری خواهـد شـد‪.‬‬ ‫دولــت بــرای حفــظ تأسیســات نفــت در برابــر خرابــکاری‪ ،‬لایحــه‌ای▪‬ ‫بـه نـام لایحـۀ ضدخرابـکاری بـه مجلـس ارائـه و در آن بـرای خرابـکاران‬ ‫مجازا ‌تهــای ســنگین پی ‌شبینــی کــرد‪.‬‬ ‫هيئــت جكســون ايــران را تــرك كــرد و اداره اطلاعــات و انتشــارات▪‬ ‫شـركت نفـت انگليـس ـ ايـران در تهـران منحـل شـد‪ .‬تابلوهـاي شـركت‬ ‫ســابق از تأسیســات شــركت برداشــته و پرچــم ايــران بــر روي عمــارت‬ ‫شـركت برافراشـته شـد‪.‬‬ ‫‪ 1‬تير‬ ‫دکتـر مصـدق‪ ،‬مهنـدس حسـين شـقاقي را از سـوی دولـت بـه رياسـت‬ ‫اداره مركـزي پخـش تعييـن کـرد‪.‬‬ ‫‪ 2‬تير‬ ‫دولـت بـه رئيـس اداره پخـش شـركت سـابق دسـتور داد‪ ،‬درآمـد فـروش‬ ‫نفـت در داخـل كشـور را بـه حسـاب شـركت ملـي نفـت در بانـک ملـی‬ ‫ایـران پرداخـت و هزينـه عمليـات جـاري را از آن حسـاب برداشـت كنـد‪.‬‬ ‫‪ 3‬تير‬ ‫نماينــده هيئت‌مديــره شــركت ســابق در تهــران‪ ،‬دفتــر نمايندگــي و‬ ‫بایگانــی آن را بــه منــزل شــخصي خــود انتقــال داد‪.‬‬ ‫‪ 4‬تير‬ ‫دولـت انگليـس بـراي حمايـت و دفـاع از شـركت نفـت انگليـس‪ ،‬رز ‌منـاو‬ ‫(‪ )Mauritius‬را بـه آ ‌بهـاي مجـاور سـاحل ايـران اعـزام كـرد‪.‬‬ ‫‪ 5‬تير‬ ‫یـک هيئـت متخصـص نفت به رياسـت كنـت كارافـا (‪▪،)Kent Caraffa‬‬ ‫معـاون مديـر شـركت آجيـپ‪ ،‬از ايتاليـا به تهـران آمد‪.‬‬ ‫وزيــر خارجــه امريــكا در بيانيــ ‌هاي بــه دولــت ایــران هشــدار داد‪ ،‬روش▪‬ ‫دولـت ايـران پالايشـگاه آبـادان را بـه تعطیلـی م ‌یکشـاند و ملـت ايـران را‬ ‫دچـار مشـكلات اقتصـادي خواهـد کـرد‪.‬‬ ‫‪ 6‬تير‬ ‫اعضـاي هيئ ‌تمديـره موقـت بـه دفتـر مديـر كل شـركت رفتنـد ‪ .‬مدیـر‬ ‫‪220‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫آرتور اريك كورتني دريك‬ ‫آخريــن رئیــس شــركت نفــت‬ ‫شـرکت و کارمنـدان انگلیسـی دفتـر را تـرک کردنـد‪.‬‬ ‫انگليـس ـ ايـران (مقیـم خرمشـهر)‬ ‫(از ‪ 1329/7/9‬تــا ‪ 1330/4/9‬ش)‬ ‫‪ 7‬تير‬ ‫نفت و كاركنان‬ ‫مهدی بازرگان‪ ،‬نخستین مدیراجرایی شرکت ملی نفت ایران‬ ‫دو روز پــس از اینکــه اریــک دریــک‪ ،‬مدیرعامــل شــرکت نفــت ایــران و‬ ‫انگلیـس‪ ،‬ایـران را تـرک کـرد‪ ،‬مهنـدس بـازرگان بـه‌ مدیرعاملـی شـرکت‬ ‫نفـت ایـران منصـوب شـد‪ .‬همچنیـن‪ ،‬نخسـ ‌توزیر بـه کارکنـان خارجـی‬ ‫شـرکت سـابق کـه بیشـتر انگلیسـی بودنـد‪ ،‬پیـام داد‪ ،‬مطمئـن باشـند‬ ‫کـه شـغل آنهـا محفـوظ اسـت و م ‌یتواننـد بـه کار خـود ادامـه دهنـد‪،‬‬ ‫امـا آنـان بـا تأثیرپذیـری از تبلیغـات منفـی انگلیـس‪ ،‬ایـن پیشـنهاد را‬ ‫نپذیرفتنـد و چنـد روز بعـد‪ ،‬همگـی اسـتعفا کردنـد و در پـی خـودداری‬ ‫نف ‌تک ‌شهــا از بارگیــری نفــت‪ ،‬ســرانجام در ‪ 10‬تیرمــاه‪ ،‬کار پالایشــگاه‬ ‫آبـادان متوقـف شـد‪.‬‬ ‫‪ 8‬تير‬ ‫خانه سدان‬ ‫خانـۀ ريچـارد سـدان (‪ ،)Richard Sedan‬نماينـده هيئت‌مديرۀ شـركت‬ ‫نفـت سـابق‪ ،‬بـه جـرم جعـل و جاب ‌هجايـى و جاسوسـى در اسـناد شـرکت‬ ‫سـابق نفـت انگلیـس ـ ایـران‪ ،‬بـه حكـم بـازرس دادگسـترى توقيـف و‬ ‫آشـكار شـد ايـن خانـه مركـز عمليـات بـر ضـد نهضـت ملـى‌ شـدن نفـت‬ ‫ايـران بـوده اسـت‪ .‬مأمـوران دادسـرا و شـهرباني بـه دسـتور دولـت وارد‬ ‫خانـۀ سـدان شـدند و پروند‌ههـا را ضبـط و خانـۀ او را مهرومـوم كردنـد‪.‬‬ ‫برخـى بـاور دارنـد‪ ،‬كشـف ايـن خانـه و اسـناد آن ارزش سياسـى نداشـت‬ ‫و ایــن موضــوع را ســاخته‌‌وپرداختۀ خــود انگليســى‌ها م ‌يداننــد‪.‬‬ ‫ایران و انگلیس در دیوان لاهه‬ ‫پــس از شکســت هیئــت جکســون (نای ‌برئیــس هیئت‌مدیــره شــرکت‬ ‫ســابق نفــت) در مذاکــرات‪ ،‬دولــت انگلیــس در روز اول تیرمــاه ‪1330‬‬ ‫ش‪ ،‬بــه دیــوان بی ‌نالمللــی لاهــه شــکایت کــرد و تــا زمــان صــدور رأی‬ ‫نهایـی‪ ،‬خواسـتار اقدامـات تأمینـی بـرای حفـظ وضـع موجـود از سـوی‬ ‫ایـران شـد‪.‬‬ ‫درخواســت انگلســتان از ســوی دیــوان لاهــه بــه اطــاع دولــت ایــران‬ ‫رســید و تاریــخ تشــکیل جلســه بــرای رســیدگی بــه موضــوع تعییــن‬ ‫شـد‪ .‬در هفتـم تیرمـاه ‪ ،1330‬دولـت ایـران بـه صلاحیـت دیـوان لاهـه‬ ‫در رسـیدگی بـه ایـن موضـوع اعتـراض و اعـام کـرد کـه وظیفـة دیـوان‬ ‫لاهــه رســیدگی بــه مناقشــه میــان دولت‌هاســت‪ ،‬در حال ‌یکــه اختــاف‬ ‫‪221‬‬

‫مهندس بازرگان‪ ،‬پشت میز اریک دریک‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫بیـن ایـران و شـرکت نفـت ایـران و انگلیـس‪ ،‬اختـاف میـان دولـت ایـران‬ ‫و یـک شـرکت اسـت‪ .‬بـر ایـن اسـاس‪ ،‬دولـت ایـران رسـماً از حضـور در‬ ‫ایـن جلسـه خـودداری و بـه حضـور هیئـت ناظـرش در جلسـات دیـوان‬ ‫لاهـه بسـنده کـرد‪.‬‬ ‫وزيـر خارجـه انگليـس بـه دكتـر مصـدق هشـدار داد كـه دولـت ايـران▪‬ ‫مســئول توقــف بارگيــري نفت‌ك ‌شهــا و تعطيلــي تأسیســات و قطــع‬ ‫درآمـد نفـت اسـت‪.‬‬ ‫‪ 9‬تير‬ ‫وثـوق‪ ،‬بازپـرس پرونـده سـدان‪ ،‬در نطقـى مشـروح‪ ،‬واقعـۀ خانـۀ سـدان را‬ ‫در جلسـه علنـى مجلـس بازخوانـى‌كـرد‪.‬‬ ‫‪ ١٢‬تير‬ ‫سركنسـول انگليـس در خرمشـهر بـه سـفير کشـور متبـوع خـود خبـر‬ ‫داد‪ ،‬مداخلــۀ هيئت‌مديــره موقــت تهديدآمیــز شــده اســت‪.‬‬ ‫‪ 13‬تير‬ ‫ديـوان لاهـه بـا صـدور حكمـی موقـت‪ ،‬خواسـتار بازگشـت شـرايط بـه‬ ‫قبـل از ملى‌شـدن صنعـت نفـت شـد و بـا ‪ 10‬رأي موافـق از دوازده رأي‪،‬‬ ‫حكــم موقــت خــود را بــه ایــن شــرح اعــام كــرد‪« :‬هي ‌چگونــه اقدامــي‬ ‫بــرای جلوگيــري از عمليــات صنعتــي ـ تجــاري شــركت نبايــد صــورت‬ ‫گیـرد»‪ ،‬امـا دولـت ايـران حكـم ديـوان را نپذيرفـت‪.‬‬ ‫‪ 16‬تير‬ ‫وزيـر امـور خارجـه دادخواسـت دولـت انگليـس و رأي ديـوان لاهـه را بـه‬ ‫مجلـس داد‪.‬‬ ‫‪ 17‬تير‬ ‫میانج ‌یگری امرکیا میان انگلیس و ایران‬ ‫در پـی بالاگرفتـن کشـمکش ایـران و انگلیـس بـر سـر موضـوع نفـت و‬ ‫خل ‌عیـد از شـرکت نفـت انگلیـس و ایـران از سـوی دولـت ایـران‪ ،‬ترومـن‪،‬‬ ‫رئی ‌سجمهـوری امریـکا در نامـه‌ای بـه مصـدق‪ ،‬نخسـت‌وزیر ایـران‪ ،‬از او‬ ‫خواسـت بـا وجـود ایرادهایـی کـه بـر صلاحیـت دیـوان داوری بین‌المللـی‬ ‫بـرای رسـیدگی بـه شـکایت بریتانیـا وارد اسـت‪ ،‬ایـن دیـوان را بـه‌عنـوان‬ ‫یــک هیئــت بی‌طــرف بــرای حــل موضــوع بپذیــرد و پيشــنهادش را بــا‬ ‫دقـت بررسـی کنـد‪ ،‬امـا مصـدق پاسـخ داد‪ ،‬حكـم موقـت ديـوان لاهـه‬ ‫را نمى‌پذيــرد‪.‬‬ ‫كاركنان انگليسي گچساران را ترك‌كردند‪▪.‬‬ ‫‪222‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫وزيـر امـور خارجـه ايـران طـی تلگرامـی بـه دبيـركل سـازمان ملـل▪‬ ‫نورمن ريچارد سدان‬ ‫متحـد‪ ،‬بـه قـرار ديـوان لاهـه بـا شـدت اعتـراض كـرد‪.‬‬ ‫مديــر مقیــم شــركت در تهــران در‬ ‫سـال‌های ملـی شـدن صنعـت نفـت‬ ‫‪ 20‬تير‬ ‫بــود‪ .‬خانــه ســدان کــه در تابســتان‬ ‫وزيـر امـور خارجـه ایـران در نامـه‌اي بـه سـفيركبير انگليـس اعـام کـرد‪:‬‬ ‫‪ 1330‬مـورد بازرسـی قـرار گرفـت و‬ ‫«دولــت ايــران قــرار ديــوان لاهــه را ناعادلانــه و مغایــر بــا اســتقلال و‬ ‫اسـناد مهـم نفتـی کشـف شـد‪ ،‬بـه‬ ‫او تعلـق داشـت‪ .‬خانـه او کـه اکنـون‬ ‫حاكميــت ايــران م ‌یدانــد‪».‬‬ ‫بیمارسـتان شـرکت نفـت اسـت‪ ،‬در‬ ‫خیابـان ایـرج بـود‪ .‬یکـی از کارکنـان‬ ‫‪ 23‬تير‬ ‫روابـط عمومـی‪ ،‬بـه صـادق هدایـت‪،‬‬ ‫نویســنده مشــهور ایرانــی‪ ،‬دربــاره‬ ‫هريمــن (‪ ،)Harriman‬نماينــده رئیــس جمهــور امريــكا‪ ،‬بــه همــراه▪‬ ‫عملیــات جاسوســی و جعــل ســند‬ ‫در ایــن خانــه‪ ،‬گــزارش داد‪ .‬صــادق‬ ‫ويليـام راندتـرى (‪ )William Roundtree‬از وزارت خارجـه ایـن کشـور‬ ‫هدایـت‪ ،‬موضـوع را بـه مظفـر بقایـی‬ ‫و والتــر لــوى(‪ ،)Walter Loy‬كارشــناس نفتــى امريكايــى و والتــرز‬ ‫و ایشــان بــه نخســت وزیــر‪ ،‬دکتــر‬ ‫(‪ )Walters‬بـه عنـوان مترجـم‪ ،‬بـرای میانج ‌یگـری و شـرکت در مذاكرات‬ ‫بـه تهـران آمدنـد‪ .‬ه ‌مزمـان بـا ورود ایـن هیئـت‪ ،‬تظاهراتـی در اعتـراض بـه‬ ‫مصــدق اطــاع داد‪.‬‬ ‫ایـن امـر در مقابـل مجلـس شـوراى ملـى بـر پـا و منجـر بـه دخالـت پليس‬ ‫شـد و چنـد نفـر كشـته و بيـش از یکصـد نفـر مجـروح شـدند‪.‬‬ ‫لــوى‪ ،‬عضــو هيئــت امريكايــى‪ ،‬در ســفر بــه ایــران و شــرکت در▪‬ ‫مذاکــرات بــه ایــن نتايــج رســيد‪:‬‬ ‫‪ .1‬ايرانى‌هــا نم ‌یخواهنــد انگليســى‌ها ماننــد گذشــته در مناســبات‬ ‫سياسى‌شــان دخالــت كننــد‪ ،‬بنابرايــن انگليــس بايــد در جایــگاه یــک‬ ‫ســهامدار چه ‌لدرصــدى در كنسرســيوم شــركت كنــد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ايرانى‌هـا فعالیـت شـركت‌های مهندسـى عمليـات خارجـی در نفـت را‬ ‫اگـر بـه معنـاى بازگشـت قـدرت مخـرب انگليسـى‌ها باشـد‪ ،‬نم ‌یپذیرنـد‪.‬‬ ‫‪ .3‬انگليــ ‌س نبايــد تنهــا توزيع‌كننــده و فروشــنده نفــت ايــران باشــد‪.‬‬ ‫بـه ایـن منظـور‪ ،‬بايـد كنسرسـيومى تشـکیل شـود كـه انگليـس فقـط‬ ‫‪ 40‬درصــد از ‪ 60‬درصــد ســهام آن را داشــته و بقیــة ســهام در اختيــار‬ ‫شــركت‌هاى ديگــر باشــد‪.‬‬ ‫نمونۀ پیشنهادی هريمن (امريكا)‬ ‫پذیرفتـن ملـى‌شـدن نفـت ايـران؛ تشـكيل كنسرسـيومی كـه انگليـس‬ ‫فقـط ‪ 40‬درصـد سـهم آن را داشـته باشـد؛ كنسرسـيوم بـه عنوان شـركت‬ ‫عامـل از سـوی شـركت نفـت ايـران بـه فـروش و بازاريابـى بپـردازد‪.‬‬ ‫نمونۀ پیشنهادی استوكس (انگليس)‬ ‫پذیرفتـن ملـى‌ شـدن صنعـت نفـت ايـران؛ تجديـد هويـت شـركت نفـت‬ ‫انگليـس ـ ايـران‪ ،‬بـه گونـه‌ای كـه سـازمان خريـدار‪ ،‬صددرصـد چيـزى‬ ‫شـبيه بـه شـركت نفـت انگليـس ـ ايـران باشـد؛ تقسـيم درآمـد نفتـى‬ ‫‪223‬‬

