Аманжолов Қасым т3

Бузып кегп-ау тус1мди Мына албасты кап-кап-кап! (Буркене rycin, repic к,арап жатып алады.) Xо рл а н (сырща шышп). Сейтен, Сейтен! С ей тен Ау! (Келипл). Хйкык кайда, карагым, Б озрыл тарткан тан мынау. Xо р л а н Ci3 бе жана эн салран? С ейтен Я, мен Fofi, Хорланжан. Х орлан Уйрендвдз ci3 кайдан? С ейтен EcTin ед1м Естайдан. Х орлан Естай деген кай эннп, Б 1лмед1м мен калайша? С ейтен Ол 6ip узак хикая, Айтармын 6ip онаша. Х орлан Айтынызшы тары да, ©те сулу эн екен... С ейтен Ойбой, сорды кайнатар Естга калса Султекен! Х орлан (Сейтенд'1 еркше поймай уйге алып келш). Арам урыспас. Айтыныз, мэ домбыра!

С е йте н Калдырмайын кещйнд!, болмас, cipa. Былтырры жылдын кектемжде, сонау коныр адыр бойында кой жусатып жур ед1м. Сары кайканнан сау етш 6ip топ атты ш ырэ келд1 де, маран бурылып келш, жен сурасты. Басшысы 6ip cepi ж !п т екен. Колында кар- шырасы, мойнында аскан домбырасы бар. BipaK, ©3i cepi сыякты емес, ете юш ш ейиш , ибадатты адам екен. Аты- нан тусш, мешмен сырласа бастады. Мен, баягы сункар- Султаннын койшысы екешмд1 айттым. Ол маран неше турл1 сарынды 6 ip сездер айтты. Мэшсше онша тусше ал- мадым. Bip сезшде: Коныр адыр бойында кой барасын, Кой сонында элде не ойланасыи? Бетегедей куарып сакал-шашын Кой сонында втер ме кыршын жасын, — дедь.. Аттанарында маран 6ip кш кене орамал бердк «Кой барып жургенде жылай калсан, осы орамалмен кез жасынды cypTepcin. MeHi де еске аларсын» дед!. Мен: «ка- рагым, домбыран бар екен, 6ip эн айтып, cepriTin кетнп» дед1м. С ондэры онын айтканы мынау едй Руым Канжыралы, атым Естай, Мен журмш Сараркада сайрап кустай, Жел мшш, сагым куран жумбак жаимын, Кыялдьщ каршырасын колыма устай. (Б ул усщытта Хорлан ыцылдап к,осылып, m d i уйренуге зеШн салады) Далада кой уркедк иттер ypin, сыйыр мещ'реп, азан-казан бо- С е й т е н . Кузетейш малымды. Шай-шай-шай. Х о р л а н . Бузып кетт1-ау эшмдй пай-пай-пай. Домбыраны алып шертш, янд| есше Tyeipin ынылдап косылады. Б!рте-б1рте кушейе бередк Эюй уйренгешне балаша куанып: Кандай цйркш эсерлн Тамылжыран эн екен, Жыйып алып кыздарды, Уйретейш танертен- ШЫМЫЛДЫК I5S

1-АКТ I-квpiHiсi Сункардын yfti. Тврде алпыстан аскан ак бурыл шал таспык тартып отыр. Султан, Сункардын эй&ш Айраным, Султаннын эйе- л '1 Бибигайша бар. С ултан Адам емес, берер ме сайтанга мал. О, антаткан Хорланнан садага кал. Сункар Куда бол деп кыпшакка жалынбаймын... Айганым Пай-пай-пай-пай, орынсыз бул не жанжал? Бибигайша Не кыласын к ей тп аксакалды, Оны алмаса, берермЬ Буснижанды. Не дегенщ, келш-ау, 61'здщ Хорлан, Кем болып па соншама Еусниыннан. Сункар ¥л орнына улым болган. Кыз орнына кызым болган, Бакытым да, байлыгым да Емес пе ед1 жалгыз Хорлан, Еркелетт1м, ерк1н ecri Аккудай боп келде конган. 0 зin айтшы осы манда, Кыз ©те ме Хорланжаннан. Султан ¥зын С03Д1К кыскасын айтайын мен: Ж ас бала емес, не керек еркелеген, Бой тузесш, кыз болсын кэд1мг1дей, Кайда кеткен взшде уят деген... 156

Куш ертек дудалар делген дёзДё Бул далпында керсетем не беттммен, М асдаралап журмесш бэр1м!зд!, Айттым, дойдым, дутылдым М1ндет1мнен. (Ш ыгып neredi) Суддар да шырып кетедь Bip топ кемтр келед1. Кемтрлер Айраным мен Бибирайшага хормен: Кугты болсын, делiHдер, кутты болсын, Бадыт орнап басыда ырыс донсын, Ошарыднын, уш буты куш е болып, Эбдра мен дебежеке алтын толсыи, Бибирайша, Айраным, Малра толсын аймарыд, Шайдалмасын ырысын, Бузылмасын даймарыц. Айраным, Бибирайша Айтсын, айтсын уайымын, айтсын, айтсын, Свдерге де дудайдан алрыс дайтсын. Bapi досылып Юшдентайдан долда веден Хорлырайын, Кудай досдан, дут донран тапты дайнын, Ойын-тойын дызыд дып узатармыз, Жарылрасын жолынан 6ip дудайым. Медет бергей уа алла, Бадыт бергей Хорланра Шапараты тигей-дк Б 1здей мускш жандарра. (Bapi бага к,ылады). Маралды колшщ жарасындары далыц орманныц iiui. Хорлырайын Оастаган 6ip топ дыз жемгс Tepin жур. Хорлырайын жаланаяк, бал- тырын сыбанып алып, суга дармад салып, уншп дарап тур. Жанын- да eriri мен домбырасы. Домбырасын ала салып, «Жай доныр» эшн айтып отырады: 157

Кел1 бар Маралдынын деп-децгелек, Кезшдей суду кыздын тур мелд1реп, Аспанмен араласкан айдынына Конады кыйку салып каз бен уйрек. К ызд ар хоры (Ж ем к терт жур'т айтады) Шздер ж ем к терем1з нулы орманда, Кызыл жидек жыйнаймыз орамалга, Маралдынын сыланран ерке аккуы Ж ем к Tepin 6epeMi3 кыз Хорланга. Булд1рген, булд1рген, Кып-кызыл шиедей, Кап-к,ара каракат, Ti3uiren туймедей. Кызыл гул, кызыл гул, Жайнашы, жайнашы, Бутакта жаз булбул, Сайрашы, сайрашы, Ж айкал гул1м, Жазры нурым, Ж 1бек желмен желпиж шак жуытпай, Кулпыр орман, Б1здщ Хорлан Келш турсын буралып тал шыбыктай. Сахнага Султан мен Бибнгайша шытааы. С у л т а н (Хорланды квр'т) Сайтаннын турысын. Биби Койшы, курысын... Султан Коятыны жок, Не былжырап турсын, Биби Пай-пай-пай, Сабыр eTuii азрантай, 1штен шыккан бала рой, Айтсак акыл, Демес пе макул. 158

Султан Айтып па ед адер езш е icTin жайын? Биби Ж ок. Бугш 6ip адамра айткызайын. Султан C arri кун сэрсемб1ге куда келмек, Тездет1ндер, той жабдык болсын дайын, Осыдан уят келш, журд! бар рой... Биби Ж уре берил женще, кылма уайым. (Султан кетед'ь). Биби Хорланжан, ау, Хорлыгайын, Bepi келпи айналайын. Хорлан жугipin келш Бибид! еркелей кушактайды. Кыздар да жыйнала бастайды. Биби Kim болганын, калкам-ау, карман, салып Хорл ан Апа-ау, келде бар екен алтын балык, Атам менен арама керсетеШк, Ж ур, апатай, барайык устап алып... Биби Койшы, калкам, уйге жур, Кайтесш сол балыкты. Хорлан Апа-ау! Ж узщ солрын рой, Неге кешнц жабыкты? Кэне, кыздар, бастайык, Апам ушш 6ip ойын, Bip cepriTin тастайык, Басынбасын уайым. Кыздар кол устасып, Бибигайша мен Хорланды ортага а билеп журш эн айтады. Хорлан да досылали.

Хор Айтшы, айтшы, жан апа, Биби апа, Неге гана болдыныз мунша капа? Элде 6ipa3 ж ураз бе оырк.аттанып Кайрыдызды cepriTeftiK эн шырката, Кэне, Хорлан, Русни, Берий билеп 6ipep би. (Хорлан жшт боп, Русни к,ыз бон билейдй) Рай-рай-рай-рай, Булбулша сайрай, Ойнаймыз, кулехйз, Гулдей жайнай, Русни, Хорлан, Bipin кун, 6ipin ай, Айдынра конран Eri3 аккудай, Рай-рай-рай-рай, Уа uiipKiH, аккудай.. Бул уакытта сахнага жалакаяц балалар, жас балаларын кетер- ген эйелдер, жуген, курык устаран малшылар толып кетедь Б э р! КОСЫЛЫП Маралдынын epKeci Хорлыгайын, Жубанышы кещлдщ, айналайын, Журген жер1н жэрменке, ойын, сауык, Кеншийзде калдырмас еш уайым... Балапандай баулынган Хорлырайын, Маралдыдан сен ушып аккудайын, Ke3iMi3Ai талдырып, кетсен алые, Булт баскандай болады-ау, кектщ айын. Х о р л а н ( ойланып) Эшщздщ аяры тым жабыркау, Teri мунда купыя 6ip сыр бар-ау... Сейте'н Ж ай эншейш, карарым, жай эншейш, Кещлще ап калма. Кой кетейш. Сахнара асырыс ауылдын 6ip »iriTi шыгады, колында камшы. 160

Ж iriT Хорлан, Хорлан, кел 6epi, Хорл ан Не боп калды, жаркыным? Ж ^Нт Естай деген 6ip cepi, Энеуп айткан акынык, Келе жатыр осында Ж анында топ неKepi... (Журт ентелей жыйнала бастайды.) Х о р л а н (тоща) Айттым гой, келе жатыр энеуп энип, (Бибиге) Апатай, уйге барып керпе салшы, Биби Куп болады, карагым. Карсы альщдар. (Keredi. Катын-цалаштар да кете бастайды). Ж iriT Энеки, тыадандаршы, соныц даусы. (Алыстан «Жай к,оцыр» эш естшп, жацындай туcedi). Б iр кыз Кишсекпи, Хорлан-ау. Хорлан Анда капты еппм, Алып келпи, Еусни. Е кiнш i кыз К ите алмай калдыц-ау. Хорлан Ештене етпес, секпес, Еусни Мэ етМн, тез ки. (Хорлан enein кшп жатады. К.ыздар да жвнделе бастайды). 11— Касым Аманжолов 161

Хорлан Барьщдар тез алдынан. (Bipneiue жк'п Keredi). Б ip к ы з «Жай кодырды» mbiFappan Осы эн mi рой, Хорлан? Хорлан EcTipciiuiep содынан. (Bip топ жолдасымен Естай жарк, erin шыеа келгенде, Хор­ лан сасып к^алгандай болады). Е с т а й (келе сала). Epi<eci Маралдыпын бар ма Хорлан? Атагын келд1к естш алты дырдан. Хорлан Адаскан жод шыгарсыз женпизден, EcTin ек 6i3 де ci3fli «Жай додырдан». (Кыздар, жшттер ду кулкед:). Естай (Хорланныц еркекше кишетшн ест'ш келсе де, цасацана цалжыцдап) Сыргган 6i3 естуип едж Хорлан дьгз деп, Келш ек сол себегт эдеШ 1здеп, Хорлан Боларсыз каталаскан, Естай ага, Ж ургейаз меш cipa 1н1шз деп. (Д у кулкО Естай' Кэне, Хорлан, Мм13, Танысайык. (Хорлан цолын усынады). Кол алыссак, мунымыз Болмас айып. 162

