Аманжолов Қасым т3

Гиндукуш якындаймын1 жалба-жулба, Жыртылып б1ткен екен шапаным да, Ак шашым уйпа-туйпа кезге тускен, Tic те жок, жабагыдай сакалым да. ¥ялып, кысылсам да, сыр бермед1м, Даусым зорра шырып: «Кызым»,— дедгм; «Пендемш уназ-куй аз журген кэнрып, Шарладым талай журттын i3iH,»— дедгм. «Егер бул жумак болса, енпз меш, Ж ер болса, айтшы, калкам, юишн жер1?» Элп кыз келд1 epTin 6ip жшггп, Текер ем тулгасына тау б у р к гт, Колында каламы мен штабы бар, «Юмсщ?»— деп сауал берш, жауап Kyrri. Арыммен, адамдыкпен тураеьгнан; «Карагым, езщ юмсщ?— деп сурадым, Коз алмай суйгамд! жас тулFaсыпан. «Мен, эке-ау, Шарафжанын.»,— дегенде ол, «Балам»,— деп шырылдадым, калтырап кол, «Осы рой Алтын Кыстак дейтурын жер, Келшш'з e»eyiMi3 де, пэруэрдигэр, Сен калай таптык муны, жаным балам, Келд1 ме сорлы шешен, тез жауап бер!» Дегенше жыйылыпты журт та агылып, Сейлед1 балам мен! ак-тан кылып: «Экетай, жыламашы, кел езще, Ci3 турсыз туран жерде, сен сез1ме Бурынры ecKi кыстак орнындасыз Тау-тасы басылмай ма ез кезще. Баяры 031М13Д1Н ecKi лашык Журтында осы Ka3ip турсыз басып, Жыйырма жыл ci3 кеткел1, ,кеп адасып, Бакытты, мей1рбанды, 6ip ел бар деп, ©TKi3in ©Mipiiui, кажып, жасып, Жерде де, жулдызда да турран даяр Бакыт жок, TOHip де жок с1зд1 аяр. Жалынып жокты кайдан таба аларсын, Адал куш, адал icneH жан маркаяр. Ci3 турсыз ж е р тз д е е зд а з д щ , Алдында жаткан жайнап кезМ здщ Гул бакша, сонау макта, салтанатгы уй — Як —тауда журетш сыйыр.

IciMi3, en6eriMi3 — осы б1здщ. Халыкка кулай жаздап корку салнан Жартастар элдекашан талкандалган, «Ойнагы жын-сайтаннын.» дейтш жерлер. Айналды ег1нд[кке, енбек жанран. Ыркына адамзаттын 6ip кенбеген Айрырдай асау таскын жугенделген, Kenip-ep салраннан сок аркасына, Агатын болды, акыры, айткан женмен. Жуасып жарым сайтан, жарым тулпар, Акыры, женге келд1 долы кыйкар, Сакалын уш айыра тарап тастап, Сеюрш бегеттерден, болды буркар. Ражайып сансыз сэуле мын кубылран Сыйкырмен шыккан емес каранрыдан. Чанг мен рубаб 1 сынды куй шалкыйды Ак тамнан су устшде ана турран. Онын да сымдары бар — тегед1 ун, Тартады бшетш жан оны бупн. Эн-куйдей куйылады нур мен сэуле, Ж ок eiu6ip кереметс жэне мунын, Сез1ме иланыныз, жалган емес, Бул ара жумак емес, ж ан жок елмес, Кердщ б!з .к©п кыйындык; елд1 шешем, Басына ект1м aFaiu, ecri дербес... Тым ауыр болды эрб!р кадамымыз, Б 1ткен ж ок Алтын К,ыстак — арманымыз, Жолымыз алра апарар жатыр сайрап... Жур, эне, уйге барып, демалыкыз». Осылай Шарафжаным дед! маран, 1лесп сокымыздан барлык адам. «Боламыз 6ip туратын будан былай, Юлемге жантайыныз, жайды балак, Кшщз менщ таза кейлепмд1, Тастаныз бул шапанды жалбыраран». «Кетпешм кайда, балам? — дедщ,— менщ. Ж арамас кайыршыдай бул келгешм, К,айда екен ecni шотым, бул арада Келюпес екбек етпей сенделгешм. Астында аррымарык отты агын. 1 Чанг-рубаб —музыка аспаптары. 405