‫هریمن و مصدق‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫بــه صــورت ‪ 50‬ـ ‪.50‬‬ ‫‪ 25‬تیر‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫قانون تعیین تکلیف اوراق مکشوفه از شرکت سابق نفت‬ ‫ماد ‌هواحـده‪ :‬اوراقـی کـه از شـرکت سـابق نفـت بـه دسـت آمـده اسـت‪،‬‬ ‫بایــد بــه طــور کامــل در اختیــار کمیســیون منتخــب از ســوی نخســ ‌ت‬ ‫وزیـر‪ ،‬مرکـب از دادسـتا ‌ن کل و ‪ 6‬نفـر از نماینـدگان مجلسـین قـرار گیـرد‬ ‫و دادسـتان کل مکلـف اسـت‪ ،‬ظـرف یـک مـاه بـا حضـور هیئـت مزبـور‪،‬‬ ‫بـه اوراق مکشـوفه مراجعـه و آنچـه را منطبـق‌ بـا قانـون مجـازات عمومـی‬ ‫اسـت‪ ،‬بـه وسـیله دادیـاران دیـوان کشـور ـ کـه در ایـن مـورد تمامـی‬ ‫اختیـارات قضـات تحقیـق را دارنـد ـ بـه محاکـم عمومـی ارجـاع دهنـد و‬ ‫‌آنچـه را جـرم نیسـت‪ ،‬ولـی دلیـل ارتبـاط نامشـروع ایرانیـان بـا شـرکت‬ ‫سـابق نفـت اسـت‪ ،‬بـه وسـیله وزیـر دادگسـتری در جلسـه علنـی مجلـس‬ ‫شـورای ملـی اعـا ‌م دارنـد‪‌.‬ایـن قانـون کـه مشـتمل بـر مـاده واحـده‬ ‫اســت‪ ،‬در جلســه س ‌هشــنبه بیســت‌وپنجم تیرمــاه ‪ 1330‬بــه تصویــب‬ ‫مجلـس شـورای ملـی رسـید‪.‬‬ ‫‌رئیس مجلس شورای ملی‪ ،‬رضا حکمت‬ ‫‪ 28‬تير‬ ‫مجوز اقامت سدان لغو شد‪.‬‬ ‫‪ 31‬تير‬ ‫هريمـن پیشـنهادهای خـود را بـه كميتـه مختلـط و شـوراي وزيـران ارائـه‬ ‫داد‪ .‬او ضمـن پذیرفتـن اصـل ملـي‌شـدن نفـت‪ ،‬سـعی داشـت نظـرات‬ ‫تنـد مقامـات انگليسـي شـركت نفـت سـابق را تعديـل کنـد‪ .‬از ایـن رو‪،‬‬ ‫جلسـه‌اي بـا حضـور هيئـت وزيـران و هيئـت مختلـط تشـكيل شـد کـه‬ ‫در آن نظـر قطعـي دولـت بـه اطـاع هريمـن رسـید و مبنـاي مذاكـره بـا‬ ‫انگليـس قـرار گرفـت‪.‬‬ ‫‪ 4‬مرداد‬ ‫هريمـن بـراي ارائـۀ صورت‌جلسـۀ ‪ 31‬تيرمـاه بـه دولـت انگلیـس‪ ،‬همـراه‬ ‫بـا سـفير انگليـس بـه لنـدن رفـت‪.‬‬ ‫‪ 5‬مرداد‬ ‫هريمــن بــا هيئــت وزرا‪ ،‬ســفير انگليــس در ايــران و ســفير امريــكا‪ ،‬در‬ ‫انگلســتان مذاكــره کــرد‪.‬‬ ‫‪224‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫‪ 7‬مرداد‬ ‫مجمـع مسـلمانان مجاهـد و حـزب زحمتكشـان‪ ،‬نشسـتی در مسجدشـاه‬ ‫برگــزار کردنــد و پيــام آي ‌تالله‌كاشــاني مبنــی بــر لــزوم اتحــاد و حفــظ‬ ‫بـرادري همـۀ ايرانيـان و انزجـار از تظاهـرات ‪ 23‬تيـر قرائـت شـد‪.‬‬ ‫‪ 8‬مرداد‬ ‫هريمــن بــه تهــران بازگشــت و از نتيجــه مذاكــرات خــود در لنــدن▪‬ ‫اظهــار خشــنودی کــرد‪.‬‬ ‫آخريــن واحــد پالايشــگاه آبــادان تعطيــل شــد و شــمار كارمنــدان▪‬ ‫انگليســي آبــادان كــه پیش‌تــر ‪ 750‬نفــر بودنــد‪ ،‬بــه ‪ 150‬نفــر رســید‪.‬‬ ‫دولــت انگليــس پــس از مذاكــره طولانــى بــا هريمــن‪ ،‬ملــى‌شــدن▪‬ ‫صنعــت نفــت ايــران را بــه رســمیت شــناخت‪.‬‬ ‫‪ ١٢‬مرداد‬ ‫هيئت استوكس‬ ‫ريچــارد اســتوكس (‪ ،)Richard Stokes‬وزيــر مشــاور و مهــردار‬ ‫سـلطنتي در کابینـه کلمنـت‪ ،‬در رأس هيئتـى از سـوی دولـت انگليـس‬ ‫بــه همــراه معــاون وزيــر بــرق و ســوخت و مقاماتــى از خزانــه‌دارى آن‬ ‫کشــور بــه تهــران آمــد‪.‬‬ ‫‪ 13‬مرداد‬ ‫اسـتوكس بـا دكتـر مصـدق ديـدار کـرد و سـپس بـراى گف ‌توگـو بـه▪‬ ‫ديـدن شـاه رفـت‪ .‬او عصـر همـان روز دوبـاره بـا مصـدق ملاقـات کـرد‬ ‫کـه بـاز هـم بـه تفاهـم نرسـیدند‪.‬‬ ‫عق ‌بنشـيني انگلسـتان و امريـكا در برابـر دولـت مصـدق‪ ،‬در قاهـره‪▪،‬‬ ‫بغــداد‪ ،‬دمشــق و دهلــي نــو بازتــاب گســترده‌ای داشــت‪ ،‬ضمــن اینکــه‬ ‫مطبوعــات انگلســتان همچنــان از سياســت آشــت ‌يجويانۀ ایــن کشــور‬ ‫انتقــاد مي‌كردنــد‪.‬‬ ‫‪ 14‬مرداد‬ ‫مذاكرۀ دولت ايران با استوكس آغاز شد‪.‬‬ ‫‪ ١٥‬مرداد‬ ‫اسـتوكس و همراهانـش بـه اتفـاق هريمـن بـه آبـادان رفتنـد و بـا همراهی‬ ‫حسـين مكـى از مناطـق شـركتى و بومـى آبـادان بازديـد کردنـد‪ .‬در آن‬ ‫شـرایط درگيـرى لفظـى همچنـان ادامـه داشـت‪.‬‬ ‫مـردم نیـز بـا شـعار «حسـين مكـى قهرمـان‪ ،‬فرزنـد غيـور ايـران» او را‬ ‫قهرمــان خــود م ‌یخواندنــد‪.‬‬ ‫‪225‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 20‬مرداد‬ ‫استوكس با آي ‌تالله‌كاشاني ملاقات كرد‪.‬‬ ‫‪ 21‬مرداد‬ ‫در نشســتی کــه میــان اســتوکس و مســئولان ایــران برگــزار شــد‪ ،‬او‬ ‫پيشــنهاد کتبــی خــود را بــه نماينــدگان ارائــه كــرد؛ نشســتی کــه‬ ‫مطبوعـات تهـران آن را «جلسـۀ بيـم و اميـد» نـام‌ دادنـد‪ .‬در این نشسـت‪،‬‬ ‫اســتوكس طــرح خــود را بــه دولــت ايــران ارائــه داد‪ ،‬امــا مصــدق کــه‬ ‫طـرح او را بـا طـرح هريمـن هماهنـگ نم ‌یدانسـت‪ ،‬آن را رد و اسـتدلال‬ ‫كـرد کـه فرمـول اسـتوكس چيـزى جـز احيـای شـركت نفـت انگليـس و‬ ‫ايـران و خدشـ ‌هدارکردن مالكيـت دولـت ايـران را در بـر نـدارد‪ .‬او ایـران‬ ‫را فروشـنده نفـت‪ ،‬آنهـا را يكـى از خريـداران و تقسـيم درآمـد نفـت بـه‬ ‫صــورت پنجــاه ـ پنجــاه را هما ‌نگونــۀ اســتعمارى گذشــته عنــوان کــرد‬ ‫و گفــت‪ « :‬وقتــى كارشــنا ‌سهاى ايرانــى م ‌يتواننــد نفــت را اســتخراج‪،‬‬ ‫توليــد و تصفيــه كننــد و بــه بــازار دنيــا بفروشــند‪ ،‬انگليســ ‌يها از جــان‬ ‫ملــت ايــران چــه م ‌يخواهنــد؟»‬ ‫‪ 22‬مرداد‬ ‫در پــی اصــرار مصــدق دربــارة اينكــه طبــق قانــون ملــي‌شــدن نفــت‪،‬‬ ‫مذاكـره بايـد بـر محـور خريـد نفـت بـه انـدازۀ نیـاز انگليـس و رسـيدگي‬ ‫بـه دعـاوي هـر دو طـرف متمرکـز باشـد‪ ،‬طـرح اسـتوكس کـه مسـائلی‬ ‫فراتـر از ایـن را در بـر داشـت‪ ،‬پذیرفتـه نشـد‪.‬‬ ‫‪ 29‬مرداد‬ ‫شکست مذاکرات هیئت استوکس‬ ‫ریچـارد اسـتوکس پـس از دو هفتـه مذاکـره بـا دولـت ایـران‪ ،‬در نامـه‌ای‬ ‫بـه مصـدق پیشـنهاد ‌‪8‬مـاده‌ای خـود را کـه هفتـه پیـش از آن ارائـه داد‌ه‬ ‫بــود‪ ،‬پــس گرفــت و اتمــام حجــت کــرد کــه اگــر نخســت‌وزیر ایــران‬ ‫پیشــنهاد او بــرای انتخــاب یــک مدیرعامــل انگلیســی را تــا روز بعــد‬ ‫نپذیــرد‪ ،‬مذاکــره را ادامــه نخواهــد داد‪.‬‬ ‫‪ ٣٠‬مرداد‬ ‫مصــدق پیشــنهادهای اســتوکس را نپذیرفــت و گــزارش مذاکــره بــا▪‬ ‫هیئـت بریتانیایـی را بـه هـر دو مجلـس شـورای ملـی و سـنا ارائـه داد کـه‬ ‫بیشـتر نماینـدگان هـر دو مجلـس‪ ،‬از مواضـع دولـت در ایـن مذاکـرات‬ ‫حمایـت کردنـد‪.‬‬ ‫انگليسـى‌ها قصـد داشـتند تـا ‪ ٢٦‬آگوسـت (سـوم شـهريور) خوزسـتان▪‬ ‫را تـرك كننـد‪.‬‬ ‫‪226‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫روزنامــه جبهــه آزادي ـ بــه عنــوان تریبــون حــزب ايــران ـ واکنــش▪‬ ‫ریچارد استوکس‬ ‫دولــت بــه طــرح پيشــنهادي اســتوكس را ســتود‪.‬‬ ‫فرســتاده دولــت انگلیــس در امــور‬ ‫نفــت بــود‪ .‬او در ســال ‪1330‬ش‪،‬‬ ‫‪ 31‬مرداد‬ ‫بـه همـراه هریمـن‪ ،‬نماینـده کشـور‬ ‫اسـتوكس بـه لنـدن بازگشـت‪ .‬از دیـد او‪ ،‬مذاكـره متوقـف نشـده و فقـط‬ ‫امریــکا در مســئله ملــی شــدن‬ ‫صنعــت نفــت ایــران‪ ،‬از خان ‌ههــای‬ ‫بـه حالـت تعلیـق درآمـده بـود‪.‬‬ ‫چــادری شــرکت نفــت در محلــه‬ ‫◌ شهريور‬ ‫چادرآبــاد آبــادان دیــدن کــرد‪.‬‬ ‫عقي ‌ممانــدن مذاكــرات بــا دولــت انگليــس و قطــع صــادرات نفــت▪‬ ‫و ركــود اقتصــادي ناشــی از آن‪ ،‬كســاني را كــه از فراینــد ایــن کار آگاه‬ ‫نبودنــد‪ ،‬نگــران و بــه انتقــاد از روش مصــدق متمایــل کــرد‪.‬‬ ‫نيمه دوم سال‪ ،‬وضع مالي دولت بحراني شد‪▪.‬‬ ‫‪ 1‬شهريور‬ ‫هريمــن‪ ،‬نماينــده تيــم مذاكره‌كننــده امريكايــي‪ ،‬ايــران را تــرك كــرد‪ .‬او‬ ‫هنـگام توقفـش در لنـدن‪ ،‬بـه انگليسـى‌ها گفـت‪ ،‬تـا مصـدق در احاطـه‬ ‫مشـاورانش اسـت‪ ،‬توافقـى حاصـل نم ‌يشـود؛ بایـد بـا شـاه مذاكـره كنيـم‪.‬‬ ‫‪ ١٣‬شهريور‬ ‫مصدق در مجلس سنا‬ ‫مصـدق ضمـن تشـريح مذاكراتـش بـا اسـتوكس (انگلسـتان) و هريمـن‬ ‫(امريــكا) اعــام کــرد‪ ،‬فقــط دربــارۀ ‪ 3‬موضــوع مي‌تــوان بــا انگليســى‌ها‬ ‫مذاكـره كـرد‪ :‬ابقـاى تكنيسـين‌ها؛ فـروش نفـت؛ پرداخ ‌تهـاى جبرانـى‪.‬‬ ‫او گفــت کــه بــه انگليســى‌ها دو هفتــه فرصــت م ‌يدهــد تــا تصمیــم‬ ‫بگیرنـد‪ ،‬وگرنـه اجـازة اقامـت انگليسـى‌ها را لغـو خواهـد کـرد‪.‬‬ ‫‪ 15‬شهريور‬ ‫دولــت انگســتان بــه جهــان اعــام کــرد کــه هــر کــس از ایــران نفــت‬ ‫بخــرد‪ ،‬در محاکــم ایــن کشــور مــورد تعقیــب قــرار خواهــد گرفــت‪.‬‬ ‫‪ 18‬شهریور‬ ‫آغاز تحریم ایران از سوی انگلیس‬ ‫در آن زمـان‪ ،‬درآم ‌دهـای نفتـی ایـران بـه اجبـار بایـد بـه بانـک انگلسـتان‬ ‫ســپرده م ‌یشــد و امــکان معاملــه بــا آن در بیــرون از حــوزه اســترلینگ‬ ‫منـوط بـه موافقـت انگلیـس از طریـق تبدیـل دارایـی ایـران بـه دلار بـود‪.‬‬ ‫پـس از شکسـت مذاکـرات بیـن دول ‌تهـای ایـران و انگلیـس‪ ،‬بـرای حـل‬ ‫مناقشــۀ نفــت کــه خلــع یــد از شــرکت نفــت ایــران و انگلیــس نقطــة‬ ‫اوج آن بـود‪ ،‬محاصـره اقتصـادی ایـران از سـوی انگلیـس آغـاز شـد و تـا‬ ‫‪227‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫سـقوط دولـت دکتـر مصـدق در سـال ‪ 1332‬ش ادامـه یافـت‪.‬‬ ‫دولـت انگلیـس اعـام کـرد‪ ،‬از ایـن پس لیـره اسـترلینگ سـپرده در بانک‬ ‫انگلسـتان را در حسـاب بانـک ملـی ایـران بـه دلار تبدیـل نخواهـد کـرد‪.‬‬ ‫همچنیــن‪ ،‬ایــران را در حوز‌ههــای دیگــری نیــز تحریــم کــرد‪ ،‬از جملــه‪:‬‬ ‫جلوگیـری از صـدور کالاهـای انگلیسـی بـه ایـران‪ ،‬توقیـف نف ‌تک ‌شهـای‬ ‫حامـل نفـت ایـران از سـوی نـاوگان دریایـی انگلیـس و نخریـدن نفـت‬ ‫از سـوی شـرکت‌های خارجـی دیگـر ـ حتـی بـا تخفیـف ‪ 50‬درصـد ـ و‬ ‫تعطیلـی کنسـولگری‌های انگلیـس و شـعب شـورای فرهنگـی ایـن کشـور‬ ‫در ایـران‪.‬‬ ‫چنـد روز بعـد‪ ،‬فرانسـیس شـپرد‪ ،‬بـا شـاه ملاقـات و ضمـن حمايـت از او‬ ‫یـادآور شـد‪ ،‬اقدامـات انگليـس فقـط بـراى محـدود و ناتوان‌كـردن دولـت‬ ‫مصـدق اسـت‪.‬‬ ‫دولـت انگليـس قصـد داشـت فاصلـه شـاه و مصـدق را بیشـتر کنـد‪ ،‬تـا‬ ‫جایـی کـه شـاه او را مخـل امنيـت ايـران بدانـد‪.‬‬ ‫‪ ٢١‬شهريور‬ ‫ارزيابى امريكا و انگليس از وضع سياسى‬ ‫امريــكا دربــاره ایجــاد بى‌ثباتــى در فضــای سیاســی ـ اقتصــادی ايــران‬ ‫بـه انگليـس هشـدار‌داد و بـه اطـاع آنـان رسـاند کـه نبايـد دسـت رد‬ ‫بـه سـينۀ دولـت ايـران بزنـد و امـكان مذاكـره را از میـان ببرنـد چـون‪،‬‬ ‫شـاه مصـدق را بركنـار نخواهـد كـرد‪ ،‬امـا احتمـال دارد مصـدق بـا فشـار‬ ‫بيشــتر كوتــاه بيايــد‪ ،‬بنابرایــن چنانچــه رســیدن بــه راه حــل از طريــق‬ ‫مذاكـره بـا مصـدق ممكـن باشـد‪ ،‬مناسـب‌ترین گزینـه بـرای دسـتیابی‬ ‫بـه مقصـود اسـت؛ امـا انگلیسـ ‌یها معتقـد بودنـد کـه بایـد فاصلـه شـاه‬ ‫را بـا مصـدق افزایـش دهنـد‪ ،‬محاصـره اقتصـادى دولـت مصـدق را بـه‬ ‫اجـرا درآورنـد و ارتبـاط ارزى بـا ايـران را قطـع کننـد‪ .‬در پیـروی از ایـن‬ ‫عقیـده‪ ،‬روزنام ‌ههـا و احـزاب سياسـى جنـگ روانـى بـا دولـت ایـران را‬ ‫آغـاز کردنـد‪.‬‬ ‫‪ ٣٠‬شهريور‬ ‫دولـت انگليـس مـواردی را کـه مصـدق بـرای ادامـة ارتبـاط بـا آن کشـور‬ ‫اعـام کـرده بـود ‪ ،‬رد کـرد و از شـپرد‪ ،‬سـفیر خـود در ایـران‪ ،‬خواسـت‬ ‫شـاه را آگاه كنـد كـه دولـت انگليـس بـراى رهایـی از چنـگ مصـدق‪ ،‬از‬ ‫هيـچ تلاشـى فروگـذار نخواهـد كـرد‪.‬‬ ‫ه ‌مزمــان بــا اعمــال موضــع خصمانــه انگليــس‪ ،‬مصــدق در حــال تهیــۀ‬ ‫حكــم اخــراج انگليســى‌ها بــود‪.‬‬ ‫‪228‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫◌ مهر‬ ‫فرانسیس شپرد‬ ‫(‪)Francis Shepard‬‬ ‫رشته ارتباط دولت ايران و شركت سابق گسیخته شد‪▪.‬‬ ‫ســر فرانســیس شــپرد در ســال‌های‬ ‫دولـت در نامـ ‌های بـه مجلـس‪ ،‬خواسـتار کاهـش هزین ‌ههـای عمومـی▪‬ ‫‪ 1950‬تــا ‪ 1952‬م ســفیر انگلیــس‬ ‫تـا ‪ 15‬درصـد‪ ،‬صرف ‌هجویـی در هزین ‌ههـا و همچنیـن افزایـش ‪ 30‬درصـد‬ ‫در ایـران بـود‪.‬‬ ‫بـه مالیـات دخانیـات و ‪ 50‬درصـد به عـوارض ورودی خودروهای سـواری شـد‪.‬‬ ‫‪ 2‬مهر‬ ‫جمـال امامـي علیـه اقدامـات دولـت مصـدق در مجلـس شـوراي ملـي‬ ‫سـخنرانی كـرد‪.‬‬ ‫اخطار به کارشناسان انگلیسی برای ترک آبادان‬ ‫هیئ ‌ت‌مدیــره موقــت کــه مأمــور اجــرای خل ‌عیــد بــود‪ ،‬بــه آن دســته از‬ ‫کارشناسـان انگلیسـی کـه در آبـادان مانـده‌بودنـد‪ ،‬اخطـار داد تـا هفتـه‬ ‫بعـد ایـران را تـرک کننـد‪ .‬بـه ایـن ترتیـب‪ 350 ،‬کارشـناس در روزهـای‬ ‫‪ 10‬و ‪ 11‬مهرمـاه‪ ،‬آبـادان را بـه قصـد بصـره تـرک کردنـد‪ .‬همـان‌روز‪ ،‬اتلی‬ ‫(‪ ،)Attlee‬نخسـت‌وزیـر انگلسـتان‪ ،‬در نامـه‌ای بـه ترومـن گفـت کـه از‬ ‫اعمــال زور بــرای جلوگیــری از اخــراج کارشناســان انگلیســی صر ‌فنظــر‬ ‫کـرده و از امریـکا انتظـار همـکاری دارد‪ .‬او امیـدوار‌بـود شـاه مصـدق را‬ ‫برکنـار کنـد تـا شـاید مذاکـره بـا جانشـین او امکان‌پذیـر باشـد‪.‬‬ ‫‪ 4‬مهر‬ ‫دستور اخراج انگليسى‌ها از آبادان‬ ‫پــس از اولتيماتــوم مصــدق‪ ،‬نخســت‌ وزيــر ايــران‪ ،‬نظاميــان ايــران‬ ‫پالايشـگاه را تصـرف کردنـد و بـه انگليسـى‌ها اخطـار دادنـد تـا ‪ ٤‬اكتبـر‬ ‫(‪ ١١‬مهرمـاه) بايـد ايـران را تـرك كننـد‪ .‬در پـی ایـن موضـوع‪ ،‬شـپرد‪،‬‬ ‫ســفير انگليــس‪ ،‬بــا شــاه دیــدار كــرد و از او بــراى جلوگيــرى از اخــراج‬ ‫كارمنــدان انگليســى چار‌هجویــی کــرد‪ ،‬امــا شــاه پاســخ داد کــه رفتــن‬ ‫انگليســى‌ها مانــع بــروز مشــكلات دیگــر خواهــد شــد‪.‬‬ ‫دولـت از نقـاط مختلـف کشـور‪ ،‬نیـروی قـواي امـداد بـه آبـادان فرسـتاد‬ ‫و پالايشـگاه تحـت حفاظـت نظامـي قـرار گرفـت‪.‬‬ ‫‪ 5‬مهر‬ ‫شکایت انگلیس از ایران به شورای امنیت‬ ‫انگلیـس از موضـع دولـت ایـران دربـارۀ نفـت بـه شـورای امنیـت سـازمان‬ ‫ملـل شـکایت کـرد‪ .‬برخـی از اعضـای شـورا دخالـت در ایـن امـر را خـارج‬ ‫از حیطــة صلاحیــت آن م ‌یدانســتند‪ ،‬امــا بیشــتر اعضــا بــه صلاحیــت‬ ‫‪229‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫خروج انگلیسی‌ها یکباره آغاز شد‪ .‬از هوا و‬ ‫شــورا رأی دادنــد و شــکایت انگلیــس در دســتور کار قــرار گرفــت‪ .‬روز‬ ‫دریا‪ .‬مدیران ارشد با هواپیما و کارکنان عادی‬ ‫بعـد‪ ،‬شـورای امنیـت بـه ایـران ابـاغ کـرد‪ ،‬نماینـده خـود را بـرای حضـور‬ ‫در جلسـه طـرح شـکایت کـه در تاریـخ ‪ 8‬مهرمـاه برگـزار خواهـد شـد‪،‬‬ ‫از راه دریایی ایران را ترک کردند‪.‬‬ ‫بـه نیویـورک بفرسـتد‪ .‬نماینـده ایـران در سـازمان ملـل چنـد روز مهلـت‬ ‫خواسـت تـا دکتـر مصـدق خـود بـرای شـرکت در جلسـه بـه نیویـورک‬ ‫جما ‌لالدین امامی خویی‬ ‫بـرود‪ .‬بـر ایـن اسـاس‪ ،‬شـورا تصمیـم گرفـت رسـیدگی بـه ایـن شـکایت‬ ‫(‪ ،)۱۳۴۵–۱۲۸۱‬وزیــر و نماینــده‬ ‫مجلـس شـورای ملـی متولـد خـوی‬ ‫را بـه ‪ 22‬مهرمـاه موکـول کنـد‪.‬‬ ‫آذربایجــان‪ .‬در انتخابــات دوره‬ ‫چهاردهــم در ســال ‪ ۱۳۲۲‬از طــرف‬ ‫‪ ٦‬مهر‬ ‫مــردم خــوی نماینــده مجلــس‬ ‫زمان به نفع ايران‬ ‫شـورای ملـی شـد‪ .‬امامـی در سـال‬ ‫انگليـس بـا ارائـه پي ‌شنويـس قطعنامـ ‌های بـه شـوراى امنيـت‪ ،‬از دولـت‬ ‫‪ ۱۳۲۷‬بــه بعــد در دولت‌هــای‬ ‫ايـران خواسـت حكـم اخـراج كارمنـدان انگليسـى را لغـو كنـد‪ ،‬امـا سـفير‬ ‫عبدالحسـین هژیـر و محمـد سـاعد‬ ‫ايـران بـا زیرکـی در جلسـۀ یکـم اكتبـر (‪ ٨‬مهرمـاه) از شـوراى امنيـت‬ ‫مراغــه‌ای ســمت وزیــر مشــاور را‬ ‫‪ ١٠‬روز مهلـت خواسـت تـا نماينـدۀ ايـران بـه جلسـه بيايـد‪ .‬چـون ایـران‬ ‫عهــد‌هدار بــود‪ .‬مدتــی‪ ،‬پــس از‬ ‫بــه انگليســى‌ها فقــط تــا ‪ ٤‬اكتبــر (‪ ١١‬مهرمــاه) وقــت داده بــود‪ ،‬آنــان‬ ‫تشــکیل دولــت مصــدق‪ ،‬در رأس‬ ‫مجبـور شـدند پیـش از برگـزاری جلسـۀ شـوراى امنيـت‪ ،‬خـاك ايـران را‬ ‫مخالفـان او در مجلـس قـرار گرفـت‬ ‫تـرك كننـد و بـه ایـن ترتیـب‪ ،‬انگليسـى‌ها بـار دیگـر در برابـر سياسـت‬ ‫و نقــش مهمــی در ســقوط دولــت‬ ‫هوشـمندانه دولـت ايـران مـات شـدند‪.‬‬ ‫مصــدق داشــت‪ .‬آخریــن ســمت‬ ‫سیاسـی او‪ ،‬سـفیر ایـران در رم بـود‬ ‫بـه دولـت ايـران اخطـار داده شـد كـه نماينـده‌اي بـه جلسـۀ طـرح▪‬ ‫کـه در همیـن سـمت بیمـار شـد و‬ ‫شــكايت شــورا بفرســتد‪.‬‬ ‫درگذشــت‪.‬‬ ‫‪ 7‬مهر‬ ‫نماینـدگان مجلـس شـورای ملـی از ماجـرای شـکایت و تصمیـم دکتـر‬ ‫مصـدق بـرای حضـور در جلسـۀ شـورای امنیـت باخبـر شـدند‪ .‬در ایـن‬ ‫جلسـه‪ ،‬مخالفـان دولـت قـول دادنـد تـا زمـان حـل‌ شـدن ایـن موضـوع‬ ‫در شـورای امنیـت‪ ،‬هی ‌چگونـه اقدامـی کـه موجـب تضعیـف دولـت شـود‪،‬‬ ‫انجـام ندهنـد‪.‬‬ ‫‪ ١٠‬مهر‬ ‫اخراج انگليسى‌ها از ايران‬ ‫در پـی اولتيماتـوم رئیـس دولـت ايـران‪ ،‬انگلي ‌سهـا بـا كشـتى موريتـوس‬ ‫ايـران را تـرك كردنـد‪ .‬كارمنـدان ارشـد انگلیسـی در مصاحبـه بـا خبرنگار‬ ‫ب ‌يبي‌سـي بـه عـزم ايرانى‌هـا بـراى اداره صنعـت نفـت اعتـراف كردنـد‪.‬‬ ‫انقـاب مـردم و دولـت ايـران موضـوع برجسـتۀ روزنام ‌ههـا و دو شـبكۀ‬ ‫تلويزيـون انگليـس بـود‪.‬‬ ‫‪230‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫‪ 14‬مهر‬ ‫مصدق و هیئ ‌ت همراهش به نیویورک رفتند‪.‬‬ ‫‪ ١٥‬مهر‬ ‫دكتر مصدق و مهندس پرخيده‪ ،‬رئيس‬ ‫مصدق به نيويورك رسید‪ .‬او به علت بيمارى در بيمارستان بسترى شد‪.‬‬ ‫كميسيون فروش نفت ايران‬ ‫در فرودگاه نيويورك‬ ‫‪ 22‬مهر‬ ‫مصـدق در شـوراى امنيـت گفـت‪ :‬ديـوان بي ‌نالمللـى و شـوراى امنيـت‬ ‫صلاحيـت رسـيدگى بـه پرونـده نفـت ايـران را ندارنـد و اختـاف نفتـى‬ ‫موضوعــی داخلــى اســت‪ .‬حاضــران در شــورا و مطبوعــات تحــت تأثیــر‬ ‫سـخنان مصـدق قـرار‌گرفتنـد‪ .‬نخسـتین جلسـۀ شـوراي امنيـت بـراي‬ ‫رسـيدگي بـه شـكايت انگليـس تشـكيل شـد‪.‬‬ ‫‪ 23‬مهر‬ ‫سـومين جلسـه شـوراي امنيـت بـراي رسـيدگي بـه شـكايت انگليـس‬ ‫برگـزار شـد‪ .‬مصـدق در تـالار شـورای امنیـت ملـی فریـاد محرومیـ ‌ت‬ ‫ملــت ایــران را بــه گــوش جهانیــان رســاند‪ .‬او خطــاب بــه رئیــس و‬ ‫اعضــای شــورا گفــت کــه درآمــد نفــت بایــد بــرای توســعه صنعــت و‬ ‫بهبـود وضـع زندگـی مـردم صـرف شـود‪ ،‬نـه اینکـه سـود آن بـه جیـب‬ ‫انگلیسـی‌ها بـرود و بـر ایـن نکتـه تأکیـد کـرد کـه در سـال ‪ 1948‬م بـر‬ ‫طبـق دفاتـر شـرکت سـابق نفـت ایـران‪ ،‬درآمـد خالـص شـرکت حـدود‬ ‫‪ 61‬میلیــون لیــره بــوده کــه فقــط ‪ 9‬میلیــون لیــره آن بــه ایــران داده‬ ‫شـد کـه از ایـن میـان مقـدار متنابعـی بابـت مالیـات بـه خزانـه‌داری‬ ‫انگلیــس پرداخــت شــده اســت‪ .‬شــورای امنیــت تــا صادرشــدن حکــم‬ ‫دیـوان داوری لاهـه‪ ،‬قطعنامـه انگلسـتان را دربـارۀ نفـت مسـکوت اعـام‬ ‫کـرد‪.‬‬ ‫‪ 26‬مهر‬ ‫آخريـن جلسـه شـوراي امنيـت تشـكيل شـد‪ ،‬امـا نماينـدگان ايـران در آن‬ ‫شـركت نكردنـد‪ .‬بـا پيشـنهاد فرانسـه تـا زمانـی کـه ديـوان دادگسـتري‬ ‫بين‌المللــي دربــارۀ صلاحيــت نها ‌دهــاي ســازمان ملــل بــرای رســيدگي‬ ‫بـه شـكايت دولـت انگليـس تصميـم قطعـي بگيـرد‪ ،‬موضـوع مسـكوت‬ ‫مانــد و شــوراى امنيــت ادامــه مباحثــات را بــه صــدور حکــم از ســوی‬ ‫ديــوان بي ‌نالمللــى منــوط‌دانســت؛ حکمــی کــه صــدور آن بــه منزلــۀ‬ ‫پيــروزى ايــران بــود‪ .‬در ایــن میــان‪ ،‬اختــاف میــان مقامــات دولتــى‬ ‫انگليـس و شـركت نفـت سـابق آشـكارتر شـد‪.‬‬ ‫‪231‬‬