Хор л а н AFa, iHi болган сок Осы лайык- Б ip кы'З Бата журмес кур колды Не кылайык (ду кулю). Естайдык б iр ж о л д асы Олай болса аларсыз Кушак жайып (ду кулю). К ы з д а р (хормен) Ат арытып Keniirri еншен cepi, Сынасармыз, бар екен не eHepi... (К улю ). Естай жолдастары Асыкпаныз сулулар, сабырсыз боп, Оздерменен сынасар кун 5лгерк Кыздар Окай олжа шыкпаушы ед1 б!зд1н, жактан Ж арар ед1 акталса аттык Tepi (ду кулю ). Хорлан Коне, кыздар, Бастаныздар, Конактарды уй жакка. Кыздар Сын меймандар, Уялмандар Келгеннен сон конакка, Коне уйге журпрз, Ак ордага Kipini3, Куте бклер конарын, Хорлан сынды minis, Жолыкызра гул1м1з, Журмйздер, журниз. ШЫМЫЛДЫК. 163

ПАКТ Тыс. Сахнаныц 6ip > рланньщ отауы квршш турады. . турады. Сункар уйше карай i Ceri3 кырлы семсердей, >KiriTTiH нарыз султаны екен. Шарыктап ушкан шабытты Сарарканьщ суккары екен... Жалрыз-ак, жарлы демесен, Сабазда жок-ау еш айып, ЦПркш Естай ер екен, Хорланыма ылайык. (Keredi). Сахнага Айганым мен Бибигайша шыгады. Бибигайш а Жекеше-ау, айтсанызшы кайныкызра. Не icTeciH ез безмен кеткен кызга; Kepefli бэрш менен тентек кайньщ К,айтпекшн, не бар бюдщ колымызда. Айран ым Не боп капты тары да? Биби Баяры сол 6ip ce3i... SftTeyip coFaH Хорланньщ. Ж акпай-ак койды-ау мшезк.. Биби «Мына эннп ж1птпен Bip татары бар» дейдк.. А йганы м Кой-кой, келш, ол бос сез Кулагыма енбейдь. 164

Биби . Хорланда еш кшэ жок Десем дары сенбейдь Eni сездщ б1ршде «Булд1рген бэрш сен» дейдь Султан шыгады. С ултан Нэрып турсын, эй катын? Ж ур уйге, жур, малрун! А й Fa н ы м Bip сез1м бар айтатын, Тура туршы, кайным? С ултан Кетт1 эне, сайтан сынды сайкалдарын, Bip сэурж afiFbippa ерген байталдарьщ. А йганы м, Биби. Маскара! Айта керме баската! С ултан Маскара болса маскара, Емес кой ол ж ас бала... Кудалар келгел1 жатыр, Тойы болралы жатыр, Бул не кылран орынсыз, Опыр да топыр, Ж ын ойнак па бул ауыл, (Бибиге.) Бар, кызды шакыр, Осы 6ip сойкан болмаса, Корерм1з акыр. (А ш улы кетт цалады). Б и б и (Сейтенге) Шакырып келпи Хорланды. (Сейтен Keredi). Айганым Не кыл дейдк япырмау, Бостан-боска бул!н1п, 165

■ Басымды эбден катырды-ау (Хорлан келед'ь). Айfа ным Аттангалы жатыр ма, Карагым, ана конарын? Х орлан Я, эже, кыздармен Шырарып каз1р саламын. А йраны м Аран TinTi ашулы, Бармай-ак койшы, карагым. Хорлан Кайда ез1 агам Неге ашуланран, О не ашу орынсыз?.. (Султан кел1п цалады). С ултан Bepi келип, сайтан кыз. (Хорлан барып, Султанныц мойнына асылады. Султан Хорланныц к,олын к,агып) С ултан Басылды ма жындарык. B itkch жок па той-топыр. О, ант аткан сайтан кыз, Тыбыр етпе, уйде отыр! Х орлан Коя туршы, агатай, ашуланбай, Не боп калды соншама сурланрандай, Элде апам койды мд ашулантып, __ Элде турып па едщ13 уйкы канбай, Сабыр етпп, агатай, Жараспайды ci3re ашу, Салкындаса басылар, Bepiui, ana, муздай су. ■ 66

(СуАтанга тагы да еркелеп барады. Султан urepin Midepedi. Хорлан урейлешп к,арап турады да, тары да жа- цындап) Хорлан Аттандырып келейщ конарымды (xeredi). С ултан Конак, конак, не кылран... ецшец жынды... Айfа ны м Жынды болып, дэл Ызгё ол не кылды... С ултан Эй, катын, токтат ана малрунывды. (Султан ашулы кетед1. Сахнага Естай, Хорлан бастаган топ тирады. Еусни мен Хорлан Суцк;арды к^олтьщтап алып шырады). Е с т а й. Ауылдьщ аксакалы, баба Судкар, >KiriT ем жолбарыстай жонда жортар, Ашулы арыстандай аласурып, Болрандай мына фэни дуние тар, ©з ойым ез жаныма болган жумбак, К а й н а ра н KOKiperiMfle а р м а н ы м б ар , Бшмеймш, алдымнан не кездесерш, Бшмеймш жан кумарым кашан таркар, Тэуекел, тарттым тары тын сонарра, Бата бер, болрайды деп б1здщ са-пар. Хор Сэуегей ата, Е стай ж ары Б1здщ бата Аттанайык сапарра, Аспандата Эн шырката Б13 согармыз кайтарда. С у к к а р (Естайра) Epneci Ертю мнщ, ер Естайым, Эрдайым адал батам caFan дайын, Карарым, ец кад!рл1 конагымсыц, Бар шырар карттан сурар буйымтайьщ... 167

Хор Не сурайсыз, айтыныз, Буйымтайра? К ы зд ар , ж i riT T ep Буйымтай ап кайтьщыз, Естай aFa; Ат сурасак, 6epefliK. Жуйрж, жорга; Тон сурасац, жабайык Ж1бек торка; Айтыныз, айтыныз, Буйымтай ап кайтыныз? Е стай Аккуы Маралдыиын Хорлырайын, Ардактап элпештендер бар арайыш, К.ор eTin кыянатка журмен1здер, Ti.ieriM, осы мешн буйымтайым. (Кемтрлер квзше жас алады. Кыздар ундемей турып к,алады. Хорлан ац-тац) Е стай Эн косам аспандары акку куска, Жасымнан асыл сезге болдым уста, Армапым — аспандары айменен тек ЖстпейдТау усынсам да колым кыска. С уик а р Томагасыз таубурк1т Турырынан талпынса Талап кылран ер ж1г!т Аспанда айга умтылса, Арман деген актуйрын Балдарына конар да, Оннан айын, солдан кун Туар, жолын болар да; Кыр epneci куландай, Курык салса, конбейт1н, 168

Ел тулгасы уланда и Ар-намысын бермейтш, Жулде алатын жуйржтей, ©рге салса ерлейтш, Кен асылы гэуйардай Жогалмайтын, влмейтш ©нерл! улым ехенсщ, Мен батамды берейш Устем болсьгн мерейin, Алды-артыкнан овдасын Эуел1 патша кудайьш, Душпаныц болса онбасын TaKcipeT тартсын ыэшм Шадыман-шат боп ем ip сур, Жаныкнан аулак уайым, Алла акбар. Елдщ 6opi бата кылады. Сункар Естайды кушактап суйедп Кош- тасады. Естай тобы кете бастайды. Естайды кыймарандай топ сл- ж:регт, колдарын былтап, б1рсыпыра карап турады. Сахнага долданран Султан шыгады. Султан Бул не шу, бул не топыр антындаршы, Кутырып кул-кутандар, малшы-жалшы, Соншама естерщнен айрылрандай ©Mipi кермеп пе ендер cipo amui, (Малшыларга) Ko3iMe кершбецдер, бар кетпшер! (Малшы-жалшылар кете бастайды). (Кемтрлерге.) Сендерге не бар мунда, эй кемтрлер?! (Эйел'ше) Сен катын, не Fbin турсын? О-о, санкал! Бар, ана кызьщменен коштасыи кал! (Сущарса) Сакалды басыцменен caflranFa epin, KaiiFbipFan 6*ip amuini кудай керш, Бишара-ау, елден-журттан уялсацшы, Артык кой будан дары калсац елш. 169

С ун ка р Жынданран болар cipo мына mipwiii... Биби ©степи эдеп рой дурюн-дуркш. С ултан М1неки, акырында келд1 айтканым, Белбеуге Tyftin алый беттщ арын, Kerri эне кызын epin кайыршыра, Ой пэле-ай, аларсындар кальщмалын. Хор Султан, саран не болган? К е м п i р-ш а л д а р Булшгендей бостан-бос, Кайт, шырарым, ырайдан Ашу—дуспан, акыл—дос. Еш жазык жок Хорланда, Ж атка боска жорыма, 0 з колыннан берерсщ Кудай коскан жарына; Кудаларын. келсш, Кызымызды KepciH, Торка тонын жапсын, Калынмалын 6epcin, Ж аса тойын, Б1здер дайын, Карсы болмас Хорлырайын. 11-картина Булагы буркырап жаткан таудын бауыры. Естайдын жолдастары, Хорланныи жолдас кыздары сахнадан ойнап-билеп етш жатады. Ортада Русни жэне Жомарт. Естай мен Хорлан таудан тусш, булак бойлап келе жатады. Х орлан О здш сезвдзде сарын бар, ЭнМ з жаткан 6ip зар, 170

Сарындырган алыста Ж арыкыз бар шырар? Еста й Эрине. Xо рл а н Аты шм? Ест а й Аты — Арман. Х орл ан Арманга сэлем айт Хорланнан. Ест а й Ойнап айтам, кайтем мен Рашык, жарды Жалрыз атпен ел кезген мен 6ip жарлы Ж ердеп казак, кызы ете кымбат, Кайдан тауып беремш калынмалды. Х о р л ан Bepri3eftin мен малды, Аласыз ба Арманды? Еста й Туспейд1 рой колра. Xорл ан Ол кыз кайда? Ест а й Ол ма?... Ол кыз... аспанда. (Хорлан шек-ЫлеЫ к,атып кулед'ь). Xорл аи Ол нерылран кыа Элде ай, элде жулдыз. Е^с т а й Ол кыз... мына а з . (Cydin алады). >71

(Хорлан щ п щ ы зы л бон уялып, бепн басып, аулах; кетт, 6ip агаища суйент, ац-тан, болып турады). Еста й Bip кыз бар Маралдыда Хорлырайын, Марурып берген екен кун мен айын, Аккуым айдыныма конар ма екен, Дарира, арманым кеп не кылайын. О, дуние — жалран, 0 тед1-ау арман, (Жшттер, цыздар жайлап жыйнала бастайды). ДПрюн Хорлан! Сен дары GTepMiciii Бул жалраннан. Bip 0з1цдей жан тумас, Туса дары артылмас. Бардат, Мысыр, Шын-машын, Жер мен кектщ арасын, 1здесем Хорлан табылмас. Кетер ме адастырып асау. арман, Шынымен ж ат бола ма ипрюн Хорлан. (Хорлан туцрыйык, ойга батып, repic щарап, тапжылмай тура 6epedi). К ь и з д а р (жацагы эннщ жалгасымен). Хорланжан, Хорлан, Саган не болран? (Хорлан ундемейдт). Айтшы, айтшы? Хорланжан, сыркатпысын? Кашкан тусщ. Кайтт1к еэди япырмай? Не деп едвдз, ci3 Естай? Bip и л катшы, Хорланжан, Болсан егер ауырран, Тез журешк ауылра. Х о р л а н (сол эннщ жалтасымен). Кай жактан пайда болды осынау эн, Муншама мунды eTin юм шырарран? (Аягы жоц.) 172

МАЦАЛАЛАРЫ МЕН ОЧЕРК!