Жуйткисщ, кайтып карап отырамын, Тот баскан Kapi cepiK кетпешммен Туртейж туган жердщ топырагын; Осылай болсын, балам, елген жок кой Exi кол кыймылдаеа кошл ток кой!» Туе емес мунык 6api еюм аян. Колхозы Сталиншн болды саям! — Деп едщ, Рушаннын 6ip кариясы, Жазып ем, жырга айналды бул хнкаян; 0з1мнен косканым жок ешнэрсеш, Айтканын калдырмастан егпм баян. Tiperi тарихымнын, cyiteHliui, Тэшрден, перщен де басым Kyiui, Памирра MeHi anapFan куд1рет1мен, Расырлар абройлы — кайырлы ici,— Жапырак жанартса да жылдан жылга, Емендей все берер сол калпында, 0м1рде KepreHi квп, влмеп жок, Халкын гой бакытын да, куатын да!

ЕСТЕЛ1КТЕР

Г А

КАСЫМНЫН. АКЫНДЫК, 0М1Р1НЕН (Каслмныц ем1рбаяны, ацындык, сапары туралы) ЖЕТ1МД1КТЕН К.УТЫЛУ Д аладан асыр салып ойнап Kipin келген ж ас бала К а­ сым тунжыраган кескшд1, Keftdipi excin жылаган уй толы адамдарды Kepin ан-тан калды. Атасы Акметжан бауы- рына басып «жет1м калдык» кой деп еплш жылай борд!. Ж етш деген не? Неге жылайды булар? Терде беН жай- намазбен жабулы кыймылсыз сулык жаткан э к е а неге т!л катпайды?.. Булардыц 6ipAe-6ipiH ж ас бала угынып жетпедк Эйтеу1р, уй iuii, туган бауырлары жылап-enipe- генджтен жайсыз 6ip ic болгандыгын ангарса да, 6ipaK ол жылаган жок, айнала жалтактап карап, эршмнщ жу- зшен моншактап домалаган ж аска кезш кадап, томса- рып отыра бердк Осы 6ip аянышты шактын бейнесш болашак акын ем|р умытпаган. ¥лы Отан соплсы кез!н- де майданнан арасы Акметжанды сагынып ж азган 6ip хатында: «Жыламай карай берд1м ынтамды сап, Кезше керШшз экеме усап>,— деп экеа Ракымжаннык ел1мш еске туаредк Ракымжан елгенде Касым бес жаста едк Эке ел1мше ■лесе булардыц аз Fana малы да жойылып 6irri. Ер жет- кен агалары Ныгыметжан, Акметжан кун кору максаты- 'Мвн заводка, калага жумыска кетед!. Туган meuieci Айганшаны торKin журты келш ллыл жетш, epiKci3 б ip байга калынмалга сатып ж1бередь Экеден ел!, шешеден