‫مصدق در قاهره‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 30‬مهر‬ ‫مصـدق بـرای دیـدار بـا رئيـس جمهـور امریـکا‪ ،‬بـه واشـنگتن رفـت و‬ ‫دربـاره مسـائل مربـوط بـه نفـت ایـران بـا او مذاكـره كـرد‪.‬‬ ‫‪ 15‬آبان‬ ‫آيـت‌الله‌كاشـاني بـا صـدور یـک بیانیـه از موفقيـت دولـت در خلـ ‌ع یـد‬ ‫از شـركت سـابق نفـت تجليـل کـرد و بـرای پشـتيباني از نهضـت ملـي‬ ‫قطعنامـ ‌ه‌اي صـادر کـرد‪.‬‬ ‫‪ 19‬آبان‬ ‫جبهــه مخالــف دولــت مصــدق در مجلــس شــوراي ملــي‪ ،‬بي‌كفايتــي‬ ‫دولــت را موجــب تقويــت حــزب تــوده دانســت‪.‬‬ ‫‪ 21‬آبان‬ ‫دكتـر مصـدق بـراي تقاضـاي كمـك مالـي‪ ،‬نامـه‌اي بـه رئيـس جمهـور▪‬ ‫امريـكا نوشـت‪.‬‬ ‫وزارت خارجـه امريـكا بـا صـدور بيانيـه‌اي دربـارة مذاكـرات نفـت اعـام▪‬ ‫کـرد‪ ،‬هيـچ راه حـل کاربـردی و مناسـبی بـرای حـل مشـکل نفـت ايـران‬ ‫بـه دسـت نیامـده اسـت‪.‬‬ ‫‪ 28‬آبان‬ ‫مصدق در قاهره‬ ‫مصـدق در راه بازگشـت بـه ایـران‪ ،‬بـه قاهـره رفـت‪ .‬نزدیـک بـه دو میلیـون‬ ‫مصــری بــه اســتقبال او رفتنــد‪ .‬آن روزهــا‪ ،‬مــردم قاهــره دغدغــۀ ملــی‬ ‫‌شــدن کانــال ســوئز را داشــتند و مصــدق بــرای آنهــا الگــوی مبــارزه بــا‬ ‫اسـتعمار انگلیـس بـود‪ .‬امـا رئیـس مجلـس شـورای ملـی در تهران از سـفر‬ ‫مصـدق بـه مصـر ـ آن هـم در بحبوحـۀ نـزاع بـا انگلیـس ـ انتقـاد کـرد‪.‬‬ ‫‪ 1‬آذر‬ ‫مصدق به تهران بازگشت‪.‬‬ ‫‪ 3‬آذر‬ ‫بـه دنبـال ارائـة گـزارش نخسـ ‌توزیر دربـارة سـفر بـه امریـکا و جلسـات‬ ‫شــورای امنیــت‪ ،‬جمــال امامــی بــه مصــدق و دولتــش اتهاماتــی وارد‬ ‫کـرد‪ ،‬امـا سـرانجام پـس از رأ ‌یگیـری‪ ،‬از ‪ 107‬نفـر نماینـده‪ 90 ،‬نفـر بـه‬ ‫اقدامـات مصـدق رأی اعتمـاد دادنـد‪.‬‬ ‫‪ 14‬آذر‬ ‫گروهـي از مخالفـان بـه خانـه صلـح و دفاتـر روزنامـه هـا حملـه بردنـد‪.‬‬ ‫همچنيـن‪ ،‬بـه محـل تئاتـر سـعدي هجـوم بـرده و آن را تخريـب کردنـد‪.‬‬ ‫‪232‬‬