ЖАМБЫЛ ШЫБАРМАЛАРЫНЫН АУДАРМАСЫ ТУРАЛЫ Жамбыл бушл дуниелк здебиет элемшдеп кесек тул- ра. Жамбылдын дацкын, Алатау алабынан шыркаран дау- сын ж ерж узш к эдебиеттщ мындаган армиясы рана echin KoiiFaH жок, Европа мен Азияньщ карапайым адамдарыныц да eciireimepi бар екеш даусыз. Ж ержузь л5к эдебиетШн 6ip улы тулралык е к ш Роман Роллан Европаныц журеп Альпы тауларында турып, казак дала- сынын ж уреп — Алатаудагы Ж амбылга телеграмм согуы, Жамбылды, ОНЫЦ творчествосыныд жетшс бес жылдык мерекесш куттыктауы TeriH емес-Ti. Роман Роллан сыяк- ты данышпан жазушыныц махаббатын аударуы Ж амбыл- дык улылытын сыпаттайды. Жамбылды тебесше кетерш, ардактап, элемге таныт- тырран улы совет халкы. Ж амбылды б)зд!ц партиямыз бен ек1мепм1з жорары баралады. вйткеш Ж амбыл бакыт бакшасындай байтак Отанымыздын барлык халыктары- нын ойындэрысын тауьш айта бшд1, топты жарып у з д к шыкты. Ж амбылдык Алатаудан айткан елец! улы Ота- нымыздыц тукшр-тукшрлерше саккылдап естш п туратын болды. Халкымыз Ж амбылды cyiicine тывдап, Ж амбыл- дай ул турызран к азак халкына суйс!нет1н болды. Ж амбыл к азак халкыныц MepeftiH кетерген абройлы акыны болды... «Елге тулFa ул туар» дейд1 к а за к халкы. Сол елге тулга улдык 6ipi осы Ж амбыл болды. Жамбылдын шыгармалары тек к азак эдебиетшщ рана емес, бук1л социалиста э д е б и е т ц алтын казынасына ко- сылран шынайы асыл мура. Б1здщ улан-байтак Отаньи- мыздары халыктар эдебиетш к кай-кайсысына болса да Жамбыл шыгармалары кунды казына болып косылуда. 175

Кай улттыц акындары болса да Жамбыл шыгармала- рын аударып, Жамбылды эз ултыяыц тШнде сейлетшш келедк Олар Жамбыл шыгармаларынын буюл касиетте- piH сактай отырып аударгысы келедн Осы жвншдеп ке- мек-ri, еналдымен, Жамбылдын айтканын ауызба-ауыз тындап отырран к азак акын-жазушыларынан кутедк Ка- закстан жазушылар Одагы Жамбыл шырармаларынык аудармасын дурыс уйымдастырып, соны калагалап оты- руын т1лейдк Осындай улы Т1лект1 6i3 калай орындап отырмыз? Осы туралы 6ip топшылап ойланатын уакыт элдекашан жетйп ед1. Жамбыл шырармаларын аудару мэселеа эде- биеттщ улкен 6ip проблемасы ед! де, Казакстан жазушы­ лар Одагынын ец курдел1 iciHin 6ipi едн BipaK бул ic жузшде болмай отыр. ©ткен жылдык кектемшде ©збекстан жазушыларынык съезше барран к азак жазушыларынык делегациясьша б1рнеше езбек жазушылары мсшадай сурак койды: — Bi3 Жамбыл шырармаларын ылрый аударып отыр- рымыз келедк 6ipaK казакшасынан аударарымызды, орысшасынан аударарымызды бьле алмай журм1з. ©йтке- Hi казакшасы мен орысшасы 6ipiHe-6ipi жанаспайды,— дедк Дэл осы сыякты суракты Кыргызстан жазушыла- рынан да ешткендер1м!з бар. Бул 6ip. Москва эдебиет баспасы Жамбыл шыгармаларынын бул кунге дегпHri аудармаларын унатпай, ездер! кайта ау- даррысы келетш коршедк Бул ею. Жамбылдьвд олендер1мен буюл халкымыз сейлейдь Цитатка алады. BipaK, орысша аудармасында бар сезд1 оригиналынан, казакшасында барды орысшасынан таба алмай калушылык фактысы бар. Бул ушшип жардай. Мше осы уш жардайды еске алып, ойланынкырап ка- расак, Ж амбыл шырармаларын аудару жумысында толып жаткан кемшшктер барлырын айкын керем1з. Ол кандай KeMuii.TiKTep? Соны талдап тексерш керейпкшк Ж амбыл шырармаларын аудару мэселес1н дурыс ше- шу yiuiH еналдымен жаксы аударушылар кадры керек. Ондай кадр бар ма? деген суракка келгенде б1здщ 93ipme б1летш1М13 жалрыз рана Павел .Кузнецов жолдас. Ж ам­ был шырармаларынык кепшшгш аударган осы. Ендеше экпме осы Кузнецов жолдастьщ аудармаларынан баста- лады. Доцент Ритман жолдас езш щ 6ip макаласында («1\\а- 176

захстанская П равда» 1939 жыл, октябрьдщ 18) Кузне­ цов™ ц талаитына катты суйсшедь Ж амбылдын «Туран ел1м» деген тамаш а шырармасын «колжазбасына, дуры- сырак айтканда жолма-жол аудармага толык сай етш» аударран дейд1. Б 13 де осы «Туран ел!м» поэмасынан бас- тайык- Эдебиет дуниес1нде Ж амбы л шырармалары 6ip ас- кар шын болатын болса, ол шыцныц ец бшк 6ip жотасы «Туран ел!м*. Бул Ж амбылдын Ж амбылдырын элемге та- ныткан поэма. Поэма клзакшасында былай басталады: «Токсанга келген жасым бар, Keirri керген басым бар, Аман жетт1м бул кунге, Ойды-кырды аралап, Жалрыз атты сабалап, CepiK болдым ©Mipre». Ал енд1 осыныц Кузнецов аударран орысшасыи жол­ ма-жол аударсак дэл былай болып шырыпты:. «Жамбыл каз1р токсан жаста, Сонда да Жамбыл ерде нык отырады, Ол келед1 куанышты жаца коныска, Карсы алады жыршыны туыскан Казакстан». Салыстырып карацыздаршы: б1ршцпден, казакшасы- на орысшасы жанаспайды, екшнпден, казакш асы оте керкем образдьи болып шыккан, орысшасында ол жок, ушшшщен, Ж амбыл туралы баска 6ipey айтып отырран сыякты. Бул бул ма, Кузнецов Ж амбыл шырармаларыныц i<efii6ip тамаша жерлерin TinTi аудармай тастап та кетедк «...Ойды, кырды аралап, Жалрыз атты сабалап, CepiK болдым GMipre» деген осы тамаша елец жолдары орысшасында жок- Л^амбылдыц «Халыктыц сэлемЬ, «Ленин Мавзоле- Й1нде» дегеи тамаша влендерш туп нускасына т5пт! жа- наспайтыи eTin аударран. «Домбырасын cepiK кып, ©TKi3fli Ж амбыл расырды. ©лещи Torin ернектеп Асулардан асырды...» деп басталады. 12- Кап, 177

«Халыктык сэлемЬ деген елец: «...Кез >к1берсем алыска, K em i керд1м дегешм — Кеп зарыккан ел екен, Ш еказ дала дегешм ¥лтарактай жер екен, Тауды керд!м дегешм — Тау емес екен, дед екен, взен, кол корд1м дегешм — Кез жасы'нын, сел! екен...» дейдь Кандай тамаша елец! Осы гурлы аса куигп жер1 орыс- ша аудармасында жок болып шыкса, оныц орныиа Кузне- цовтын ni канбаган балшыктай буратана сездер1мен бат- таскан жасык елен турса, жаныц кайтш ауырмасын! Осы елецшц 6ip жершде Кузнецов: «Мен жаца жырыммен цотанга келд!м» деп аударып- ты. Осыны да тауып айттым дед1 ме екен? Жамбыл «Сацгыратып даланы, энд1 шыркап колбед1м» десе, Куз­ нецов «котанра келд1м» деп аударады. Котанга келетш Жамбыл жарапазаншы емес кой. «Ленин мавзолейшде» деген атакты e.neimi де непзЬ нен бурмалап, TinTi Tepic аударган. Бул елец казакша- сында: — «Куназдерге кун болиан, Жер жузше нур болтан, Акылдыц Keni данышпан» деп басталса, орысшасында: «Мен келд1м caFan сонау алые кырдан, Мен кел/пм caFan кеплд1р мавзолейге» болып басталады. Осы ел етп ц казакшасыныц аякталуы: «Бэрж б!рдей кунарттыц Алпыс eKi жуйешц, KenTi Kepin кешккен Ацшыл тарткан басымды Алдыца келш иемш» дегенд1 окыранда, еткен гасырлардаи 6i3re жеткеи, ею- Hiurri еткен ата-бабаларымыздыц е к ш сакал-шашы агар- ран 6ip кария Ленин мавзолейшде тэуап етш туррапыа керес1здер. Осы цария аркылы бушл тарих Ленинге тэ- уап eTin бас шп турган сыякты. Mine Жамбыл елецйпн

купи осындай. Кузнецов муны тусшбеген, сондыктаи да орысшага аудармай тастап кеткен. Кузнецов Ж амбылдыц кептеген елендершщ соцына аударушы болып TipKejiin жур. Ж орарыда айтылрандай соракы кемшшктер осы аудармаларыныц кепшшпнде-ак бар, Кузнецов Жамбыл елендерш аударранда ез бетшше лавып кетуш коймай-ак келед1 Аудармада ез бетшше кету деген — аудара алмай жалт бергендш. Казакстан совет жазушылары Одагыныц баскармасы Жамбылга ж еткш кп кеды белмей келе жатцаныи «Правда» газет! де к азак жазушыларыныц eKiHUii съез! кезшде ескерткен болатын. Ж амбылга кенлл белуд!ц ец 6ip басты шарты — оньщ шыгармаларын дурыс аудару мэселесь Осы жешнде К азакстан жазушылары Одагынын, баскармасы ж еткш кп шара колданган емес, Жамбыл шыгармаларын аударудагы бурынгы жауапсыздык ani бар. Аударушылар кадр! жасакталган жок. Баягы 6ip Кузнецов. Ж амбыл елецдершщ жолма-жол аудармасын жасау жумысын орыстыц, казактыц эдебиетт!к т1л!н жет- к!л!кт! б!лмейт!н, мэдениет дзрежес! темен адамдарга тап- сыру фактю! эл! бар. Осыныц салдарынан аударушы: «жолма-жол аудармасы солай, мен кайтейш» деп, ез жа- уапсыздыгын 6ipeyre арта салушылыгы д а бар. Ендеше, ецалдымен осы жумысты реттеу керек, жолма-жол ау- дарма жасайтын жаксы кадр жасактау керек. 9p6ip жол­ ма-жол аударманы оригиналына салыстырып, тексер!п, эбден дурыстап барып аударушыга усыну керек. Ал, аударушы жолдас Ж амбыл елендерш аударганда аударудыц бук!л зацын, тэрт!бш булжытпай сактауга м!ндетт1. Жамбыл елендерш (жалпы кай елеши болса да) ау­ дарганда оныц мотивын, ойын, формасын, мазмунын, сез образдарын, тецеулерш — кыскасы барлык касиеттер!н ойлай отырьип аудару керек. Онсыз аударуга болмайды. Егер Кузнецовтыц аудармаларын эдебиет теориясыныц зацдарымен карай бастасак, кемшшктен аяк алып журе алмас едш. BipaK, Ж амбыл шыгармаларыныц жалпы са- рынын дурыс бере алмаган Кузнецовтан елецнщ баска касиеттер1н калай аудардыц деп сураудыц эз!рше кажет! жок кой. ЕндИ сез 6ipey-aK: Ж амбыл шыгармаларын улкен жауаптылыкпен мейл1нше сапалы ет!п аударатын бола- йык. Ж амбыл шыгармаларын аудару жумысы ете игшкт!, 179