Tipi айрылган Касым егей жедге, жамагайындарынын долында дадрырып дала бередк — Детдомга келш тускенше менщ дерген дорлыгым- нын, ece6i жод, эке мен шешешд кушарында еркелеп веден баланыд арманы не еден? Жеимджтен далай ду- тыльш адам болранымды жаэа бастасам, 6ip том ютап- да сыяр ед1,— деудп eAi ез eMipi туралы эдпмелескенде. Шешеш Айганша (1888 жылы туран) Касымныд ба- лалыд жет1мдж шадтары туралы деп эдпмелерд1 еске Tycipin айтады: Касым тураннан мазасыз болды, жыларанда 6ecixri сыдырлататын, дырдынан кешн ол бесжтен шыдты, ерте едбектедн Октябрьде туран бала келер жылы майда, жеп ай шамасында журш детт1. Танертед ерте уй imi уйдтап жатданда ол турып алып далада уй айналасында жапа- дан жалрыз ойнап журетш, жалрыз сыйырдыд дара бу- зауымен ойнап, ез1мен e3i болып ыдылдап елед айтатын. Кеп балалардыд тобына да досылмай, одаша журуд1 уна- татын. Балалардыд урыс-жанжалына жоламайтын. Аулы- мызда жамарайын Жадыпбек деген адам жадсы домбыра тартушы ед1, оны 6apiMi3 де ынталанып тындайтынбыз. 03iM де улкендер жод жерде аздап эн салатынмын, «Кыз Ж1бек» сыядты жырларды жатда айтатын ед!м. Ауылда пйлдехана, айт, той да етш жатады, алтыбадан, дой ку- зетшде эн-елендер деп айтылатыны белгш рой. Булардан Касымныд нен1 урып, н е т дызыра тыддаранын бьлмеймш, эйтеу1р бэрш де естш б ш п журда рой... Жарыдтыд елген сон, Касымнан Tipi айрылып, жы- лап-eHipen дете бардым. Менен айрылган Касымныд кер- меген бейнеп жод. Мейлшше датал MeHi рана емес, ею баласы мен e«i келшш де дунде таядтайтын байым — Оспан шал Касымды ол уйдщ мадайына жолатпады. Ба- ламныд халы ауыр деген 6ip сез айтданым унын ayeai маран бала тауып бер деп текшлеп сабаушы едк Арада 6ipep жыл еткен сон, 6ip KyHi сыйыр сауып отырганым- да сол турран ушмнщ жадьгн 6ip ада.мы KHiMi жалба- жулба, кез1 шадырадтай улкен, мойны ыррайдай дылрый- FaH, керден TipiareH аруадтай саудыраган дур cyfleri бар Касымды суйемелдеп алып келдь Баламды бас салып жылаура eciK алдында турран байым жауыз шалдан дорыдтым, сыйырды сауып болып, дарадгы тускен сод барып жылап-enipen Касымды тамадда тойындырып, одаша шошалада жасырып устадым... 410

Аралары жаксы «©ргешмен ©гей женгелер1 Касымга жылы шырай кврсетпеген болу керек. Ж окшылык, аштык, жаланаштык, жет1мдж — барльиш Касымды жастайынан иыктап, тыйтырына жетш ecipreu. М ун мен шер де сол жас кезшде кеюрегше байланран аурудын 6ipi сыякты. И р ш ш к салты мешеу кешпел! ауылда 13 ж аска дей1н ©Mipi вткен жет1м жас Касым козы-кой барып, шэп-отын, су д а тасып, жылк,ы да кайырып, мал да кузет1п, тезек те Tepin, кыскасы колынан келген жумыстын барлырын да ктей журш, сол ауылдан ©з1не керект1 суйенш те та- бады. Ауылдыд эсем эн-куйлер1, елен-жыры, ацыз-ертеп- лер1, сырнайлы ©зен1 аккан, сам ал жел1 ескен, квкорай шалрыны, кекк.аск,а бетегес1 кулпырран кен, д ала ж ас К,асымнын басындары кайрыны жец1лдетер, yMirri ©Mipre к,ол былгап шакырар арман нысанасынын 6ipi сыяк,ты болады. Касым 1911 жылы бурынгы Семей губерниясы, Карка- ралы уез1, TeMipmi болысында (к,аз1рп Караганды облы- сынын Карадралы ауданы) Кызыл деген жерде туран. Аманжол Касымнын улы атасы. Бул жерде айналасы к,орык, тал, ши ©сетш Казанрап езен1н1н тарамдары агады. Онын аяи л Токырауын, Кусак, Талды ©зендерг мен жалгасады. «Конганы ауылымнын Талды-ау дей- м1н»— деп Мэди жырлайтын Талды езеш де Казанраппен жалрасып, Арканын Сибирь ж а к ойпатына кулай агады. Бул алкап б1рыцрай жазык болмай, таулы, адырлы ке- ледь Зайсанныи тусынан басталган Сауыр, Тарбаратай, Шынрыс, Каркаралы таулары 6ipi мен 6ipi жалрасып, Арканын би1к жоны болып отырады. Кызыл, Квшен, Бе- р1ккара, Былкылдак сол таулардын сшем1 сыякты шэрын таулар. М1не, Касымнын eai сол Кызылды кыстап, Коян- ды жэрмецкес1н1н улкен жолына жакын Куйген Бекег, Казанрап бойларын ж аз жайлайды. Рас, Касым Казакстаннын баска д а кеп жерлер1н кейш аралады, Баянды, Кокшетауды, Алатау, Сыр, Ж айык бойын да жаксы б1лед1. Алайда к азак даласын суйсше жырлаган уакытта жастайынан туып-вскен Каркаралы- сынын cyperrepi Касымнын поэзиясында айырыкша жар- кын сулу елестейд1. Сырнай тарткандай тасып аккан езен суы, сылдыраран булактын, шатырлаган найзагайдын, тунер1п тенген кара булттын, буркыраткан дауыл мен ку- йыннын, кейде долы, кейде жумсак дала жел1н1н, жул- дызды каракек аспаннын, кулпырран ж ердщ кубылысы 411