‫سال ‪1330‬‬ ‫سید ابوالقاسم کاشانی‬ ‫(‪۱۳۴۰ - ۱۲۶۴‬ش)‪ ،‬آيــت‌الله‬ ‫‪ 18 ،17‬و ‪ 19‬آذر‬ ‫‌كاشــاني در کنــار مصــدق از‬ ‫برخــی از نماینــدگان مجلــس شــوراي ملــي و ســنا بــه دلیــل تحصــن‬ ‫رهبـران نهضـت ملـی شـدن صنعـت‬ ‫مديــران ‪ 17‬روزنامــه در مجلــس و اتفاقــات اخیــر‪ ،‬دولــت را آمــاج‬ ‫نفــت بــود‪ .‬وی روز ‪ 15‬آبــان‬ ‫‪ 1330‬بــا صــدور بیانیــه ای از‬ ‫شــدیدترین حمــات قــرار دادنــد‪.‬‬ ‫موفقيــت دولــت در خلــ ‌ع یــد از‬ ‫شــركت ســابق نفــت تجليــل و‬ ‫‪ 21‬آذر‬ ‫بـرای پشـتيباني از نهضـت ملـي‬ ‫گروهــی از اعضــای جمعيــت پــان ايرانيســت علیــه مخالفــان دولــت در‬ ‫قطعنامــ ‌ه‌اي صــادر کــرد‪.‬‬ ‫برابــر مجلــس شــوراي ملــي تحصــن كردنــد‪.‬‬ ‫‪ 26‬آذر‬ ‫لایحـه صـدور اوراق قرضـه ملـی کـه در ‪ 13‬مردادمـاه بـه تصویـب مجلـس‬ ‫شـورای ملـی رسـیده بـود‪ ،‬پـس از تأییـد مجلـس سـنا قطعیـت یافـت‪.‬‬ ‫بـر ایـن اسـاس‪ ،‬دولـت ایـران مبلـغ ‪ 500‬میلیـون ریـال اوراق قرضـة ملـی‬ ‫منتشـر کـرد‪ ،‬امـا سـرمایه‌داران ایرانـی از آن اسـتقبال چندانـی نکردنـد و‬ ‫فقـط قشـر متوسـط مبلغـی از آن را خریدنـد‪.‬‬ ‫‪ 1‬دی‬ ‫كارگران انبار نفت اعتصاب کردند‪.‬‬ ‫‪ 10‬دی‬ ‫بانــك بي ‌نالمللــي‪ ،‬يكــي از اعضــاي عال ‌يرتبــه اداره اعتبــارات خــود بــه‬ ‫نـام هكتـور‌ پـرودم (‪ ،)Hector Proudhom‬را بـه اتفـاق توريكلـد ريبر‬ ‫(‪ ،)Torkild Rieber‬كارشـناس نفـت‪ ،‬بـراي كسـب اطلاعـات دقيـق از‬ ‫وضـع تأسیسـات نفتـي ايـران بـه تهـران فرسـتاد‪.‬‬ ‫‪ 14‬دی‬ ‫نماينـدگان بانـك بين‌المللـي پـس از دیـدار بـا دكتـر مصـدق و مشـاوران‬ ‫نفتـي دولـت ـ مهنـدس حسـيبي و مهنـدس معظمـي ـ بـه آبـادان رفتند‪.‬‬ ‫‪ 20‬دی‬ ‫نماينــدگان بانــک بي ‌نالمللــي در حالــی از جنــوب بازگشــتند کــه از‬ ‫مذاكراتشـان بـا نماينـدگان دولـت در آبـادان و تهـران رضايت کامل داشـتند‪.‬‬ ‫◌ بهمن‬ ‫شـرکت ملـی نفـت ایـران بـا کنـت دلازونـکا (‪▪،)Count Delazonka‬‬ ‫مدیـر شـرکت «سـاپیم» ایتالیـا‪ ،‬قـراردادی نفتـی منعقـد کـرد کـه بـر‬ ‫اسـاس آن‪ ،‬شـرکت سـاپیم‪ ،‬نخسـتین کشـتی حمـل نفـت خـود بـه نـام‬ ‫رزمـاری را بـه ایـران فرسـتاد‪.‬‬ ‫امتنـاع ايـران بـا انتصـاب رابـرت هنكـي بـه سـمت سـفير انگليـس در▪‬ ‫ايـران بـه جـاي فرانسـيس شـيرد موافقـت نکـرد‪.‬‬ ‫‪233‬‬

‫روز نفت‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 29‬اسـفند «روز نفـت و جشـن‬ ‫ملــی» نــام گرفــت و تعطیــل‬ ‫‪ 21‬بهمن‬ ‫هیئتــی بــه نمایندگــی از ســوی بانــک بین‌المللــی بــه رياســت گارنــر‬ ‫عمومــی اعــام شــد‪.‬‬ ‫(‪ )Garner‬و همراهـی ريبـر‌‪ ،‬پـرودم‪ ،‬لاكرك (‪ ،)Clarke‬مشـاور حقوقـي‬ ‫و كويتــز (‪ ،)Quetz‬مشــاور اقتصــادی‪ ،‬بــرای بهبــود روابــط نفتــی و‬ ‫میانج ‌یگــری میــان دولــت ایــران و انگلیــس و مذاکــره بــا مصــدق و‬ ‫مشـاوران فنـي او دربـارۀ موضـع شـرکت سـابق نفـت بـه تهـران آمدنـد‪.‬‬ ‫‪ 30‬بهمن‬ ‫گارنر‪ ،‬ريبر و پرودم تهران را به مقصد لندن ترك کردند‪.‬‬ ‫‪ 13‬اسفند‬ ‫پــرودم‪ ،‬نماينــده بانــك بين‌المللــي‪ ،‬دوبــاره بــه تهــران بازگشــت تــا بــا‬ ‫مشــاوران فنــي دولــت و هيئــت مختلــط مذاكــره و نظ ‌رهــاي دولــت‬ ‫انگليــس و شــركت ســابق را تشــريح كنــد‪.‬‬ ‫‪ 29‬اسفند‬ ‫دکتــر مصــدق در نطــق خــود بــه مناســبت تحويــل ســال بــا اعــام▪‬ ‫ایـن موضـوع کـه پيشـنها ‌دهاي بانـك بين‌المللـي را نم ‌یپذیـرد‪ ،‬گفـت‪:‬‬ ‫«نخواسـتم لكـۀ ننـگ بـر دامـن خـودم و شـما بگـذارم‪».‬‬ ‫نخســت‌وزیر‪ ،‬روز ‪ 29‬اســفند را «روز نفــت و جشــن ملــی» نــام داد و▪‬ ‫تعطیـل عمومـی اعـام کـرد‪.‬‬ ‫مقايسه اختلاف نفتي ايران و انگليس در سا ‌لهای ‪ ١٣١٢‬و ‪ ١٣٣٠‬ش‬ ‫در ســال ‪ ،١٣١٢‬اختــاف میــان دو دولــت ح ‌لوفصــل شــد و بازتــاب‬ ‫بي ‌نالمللــي نیافــت‪ ،‬امــا در ســال ‪ ،١٣٣٠‬امريــكا بــه دليــل تــرس از‬ ‫گســترش كمونيســم‪ ،‬در پرونــدۀ ايــران دخالــت کــرد‪.‬‬ ‫ماجـرای نفـت ايـران يكـي از دلایـل تشـدید جنـگ سـرد بـود کـه بـه‬ ‫دنبـال آن مفهومـی تـازه از امنيـت جهانـي در دو اردوگاه غـرب و شـرق‬ ‫شـكل گرفـت‪ ،‬زیـرا هـر دو طـرف م ‌يخواسـتند‪ ،‬حـوزه نفـوذ بيشـتري‬ ‫داشـته باشـند‪.‬‬ ‫‪234‬‬