абройлы жумыс екен!н Казакстан совет жазушылары Одарынын, басшылары да, аударушылар да бш п койсын! Жамбыл шырармаларын аудару жумысын к а с т етудщ айласы деп тусшетш думше эдебиетнплер аулак журсш. Аударуды — творчество деп карайтын, керкем здеби- ети кад1рлейтш, казактын. мэдениет1 мен эдебиетш жак- сы TyciHeTiH, opi мэдениегп, api талантты акындар рана Жамбыл шырармаларьш аудара алады. Сондай аударма- шылар кадрын жасактауды журтшылык, Казакстан со­ вет! жазушыларынын Одарынан кутш отыр. 29 февраль, 1940.

сЭДЕБИЕТ ЖЭНЕ ИСКУССТВО» ЖУРНАЛЫНЫН, 1948 ЖЫЛРЫ ПОЭЗИЯСЫ ТУРАЛЫ «Эдебиет жэне искусство» журнал ыиык 1948 жылры 12 санында 40 автордын 98 елеш басылган. Авторлардын ш ш де Рали Орманов, Тайыр Жароков, Калижан Бекхо- жин, Дихан Эбшев, Айманкул сыякты белг1л1 акындар- меи катар тудрыш козге тускен талантты жастар да бар. Ж урналга колхоз акындары мен жыраулар аз катыс- кан: Омар Шипин, Саядш Кер1мбеков, Айманкул, Иман- жан Ж ылкайдаровтардьщ тана б1рен-саран елевдер1 ба- сылуы ж еткш каз. Ж алпы колхоз акындары журналдан да, жазушылар уйымынан да сокры жылдары аулактап Kerri. Оран exi себеп бар: б1р1нш1ден халык акындарынык б1ркатары бупнг! куннщ тьлегше сай елендер беру дэ- режесшен артта калып койды; екшшщен — колхоз акын- дарыныц творчествосымен шурылданып отырган адам жазушылар Одарында жок деуге болады. К К (б )П Орталык Комитетшщ ©ткен жылры каулысы- на жауап беру жолында акындарымыздыц 6ipa3 талпын- раны байкалады. Ж урналга басылган елендердщ кепнл- Л1г1 социалист1к ©М1р1м1зд1н эр саласын жырлауга арнал- ган. ©неркэсш пен ауыл шаруашылырыньщ такырыптарьи едэуф орын алран. BipaK, жалпы алранда, 1948 жылры оригиналдык поэ- зиямыздыц табысы ©те аз екеш кезге туседь Ж урналга басылган ©лендердщ ш ш де поэзияныц 6ip адым алга баскандырын керсететш ©лендер ©те аз. Ж ыл бойына ен болмаса 6ip поэманык журнал бетшде K©piH6eyi ренж|‘р- Л1К жай. Ж урналга акындарымыздын катысуы да, поэ- 181

зияга журналдан бер1лген орын да ете ж еткш каз. Жур­ нал кызметкерлер! елецдерд! басканда поэзиямыздыц есуше дем беру максатын ойламаган сыякты. ©ленд! тал- дап басу, акындарра ули беру, сейтш, есуге кызыктыру HueTi журнал кызметкерлерш жетектемеген. Сонын сал- дарынан жаксы елендермен катар ете нашар елендер де басыла берген. Журнал редакторы Ради Орманов жолдас поэзиярэ катты талап коятын акындарымыздыщ 6ipi бола турса да, кещлшектж жасау дегеннен де арылмаран. Эйт- песе, Дихан Эбшевтщ «Касым» деген, «Кырман басын- да», «Кузи кеш» деген e.neimepi, Бекхожиннщ «Сталин­ град басталды» деген e.aeni, Борамбаевтын жэне б1ркатар жастардыц нашар елендер! журналга басылмаган болар едг (Булардын кейб!реулер!не кеннпрек токтаймыз). Журнал редакциясынын поэзиямызды ecipy максатын- да жасалран жылдык, айлык тынрылыкты жоспарлары жок. ¥йымдастыру мэселеа' дегенге редакция кеш'л бел- мей келед!. Редколлегиянын мэжшстер! етк!з!лмейд!. Ре­ дакция мацында топтаскан акындар актив! жок- Акын авторлары мен журнал кызметкерлер! талкылар 0TKi3in турмайды. Поэзиямыздыц эрб!р табысына кулшына куа- нып, KeMicTiriH аяусыз эшкерелеп отыру деген журналда да, жазушылар уйымында да дардыра айналмаран. Акын- дарымыздыц журнал бетшде nixip алысуы, айтысуы де­ ген атымен жок- Журнал кызметкерлер! тек колдарына тускенд! канагат етш, соларды шала-шарпы сурыптап басуды Рана б ш п келед!. Ел!м!здщ OMipinne болып жата- тын тарихи жардайлар тешрепне акындар aKTiiBiHin на- зарын ылрый аударып, coFan уйымдастырып, басшылык етш отыру жумысын поэзия секциясы да, журнал редак- циясы да аткара алмай келед)'. Поэзиядары жацалыкты сезу, жаксылыкты багалау, солардын тен!рег!ые п!к!р уйымдастыру, ceflTin поэзиянын ecyiHe жардай жасау жары мунда жеткшкс!з. К К (б)П Орталык Комитетппн каулысында б!зд!ц поэзиямыздыц алдына накты, айкын мшдеттер койылды. BipaK, журналда да, жазушылар уйы­ мында да ол мшдеттер тешрегшде кызу жумыстар журп- з!лген жок. «Каулыны окыдыкдар, баяндаманы сстдан- дер, ещи жазындар» деген сезбен рана тынып келед!. Алра койылган мшдегп орындау жолында творчестволык mi- rep уйымдастыру жары б)'зде жетк!л1'кс!з. Осынын сал- дарынан акындарымыздын б!ркатары кездейсок елендер жазумен келед!. ©ткен жылы б!ркатар акындарымыз 182

(Орманов, Эбьпев, Бекхожин тары баскалар) творчество- лык командировкалар алып, елге, ешйрюке де барьип кайтты. BipaK солардын 03i командировканы актарлык- тай ецбектерд1 эл1 бере алран жок- Ж урналдын 6ip мш- дет1 совет поэзиясыньщ, классикалык поэзиянын улплерш басып отыру ед1. Бул — б1ршцпден поэзиямыздын ecyiHe жэрдемдессе, екшциден окушыларымызра рухани азык болар едь Ж урнал 1948 жылы оны icTereH жок. Ж урнал поэзиямыздын идея-керкемдж жэрын ecipy- мен катар тур жаеын байытура да басшылык ету1 керек. 1948 жылы басылран олендер Ko6i 6ip сарындас, тур жа- рынан кедей, 6ipiH-6ipi кайталау кеп. Енд1 журналра басылран кейб1р елендердщ идеялык- керкемд!к дэрежесше токталып керей1к. Дихан Эбшев ертеден жазып келе жаткан, ecyiHe уа- кыты ж еткШ кп болран акын. Ж урналдын 1-санында Эб1левт1н «Касым» деген у зак елен1 басылды. Автор муны «поэма» деп атауы д а мумкш. Б 1здщше бул поэма емес, елен. Осы узак еленге аркау боларлыктай, окушыны жа- лыктырмастай сюжет линиясы, немесе уакыйра шиелен1с1 жок. Ал, сю жетаз у зак лирика болуы ymiH онда ой мен п ш р мол болуы керек едй Акын озпп'н тык ойы мен niKi- piH акындык сез!мге белеп, поэзиялык т1лмен айтуы керек ед1. Бул касиеттер1 жэне жок. Сонда бул не бол­ таны? Марнасыз сылдыр сез болраны. «Жас Касым сапырушы ед хааретждей Тастарды кемердег1 толкын шайран...» дейд1. Мунда не магна бар? K aciperri таска тенеуде еш логика жок. Тастарды сапырмайды. «Адамдай шошынрандай кезш баскан (?!) Кунд1 куле каратпай тут1нд1 аспан, Ок соккыдан болдырран жел ckeftin (?) Айнымайды калыпты есуастан» (?!) Кез1н баскан кун бе, аспан ба? Д элдж жок. Мыйра конбайтын тенеу. Ж ел ciaeflreni калай? Ж ел мен есуас- тын арасында кандай туыстык бар? «Жан болран ба жалранда жаннан тускен, Ж ан деген1н сез бе, ар болса устем». «CoFbic деген ойыншык емес,— майдан, Ел кешкенде тегшген емес айран» (?1).

«Отан деген жалгыз сез солдат жаны, Я отау, я сол ушш оталганы (?!) Мен тупл мектептеп балага аян, Ж асаган б!зд1ц жещс Отандагы»... «Тускен устем», «майдан — айран», «оталганы-—отан­ дагы» деген уйкас сездер ушш ой мен п т р д й акындык логиканы, изгнаны курбан етш, адам тусшбейтш кокыс- ты журтшылыкка усыну акындык касиет емес! 0б1лев жолдас e.aeiui кандай шабытта отырып жаза- тыны тусш жаз! 20 жылдык тэжрибеа бар акыннан мун- дай сездер есту1М13 куанарлык жэйт емес! Эбкпев жолдас­ тын журналга басылган баска елендер1 де жаиагынык агайыны екенш айтпай тануга болады. «Кырман басын- да» деген елецшде акын Эб1лев былай дейдк «Кеше жаумен айкаста солдатка нэр Болган дэн. Бойга куат, eMipre эл; Ж ан сейлейтш сездерш дэн де сейлеп (?!) Туды заман астыкпен ел нурланар... (?!) Ж ел гулейд1 мезплш дэн тапкандай (?!) Ел гулейд! жулдызга ен таккандай (?!) Мен гулеймш елешм шыннан шуйш Дуниеш 6ip ез1м дулаткандай... (?1) Б^здш дала дэнд1 де, сэщи дала, Жерше айта барсын кайткан тырна(?!) Кыймаса кыстай салсын кырман басын, Алгысын айтып б!здщ заманага(?!)» Акыннык астык даласын жырлагысы келген т1'леН жаксы-ак. BipaK жаксы тшекп жаман поэзия куртып жк берген. Астык халыктьвд азыгы. Эб!лев жолдастык да азыгы. Ал, 6ipaK сол астыктын эр деш адамша (айталык 0б1лев жолдастын езшше) сейлеп тур дегенге илануга бола ма? «Жел мезплш дэл тапты», «ел жулдызга ен такты», «тырна б1здщ заманга алгыс айтсын» деген де- peKi угымдар акынныц ойына кайдан тускеш тангалар- лык. Осы да акындык фантазия ма? 0рине, 0 б1лев жолдастын журналга бастырган елен* дершщ 6api де дэл жогарыдагыдай дей алмаймыз. Жап- жаксы шумактары д а бар. Дегенмен элпдей ерескел елен- дер! бар акынныц шыгармалары жаксы атакка не бола алмак емес. 0бшев жолдас поэзияга адал карап, адал енбек eryj керек. Ойлануы, ecyi керек. 184