мен сырлары бакташы, малшы Касымныц алрашкыацын- дык ce3iMiH оятып, канаттандырган сыякты. К ей т жаз- FaH «Мен табират бебеп» атты елещнде: «Жарк-журк етш журуД, Нажагайдан уйренгем. Шадыман шат боп кулуд| Кун мен айдан уйренгем. Такаппарлык, epaiieri Аскар таудан уйренгем... Мен 6ip жанмыв epiKTi Жарысып желмен жупрген Ашу-кайгы дегенд1 Кара булттан уйрещцм,— дегещц тегш айтпаган. Касым ауылда жургенде молдадан мусылманша тиш-кашып окыйды. ©те кыйын болса да зирек, алгыр ж ас тез хат танып, ез безм ен колына тускен б1рльжа- рым ютаптарды окый бередк — Сол кезде окырандарымныц кайсы 6ipiH бшем, afiTeyip ею жет1м бала туралы «Муцлык-Зарлык» дас- таны еам де калыпты,— деунп ед1 Касым езк Жыйырманшы жылдардын басында Касым жанадан ашылран бастауыш мектепте 6ipep жыл окыйды. Мунда революция жацалырын, жана елец жырды алгаш осы мектепте окып танысады. «Оян каргыс тацба басыл- Fan»— деп басталатын «Интернационалды» осы мектеп- тен алраш уйренш жаттайды. Bipax. ауыл жершдеп Касымныц окуы жуйел1 болмайды, ce6e6i мектеп оку- ына Касым кун сайын мезгшмен барып катнаса алмай- ды, екшипден, мектептщ мурал1мдер1 де Касымныц аз-ак алдындары 6ijiiMi саяз адамдар болады. Олардыц бар бшгеш кымызы орта шарын ыдыс сыякты, Касым 6ip царып жутып тубше карап отырып калгандай едк Ол окудын тэ та дэмш татцанмен бф ац ciMipin жутарлык дариядай молына кездеспейд1, окудын молы калада екен!н сезед1, 6ipaK оран налай жетпек? Бар арманы ка- лара барып оку... Осындай халде жургешнде 1923 жылы aFacbi Акмет- ж ан келшКасымды Семейге акелш, каладары бастауыш мектепке туаредк Каланыц Tipuiiairi, мектеп eMipi бар- лыры Касымга ж ана 6ip кызык дуние болып кершедй Ол кеп окыйды. Коп уйренедь ойы да, 6uiiMi де тез еседк Касымныц алрырлыры сондай, алгашкы 6ip жылда ею класты б1рден 6iTipin шырады. 412