‫‪ 1331‬شمسی ‪ 1952 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 700 ،‬هزار لیره‬ ‫ذخيــرۀ نفــت ايــران یــک میلیــون و ‪ 722‬هــزار ميليــون تــن▪‬ ‫متريـك و ‪ 11/1‬در صـد از كل ذخايـر جهـان و فقـط مربـوط مخـازن‬ ‫كش ‌فشــده تــا پایــان ســال ‪ 1331‬بــود‪ ،‬زیــرا تــا ایــن زمــان هنــوز‬ ‫در شـمال شـرق و بـه ویـژه جنـوب شـرقی ایـران کاو ‌شهـای علمـی‬ ‫انجـام نشـده بـود‪.‬‬ ‫نخســتین فعالی ‌تهــای اکتشــافی در خانگیــران‪ ،‬در شــمال شــرق▪‬ ‫خراسـان‪ ،‬آغـاز شـد‪.‬‬ ‫‪ 4‬فروردین‬ ‫دولـت انگلسـتان بـرای دومی ‌نبـار علیـه ملـی شـدن صنعـت نفـت ایـران‬ ‫بــه دیــوان بین‌المللــی دادخواســت داد و ســرانجام‪ ،‬بــه صــدور حکمــی‬ ‫منجــر شــد کــه لغــو یک‌طرفــة قــرارداد ‪ 1933‬را از ایــران ســلب و‬ ‫کشــورمان را بــه پرداخــت خســارت محکــوم م ‌یکــرد‪.‬‬ ‫‪ 16‬فروردین‬ ‫دولــت انگلیــس اقدامــات خصومــت آمیــز خــود علیــه دولــت ایــران را‬ ‫تشــدید کــرد‪.‬‬ ‫‪ 17‬فروردین‬ ‫دولـت ایـران بـه اقدامـات خصومـت آمیـز انگلیـس واکنـش تنـدی نشـان‬ ‫داد‪.‬‬ ‫‪ 21‬فروردین‬ ‫افزایش ناگهانی سهام نفت انگلیس و ایران‬ ‫لنـدن ـ آسوشـیتد پـرس‪« :‬افزایـش بهـای سـهام شـرکت در چنـد مـاه‬ ‫اخیــر ب ‌یســابقه بــود‪ .‬زیــرا امریکای ‌یهــا بــدون اطــاع قبلــی ســهام‬ ‫‪235‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫خریدنـد کـه در نتیجـه آن‪ ،‬سـهام معمولـی ‪ 60‬برابـر ترقـی کـرد و بـه‬ ‫‪ 6‬لیـره رسـید؛ بیشـتر قیمـت سـهام معمولـی بیـن دو شـلینگ تـا ‪120‬‬ ‫شــلینگ خریدوفــروش شــد‪».‬‬ ‫نتیجــه انتخابــات مجلــس هفدهــم‪ :‬ســی نفــر از نماینــدگان▪‬ ‫اعتبارنامه‌هـای خـود را بـه مجلـس تحویـل دادنـد‪ ،‬امـا انتخابـات در ‪29‬‬ ‫شهرسـتان هنـوز خاتمـه نیافتـه بـود‪ .‬در تهـران‪ ،‬شـایعه شـد‪ ،‬برخـی از‬ ‫نماینــدگان دوره هفدهــم قــرار اســت در منــزل نخســ ‌توزیر بــا ایشــان‬ ‫ملاقـات کننـد‪ .‬در برخـی از شـهرها کـه حکومـت نظامـی برقـرار بـود‪،‬‬ ‫انتخابــات بــه تعویــق افتــاد‪.‬‬ ‫‪ 23‬فروردین‬ ‫مصـدق در دیـدار بـا برخـی از نماینـدگان منتخـب مجلـس هفدهـم‪ ،‬دلیل‬ ‫نابسـامانی وضـع اقتصـادی کشـور را بـرای آنـان بازگـو و تصمیمـات دولت‬ ‫را بـرای اصـاح ایـن وضـع چنیـن اعـام کـرد‪:‬‬ ‫‪ .1‬تجدیدنظر در ارقام بودجه‬ ‫‪ .2‬تجدیدنظر در قوانین مالیات‬ ‫‪ .3‬تأمین اعتبارات کافی برای کارهای تولیدی‬ ‫‪ .4‬تجدیدنظر در سازمان اداری‬ ‫‪ .5‬لغو همۀ مقررات مزاحم‬ ‫‪ .6‬تنظیم برنامه برای استفاده از اسباب و وسایل نفت‬ ‫‪ 16‬ارديبهشت‬ ‫ديــوان لاهــه ایــن روز را بــرای شــروع رســيدگي بــه شــكايت دولــت‬ ‫انگليــس پيشــنهاد كــرده بــود‪ ،‬امــا دولــت ايــران آن را بــه ‪ 19‬خــرداد‬ ‫موكــول كــرد‪.‬‬ ‫‪ 31‬ارديبهشت‬ ‫نماینــده نخســت وزیــر در جلســه علنــی ســنا از طــرف نخســت وزیــر‬ ‫دربـارۀ فـروش نفـت بـه مشـتریان جدیـد و دلایـل حاصـل‌نشـدن توافـق‬ ‫بـا نماینـدگان بانـک بین‌المللـی‪ ،‬گزارشـی کامـل ارائـه داد و تأکیـد کـرد‬ ‫کـه دادگاه لاهـه فاقـد صلاحیـت لازم اسـت‪.‬‬ ‫‪ 4‬خرداد‬ ‫دکتـر مصـدق طـی نامـه ای بـه مجلـس شـورای ملـی بـرای سـفر بـه‬ ‫لاهـه کسـب اجـازه کـرد و رئيـس مجلـس و ولاك بـا آن موافقـت کردنـد‪.‬‬ ‫‪ 6‬خرداد‬ ‫کشـتی روزمـاری بـا ظرفیـت حـدود هـزار تـن‪ ،‬در بنـدر بوشـهر پهلـو گرفت‬ ‫و ‪ 700‬تـن نفـت خـام بارگیـری کـرد و بـه سـوی ايتاليـا بـه راه افتـاد‪.‬‬ ‫‪236‬‬

‫سال ‪1331‬‬ ‫‪ ٧‬خرداد‬ ‫حضــور دکتــر مصــدق در دیــوان‬ ‫دكتــر مصــدق بــه اتفــاق دكتــر شــایگان‪ ،‬بقايــي‪ ،‬علي‌آبــادي‪ ،‬صالــح و‬ ‫لاهــه بــرای دفــاع از منافــع ملــی‬ ‫حسـيبي بـه لاهـه رفتنـد و دكتـر شـايگان نيـز چنـد روز بعـد بـه آنهـا‬ ‫ایــران‬ ‫پیوس ـت‪.‬‬ ‫‪ ١٩‬خرداد‬ ‫مصدق در دادگاه لاهه‬ ‫مصــدق‪ ،‬نخســت وزيــر ايــران‪ ،‬در اولیــن جلســۀ دادگاه لاهــه در دفــاع‬ ‫از منافـع ملـى ايـران و شـرح توطئ ‌ههـای دولـت انگلیـس گفـت‪« :‬نـزد‬ ‫مـا ایرانیـان‪ ،‬تشـویش جلوگیـری از هرگونـه عملـی کـه در حکـم مداخلـه‬ ‫در صلاحیــت ملــی باشــد‪ ،‬شــدید‌تر از ســایر ملــل اســت‪ ...‬کشــور مــا‬ ‫میـدان رقابـت سیاسـت‌های اسـتعماری بـوده و ضمنـاً پـی برده‌ایـم کـه‬ ‫متأسـفانه‪ ،‬علیرغـم آن همـه امیـد و آرزو‪ ،‬جامعـۀ ملـل و سـازمان ملـل‬ ‫متحــد نتوانســت ‌هاند بــه ایــن وضــع اســفناک کــه شــرکت ســابق نفــت‬ ‫ایـران و انگلیـس در پنجـاه سـال اخیـر مظهـر برجسـته آن بـود‪ ،‬خاتمـه‬ ‫دهنــد‪ .‬ملــت ایــران کــه از ایــن وضــع بــه ســتوه آمــده بــود‪ ،‬در یــک‬ ‫جنبــش مردانــه‪ ،‬بــا مل ‌یســاختن صنایــع نفــت و قبــول اصــل پرداخــت‬ ‫غرامــت‪ ،‬یکبــاره بــه ســلطۀ بیگانــگان خاتمــه داد‪ .‬در آن موقــع‪ ،‬دولــت‬ ‫انگلیـس بـه یـک سلسـله عملیـات تهدیـد و ارعاب متوسـل شـد‪ .‬چتربازان‬ ‫خـود را بـه مجـاورت سـرحدات ایـران و ناوهـای جنگـی را بـه نزدیکـی‬ ‫آ ‌بهـای سـاحلی مـا فرسـتاد‪ .‬سـپس دسـ ‌تبه‌کار محاصـره اقتصـادی شـد‬ ‫و خواسـت ایـن منظـور را بـا فشـار اقتصـادی و توقیـف ارزهایـی کـه در‬ ‫انگلسـتان داشـتیم‪ ،‬عملـی سـازد‪ .‬در داخلـۀ ایـران‪ ،‬بـه کمـک عمـال و‬ ‫ایـادی خـود دسایسـی علیـه دولـت و نهضـت ملـی برپـا کـرد و در امـور‬ ‫اقتصـادی و مالـی کارشـکنی را تشـویق کـرد‪ .‬در خـارج‪ ،‬تبلیغاتـی بـه راه‬ ‫انداخـت تـا در کشـورهای دیگـر و محافـل بین‌المللـی موجبـات بدنامـی‬ ‫مـا را فراهـم سـازد‪ .‬در پایـان‪ ،‬چـون از ایـن فعالی ‌تهـای شـوم نتیجـه‌ای‬ ‫بـه دسـت نیـاورد‪ ،‬قیافـه مظلومانـه بـه خـود گرفـت و بـه دسـتگاه‌های‬ ‫ملــل متحــد از قبیــل دیــوان بین‌المللــی دادگســتری و شــورای امنیــت‬ ‫شـکایت نمـود‪».‬‬ ‫« ‪...‬منظــور اقتصــادي سياســت انگليــس از تمهيــد ايــن وســايل ايــن‬ ‫بـود كـه بالانحصـار نفـت كشـور مـا را تصاحـب نمايـد‪ .‬بـه ايـن ترتيـب‬ ‫آنچــه بايــد موجــب ثــروت ملــي مــا بشــود‪ ،‬منشــأ بليــات گوناگــون و‬ ‫مصائــب طاق ‌تفرســاي مــا گرديــد‪ .‬ايــن ســلطه بــه وســيلۀ كمپانــي‬ ‫صاح ‌بامتيـاز عملـي مي‌گرديـد‪ ،‬يعنـي عـاوه بـر اينكـه نفـت مـا را بـه‬ ‫‪237‬‬

‫بازدید آیت‌الله کاشانی از چاه سراجة قم‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫سـوي انگلسـتان مي‌كشـاند‪ ،‬بـه زيـان ايـران‪ ،‬فوايـد مالـي بسـيار عايـد‬ ‫انگلســتان م ‌يســاخت‪ .‬ميــزان ايــن اســتفاد‌هها را نم ‌يتــوان بــه طــور‬ ‫تحقيـق معلـوم سـاخت‪ ،‬چـه‪ ،‬ايـران هي ‌چوقـت نتوانسـت اقلامـي را كـه‬ ‫در ترازنامـه شـركت منظـور شـده بـود‪ ،‬بررسـي كنـد و نـه از ميـزان و‬ ‫قيمــت نفتــي كــه بــه ثمــن بخــس يــا حتــي بــه رايــگان بــه انگليــس‬ ‫فروختـه م ‌يشـد‪ ،‬اطـاع حاصـل نمايـد و همچنيـن منافعـي را كـه از راه‬ ‫انحصــار حمل‌ونقــل دريايــي و معاف‌ســاختن كالاهــاي وارده بــه ايــران‬ ‫از پرداخــت حقــوق گمركــي بــه انگليــس رســيده بــود‪ ،‬نم ‌يتوانســت‬ ‫تشـخيص دهـد‪ .‬چنانچـه ارقـام ترازنامـۀ شـركت را حجـت بدانيـم‪ ،‬بـاز‬ ‫ملاحظــه مي‌كنيــم كــه مثــ ًا طــي ســال ‪ ۱۹۴۸‬از ‪ ۶۱‬ميليــون ليــره‬ ‫عوايــد خالــص شــركت‪ ،‬دولــت ايــران فقــط ‪ ۹‬ميليــون ليــره دريافــت‬ ‫كـرده‪ ،‬در صورتـي كـه تنهـا از بابـت ماليـات بـر درآمـد‪ ۲۸ ،‬ميليـون ليـره‬ ‫عايـد خزانـه انگلسـتان شـده اسـت‪ .‬عـاوه بـر خسـارات مزبـور‪ ،‬كارگـران‬ ‫و مســتخدمان ايرانــي هميشــه در مقابــل كارمنــدان خارجــي در وضــع‬ ‫نامسـاعدي بودنـد‪ .‬د‌ههـا هـزار كارگـر ايرانـي را در مسـاكني كـه بيشـتر به‬ ‫آغـل حيوانـات شـبيه بـود‪ ،‬جـا مي‌دادنـد و ايرانيـان را همـواره از تـرس‬ ‫آنكـه مبـادا روزي بـراي اداره آن دسـتگاه آمـاده شـوند‪ ،‬از كليـه كارهـاي‬ ‫فنـي بركنـار نگـه مي‌داشـتند‪ .‬از طـرف ديگـر‪ ،‬شـركت بـه بهانـه حفـظ‬ ‫امنيـت پليـس مخفـي بـه وجـود آورده بـود كـه بـه كمـك «اينتلیجنـس‬ ‫سـرويس» در كليـۀ نقـاط كشـور نفـوذ كنـد‪ .‬ضمنـاً‪ ،‬عمليـات خـود را در‬ ‫تمــام شــئون اجتماعــي توســعه مــ ‌يداد‪ .‬مطبوعــات و افــكار عمومــي را‬ ‫تحـت تأثیـر قـرار داده و عمـال انگليسـي را بـه دخالـت در امـور داخلـي‬ ‫ايـران تشـويق م ‌يكـرد‪ .‬بـه ايـن ترتيـب‪ ،‬بـدون اينكـه از جانـب مجلسـي‬ ‫كــه نماينــدگان آن بــر اثــر اعمــال نفــوذ سياســي بريتانيــا و دســايس‬ ‫خــود شــركت انتخــاب شــده و دولتــي كــه افــراد آن را نيــز خودشــان‬ ‫تعييـن كـرده بودنـد‪ ،‬مقاومتـي ببينـد‪ ،‬شـركت نفـت ايـران و انگليـس‬ ‫كــه در حقيقــت دولتــي در داخــل دولــت تشــكيل داده بــود‪ ،‬مقــدرات‬ ‫مملكـت را در دسـت داشـت و مـدت سـی سـال كشـور مـا را در مقابـل‬ ‫وط ‌نپرســتان كــه محكــوم بــه ســكوت بودنــد‪ ،‬گرفتــار رقيــت و فســاد‬ ‫نمـوده و هيـچ اعتنايـي بـه آمـال ملـت ايـران كـه شـيفته آزادي اسـت‪،‬‬ ‫نداشـتند‪ .‬در ‪ ۱۹۵۱‬بـا ملي‌سـاختن صنايـع نفـت‪ ،‬يكبـاره بـه ايـن وضـع‬ ‫اسـفناك خاتمـه داده شـد‪ .‬امـروز‪ ،‬م ‌يخواهنـد آن عمـل را بـه قضـاوت‬ ‫و بررسـي شـما واگـذار كننـد‪ ،‬بـه چـه حـق؟ اصـل ملي‌كـردن از حقـوق‬ ‫مسـلم هـر ملتـي اسـت كـه تاكنـون بسـياري از ملـل شـرق و غـرب از‬ ‫‪238‬‬