Акын Калижан Бекхожин жолдастыц шырармаларын- да идея жарынан _да, керкемдж жарынан да толып жат- кан кем иплистер бар екеш соцры жылдары ж м айтылып келедк B ipas бул жолдас ол сындардан дурыс кортынды шырара алмай келе жатканы ani де байкалады. Журнал- дын 2-санында Бекхожин жолдастыц «Сталинград бас- талды» деген елец! жарияланды. Бул Сталинград туралы поэманыц басталуы, 6ipaK басталуы аяксыз тасталуына шыккан шырарма. Бекхожин жолдас ecin келе жаткан акындарымыздыц ш ш д е п 6ip кернект1С1 деуге болады, ейткеш акынныц поэзиясынан езшдис бетш байкаура бо­ лады, поэзияда жацалык !здеуге тырпсады. Осы журнал- Fa басылран елендершде де Бекхожин жолдастыц акын- дык ун! ез1нше ест1ледь «Сталинград басталды» ныц 6ip- катар жер! жап-жаксы. Амал не, сол лсаксылыгынан акын айрылып кала беред1. Бул акынныц салактыры рана емес. Поэзиядары салактык акындык касиет емес. Бекхожин поэзиясында ecKi урым басым. Ecki нусканы жамап-жас- каумен жаца поэзия жасалмайды. Акын эр заманныц ез тш м ен, ез урымымен жырлауы керек, сол заманра лай- ыкты адам образдарын да, сез образдарьм да жасауы шарт. «Дуние отка тускен коррасындай Лапылы турран ед1 6ip басылмай; Ж умыр жер ерт imiHfle шыжылдады Уйтшген ошактагы кой басындай (?!). Коррасын отка тускенде лапылдамайды. Жерд1 уйт1лген кой басына тецеу кай жарынан алганда да хата, epci. «Элемге азаттыктыц туын алып Ж енелд1 зор дауысы тауды жарып (?!) Келд1 сез кек толкындай куатты алып, Келгендей сансыв полк кол аттанып, Кетерд1 басын жердей жауынгерлер (?!) Сол сезд!к айбатына куаттанып...» «Дауысы тауды жарып,» деген жасалынды сез. Ж аца сез, жаца сейлем ж асаганда ол мыйга конатындай, eMip суре алатындай болуы керек. «Квтерд! басын жерден жауын­ герлер» деген жолдары niKip дурыс емес: жауынгерлер жер бауырлап жатып алган жок-ты, арпалысып сорысып журген.

«Жаудырды жау басына ел кайарын Отындай FapacarrHH дуршдеген». Отан сорысын жырлау ушш «Рарасаттыц» кажет! жок. Бекхожин жолдастыц екшпп 6ip келемд1 елен1 «¥лы тау». Бул елен. композиция жарынан шыгынкырамаган, шубалаццы. Екшинден — акын Байрон заманыныц cepi ацындарынша шарыцтаймын деп, айтам дегенin шашып алран. Дегенмен поэзиялык т ш жаман емес. Bipa3 су- рыптаса акын шырармаларыныц актив балансына косы- латын елец. «Бесжте малдыц yHi оны ояткан, Малы жок, басканшн, 6ipaK, баккан, Бабасы малсыв еткен, мал дегенде Kypcimn кершде де аунап жаткан... Каз1рде тусекецшц бакканы мал, 0 з малы езегшдей колхоз малы...» Осы алты жол елецшк iuii толып кеткен «мал». Неткен байлык! «Мал» деген сез жет1 рет кайталануы — акьш- ныц сез унемдемейтшш, елецге салак карайтынын кер- сетедк «Малы жок, басканшн, 6ipaK, баккан» деген жол cipecin тур; «6ipaK» деген сез орынсыз-ак кыстырылган. «Бабасы малсыз еткен, мал дегенде KypciHin кершде де аунап жаткан» деген api елец емес, api осы KyHri акын- ныц айтатын ce3i емес. Ж урналда Рали Орманов жолдастыц «Бетпак дала дастаны», «Жер уйык», «Днепр оты» деген елецдер1 ба- сылды. Рали тшге бай, елец техникасына шебер, ой мен сез!1мд! epin кел-Kipin, акын тиймен айта бшетш акын. Му- ныц бул касиеттер1 журналга басылган елецдершде де бар. Бул елендер1 идея-керкемдж жагынан жаксы елен- дер катарына косылура тшс, 6ipan 6ipa3 сурыптауды т!- лейд!. «Кушарын жайып замана Кул1мдеп сорэн тенгендей,— Кулазып еткен кец дала Куанып жатыр кеудемдей» деген жаксы куплеттер «Бетпак дала дастанында» кеп кездесед!. Сонымен катар: 186

«Эйгш , Бетпак енбекке Алшы деп окай кенген жок Расырлар бойы, элбетте, Камшы жеп ондай керген жок» деген сыякты нашар куплеттердщ енш KeTyi Ради акын- Fa мш. Мундай кем ш ш ктер «Днепр отында» да бар. Немесе: «ToFbiTTbB жауды Днепр Толкынын катты камшылап (?) Уксады кезге кейде 6ip Ашулы жасы тамшылап (?!)». «Жанары кундей жалтылдап, Карады тары Днепр, Ж арадан калмай жалрыз дак, Ж асарып шыккан тулек 6ip». Толкынга камшынын Keperi жок- «Уксады кезге кей­ де 6ip» деген жолдыч сездер1 дурыс каланбай, уйкас yuiiH малтыккан. EKiHuii куплетте езещй тулекке тенеуде кый- сын жок- Рали жолдастын булай салак болуына да кый- сын жок. Акын Тайыр Ж ароков жолдастын журналга жыл бой- ында бастырраны шатыи рана уш елец: «Ак макта», «Ильич шамы», «Тем1ртау». Yuieyi де 6ip дэрежедеп елендер. «Ак мамык далам да ескен мактам кандай, Аймарым а к кумюпен капталгандай, Мамыктай макта терген Макпал женгей, Гул аткан енбепне мактанрандай». Будан api: «акталрандай, актаррандай, шаттанрандай» болып кете бередь Ойра курылран, сезгмге курылран елен­ дер болушы ед1. Мынау тек уйкаска рана курылран екен. Тайыр бул еленде терен уйкастарды (глубокие рифмы деген магнада) тапкан да, терен ой, етк!р сезвм таба алма- ран. Поэзия булай жасалмайды. «бленд! ofiFa куру» деген сезге токтала кегейгк. Б1з- Д1Н кейб1р акындарымыз поэзиясын прозара соктырып алса, «мынауында от жок екен десен»,— таласа туседь 187

«Жок, бул ойрэ курылран» дейдь Сол «ойга куратын» акынныц 6ipi Сарынрали Сеитов жолдастын «Ойлы вле­ кшей» уз!вд1 келпрейш: «Жастык деген адамнын курес, бары. Кымбат ол: eMip керш, журек каны. Бнгемш коммунизм тусы болар Дуниенщ толыксыран ж1г1т шары». (журналдык 10-санында). MiHe, «Ой толы» елещйц сыйкы. ©ленде ой мен сез!м, акындык Т1Л б1рдей келу1 керек; 6ipeyi жок болса, ол елец жарымжан. Ал б1здщ кейб1р акындарымыз осы уш касиеттен тугел безin, саудыраган сездерд1 жшке Ti3in журген болса,— 03in-03i алдагандыры деп б1лу керек. Журналра басылган баска елецдердщ бэрше б1рдей токтап жатпаймыз. Эйтсе де rayip.nepin этап кетей1к. Олар: Айманкулдщ «Жер», «Ана элдш», Ж акан Сыздыков- тык «Сенщ уйщ» деген!, Сеитовтын «Архитекторы», «Н. Bniri», Мукышевт!ц e.neimepi, Уябаевтын елендерк Д ь нисламовтыц «Тракторшы кызы», Кабдоловтык «Ед!л!>. Булардын барлыры да бiрке.г1к i Tayip елецдер. BipaK, бу- дан, бул жолдастардыц елецдершде мш жок деген кор- тынды шыкпаура THic. Жорарыда сыналган баска акын- дардыц елецдерше тэн кемшшктердщ б1разы буларда да бар. Корыта айтарымыз: «Эдебиет жане искусство»-жур- налыныц 1948 жылры сандарында басылран поэзиянын идеялык-керкемдш дарежес1 эл1 де темен. Партиямыздыц алдымызра койып отырран талаптарына, совет окушысы- ныц рухани талабына жауап беру жолында акындарымыз еткен жылы ж етк ш к п жумылмаган сыякты: журналдагы материалдар соны керсетед1. Онык уст1не журнал Keft6ip жем1ст1 акьгадарымыздан кол узген; еткен жылы жаксы елекдер жазып, кунды жыйнак 6epin отырран Сырбай Мэуленов сыякты акындардыц б(рде 6ip елен1 журналра басылмауы дурыс емес. ЕндМ и гш к п 1949 жылдан кутем1з. 12-11.1949

ПОЭЗИЯДАРЫ ЖАНА ТОЛК.ЫН Ж акында баспадан шыккан «Жастар даусы» атты жыйнактан б1здщ поэзиямызга жана 6ip таскын келш куйып жатканын байкаймыз. Жыйнакка катыскан 46 ав- тордын к еп ш ш п сон,ры жылдары шыккан ж ас акындар. Булардыц алрашкы шырармаларын сурыптап, жыйнак eTin шырару и г ш к п ic болран. Ж ыйнакка енген шырармалардыц барльшы да социа­ л и с т 0MipiMi3fli« такырыптарына жазылран. Советтж патриотизм, Ленин партиясын сую идеясы —жыйнак- тын идеялык аркауы. Жастарьшыздын шырармаларына жары к нур куйьип, кулшынтып отырран улы куш — социа­ л и с т Отанымыз, Ленин партиясы екенш осы жыйнактан да толык коруге болады. «вкнрдщ тулымынан жабыса устап, к Дуниеге келгешмде жайып кушак, Деп efli маран анам: «Бабан — Ленин», KeTin ед сонда-ак Ленин экеме усап,— деген касиетт! сез!м Тэкен Эл1мкуловтын елещне терец марна бередк «Армансыз жан керге енсе Heci кыйын? — Енд! келсец кел,— дер ем,— катер-куйын, ©з партиям бар жерде оле алмаймын, Калды езще онаша карацры уйщ»,— дегенд1 акын Хамит Ерралиев теб!рене айтады. Акында- рымыздыц мундай елендер1 буралкы космополиттерге, отансыз, ел а з ебелектерге карсы атылран ок. 189