Акметжаннын yfti де Семей каласында акын-энш! 1 артистер, сауыккой, енерпаз x d rh re p , жазушы-журна- 1 листер кебкрек жыйналып отырган. 9cipece Эмре, Иса, I Майра сею'лд! б ел гш акын-энннлер де, Мукамбеткали I Дауылбаев сыякты ж ас талапты скрипкеде ойнагыш куйшл-енерпаздар да мезпл-мезпл А кметжандшне ке- лш, эн салып, куй тартып сауык, курады. М уктар Эуезов, Сэбит Донентаев та бул уйдщ жш келш кететш мэж- л!скор конаил болады. M in e , мунын барлыгы жас KacHMFa кызыты таусылмас, кызуы басылмас аса б i;p cyfiiKTi енер, бЫ м дуниен, еюнпп 6ip мектеп едь Осы акын-энип жазушылар дуниесшен де акын y.iri енеген1 мол кармады. Домбыраны Faна емес, скрипка тартуды да уйрендк 9cipece эдебиетке кумарлык талант та осы 6ip ортада тутанып, оянады. Каладагы театр, кино, ойын-суык орындары да, мек­ теп, кггапхана аркылы алкан б ш м 1 де Касымнын кер- кеменерге, поэзияра деген кумарлыгын артгыра бередк Бнд1 ол мектептег!, каладагы жастардын ынта-ж!гермен койылатын сауык-'кештеринн. спектакльдердщ 6ipTa- лайына белсене катнасады. Ойын-сауыкка алкаш ара- ласкан кездеп жолдасынык 6ipi Шэкен Айманов. -— Семейдеп' кез!мде б^рталай елендер ж азган ед^м. Kefi6ipi кабырга газетше де басылып журдк «К азак ть л Ь газет!н1н баскармасында Сэбит Донентаевка апарып корсеткен бйольжарым елендер!мд1 ол Kici т!л жагынан унатпады. Кайтып 6acnaFa усынганым жок. Семейде журш жаздан олендергм 6ip лэптер болатын, оный Ko6i жастык шакты, жолдас, достар арасындагы эзш-кал- жыкды, комсомолдардын уггг-урандарын айтатын олен- дер болатын. Кейш ол Семей дэптершдег1 елендер1М жогалды. Ж астык шакты еске Tycipy ушш демесен, ол дэптердег! влендер1мн1н жогалганына «кымбат казнам ед!» — деп ©юнбеймш де,— дейт!и акын взь Сойтш, Кя- сымнын 1930 жылдарта дейш жаздан блендер!йен е з ш т уйдег1 колжазба архивтершде ешкандай дерек сактал- маран. Касым Семейде журген уакытында арасынын уйшде онша кеп турактамайлы. Акасы Акметжан уйде бар кезшде, уйге акын-эниплер келген кезде Касым унем! болады да, атасы жок кезшде бул уйге к©п жоламайды. Ge6e6i Касымды тукан шешесшдей жылы кабакпен кар- сы а л ь т , тунетык меШр квреететш pittki'm болмайды. 413

Осьгндай егейлж-п сезген Касым 1924—1926 жылдары Семей каласындагы балалар уйше Tycin окып тэрбие- ленедк Одан кейш малдэргерлж техникумына Tycin окыйды. Осы окуларынын аркасында Касым аз жыл- дын шпнде орта дэрежел! мол бшммен каруланалы. Орыс ткп!н жаксы б ш п шыгып, сол кездеп казак эде- биетшщ улплерш кызыга окумен катар орыс жазушы- ларынын шыгармаларын да еркш TyciHin окуына мум- юндж алады. Касым детдомга Tycin, одан кейш техникумде окуы аркылы жет!мджтен кутылады. ЭкеЫ де. жанашыр мей- piMfli анасы да — совет мектеб1 болрандырын акын кейш жазран коптеген елекдершде зор куанышпён eciHe TyciDin айтады. Акын Q3i айткандай ол мектепте эуел! пионер ката- рында, онан кейш комсомол катарында болып, совет жастарына тон коммунист^ рухта тэрбиелент, кажыр- лы курес, Ж|'герл1 icriH школасынан да отель Бул Ка­ сым сыякты бурын панасыз болып, совет мектеб1 аркы­ лы катарга косылран жастардын бэршш басынан кешкен Heri3ri eMip жолы ель Бул школа сонымен 6ipre болашак акыннын корам ©MipiHfleri орныя да. акынлык жолдары ©piciH де аныктап бердь Касымнын 1930 жыл­ дардын бас кездершде жазран елендершен де осы ерек- шелйс айкын байкалып отырады. АЛЕАШКЫ АКЫНДЫК 0PICTEPI 1930 жылдардын басында Касым оку 1злеп Алматы каласына келедь BipaK колайлы окуга тусе алмайды, республикалык «Ленинппл жас» газетше кызметке тусе- Д1. KeftiH «Кызыл Эскер» газетше кызметке ауысады. Bip жарынан ез бетдмен окый жуЫп, Касым аз уакыт- тын 1Ш1'нде газет кызметше тесел in алады. Шарын ма- калалар, очерктер жазура машыктанады. Сонымеи ка­ тар осы кезде жазган б!ркатар еленлер! «Ленинпил жас», «Кызыл Эскер», «Пионер» газеттершде жарияла- нады. Бул влендерi совет жастарынык социализм iciHe жан-тэшмен бершген ой-сез1м!н, i3ri талап-тшепн, ку- рестер!н дурыс камтып жырларан идеясы айкын mbiFap- малар болранымен, керкемдж жарынан элЫз едь Оты- зыншы жылдардын бас кезшде жалпы басылып жургем «есеп», «рапорт» елендершщ улпсшдеп нзрселер ед!.