‫سال ‪1331‬‬ ‫آن اســتفاده نموده‌انــد‪ .‬بــراي مــن جــاي ترديــد نيســت كــه مقصــود از‬ ‫قیام ‪ 30‬تیر‬ ‫مراجعـه بـه شـوراي امنيـت و ديـوان بين‌المللـي‪ ،‬آن اسـت كـه بـاز از مـا‬ ‫بــه دلیــل اســتعفای مصــدق و‬ ‫تعهـدات مشـابه تحصيـل كننـد و حـال آنكـه يادگارهـاي تلـخ و اجحـاف‬ ‫نپذیرفتـن شـرایطش از سـوی شـاه‪،‬‬ ‫امتيـاز ‪ ۱۹۳۳‬هنـوز از خاطر‌ههـا محـو نشـده و اگـر بنـا بـود اداره صنايـع‬ ‫احمــد قــوام‪ ،‬بــه نخســ ‌توزیری‬ ‫ملي‌شــده را دوبــاره تســليم بيگانــگان كنيــم‪ ،‬اساســاً چــه حاجتــي بــه‬ ‫رســید‪ .‬همزمــان بــا ایــن حرکــت‪،‬‬ ‫موجـی از تظاهـرات و اعتراضـات‪ ،‬در‬ ‫ملي‌كــردن صنعــت نفــت داشــتيم؟»‬ ‫سراســر کشــور برپــا شــد‪ .‬اطلاعیــه‬ ‫احمــد قــوام‪ ،‬تشــنجات را دامنــ ‌هدار‬ ‫‪ 27‬خرداد‬ ‫کـرد و کاشـانی‪ ،‬مـردم را بـه حمایت‬ ‫کشتی «رزماری» با حکم دادگاه محلی عدن در بندر عدن توقیف شد‪.‬‬ ‫از مصـدق فراخوانـد‪ .‬در روز ‪ 30‬تیـر‪،‬‬ ‫نیروهـای نظامـی و شـهربانی به روی‬ ‫‪ ٣‬تير‬ ‫مــردم آتــش گشــودند‪ .‬د‌ههــا نفــر‬ ‫مصـدق پـس از بازگشـت از لاهـه‪ ،‬طبـق سـنت پارلمانـي از نخسـت‌وزيري‬ ‫کشـته و صدهـا نفـر مجـروح شـدند‪.‬‬ ‫ایــن روز تاریخــی «قیــام ‪ 30‬تیــر»‬ ‫اسـتعفا کـرد‪ ،‬سـپس در نطقـي بـرای خدمـت اعـام آمادگـي کرد‪.‬‬ ‫نا ‌مگـذاری و یـک سـال پـس از ایـن‬ ‫رویـداد‪ ،‬بـه دسـتور محمـد مصـدق‬ ‫‪ 12‬تير‬ ‫روز ‪ ۳۰‬تیــر تعطیــل رســمی اعــام‬ ‫نفت در قم‬ ‫بــا الگوبــرداری از چــاه شــمارۀ ‪ 2‬البــرز‪ ،‬چــاه شــماره ‪ 3‬در مركــز‬ ‫شـد‪.‬‬ ‫بهر‌هبـرداری سـراجۀ‪ ،‬در ‪ 60‬كیلومتـری شـرق قـم حفـر شـد و در عمـق‬ ‫‪ 2‬هـزار و ‪ 288‬متـري بـه نفـت رسـيد‪ .‬امـا بـه دلیـل کـم بـودن‌فشـار‬ ‫(‪ 380‬اتمســفر) و ک ‌مقــدرت بــودن دســتگاه حفــاری ادامــة حفــاری و‬ ‫آزمای ‌شهــا بــه بعــد موکــول شــد‪.‬‬ ‫‪ 30‬تیر‬ ‫مــردم بــا حمایــت آیــت الله کاشــانی از مصــدق‪ ،‬در تظاهــرات وســیعی‬ ‫شــرکت کردنــد‪ .‬نیروهــای نظامــی و شــهربانی بــه ســوی مــردم آتــش‬ ‫گشــودند‪.‬‬ ‫‪ 31‬تیر‬ ‫رأی دیوان لاهه به نفع ایران صادر شد‬ ‫از چهــارده قاضــی دیــوان‪ ،‬نــه نفــر بــه نداشــتن صلاحیــت و پنــج نفــر‬ ‫بـه صلاحیـت دیـوان بـرای رسـیدگی بـه ایـن پرونـده رأی دادنـد؛ رأی‬ ‫رئیـس انگلیسـی دیـوان بـه نفـع ایـران بـود‪ .‬قضـات فرانسـوی‪،‬‏امریكایـی‪،‬‏‬ ‫ك‏‏انادایــی‪ ،‬برزیلــی و شــیلیایی بــه نفــع انگلســتان رأی دادنــد و قضــات‬ ‫شــوروی و هنــد نیــز در رأ ‌یگیــری شــرکت نکردنــد‪ .‬اســتدلال ایــران‬ ‫بـرای عـدم صلاحیـت دیـوان لاهـه آن بـود کـه اختـاف دولـت ایـران بـا‬ ‫دولـت انگلسـتان نیسـت‪ ،‬بلکـه اختـاف بـا یـک شـرکت خصوصـی اسـت‪.‬‬ ‫جلسـات داوری از ‪ 19‬خـرداد شـروع و تـا ‪ 2‬تیرمـاه ادامـه داشـت‪.‬‬ ‫‪ 1‬مرداد‬ ‫نماينـدگان مجلـس بـه پاس دفـاع پروفسـور هنـری رولـن (‪)Henri Rolin‬‬ ‫‪239‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫پروفســور هانــری رولــن‪ ،‬وکیــل‬ ‫بلژيكــى‪ ،‬مشــاور حقوقــى دولــت مصــدق در دادگاه لاهــه‪ ،‬خيابــان «ملــل‬ ‫دولــت ایــران در دادگاه‪ ،‬بــه دکتــر‬ ‫متحـد» کنونـی را بـه نـام او نا ‌مگـذارى کردنـد‪.‬‬ ‫مصــدق مشــورت م ‌یدهــد‪.‬‬ ‫‪ 3‬مرداد‬ ‫نماینــدگان مجلــس بــه پــاس‬ ‫شـركت سـابق انگلیـس ـ ایـران طبـق مـاده ‪ 22‬قـرارداد امتيـاز تقاضـاي‬ ‫زحمــات او پیشــنهاد دادنــد یکــی‬ ‫از خیابان‌هــای تهــران بــه نــام او‬ ‫داور منفـرد کـرد‪.‬‬ ‫نامگــذاری شــود‪.‬‬ ‫‪ 7‬مرداد‬ ‫برنامــه دولــت بــا تمرکــز بــر بهره‌بــرداري از نفــت و اصــاح قانــون‬ ‫مصدق و لویی هندرسن‬ ‫انتخابــات و تعديــل بودجــه‪ ،‬در مجلــس شــوراي ملــي تصويــب شــد‪.‬‬ ‫‪ 16‬مرداد‬ ‫درخواست ایران از انگلیس برای پرداخت بدهی‬ ‫در پـی صـدور حکـم دیـوان لاهـه در ‪ 31‬تیرمـاه سـال ‪ 1331‬ش مبنـی‬ ‫بـر صلاحیت‌نداشـتن ایـن دیـوان در رسـیدگی بـه مناقشـه بـر سـر نفـت‬ ‫بیـن ایـران و انگلیـس‪ ،‬وزارت امـور خارجـه ایـران بـا ارسـال یادداشـتی‬ ‫بـه سـفارت بریتانیـا در تهـران‪ ،‬از ایـن کشـور خواسـت تـا طلـب ایـران از‬ ‫شـرکت سـابق نفـت ایـران و انگلیـس را کـه هنـوز پرداخـت نشـده بـود‪،‬‬ ‫بـه ایـران بپـردازد‪ .‬در ایـن یادداشـت‪ ،‬خاطرنشـان شـده بـود کـه دولـت‬ ‫بریتانیـا دیگـر نبایـد مانـع صـدور و فـروش نفـت ایـران شـود‪ .‬همچنیـن‬ ‫در ادامـۀ یادداشـت مزبـور‪ ،‬آمـده بـود‪ ،‬ایـران بـرای شـرکت سـابق نفـت‬ ‫ایـران و انگلیـس حـق مراجعـه و طـرح شـکایت در دادگا‌ههـای ایـران را‬ ‫قائـل اسـت‪.‬‬ ‫‪ 29‬مرداد‬ ‫پیشنهاد مشترک امرکیا و انگلیس دربارة نفت ایران‬ ‫چرچیـل‪ ،‬در پیامـی محرمانـه بـه ترومـن پیشـنهاد کـرد‪ ،‬امریـکا و انگلیس‬ ‫بـرای حـل اختـاف نفـت شـرایط جدیـدی را بـه ایـران پیشـنهاد بدهند‪.‬‬ ‫◌ شهریور‬ ‫دکتـر شـاخت‪ ،‬کمیسـر مالـی و رئیـس بانـک آلمانـی بـه ایـران دعـوت‬ ‫شـد تـا بـرای کشـور برنامـۀ اقتصـادی طراحـی کنـد‪ .‬او بـه دولـت مصـدق‬ ‫توصیـه کـرد‪ ،‬بـه هـر نحـو ممکـن قضیـه نفـت را زودتـر حـل کنـد تـا‬ ‫بحـران اقتصـادی برطـرف شـود‪.‬‬ ‫‪ 5‬شهریور‬ ‫ســفیر امریــکا‪ ،‬لویــی هندرســن (‪ ،)Loy Henderson‬و کاردار‬ ‫انگلیــس‪ ،‬میدلتــن (‪ ،)Middelton‬در دیــدار بــا دکتــر مصــدق‬ ‫پیشــنهاد مشــترک امریــکا و انگلیــس را ارائــه دادنــد کــه مصــدق آن‬ ‫‪240‬‬

‫سال ‪1331‬‬ ‫يالمــار شــاخت‪ ،‬اقتصــاددان و‬ ‫ناسيوناليسـت آلمانـي‪ ،‬بـا نـام کامـل‬ ‫را نپذیرفــت‪ .‬آنــان بــه مصــدق پیشــنهاد دادنــد‪ ،‬بــرای حــل اختــاف‬ ‫يالمــار هوراســه گريلــي شــاخت‬ ‫بـر سـر غرامـت حاصـل از ملی‌کـردن نفـت و ابطـال قـرارداد ‪ 1933‬م‪،‬‬ ‫کميســر مالــي و رئيــس رايشــبانک‬ ‫بــه داوری بین‌المللــی مراجعــه کنــد و دولــت انگلســتان نیــز تحریــم‌ و‬ ‫جمهـوري وايمـار و همچنيـن‪ ،‬رئيس‬ ‫محدودیت‌هــای مربــوط بــه صــادرات ایــران و اســتفاده از ذخایــر لیــره‬ ‫بانــک رايــش بيــن ســالهاي ‪1933‬‬ ‫اسـترلینگ را محـدود کنـد و دولـت امریـکا نیـز مبلـغ ‪ 10‬میلیـون‌دلار‬ ‫تــا ‪1939‬م در آلمــان نــازي بــود‪.‬‬ ‫بلاعــوض بــه ایــران بپــردازد‪.‬‬ ‫آنتونی ایدن‬ ‫( ‪)Anthony Eden‬‬ ‫‪ 8‬شهریور‬ ‫در زمـان ملـی شـدن صنعـت نفـت‪،‬‬ ‫سـفیر امریـکا و کاردار انگلیـس بـار دیگـر پیشـنهاد مشـترک خـود را بـه‬ ‫وزیــر خارجــه بریتانیــا در کابینــه‬ ‫مصــدق یــادآور شــدند‪ .‬مصــدق در اعلامیــ ‌های کــه ‪ 9‬شــهریور از رادیــو‬ ‫وینســتون چرچیــل بــود‪.‬‬ ‫پخـش شـد‪ ،‬مـردم را از مخالفـت خـود بـا پیشـنهاد آنـان باخبـر کـرد‪.‬‬ ‫‪ 16‬شهریور‬ ‫دكتــر مصــدق در مصاحبــه‌ای مطبوعاتــي بــا خبرنــگاران داخلــی و‬ ‫خارجـي‪ ،‬دلايـل نپذیرفتـن مفـاد پيشـنهاد مشـترك امريـكا و انگليـس‬ ‫را بازگــو كــرد‪.‬‬ ‫‪ 25‬شهریور‬ ‫در مجلـس شـوراي ملـي‪ ،‬گزارشـي کـه از سـوی دكتـر مصـدق دربـاره‬ ‫جريـان وصـول پيـام ترومـن و چرچيـل تهيـه شـده بـود‪ ،‬قرائـت شـد و‬ ‫مجلـس بـا ‪ 60‬رأي از میـان ‪ 61‬نفـر حاضـر در جلسـه‪ ،‬بـه مصـدق رأي‬ ‫اعتمـاد داد‪.‬‬ ‫‪ 2‬مهر‬ ‫مصـدق متـن پيشـنهاد متقابـل بـه پیشـنهاد مشـترک انگليـس و امريـكا‬ ‫را بـه نماينـدگان دو کشـور ارائـه داد‪.‬‬ ‫‪ 13‬مهر‬ ‫نماينـدگان دول ‌تهـای انگليـس و امريـكا جوابيـه دولت‌هـاي خـود را بـه‬ ‫مصـدق تسـليم کردنـد‪.‬‬ ‫‪ 15‬مهر‬ ‫دولــت ایــران در پاســخ بــه نامــه‌ ‪ 13‬مهــر آنتونــی ایــدن‪ ،‬وزیــر‬ ‫امـور خارجـه انگلسـتان و نامـۀ دیـن اچسـن ( ‪،)Dean Acheson‬‬ ‫وزیـر امـور خارجـه امریـکا پیشـنهادهای متقابـل خـود را مطـرح کـرد و‬ ‫گفـت هرچنـد بریتانیـا تاکنـون بـه پیـام ‪ 2‬مهرمـاه مـا واکنشـی نشـان‬ ‫نـداده‌اسـت‪ ،‬مـا بـرای مذاکـره و حـل اختـاف آماد‌هایـم و می‌خواهیـم‬ ‫نماینـدگان تا ‌مالاختیـار شـرکت نفـت ایـران و انگلیـس بـه تهـران بیاینـد‬ ‫تــا بــر پایــه همـان پیــام ‪ 2‬مهرمــاه مذاکـره کنیــم‪ .‬همچنیــن‪ ،‬مصــدق‬ ‫‪241‬‬