Жыйнакка енген шырармалардьщ ен шоктыгы деп Кайнекей Ж а рмарамбетовтык елендер1 мен Хамит EpFa- лиевтщ поэмасын айтура болады. К,. Жармарамбетовтын «Эке мен бала», «Ана мен бала», «Ер журеп», «Солдат сарынышы», «Домбыра», «Жолаушы» деген елендер! иде- ялык-керкемдж жарынан казак, совет поэзиясынын ен кунды корына косылатын елендер. X, Ерралиевтщ «Эке сыры» поэмасы б1здщ бул кунге дейшп поэмаларымыз- дыц ен тандаулыларынын 6ipi деуге болады. Булардан сонры жаксы шырармалар деп мыналарды этау керек: Сеитовтьщ «Архитектор», «Пеш жанында», Э.>нмкуловтын «©Mip enereci», «Кекше тауы», Жансаева- ньщ «Досыма», «Сарат», ¥ябаевтын елендерр Шамкенов- тын «Кос булак»; Кабдоловтьщ «Едм»; Эл1мбаевтьщ «Тутш», «Cyfiiui бебектЬ, «Кос озен», «Сурет»; Скаков- тьщ «Солдат сез1»; Нурбековтын «Койшы», «Акборан»; Жабаевтын «Саша бала», «Анкет», «Кунделж»; 6м1рбе- ковтыи «Колхозда болды улкен той»; Сокпакбаевтын «©лендм», «Жещс солдаты» деген ел'ендерь Бул аталнан елендер ндея-керкемдж жарынан б1ркел- Ki жаксы шыккан елендер. Бул елендерден мазмун мен турдщ, ой мен ce3iMHin дурыс кабыскандырын керем!з. Акындык cepnini, пафосы, айкын идеясы бар; ен мэндга— орыисыз аулак Ылтемей, ем1рдщ ез ш ш де болып, ем!р поэзиясын сурыптап ала б1луге кумартушылык бар. Жас акындарымыз ез поэзияларына керект1 нэрд1 Отан соры- сындары жещс1м1зден, с о ц и а л и с т енд1р1ам1зден, колхоз- ды ауылымыздан, теменп-жогары дэрежел1 мектептерь м1зден 1здейдк Бул поэзиямыздьщ ем ipлi болуына бастай- тын жардай. Майра Ж ансаева езш щ «Досыма» деген еленшде май- дандары жарынын жауды жецш кайтуын тшейдк Бул совет семьясы мен когамдык e.MipiMi3flin уштасып жатка- нын бейнелейдь Музафар Эл1мбаев «Кос езен» атты еленшде улы орыс халкы мен казак, халкынын тардыры 6ip арнага куйып, уласып жаткандырын шебер суреттейд1. Ж аппар 0м1рбеков жолдас «Колхозда болды улкен той» деген еленшде осы куип С о ц и ал и ст Енбек Epinin ецбек бэйгесшде озып шьикдандыгын жыр етедй Мунда ол елецше шебер сюжет тауып, окушыны езiне тарта бше- Hi де, кенет кьпт корытынды жасап, баллада туршде ше­ бер туйin тастайды. Бул 6i3flin жас акындарымыздыи по­ 190

эзия мэдениетше кетерш п келе жатканын сыйпаттайды. Ж ыйнакка еиген шырармалардьщ. Kefi6ip кемшшкте- piH де керсете кетешк. Акын екалдымен такырып табады. Сол такырыпка оныц м езгш мен жагдайына сай келетш т ш болуы керек. Тенеу, эпитет дегендер! де сол такыры- бына сай келу1 керек. ёйтпеген кунде маэмун мен тур ара- сында кайшылык туады, акын шыгармасы. сэтаздж ке ушырайды. «Bip алып М акаровтык комбайны» Кожасы кеч сарайдыч KOMip nipi (?l) Ауызы куд1ретт1 (?) кандай ipi, >Кетпейд1 бейнелеуге акы н т ш » . (Максут Байсеитов, «Макаровтыч комбайны»). «Оберлеп атып келед1 Т у н д тн (?) турген жазры тан; )Ki6ei< KHin, торкага Беленш тагы айналам» (К- ¥ябаев, «Шыгыс шынында»). «Сыдырып сордык сауырын, Суырып, екпе-бауырын (?) Тракторист Эсен жур, «Сом б1пек, сокта жауырын» (К. Жармагамбегов, «Кул1мдейд1 бауырым). Бул шумак- тардагы «nip, тундж, ж1бек, торка, екпе-бауыр» деген создер алган такырыптыч бойына с1кбейт!н, сырттан келin д е р е т жабыскан создер. Мундайдан аулак болу керек. Шыгарма жогары идеялы болу yujiH керкемджпен уш- тасып жату кажет, ©лен куши болуы шарт. Ол yuiin ыр- FaK, уйкас дегендерд1 мыктап сактау керек. Бул жагына келгенде жыйнактагы влендерд!к б1ркатары аксап жатыр. «...Адамнык талабынан ем!р1 кыска, Кошпес ©Mip калдырмасам мен 6ip нуска» (Т. Эл1мкулов, «Кара тау»). «KopiKTi етш ж а й н а т ы п , Qcipce ceni жер анан, Саркылмас бойра куш 6epin, ©cipfli Meni ел анам» 191

(Ж . ToFaiuee, «Кызралдак»). «Анан, анам» деген уйкас- пен 6ip шумак елещи шыгарып саЛуга болмайды. Элде- кашан тозыгы жеткен онай уйкастарга да yiiip бола бер- меу керек. Уйкастын озш жанадан табуга тырыспайынша болмайды. Акыннын айткан niKipi кыйсынды болуга THic. Кур лакпа m’Kip магнасыздыкна соради. «Отаным, ycTiaaeri ушып журген ¥я боп кусыады да жылытайын (?!) Баскара ренжш, саран удай кулген Элемнщ айналсамшы кун мен айын (?!) Аманжол Шамкенов жолдастын, «Отан» деген олецшде кездескен мундай шумак пшрд1 дэл берудеп олактыкты байкатады. Шын акындык шабыттан туран еленде ой мен ce3iM, пафос уштасып жатады да, поэзиялык тамаша тур таба- ды. Булардык 6ipi болмаран жерде ол ©лен окушыны тарта алмайды. Б!здщ кейб!р акындарымыз ездерппн от- сыз, жшерЫз олендерш «Бул ойга курылган» немесе «по- эзияны прозага жакындату керек» деген ж алFan «теория- лармен» буркепш келедь Муньщ аягын поэзиядан аулак кетш, кара сезд1 шала-шарпы уйкастырып, журтшылыкка усынуга апарып согады. Ж астар мундайдан аулак болу- лары керек. Жыйнакка казакстандык орыс жас акындарьинык да елецдер1 енген. Булардык елешнен байкалатын 6ip каси- ет — такырып талдап алу жвшнен шеберлш байкалады жэне ©лещи сюжетке куру жешнде де жет1сти<тер1 бар. Ж ас акындар Дмитрий Рябуханык, Роман Трофим.овтын, Александр Тютиковтык елендер1 бул жыйнактан кунды орын алды деуге болады. Каулап ocin келе жаткан талантты жастардык твор- чествосы алдагы уакытта ©се тусетшдкше, олардык ара- сынан дарынды акындар шыратындырына, сейтш, б1здщ поэзиямыздьвд кайраткерлер1 катары кун санап кебейе беретшше ceniM зор. Ж ыйнак осындай толкыннык, жана толкыннык айгары. 1949. 192

АКЫН ИСА БАИЗАК.ОВ т Букы к азак халкына данкы кед жайылран, желд1рме- летш кеткенде елецшц вткел бермес жуйр1г1 аталран Иса Байзаков 1900 жылы, каз:рп Павлодар облысы EpTic ау- даны «Улгш» ауыл советшде туран. Исанын экеЫ Байзак 9Mip боны бай ecirnm e жалшылыхта журген Kiel. Иса ана- сынан жастай жепм калады. Иса ею агайынды. Исанын акасы Муса колхоз курылысына белсене атсалысып, сол У лгш ауыл совет1ндег1 «Улг1л1» колхозын оз колынан у й - ' ымдастырран. Ол Kici 1933 жылы кайтыс болады. Исанын 03i, арасы, экес1 1916 жылра дейш к азак байлары мен орыс кулактарынын шеб1н шауып, малый барады. 1916 жылы Исанын ащы олендерше ерег1скен сол ман­ ный болысы, байлары олардын ушеуш де приемра ш п , С1б1рдег1 Анжерка деген жерге шахтара айдап ж;беред1. Иса сонда журш, шахта астында ауыр азап шеккен epiKci3 шерл1 адамдардын мукын шерт1п, кещлш котере- т1н жыршысы болып алады. Исаны ен алгаш акындыкка баулыган, домбыра уй- реткен ауыл арасында акын аталып журген нагашы атасы Рахмет деген Kici деседй Бойында дарыны бар талапты жас койшы ауыл ара­ сында, ойын-тойларда суырылып елен айтып, енер суйг1ш енбекнп кауымнын коз1не каршадай кун1нен тусе баста- ган ед1. Иса сыякты дарынды койшылардын багына бук1л ен- бекш1 халыктарра бакыт пен бостандык алып келген Со­ вет ук1мет1 орнады. ¥лы Ленин жэне коммуниста партия- мыз енбекнп халкымыздын барлык рухани куатынын кайнэр кездерш ашты. 0з1н туран халкыныц, бук!л енбек- —Касым Аманжолов 1S3

mi халыктардын. бакыты мен бостандыгына суйсшш, рух- танеан койшы Иса елшщ ардакты акындарынын.’ 6ipi болып, арманына жегп. ©зш мундай дэрежеге кетерген совет YKiMeTi екенш, Ленин партиясы екенш, улы орыс халкыныц туыскандык. кемеп екенш Иса акын eMip бойы- на кулшына жырлап erri. Социалиста Отанынын адал патриоты болып келдц эдебиет1м1здщ тарихында солай болып калады да. «Жуз жыл влмей журер ем, Мунан да квпт1 б!лер ем, Дуниенщ торт бурышы Октябрей тойлатан, Ецбектен ецбек кайнаган Тамашаныц талайын 0лмей жасап керер ем»,— дейд1 Иса «Улы Октябрь» деген елецшде. Бул социалис- т1к Отанымыздыц Иса сыякты бел баласыныц айтатын C63i. Улы Октябрь социалиста революциясы OFaH кажымас канат б т р д к Ол сонау Анжерка шахтасынын тукшршен бастап ушып, советтш казак республикасынын кайнаган OMipiHe кулшына араласты. Павлодар, Семей, Орынбор, - Кызылорда, Алматы калаларында Иса 03iHi« акындык дарынын шарай топтыц алдына сала бастады. Казак хал- кынык сол кездеп кернекп акын жазушыларымен таны- сып, импровизатор акындарымен айтысып, ез куатын таныта бастады. Ол сол кездершщ езшде Кудайберген, Култума сыякты He6ip акындармен айтысып, жецш шы- гып отырган. Революциялык мерекелерде, не 6ip жыйын тойларда суырылып топтан шырып, халкы алдында ша- быттана сайрап, журтшылыктыц тшектерше елецмен жауап 6epin, халкымыздыц ец дарынды импровизаторы деген атакка ие болтан. Иса 1925—30 жылдар арасында казактын тундыш театрыныц apraci болып, казактыц советтш искусствосы- ныц Heri3iH каласушылардыц 6ipi болды. Ол кездеп ас- кан эшш Эм1ре Кашаубаев, осы кунп даккты артис-repi- м1з Калибек Куанышбаев, Курманбек Жандарбеков, Елубай 0м1рзаков, Канабек Байсеитов, Серке Кожамку- лов, Капан Бадыровтармен 6ipre Иса тунгыш улттык театрымыздыц сахнасыныц керк1 болгандыгы б1здерге мэл1м. Исанын желд1рмелерш, театрра жыйылган журт- 194