Сондыктан да ондай елендер1н Касым e3i Tipi кезшде eiu6ip жыйнагына енпзбеген жэне 1955 жылры басылып шыккан 6ipimiii томына да толык тр Н зге н М з жок. Осыран карап Касымнын «Семей дэптершдеп» елендер! де кандай дэрежеде е к е н д т туралы тш сп корытынды жасауга болар едь Эрине, ешб!р адам шу дегеннен улкен акын болып iiibiFa коймайды. Узак жылдар okv. уйрену, кажырлы енбек icrey жолында ecin жетчледк MiHe, Касым да оты- зыншы жылдардын алгашкы жартысында экындыры- нын жастык шэюргпк дэу!р!н басынан кешед!. Бул онын, acipece, Орал каласындары творчестволык QMipiH- де айкьгн байкалады. 1931 жылы Касым Ленинград каласында Орман шаруашылыры институтына барып тусед!. Б1р жылдай онда окып, денсаулоты жарамаран- дыктан окуды тастап, Батые Казакстан облысынын ор- тэлыры Орал каласына келш, сондэры «Екшши куры- лыс» газетшде кызмет ютейдь Bip жылдан кейш 1933 жылы мшдетп эскер кызметше алынып, оны сол Орал каласында отейдь 1935— 1936 жылдары Оралдары жана уйымдаскан к азак театрында артист болып кызмет iстейли MiHe, осы Оралда болран кезшде Касымнын акындык, эннплж, артисток таланты журтшылыкка танылады. Касымнын Оралдары OMipi тупалы сол кезлег! жакын жолдасынын 6ipi акын Плеков Ж эрдем былай дейдк — Касымнын Оралра келу! жастардын ортасында улкен 6ip уакыйва бол^ы. 03i акын, музыкалык аспап- тардын барльтын да ойнайтын, эр! эннл, куйнл, енер- паз, онын журген, отырран mepi ылрый думай ойын- сауык едт Касымнын осындай eHepi, акындыры, аккешл, акжаркын мшез! эрдайым жастарды ез айналасына уйрштш алатын. Ойын-сауыкка, олен-жырра yftip бол а- тын ж астар Касымнын сезгн, атын естш онымен мэжл!с- тес. жолдас болуга умтылатын. Мен жакын досынын 6ipi ед!м. Мен де олен жазамын. Оралдары Кажым Жу- малиев те, Тастайбеков Куан да, Батыр Кыдырннязое та тары б!ркатар ж т т т е р олен жазатын. Bipan Касым бэр!м!зден де оленд! буркыратып мол жазып тастайтьгн. Ол кезде к!мнен лом ит олен! артык екен!н айырып 6aFa бергешм1з жок. Зйтеу1р басымыз косылранда Касым эркайсымызды сынайтын. Касымнын б!зден артык 6ip жер! — оз!н!н жазран олендер!н кобше жатка б1летш де