‫مرتض ‌یقلی بیات ملقب به سهام‌السلطان‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫(‪۱۳۳۷ - ۱۲۶۹‬ش) رئیس هیئت‌مدیره‬ ‫مبلـغ ‪ 49‬میلیـون‌لیـر‌های را کـه در پیـام ‪ 2‬مهرمـاه از آن سـخن گفتـه‬ ‫شرکت ملی نفت‬ ‫بــود یــادآوری و تأکیــد کــرد‪ ،‬شــرکت نفــت ایــران و انگلیــس پیــش از‬ ‫آمـدن نمایندگانـش بایـد مبلـغ ‪ 20‬میلیـون لیـرۀ قابـل تبدیـل بـه دلار از‬ ‫آیزنهاور‪1969-1890( ،‬م)‬ ‫آن مبلـغ را در اختیـار وزارت دارایـی ایـران قـرار دهـد و باقـی را هـم در‬ ‫(‪)Eisenhower‬‬ ‫پایـان مذاکـرات پرداخـت کنـد‪.‬‬ ‫در پاســخ بــه نامــه «اچســن» نیــز‪ ،‬ایــن موضــوع برجســته شــده بــود‬ ‫کــه پــس از گذشــت نــوزده مــاه از تاریــخ ملــی‌شــدن صنعــت نفــت‪،‬‬ ‫هیـچ اقدامـی همگـرا بـا رفـع اختلافـات و حـل مسـئله غرامـت انجـام‬ ‫داده نشـده‌اسـت‪ .‬در ایـن نامـه هـم‪ ،‬بـه مفـاد نامـه بـه ایـدن مبنـی بـر‬ ‫درخواسـت اعـزام نماینـدگان شـرکت نفـت ایـران و انگلیـس بـه تهـران‬ ‫بـرای مذاکـره اشـاره شـده‌بـود‪.‬‬ ‫‪ 22‬مهرتا ‪ 3‬آبان‬ ‫چهارميــن دورۀ نشســت اعضــای كميســيون نفــت ســازمان بين‌المللــي‬ ‫كار در لاهــه برگــزار و در جریــان آن‪ ،‬مهم‌تریــن رویــداد صنعــت نفــت‪،‬‬ ‫یعنـی اختـاف ايـران و انگليـس‪ ،‬مطـرح شـد‪.‬‬ ‫‪ 30‬مهر‬ ‫دکتر مصدق قطع رابطۀ سیاسی ایران با انگلیس را اعلام کرد‪▪.‬‬ ‫در روسـتای ایـذه‪ ،‬از مناطـق نف ‌تخیـز و حسـاس جنـوب‪ ،‬بیـن عـد‌های▪‬ ‫از ایـل بختیـاری و قـوای انتظامـی زدوخـورد و درگیـری رخ داد کـه غیـر‬ ‫منتظـره هـم نبـود‪.‬‬ ‫‪ 5‬آذر‬ ‫طبــق تصوی ‌بنامــه هیئــت دولــت‪ ،‬آقایــان مکــی‪ ،‬شــایگان‪ ،‬ســنجابی‬ ‫و حســیبی بــه عضویــت شــورای عالــی نفــت درآمدنــد و همچنیــن‪،‬‬ ‫سها ‌مالســلطان بیــات بــه ریاســت هیئت‌مدیــره شــرکت ملــی نفــت‬ ‫منصــوب شــد‪.‬‬ ‫‪ 13‬آذر‬ ‫شرک ‌تهای امرکیایی و تحریم نفتی ایران‬ ‫در ماه‌هــای پایانــی ســال ‪ 1952‬م و آغــاز دورۀ ریاســت جمهــوری‬ ‫آیزنهـاور در امریـکا‪ ،‬نگـرش جدیـد کا ‌خسـفید بـه موضـوع نفـت ایـران‪،‬‬ ‫دولـت امریـکا را از مداخلـه در ماجـرای تحریـم نفـت ایـران منـع کـرد‬ ‫و تصمی ‌مگیـری بـرای خریـد یـا تحریـم خریـد نفـت ایـن کشـور را در‬ ‫اختیــار شــرک ‌تهای نفتــی قــرار داد‪.‬‬ ‫بــر ایــن اســاس‪ ،‬نماینــدگان دولــت امریــکا در ‪ 4‬و ‪ 9‬دســامبر ‪1952‬‬ ‫م (‪ 13‬و ‪ 18‬آذر ‪ 1331‬ش) در جلســه‌ای بــا نماینــدگان ‪ 5‬شــرکت‬ ‫‪242‬‬

‫سال ‪1331‬‬ ‫کریم سنجابی‬ ‫در ‪ ۱۲۸۳‬خورشــیدی در کرمانشــاه‬ ‫بـزرگ نفتـی بـا طـرح ایـن تصمیـم‪ ،‬اعـان کردنـد کـه دولـت امریـکا‬ ‫متولــد و در ‪ ۱۳‬تیرمــاه ‪۱۳۷۴‬‬ ‫قوانیــن ناهمگــون بــا تراســت را دربــاره ایــران اعمــال نخواهــد کــرد‬ ‫خورشــیدی در ســن ‪۹۱‬ســالگی‬ ‫تــا شــرکت‌ها در معامله‌هــای نفتــی بــا ایــران آزادی عمــل بیشــتری‬ ‫در امریــکا درگذشــت‪ .‬او‪ ،‬از‬ ‫داشـته‌باشـند‪ .‬البتـه ایـن طـرح زمانـی ارائـه شـد کـه نفـت بـه انـدازه‬ ‫بنیا ‌نگـذاران حـزب میهـن بـود کـه‬ ‫کافــی در بــازار عرضــه می‌شــد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬نماینــدگان شــرکت‌های‬ ‫بعدهــا بــه حــزب ایــران پیوســت‪.‬‬ ‫نفتــی بــه شــرط آنکــه ایــران و انگلیــس بــر ســر غرامــت بــه توافــق‬ ‫مــدت کوتاهــی وزیــر فرهنــگ‬ ‫برســند و نیــز خریــدن نفــت از ایــران بــه اصــل ‪ 50‬ـ ‪ 50‬خدشــه وارد‬ ‫در دولــت مصــدق شــد‪ .‬پــس از‬ ‫کودتـای ‪ ۲۸‬مـرداد‪ ،‬حـدود ‪ ۱۹‬مـاه‬ ‫نکنــد‪ ،‬ایــن طــرح را پذیرفتنــد‪.‬‬ ‫مخفـی بـود و در نهایـت باتوجـه بـه‬ ‫موقعیــت بی ‌نالمللــی و بــا شــفاعت‬ ‫‪ 19‬آذر‬ ‫حشــمت‌الدوله والاتبــار آزاد شــد و‬ ‫جلسـۀ پایانـی دادگاه رسـیدگی بـه کشـتی رزمـاری برگـزار شـد‪ .‬مالـک‬ ‫ایــن نفت‌کــش بــا دریافــت رشــوه از شــرکت نفــت انگلیــس و ایــران‬ ‫بــه دانشــگاه بازگشــت‪.‬‬ ‫نف ‌تکــش را در بنــدر عــدن متوقــف و دادگاه عــدن هــم تحــت نفــوذ‬ ‫انگلیـس‪ ،‬حکـم توقیـف و مصـادره محمولـه نفت‌کـش را بـه نفـع شـرکت‬ ‫نفـت انگلیـس و ایـران صـادر کـرد‪.‬‬ ‫‪ 30‬آذر‬ ‫در جلســه شــورای عالــی نفــت‪ ،‬بــا حضــور دکتــر شــایگان‪ ،‬حســین▪‬ ‫مکــی‪ ،‬مهنــدس حســیبی و دکتــر ســنجابی در منــزل نخســت‌وزیر‪،‬‬ ‫مرتضـی قلـی بیـات (سها ‌مالسـلطان) بـه مدیرعاملـی شـرکت ملـی نفـت‪،‬‬ ‫دکتـر فـاح بـه مدیریـت بخـش پالایشـگاه‪ ،‬مهنـدس هلالـی بـه مدیریـت‬ ‫اسـتخراج‪ ،‬مهنـدس پرخیـده بـه مدیریـت بازرگانـی و دکتـر عبدالحسـین‬ ‫علی‌آبــادی بــه مدیریــت اداری شــرکت ملــی نفــت منصــوب شــدند‪.‬‬ ‫وزيـر خارجـۀ آمريـكا‪ ،‬اچسـن‪ ،‬بـا وزيـر خارجـه انگليـس‪ ،‬ايـدن‪ ،‬دربـارۀ▪‬ ‫امكانـات جديـدي كـه بـراي حـل اختـاف نفـت پی ‌شبینـی شـده بـود‪،‬‬ ‫در پاريـس مذاكـره كـرد‪.‬‬ ‫◌ دی‬ ‫یـک شـرکت ایتالیایـی بـه نـام «سـوپر» (‪ )Super‬قـرارداد خریـد مقادیـر‬ ‫زیـاد نفـت را بـا شـرکت ملـی نفـت ایـران منعقـد کـرد و بـه ایـن ترتیـب‪،‬‬ ‫نخسـتین محمولـه نفـت ایـران بـه میـزان ‪ 5‬هـزار تـن صـادر شـد‪.‬‬ ‫‪ 2‬دی‬ ‫جلســة شــورای عالــی نفــت در خانــة دکتــر مصــدق برگــزار شــد‪.‬‬ ‫در ایــن جلســه‪ ،‬رضــا فــاح‪ ،‬عبــاس قلــی بلالــی‪ ،‬عبــاس پرخیــده و‬ ‫عبدالحســین علی‌آبــادی بــه عضویــت در هیئت‌مدیــره شــرکت نفــت‬ ‫منصــوب شــدند‪.‬‬ ‫‪243‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫دین آچسن‬ ‫‪ 8‬دی‬ ‫دیـن آچسـن‪ ،‬وزیرامـور خارجه وقت‬ ‫امریـکا کـه بـا دکتـر مصـدق مذاکره‬ ‫موافقت ایران با ارجاع مسئله غرامت به داوری‬ ‫کــرده بــود‪ ،‬در خاطــرات خــود‬ ‫در ‪ 29‬دسـامبر ‪ 1952‬م (‪ 8‬د ‌یمـاه ‪ 1331‬ش)‪ ،‬وزیـر امـور خارجـه امریـکا‬ ‫نوشــته اســت‪« :‬ترومــن و مــن در‬ ‫بـه همتـای بریتانیایـی خـود پیـام داد کـه لویی هندرسـن‪ ،‬سـفیر امریـکا در‬ ‫مذاکـره بـا مصـدق قانـع شـدیم کـه‬ ‫ایـران‪ ،‬پـس از مذاکـرات متعـدد بـا نخسـ ‌توزیر‪ ،‬در ‪ 25‬دسـامبر (‪ 4‬د ‌یمـاه)‬ ‫نبایـد زیـاد تسـلیم نظـر انگلسـتان‬ ‫موفــق شــد موافقــت موقــت او را بــرای داوری در موضــوع نفــت ـ فــارغ از‬ ‫در قبــال مســئله نفــت ایــران از‬ ‫جملــه موافقــت بــا تعــرض نظامــی‬ ‫شـرایطی کـه در گذشـته بـرای ایـن کار قائـل شـده‌بـود ـ جلـب کنـد‪.‬‬ ‫انگلسـتان بـه منظـور تصـرف آبـادان‬ ‫هندرسـن بـرای مصـدق توضیـح داده بـود کـه شـرک ‌تهای بـزرگ نفتـی‬ ‫در صـورت رسـیدن بـه توافـق در موضـوع غرامـت و مسـاعد‌بودن شـرایط‬ ‫شــویم‪».‬‬ ‫بازرگانـی‪ ،‬دربـاره صـادرات نفـت نیـز همـکاری خواهنـد کـرد‪ .‬همچنیـن‪،‬‬ ‫مقدمـات خریـد حـدود ‪ 100‬میلیـون‌دلار نفـت از سـوی دولـت امریـکا‬ ‫مهیـا شـد‪.‬‬ ‫‪ 9‬دی‬ ‫سـخنگوي دولـت از آغـاز مذاكـره بـرای تنظيـم پيشـنهادی جديـد خبـر‬ ‫داد كــه مهم‌تریــن نکتــة آن‪ ،‬ســهيم‌ شــدن شــركت‌هاي امريكایــي در‬ ‫بهره‌بـرداري از نفـت ايـران و ارجـاع موضـوع غرامـت بـه داوري بـود‪.‬‬ ‫‪ 11‬دی‬ ‫هنـری بایـرود (‪ ،)Henry Byroade‬در ‪ 30‬دسـامبر (‪ 9‬دی) بـه همـراه‬ ‫جولیــوس هولمــز (‪ ،)Julius Holmes‬وزیــر مختــار دولــت امریــکا در‬ ‫بریتانیـا‪ ،‬بـا اعضـای عال ‌یرتبـه وزارت خارجـه بریتانیـا در لنـدن مذاکـره‬ ‫کـرد‪ .‬بایـرود در گـزارش خـود اشـاره کـرد کـه مشـاوران حقوقـی بریتانیـا‬ ‫تأکیــد دارنــد‪ ،‬پی ‌شپرداخــت امریــکا بــه مصــدق بایــد مبلغــی ناچیــز‬ ‫(حـدود ‪ 10‬میلیـون‌دلار) در مـاه باشـد تـا او وادار شـود قـرارداد بلندمـدت‬ ‫فـروش نفـت بـه شـرکت نفـت انگلیـس و ایـران یـا یکـی از شـرک ‌تهای‬ ‫تابعــه آن را امضــا کنــد‪ ،‬امــا نظــر وزارت خارجــه امریــکا ایــن بــود کــه‬ ‫حداقـل ‪ 40‬تـا ‪ 50‬میلیـون از صـد میلیـون دلار پی ‌شپرداخـت‪ ،‬بایـد در‬ ‫آغـاز کار در اختیـار ایـران قـرار گیـرد کـه بـه ادامـه کار دلگـرم شـود‪.‬‬ ‫اختلاف انگلیس و امرکیا در روش کمک مالی به ایران‬ ‫وزارت خارجــه امریــکا در اواخــر ســال ‪ 1952‬م (‪ 1331‬ش)‪ ،‬بایــرود‪،‬‬ ‫مســئول بلندپایــۀ ایــن وزارتخانــه در امــور خاورمیانــه‪ ،‬آســیای جنوبــی‬ ‫و افریقـا را بـرای مذاکـره بـا مقامـات انگلیسـی دربـارۀ موضـوع غرامـت‬ ‫نفــت ایــران و آینــده آبــراه ســوئز بــه لنــدن فرســتاد‪.‬‬ ‫‪ 25‬دی‬ ‫‪244‬‬