l шылык,тын тмек-талацтары бойынша колма-кол шырэ- рып айтатын олендерш естуге ол кездеп ецбекнп журт- ш ылырымыз канш ама кумар болранын Исанын замандастары умытпак емес. Алашорданын ултшыл, Kepi тартпа акынсымактары зарлап жаткан кездершде Исанын, алрыр, жаркын жыр- лары ецбекий халкынын алдында санкылдады. Ол казак- тыц советик эдебиетшц тунгыш кайраткерлершщ ката- рында болып, советик патриотизмд1 мактан ете жыр- лаумен болды. Онын данкы буюл Казакстанга тарады. Исанын ен кад1р тутканы, ен cyficiHin жырлараны улы KeceMiMi3 Ленин болды, онын м эцгш к ici мен жольи болды. «Ленин елдк ninipi онын елген жок, Ленин елдп жолын ешюм женген жок Ленин буюл коммунистер журеп, Ж урек оны елд1деп те сенген жок». Исанын осы елею 1924 жылдын январында жазылран едн Данышпан KeceMiMia Лениншц 03i елее де ici олмей- TiHiH, онын улы туы мэнг1 жене 6epeTiHiH, Ленин буюл коммунистердш журеп екенш, ол журек соруын токтат- пайтынын акын Иса сергек акылмен тус1не бшедй Отанды, партийны ш еказ суйген акын журег1 каршы- гадай caMFan, кокке котерыдь Келер заман кумбездерше де коз тастады. ©3i жасап отырран дэу1рдщ куанышы мен игш гш е кумарта кушак жайды. Нерурлым енерлц нерур- лым бш мд! болып, бойындары бар куатын жарыкка шыгарура умтылды. 0 3 i куанып кабыл алкан, 63i cyftci- Hin жырлаган туран ел!, ту устаран жершде Иса б ш м алды. Рабфакта окып, эдебиет пен искусство OMipine бел- сене араласа отырып ocTi. Сонын аркасында ол Пушкин, Лермонтов, Толстой, Горький, Абай сыякты алыптардын ецбектер1мен танысып, солардан уйрешп отырды. Соци­ а л и с т к азак республикасынын OMipme кызыга карап, Казакстанныц талай жерлерш ерюн аралап, халкынын OMipi мен en6erin сол халыктын карсы алдында отырып жыр етп. С о ц и а л и с т OMipiMi3AiH кай дэу!р1нде болма- сын и гш к п icTepiMi3re Иса ат салыспай калган емес. Ол бесжылдыктардыц Kyfli мен сырын кулшына жырлап кел- се, ¥лы Отан сорысы жылдарында да ел арасында болып, халкымызды жещеке шакырып, сан жырлады. 0 3 i сенш жырлаган улы жеюстер!м1зд1 ез коз1мен Kopin Keiri. Иса 1946 жылдын кузшде кайтыс болганда партиямыз бен 3* 195 *

YKiMeTiMi3, халкымыз оны аса кад1рлеп женелтп. Уюмет!- Mi3 онык енбектерш жогары багалап, 1939 жылдын езш- де, казак жазушыларынык алрашкы тобы.чен 6ipre «Ен- бек кызыл туы» орденшен наградтады. Исанык влекдер1 мен поэмалары ылрый жарыкка шыгарылып, халкымызра таратылып отырды. Онык енбектер1 cokfh терт жылдын Ш нде мол тиражбен, жаксы оформлениемен ек1 рет ба- сылралы отыр. Бугшп куш Иса акынньщ 50 жаска тол- ранын ерекше еске xycipin отырсак, бул да ук1мет1м1з бен партиямыздын, халкымыздыц Иса акынды жогары бага- лап, кад1р тутып отырганынын айрагы. Иса езшщ соцы-нла мол енбек калдыр'ган улкен акын. Ол б1здщ эдебиет1м1зге алты-жетл ipi дастан 6epin кетт1. Олары: «Курала» сулу», «Алтай аясында», «Он 6ip кун, он 6ip тун», «Кавказ», «Акбепе», «¥лы курылыс». Б1р по- эмасын 6iTipin улг1ре алмай Kerri. Онысы 1916 жыл уа- кыйрасына арналран «Кырмызы Жанай». Булардан баска Иса жуздеген елендер берд1. Иса елендер1 эл1 де Teric жыйналып болтан жок, онын ел арасына тарап, халыкка cinicin кеткен елендер1 кеп. Иса е з oM ipiiue социалист1к ем1р1м1зд1к y r im ici болган акын. Сондыктан да Иса елендер1 жаркын, саяси лирика. Ол езш щ саяси лирикасын халкына тарату жолында та- маша 6ip эд1с колданды. Ол ез поэмасын музыкага белей 61лд1; б!рнеше тамаша «желд1рмелер» шырарран компози­ тор-мелодист болды; Иса «желд1рмелер1» бук1л халкы- мызра жете тараган, музыка мэдениет!м1зге косылган кун- ды шыгармалар. Иса api энш1, эр! артист. Ол сол енер- лер1н1н кайсысын болса да кур эуесген1п тапкан жок, халкына бар куатымен кызмет ету уш:н тапты дй, енер- лер1н epicTeTin, ecipin отырды. Bipneme енердщ басын косып, топка енген дарын neci бук1л халкына ете эйпл1, ете кадырлы болды. Исанын саяси лирикасы мына такырыптардан курала- ды: Ленин жзне партия туралы жырлар, октябрь рево- люциясы, б1здщ енбек, шаттанран Алатау, Турксиб, Кы­ зыл Армия, онын техникасы, Алтай жырларьи, Караганды, Балкаш жырлары, жастар, пионерлер, колхозды ауыл, Май мерекеа, кыскасы букш социалист1к ем1р1м1зд1н эр алуан такырыбы Иса поэзиясынан мол орын алган. Эрине, Иса лирикаларынын керкемдш жагында кем- ш1л1ктер жок емес. Б1рак идеясы жагынан жаркын, екпш- д1 саяси лирикасымен жаксы агитатор бола б1лгенд1г1 * 196

даусыз. Казактык академиялык драма театрынын сахна- сынан бастап, колхоз сахнасына дейш, халык iuiiHfleri той-думанга дейш араласкан Иса социализм курушылар- дыц кажырлы енбегш, иг!л!кт1 OMipiH кулшына жырлау- мен болды. Иса дастандарынын 6eceyi ел эузындэры аныздар бойынша жазылран дастандар. Тек «Он 6ip кун, он 6ip тун», «Улы купылыс» поэмалары 6yriHri OMipiMi3.iiH та- Кырыбынан. Эрине Иса акыннан 6yriHri куннщ та- кырыбына жазылран дастандарды квб1рек кутпк. Егер 46 жасынла, талантынын opicTen турран кезшде кайтыс болмаса, Иса ол TtaeriMlaAi де актайтын едк ©MinmiR cohfh кезшде, сыркаттанып жатханыныч ез!нде де. Улы Отан сорысынын такырыбынан «Мэлш бятып» атты дас- тан жазудьщ камында болуы жанагы п!к1р1м1зд1 дэлел- дейд1. Иса халык аузындагы аныздао бойынша бес дастан берд| дедш. Ол дастандарынын кай-кайсысыч болмасын белг!л! идеялык максатпен алып жьюлаган. Ха пыкка зэ- 6ip керсетуил хандарра, баскыншыларра, байларра кар- сы арпалысып откен батырларды, рашыктаоды. акын-эн- шшерд1 кад1'р тута жьтолау аркылы Иса енбекин' халкы- нын тарихына жаксы баралар 6epyai кезлейль «Купалай мен Келлен батыр», «Алтай аясындасы» Бялагазы-Рпке- жан, «Кавказдары» Барыда-Зайла. «Акбепедег1» Акбвпе- Эм1рхан обпаздапын жасаганда Иса эрдайым оларды ха­ лык жарынын ок'Л! етш, олаора карсы куштерд! хан, бай, би. болыстао жарынан алуы таптык, халыктык максат кездегенд1г:нен. «Аруды Акбопедей ел жыплайды. Бес кепе, бес арналы кел жырлайды»... деп келт: «Халыктык касиетш жанмен уккан Бул жыпды мен жыоламай к1м жырлайды? М езплс'з. мерекеа'з откенлепдш Рухы 6i3fli де айт деп сыбырлайды»,— fleyi Иса акыннык саналы максатынан tvfbh яйкыч п ш р . Иса дастандарынын 1шшдеп ен коркем1 «Купалай суду», одан сон «Кавказы», «АкбвпесЬ деуге болады. Бул дастандаоы дурыс басталып, дупыс ещ'стейд! де, ду- рыс аякталады. Бул дастандарында Иса нагыз эпик акын- ша алуан уакыйралардыц арасына ерк|'н енiп кетед! де.

дастанынын желган адастырмай алып шырады. ¥сак-ту- йек жэйггерге кеп бегелмей, кесек уакыйраларды тез утып отырады. Сонын аркасында ез окушысын аумакты уакый- ралармен кызыктырып тартып отырады. Казактын таби- ратын, эдет-Fypnbm, уакыйга орнын жаксы 61лу!н1ц арка­ сында Иса акын еркш маневрлер жасап, мол уакыйралар- ды кубылтып алып нетель «Куралай сулу» поэмасы Монтай бидщ жалгыз бала- сы о л т арманда болуы аркылы басталады. Он ceri3 улы он ceri3 ауыл болган Келден батыр армансыз дегенмен Монтай оны 1з'деп келедь Сонда Келденнщ арманы аркы­ лы Куралай сулу уакыйгасы басталып кетедй Куралай трагедиясы ол замандарда орындалмай, айдалада анырап калган арман болып аякталады. Сол а р м а д а озек eTin жаугершшк заманды, казак халкынык калмактардан кэрген азабын алады. Иса Монтайды — би, Келдеши — батыр бар деп атайды. Эрине, мунысына косыла алмай-. мыз. BipaK оларра акыннын берген эрекетше караранда. Келден ел камын жеген, ел корраны батыр болып сыйпат- талады. Мунысы дурыс. Осы жагын салмактап алрапда, Куралай поэмасы коркем шыккан поэма. Уакыйралы поэманы дамытудагы эпикалык шебор- л iKTi «Кавказ», «Акбепе» поэмаларынан да корем1з. Ал. «Алтай аясында* дастаны туралы олай дей алмаймыз. Бул оте узак жэие толып жаткан утымсыз усак жэнттер коп болып. аркауы бос шыккан дастан. Иса дастапдарын окыганда ерекше кезге шалынатын мынадай 6ip кемшшктер бар ма деГп-пз. «Куралай сулу», «Койшынын epTerici», «Алтай аясын­ да» дастандарынын уакыйралары 6ip жерде, ярный бэр! де Алтай, Тарбагатай таулары макыида болатыидыктан жэне уакыйраларынын 03i уксас болгандыктан 6ipin 6ipi кайталанкырап кетедь Ушеушде де казак пен калмак арасындары жаугершЫ к, ушеушде де суйгендерше ко­ сыла алмай даура тускен рашыктар, ушеушде де Алтай, Кара EpTic. Тарбаратай cyperrepi. Эрине, булай болган жерде окушы журтшылык жа- лырынкырайды. Уакыйгасы баска жерлерде болранмен «Акбопе», «Кавказ» поэмаларында да сол 6ip рашыктык жыр болады. BipaK, бул сокры ею дастан алгашкы ушеу- !ндей 6ipiH 6ipi кайталай коймайды. .Онан сон дастандардык кейб1р елендер1 коркемдш жагынан элаздеу жатады. Teri дастаннын мол уакыйра-

ларын тез камтып калуга асыккандыктан кейб!р елен- дерше ж етк ш к п екбек сторшмеген болуы керек. «Кабакты, караторы, узын бойлы, KipniKTi, бурыл сакал, терен ойлы, Бурылып улкен мурын, ойлы туспен Халкына 6ip ж агалай карап койды»,— дегенде Монтайдык бейнес! елестейдь Осындай жаксы шыккан куплеттер мысалы «Куралайда» кэп-ак. BipaK сонымен катар: «Оянды таста уйктаган таудын кусы, Сэулемен араласкан ж ат дыбысы, Шырлады бозтортайы ак кеденщ Саргайып тур!лген сон таннын тусЬ,— деген сыякты куплеттер де сол поэмада жэне баскаларын- да да кездесш отырады. ...Осы поэмага кеп жершде уксас жазылган «Алтай аясында» дастаны керкемдж жагынан босандау шыкка- нын жогарыда айттык. Дегенмен Иса осы «Алтай аясын- дасынан» бастап б!р мэнд1 мэселеш дурыс шешуге бет бурады. Ол мэселе — сол жаугерш ш к замандагы казак халкынын шпндеп таптык тартыс мэселесь Егер «Кура- лай сулуда» бул мэселе кемескшеу калса, ал «Алтай ая­ сында» мейлшше айкындалып, уакыйга тартысын тудыр- FaH, шиелешспрген, кел1спес куреске дейш anapFan басты мэселе болып жырланады. Буратана, юрме, элс1з рудын адамдары Кубылай, Балагазы, Еркежан, Жоламандар корлыкты, азапты ор Найман ш ш д е п Каракерей, Кусан феодал бастаган шонжарлардан кередь Казактын «бай байга куяды» деген мэтел1'не сай. Кусандар Калмактын Урынкай деген бепмен, Кэпш, К ебж деген баскыншы- ларымен одактасады. Ею жактын канаушылары 6ipirin алып, KipMe аз руиа, жарлы ауылдарга жаИаннам орната- ды. Бала-шагасым шулатып, азаматтарын кырып, мал- мулкш тоиап, Еркежан сыкылды сулуын бас eTin, кундер мен’кулдар экетед!. Осы кезде Ураикайлардан корлык керген Каутш дейтш калм ак ж ж т н щ Балагазылар жа- Fbma шырып, Еркежанды азат етуге комектесу1 — бул да таптык тартыстан туган жагдай. Иса «Акбепе» поэмасында да к азак даласындагы тап­ тык тартыстан туран хикаяны баяндайлы. Мундагы тар-

тыс Куандык iraiiueri к1оме кедей Тэухен, Эм:рхандлр мен Д’'аж ан. Эб!ш. Кудыяо сычкты Леодялдар ярагынзн туады. Халыкка енер'мен жаккан ooi --'чин, opi ер Эм!р- хан мен Акбэпе арасындары махаббатка феодалдык жауьгдыч тор курады. «Кавказ» поэмасындагы уакыйваны да тудыратын басты себеп тап тартысы екешн байкаймыз. «Ж еттстщ жстеу1нле Kopi Ж у е т , Етк-мд! тек кермейт!н кеудес! icin, Жыландай сул1к сопган суп-суп болып, Kapi бет арсыздыкка калган nicin... Лесе журт зар илейт1н Жусш манап, волейш' ез'н жуотка не санап. Омыоау. epKiiiciiircii терт улы бар, Жургеш кан каксатып. кетсе жанап». Mine осычдай жауыз манаптан жян туоылгерл1к кор- лык кооген Багыда деген ж а т ы ж т г п акын мурадына жетк'чедй Ж эуыз Жусштш басына кара кун оанаттыпа- ды. Ж у с 'п тт торт баласы 6imefi урыста еледй Кызы Зай- да океснгц жя'ъпдыгмипн без’ч'п. Багылага кетед!. Акы- ры жэуыз Жус:п coin oai ел1мге лактырады. Бул Иса акыппыч каламынан шыккан поэмалаодыц 6in жаксы жазылгзны. Акын Иса оа г>м:р!нде Кавказ таулаоыида болмаса да ол жерд’к табигат супеттер-'н. тау халыктя- рыныц едет-тулып. мЫез-кьпыктаоын мейл'нше дутые берген Бул оныч Пушкин. Лермонтов поэмаларын ?еп окь'п. Кач-'чз хялыктчпмчыч тятихы мен eMipiHe акынша уш'л<* капай б1лгенд1г1ч1н нэтижес!. А’ атаббат такыпь'б” на жазылтан поэмалаоыныч крп- Ш!Л1Г1чде акыч махаббаттч азяттык символы релияе алмп отыпады. Гол мяхаббаттыч коррэушысы енбекш! хачиктаодын камын жейп'н е т е р леп кооыталы. Ол ма- хяббаттч коплаушы\"ар хаидяп. мачаптяп. (Ьепкалдар екен’н бчоя эйтяды. Купяляй. Рпкежян. Акбепс. Карагез сыкылды обоаздапы аркылы жалпы ойел жынысынычбас бостачлырын ачсай жырляйлы. Исячын эйеллеш азяттык жодынла аппалысып куоеске шыккан еп м!чезд1. кажыо- лы. к айраты . аналык улы касиёттерд1 бойларына жый- Fan я дам дао бо^ып келед1. Солаодын ансакан аомяндапычын бупнп куш ыке агкямльгычын айта-ы рет'нл» И -а я-ы ч совет ел'шк батыр кыздарын суйсше жырлайды. «Он б:р кун, он oip

тун» почмасындагы Марина Раскованын образы буран дэлел. Исанын канаттанып acnaHFa ушкан пилот кызды жьплауыныч oai буюл лйел жынысынын аспандаган а’р- манынын символы сыякты. Акын Исанын «¥лы курылыс» атты поэмасында да ' суйсшерлп< жардай кэп. Мунда да акын адам баласынын б1зд!н улы Отанымызда icKe аскан армандарын кумарта жыплайды. Bip баяндаманын iuiiaae Исанын барлык эдеби мура- сына толык талдаулао жасау мумкш емес. Иса акыннын 50 жаска толран кунш ерекше еске алып отырран куш- м1зде мынадай 6ip т!лек болу кеоек: Б 1зд1н сыншылары- мыз бен эдебиетш1лер!м1з будан былайгы жерде акыннын мол мурасын терен зерттеп то тык анализдар жасаулары керек. Иса шырармаларын зепттеу жумысы жана сана басталып келе жаткандыры. байкалады. Сыншыларымыз бен рылми эдебиетнплер1м!зден Иса туралы кунды ен- бектер кутем1з. Иса акыннын жаркын бейнеа кез алдымыздан кет- пейдк Онын мол поэзиясы, дастандары, саяси этшр ли- рикалаоы э д е б и е т п зд :н тарихынан ешпейтш мура. Онын ;<жетд1рмелерЬ> енер cyiiriui халкымыздын аузында. Д ас­ тандары, о тендер! талай жерде жатка айтылып жур. Осынын 6api акын Исаны у к 'м е т н з бен партнямыз,. халкымыз аяулы сешммен кад1рлейт!нд1гшщ белг!сь Иса сыякты талантты тэчбиелеп rein ген, онын эдеби мучясын халкымыздын кадесше жаратып отырран совет уюметн Лениннщ улт саясаты.

g В .1 И 1П У Х О В ТЕМ1РТАУ ТУРАЛЫ 0Н.Г1МЕ Дала. Жусанньщ мурын жарран ащы ис1. Куз жакындаран кезде эрдайым кайрылы тартатын саршунак тышканнын yHi алыстан талып еспледь Bip жырткыш кус аспанда калрып айналрандай калыктап кана жур. Август айында сола бастаран шептердщ устшен тартылран ормекип- лердщ нэз1к ермектер1 жай рана д!р1лдеп кояды. Ражай- ып 6ip тыныштык дуниесшде келесш,— мундай тыныш- тык MeHipey далада тек август айынын аяк кезшде рана болады. Карарандыньщ солтуст!к-батыс жаР1>тдагы даланын KepiHici дэл осындай. Домалана жорткан «Вилюе» маши- насы каскайып жаткан кен жолмен муд1'рмей арып келе жатты. Скиф коррандары сыкылды тэбелер машинага карама-карсы жузш келе жаткан сыкылды; о жак бу жагынан ecKi молалардын шошактары карап калады. Атам заманры мазарлардык расырлык жел, дауыл кулак- тан кабырра жарлары сулап жатады. Ж ылдар бойы ушлген кендер1 пирамида сыкылды шаншылран, TyriHi будактаган, кумбездер1 мен эстокад- тары тайталаса кершген — Карагандыдан шыкканымыз- Fa 6ip сараттай уакыт болды. Кулпырран байтак Отаннык болат жолдары шар та- рапка тартылган енеркэс!п ордасынан аулак кайтады, 6ip шалгай кыйырдан шыктым ба деп таккаласын. Денкиген тебелерге, калкыйган бей1ттерге толы осы 6ip мулпген дала будан да 6ip расыр бурый да осындай 202

uibiFap-ay. Ана 6ip ecKi корFan устшде уназ калыктаган кусты талай жолаушынык кв31 шалган inb!Fap-ay...— де- гендейсщ. Дала. Бул макайдын расырлык тыныштыры мен уйкысын ешнэрсе бузбаран сыякты. Tiirri, ана жол жарасында ау- наран тулкшщ Q3i де ешнэрседен кауштенбейтш сыкыл- ды,— тек зырлап келе жаткан машинаны кергенде рана, ол, сэл ipKijiin тына калды да, ыткып ала женелдк Тулк! калын б|ткен тобылрынын арасына cyHrin Kerri. Элден уакытта сол калын тобылрынын арасынан булан етш ке- ршген кызыл-курен тулкшщ жонын 6ip Kopin калдык. Ж олга шыкканымызга ек1 сагаттай болды. Эл1 сол, улы даналык oflFa шомрандай ражайып 6ip тыныштыкка толрэн казактын улан байтак даласы. © зж щ асыл казнага лыка толрэн купыя коймасын со­ вет адамдары ушш сактап келген д ала — осы дала. Мыс пен KOMip, алтын мен кум!с, вольфрам, молибденит кой- масы осы дала. ByriHri кундер1 б1здерге шабыт 6epin, улан асыр OMipiMisfliK уранын жантырта жырлатып отыр- FaH да — осы дала. ...Жол ормепеп те б е н т иыгына шыкты. Кенет, ертеп мен жырдарыдай ж арк етш, алдымыздан енеокэсш елке- сшщ KQpinici шыга келд1; жанагы дала 03repin Kerri. Кок шатырлы аспан кумбезше араласып, алып заводтардык зэул1м турбалары коршдк дала мухитына карай тартыл- FaH электр сымдарынын бараналары Т1збектеле женелдь Август айынын шанкай туе м езллш деп саргыш сэуле- сше шомылран зэул1м уйлер шыга келд! алдымыздан. Бул республикамыздыц алып тунрышы — казакты н ме­ таллургия заводынын сарайлары e.ai. Онымен кершшес KOHF3H КАРГРЭС курылысыньщ неше алуан сэулетпен сал ы т ан уйлер1 тур. КАРГРЭС — бул манайдары ен ку- атты энергетика 6eciri; бул манайда жана салынып бггкен, немесе салынып жаткан OHflipic орындарынын бэр! де, КАРГРЭСтен куат алады; TinTi осы арадан кырык бес ки­ лометр жердеп Караганды KSMip бассейн!не де К А РГ­ РЭС куат бередг Курылыс алакдарынык неше алуан корМ сше, цехтар мен заводтардык салынып жаткан зэул1м уйлер'ше, жу- мысшылар туратын аласа, бшк уйлерге би!к жерден ка- рау керек. Scipece, жакындап, жабыркау жакпартасты тебешн уетшен карап ту р сан— республикамыздын ен 203