‫سال ‪1331‬‬ ‫ابوالقاســم خــان بختيــارى؛‬ ‫شــورش در مناطــق نف ‌تخيــز‬ ‫هندرسـن‪ ،‬سـفیرکبیر امریـکا‪ ،‬پیشـنهاد جدیـد امریـکا و انگلیـس را بـرای‬ ‫حـل مشـکل نفـت بـه نخسـ ‌توزیر ایـران تقدیـم کـرد‪ .‬از جملـه مفـاد‬ ‫جنــوب‬ ‫پیشـنهاد مزبـور ایـن بـود کـه نفـت آبـادان از دولـت ایـران خریـده و ‪25‬‬ ‫مصـدق و برخـى مطبوعـات‪ ،‬شـورش‬ ‫درصـد از قیمـت آن بـه عنـوان بخشـی از غرامـت در بانـک معتمـد هـر‬ ‫ابوالقاســم بختيــارى را از تحريــكات‬ ‫دربــار و زاهــدى مي‌دانســتند‪ .‬ده‬ ‫دو طـرف بـه امانـت سـپرده شـود‪.‬‬ ‫ســال پيــش از آن نيــز در بحبوحــه‬ ‫جنــگ جهانــى دوم (‪ ١٣٢٢‬ش) او‬ ‫‪ 30‬دی‬ ‫متهـم شـد كـه بـه تحريـك آلمـان‪،‬‬ ‫نف ‌تکــش شــرکت ایتالیایــی «ســوپر» پــس از بارگیــری ‪ 5‬هــزار تــن‬ ‫دســت بــه شــورش زده اســت‪.‬‬ ‫نف ‌تخــام‪ ،‬از ایــران عــازم ونیــز شــد‪.‬‬ ‫‪ 12‬بهمن‬ ‫نف ‌تکش شرکت ایتالیایی «سوپر» به ونیز رسید‪.‬‬ ‫‪ 30‬بهمن‬ ‫هندرســن‪ ،‬ســفیرکبیر‪ ،‬دوبــاره پیشــنهاد جدیــد دول ‌تهــای امریــکا و‬ ‫انگلیــس را تســلیم نخســ ‌توزیر کــرد‪ .‬در پیشــنهاد جدیــد‪ ،‬اصــل ملــی‬ ‫شـدن صنعـت نفـت شـناخته شـد و ادارة صنعـت نفـت در اختیـار ایـران‬ ‫قـرار گرفـت‪ ،‬امـا اجـازة دخالـت کارشناسـان خارجـی و فـروش و تعییـن‬ ‫بهـای نفـت‪ ،‬بـا اصـل ‪9‬مـاده‌ای شـیوة اجـرای قانـون ملـی شـدن صنعـت‬ ‫نفـت مغایـر بـود‪.‬‬ ‫‪ 8‬اسفند‬ ‫در حال ‌یکــه ارائــه پیشــنهاد از ســوی دولت‌هــای ایــران و بریتانیــا‬ ‫بــرای حــل موضــوع نفــت ادامــه داشــت‪ ،‬بریتانیــا مخالفــت خــود را بــا‬ ‫پیشــنهادهای ایــران دربــارة حــل مســئلة نفــت اعــام کــرد‪.‬‬ ‫‪ 16‬اسفند‬ ‫در پــی مذاكــرۀ وزراي خارجــه انگليــس و امريــكا در لنــدن‪ ،‬دولــت▪‬ ‫امریــکا اعــام کــرد کــه از طــرح ارائه‌شــده بــه دولــت ایــران حمايــت‬ ‫خواهــد کــرد و نگرانــي ايــران دربــارۀ موضــوع غرامــت بي‌دلیــل اســت‪.‬‬ ‫وزيـر خارجـه جديد امريكا‪ ،‬جـان فاسـتر دالـس (‪▪،)John Foster Dulles‬‬ ‫بـه لنـدن رفـت و بـا چرچيـل و ايـدن دربـاره نفـت ايـران مذاكـره كـرد‪.‬‬ ‫‪ 18‬اسفند‬ ‫سفير امريكا متن اعلاميه را به مصدق تسليم كرد‪.‬‬ ‫‪ 20‬اسفند‬ ‫ناکامی انگلیس در توقیف نفت صادراتی ایران‬ ‫پـس از خلـع یـد از شـرکت نفـت انگلیـس و ایـران و در دوران تحریـم‬ ‫نفتـی کشـورمان از سـوی انگلیـس‪ ،‬ایـن کشـور از مقامـات قضائـی ونیـز‬ ‫درخواســت کــرد محمولــۀ نفت‌کــش شــرکت ایتالیایــی «ســوپر» را کــه‬ ‫‪245‬‬

‫کارت ویزیت دکتر مصدق‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫در دوران تحریـم بـرای خریـد نفـت بـا ایـران توافـق کـرده بـود‪ ،‬توقیـف‬ ‫کننـد‪ .‬امـا پـس از بررسـی در ‪ 20‬اسـفندماه‪ ،‬قاضـی بونـو (‪ )Buno‬بـه‬ ‫نفــع ایــران حکــم داد و انگلیــس در توقیــف نف ‌تکــش نامبــرده نــاکام‬ ‫مانـد‪ .‬پـس از صـدور ایـن حکـم‪ ،‬شـرکت «سـوپر» ترغیـب شـد تـا بـه‬ ‫واردات نفـت از ایـران ادامـه دهـد و نف ‌تک ‌شهـای آلیـا‪ ،‬سالسـا و پیـکا‬ ‫نیـز بـه انتقـال نفـت از ایـران پرداختنـد‪.‬‬ ‫‪ 27‬اسفند‬ ‫رد پیشنهادات انگلیس و امرکیا در دومین سالگرد مل ‌ی شدن نفت‬ ‫نخســت وزیــر ایــران در ملاقــات بــا هندرســن پیشــنهادهای نفتــی را‬ ‫نپذیرفـت و خـود ‪ 3‬طـرح جدیـد پیشـنهاد داد‪ .‬در همیـن زمـان‪ ،‬آژانـس‬ ‫اطلاعـات مرکـزی امریـکا (سـیا) بـه لنـدن اطـاع داد‪ ،‬بـرای طـرح کودتـا‬ ‫علیـه دولـت مصـدق آمـاده‌ اسـت‪ .‬دالـس‪ ،‬وزیـر خارجـه امریـکا‪ ،‬در ‪22‬‬ ‫اســفند بــا پی ‌شبینــی اینکــه مصــدق پیشــنها ‌دهای اخیــر دربــاره نفــت‬ ‫را رد خواهـد کـرد‪ ،‬اصـول سیاسـت آینـدۀ امریـکا دربـارۀ ایـران را بـرای‬ ‫هندرسـن تشـریح کـرده بـود‪.‬‬ ‫‪ 29‬اسفند‬ ‫در ســالگرد ملــی شــدن صنعــت نفــت‪ ،‬مصــدق در یــک پیــام رادیویــی‬ ‫دلایـل خـود را بـرای رد پيشـنهاد مشـترك امريـكا و انگليـس بـه آگاهـی‬ ‫مـردم رسـاند‪.‬‬ ‫‪246‬‬

‫‪ 1332‬شمسی ‪ 1953 /‬میلادی‬ ‫درآمد نفت‪ 300 ،‬هزار دلار‬ ‫هیئــت وزیــران طــرح احــداث خــط لولــه سراســري آبــادان را بــه▪‬ ‫بحــث و بررســی گذاشــتند‪.‬‬ ‫شـرکت ژاپنـی «ایـده میتسـویی» قـرارداد خریـد نفـت را با شـرکت▪‬ ‫ملـی نفـت بـا یـک تخفیـف کلـی منعقـد کرد‪.‬‬ ‫ظرفيت پالايشگاه‌ها به ‪ 2‬هزار و ‪ 500‬تن رسيد‪▪.‬‬ ‫امريكا نزدكي به ‪ 46‬درصد كل نفت جهان را توليد م ‌یکرد‪.‬‬ ‫صــادرات نفــت از كشــورهاي نفت‌خيــز ‪ 274‬ميليــون تــن و ارزش▪▪‬ ‫صـادرات نفـت آنهـا بیـش از ‪ 3‬هـزار و ‪ 500‬ميليـون دلار بـود‪.‬‬ ‫هزينـۀ بودجـه دولـت بـه ‪ 9/9‬ميليـارد ريـال یعنـی‪ 2/3 ،‬برابـر سـال▪‬ ‫‪ 1320‬ش رسـيد‪ .‬سـهم درآمـد نفـت در بودجـه ‪ 21/2‬درصـد بـود كـه‬ ‫بـا افزايـش صـادرات در سـال بعـد بـه ‪ 57‬درصـد رسـيد‪.‬‬ ‫‪ 15‬فروردین‬ ‫پایان میانجی‌گری امرکیا برای نفت ایران‬ ‫دالــس‪ ،‬وزیــر امــور خارجــه دولــت آیزنهــاور‪ ،‬بــا فشــار چرچیــل‪،‬‬ ‫نخســ ‌توزیر انگلســتان‪ ،‬اظهــار كــرد کــه راهــکار تــازه‌ای بــرای حــل‬ ‫اختــاف ایــران و انگلســتان بــر ســر نفــت نــدارد‪.‬‬ ‫مصـدق قصـد داشـت طـی دو روز آینـده دربـارۀ تغییـر سیاسـت امریـكا‬ ‫بـر سـر موضـوع نفـت و دموكراسـی ایـران‪ ،‬بـرای مـردم سـخنرانی کنـد‪.‬‬ ‫‪ 14‬ارديبهشت‬ ‫سرلشــكر زاهــدي بــه دلیــل بی‌اعتمــادی بــه اينكــه دولــت بــا او طبــق‬ ‫قانـون رفتـار خواهـد كـرد‪ ،‬بـه مجلـس پناهنـده شـد‪.‬‬ ‫‪ 29‬خرداد‬ ‫بـه مناسـبت سـالروز خلـع یـد از شـرکت نفـت‪ ،‬فراکسـیون نهضـت ملـی‬ ‫‪247‬‬

‫رادیو نفت ملی آبادان‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫در شـرایطی کـه هنـوز رسـانه‌ها در‬ ‫ایـران فراگیـر نشـده بودنـد‪ ،‬مصـدق‬ ‫بـه مـردم تهـران فراخـوان عمومـی داد‪ .‬در ایـن گردهمایـی کـه در میـدان‬ ‫دسـتور تأسـیس رادیـو نفـت ملـی‬ ‫بهارسـتان برگـزار شـد‪ ،‬دکتـر شـایگان‪ ،‬دکتـر سـنجابی و مهنـدس رضوی‬ ‫را در سـال ‪ 1330‬صـادر کـرد؛ امـا‬ ‫نتوانسـت افتتــاح و ب ‌هروزرسـانی آن‬ ‫دربـارۀ اهمیـت و ضـرورت مبـارزۀ ملـت ایـران سـخنرانی کردنـد‪.‬‬ ‫را بــه چشــم خــود ببینــد‪ .‬رادیــو‬ ‫‪ 26‬و ‪ 27‬مرداد‬ ‫نفــت ملــی آبــادان در شــهریور‬ ‫‪ 1332‬فعالیـت خـود را آغـاز کـرد‪.‬‬ ‫تظاهراتــی دامنــه‌دار بــر ضــد ســلطنت‪ ،‬بــه ویــژه از ســوی توده‌ا ‌یهــا‪،‬‬ ‫برپـا شـد‪.‬‬ ‫‪ 28‬مرداد‬ ‫در جریــان تظاهــرات خيابانــي‪ ،‬قــواي نظامــي تحــت امــر دولــت تغييــر‬ ‫جبهـه داده و همـراه بـا معترضـان‪ ،‬بـه خانـۀ مصـدق هجـوم بردنـد‪ .‬دولـت‬ ‫مصـدق پـس از ‪ 2‬سـال و ‪ 3‬مـاه و ‪ 21‬روز پايـان يافـت‪.‬‬ ‫‪ 30‬مرداد‬ ‫شـاه در مصاحبـه‌ای مطبوعاتـی در رم‪ ،‬بـه مـردم ایـران وعـدۀ برقـراری‬ ‫دموکراسـی داد و گفـت کـه مصمـم اسـت اصلاحاتـی عمیـق و اساسـی در‬ ‫ایـران انجـام دهـد‪ .‬او در پایـان افـزود‪« :‬نفـت ایـران ملـی شـده و شـرکت‬ ‫نفـت انگلیـس ـ ایـران دیگـر وجـود خارجـی نـدارد‪».‬‬ ‫◌ شهریور‬ ‫رادیو نفت ملی آبادان افتتاح شد‪.‬‬ ‫‪ 24‬شهریور‬ ‫زاهــدي‪ ،‬نخســت‌وزير وقــت‪ ،‬بــه شــركت ملــي نفــت دســتور داد از‬ ‫پيشــنهاد‌هاي ارائ ‌هشــده بــه ایــران در دوره دولــت ســابق خلاصــه‌ای‬ ‫تهيــه كنــد‪.‬‬ ‫‪ 25‬شهریور‬ ‫شـركت ملـي نفـت‪ ،‬جدولـي از خلاصـۀ پيشـنها ‌دهايی یادشـده را بـه▪‬ ‫زاهـدي ارائـه داد‪.‬‬ ‫طبــق تصویب‌نامــه هیئــت وزیــران‪ ،‬سیدحســین مکــی‪ ،‬حمیدیــه‪▪،‬‬ ‫علـی زهـری و پورسـرتیپ‪ ،‬نماینـدگان غیرمسـتعفی مجلـس بـه عضویـت‬ ‫شـورای عالـی نفـت انتخـاب شـدند‪.‬‬ ‫‪ 7‬مهر‬ ‫مجمـع عمومـی صاحبـان سـهام شـرکت ملـی نفـت ایـران بـا شـرکت‬ ‫اعضــای شــورای‌ عالــی بــه ریاســت دکتــر علــی امینــی‪ ،‬وزیــر دارایــی‪،‬‬ ‫تشـکیل شـد‪ .‬در ایـن نشسـت کـه نماینـدگان منتخـب مجلـس شـورای‬ ‫ملــی در شــرکت نفــت نیــز حضــور داشــتند‪ ،‬ترازنامــه شــرکت نفــت‬ ‫مربــوط بــه ســال ‪ 1330‬تصویــب شــد‪.‬‬ ‫‪248‬‬