домбырамен де, скрипкамен де, гармоньмеи де косылып айта 6eperiH. Сонда онык елендер! ерекше квркемдш куат алатын. Касым газет-журналистж жумыска да тез теселin, взше жуктелген м вдетп жылдам, тыянакты орындай- тын. Ол «Екпшд1 курылыс» баскармасында непзп аудар- машы болды, макалаларды, ресми материалдарды орыс- шадан машинкага ауызша айтып, (диктовать етт) аударады. Оралда жургенде Касымнын жолдастары, достары коп болды. Жолдастары арасында Касым ер- Kin сейлеп, олардын 1‘сшде байкалган кемшшктерд! жолдасым екен деп мэйменкелемей катты сынга алып отыратын. Мэселен, алпамсадай дэу ж ш т Батыр Кы- дырниязовтын жазван елендер! Касымга ешб!р унаган емес. Жыйналыста, бас косылран жерде Касым Батыр- дын нашар елендерin ажуалап сынайтын да, сонымеи 6ipre «езщ жаксы ж!г1тсщ» деп кушактасып, достасып журе беретш. Осындай турашыл, акжаркын мшезш бклетш жолдастары Касымды жек кермей, онымен унем1 жакын достасып, 6ip туран бауырдай болып ке- тет!н. 1933 жылы 22 жасында Касым мшдегп зскер кызме- тше алынды. Екеум1з де Оралдык атты полкшле ei<i жылдай болдык. Ол кезле Касым тым нэзж ед1, салт атпен узд1кс1з журетш жорыктарра — «ойындарра» жа- рамарандыктан Касым кебшесе штабта хатшылык (пи- сарьлж) кызмет1нде отырып, влек жазуына, вз безмен окуыня онык мумк1нд1г1 мол болды. 1935 жылы эскер кызметшен босасымен Касым Оралдын театр труппасын уйымластыоып, в31 квркем баскарушысы болды. Одан бурын Орал жастарынын куилмен клубта, пединститут Касым баскарып кон- перттер, сауык-кештер1н етюзетш. Енд1 труппага Касым каладагы квркеменерге бей!млIri бар жастарды жыйнап алып, жаксылап ойын коя бастады. Касымнык_ театр- дары уйымдастыру жумыстаоына облыстык кэстиллер одары мен комсомол комитет! кемек керсетш отырады. Кадыр Камзин. Illaicip Оразгалиев, Эмина Оразралиева труппанын (кей!н театрдын) ■нег1зг! артист!к куштер! едi. Музыкалык мектептердщ мурал!мдершн катнасуы- мен труппа жанында оркестр да курылды. Алрэшкы койылран спектакльдщ 6ipi «Булшшшкте» Касым ез! Фурманов ролшле ойнады. Ол конперттерде кебшесе

ойкал, жеке иомерлер де орындаушы ед1, кейде xopFa да косылатын. Скрипкамен к азак эн-куйлер1 рана емес, орыс, татар эндерш де ойнайтын. Касымнын жолдасы Оразралиев те даусы купит aiiiui, эр! скрипканы жаксы тартатын артист едк.. — Касыммен 1934 жылы таныстым,— дейд1 Марпу- а Кенжералиева,— Оразралиев Ш эшрдщ эйел1 жэне Ну- рыманов Куанралидщ эйел1 — ekeyi де маран туыс адамдар едн Шэк!р де, Куаирали да шебер скрипкашы музыкант адамдар болатын. Eneyi де Касымнын доста- ры. Ею жездемн!к уй1нде Касым жш кездесш журш, сол кезде рабфакта сжыйтын м е т театр жумысынл араластыррысы келдй Мен театрра араласпасам да, К а­ сым екеумЗздщ арамыз алыстамады. Акын, эннп, ар­ тист, сауыккой ерке Касымды Орал жастарынын бэр! де мактайтын. Суду кыз, келгншектердщ талайы Ка- сымра сырттай ынтык болып, онымен жакын танысура тырысатын. «?ЮгпЛ журт мактаран, кыз жактаган» деп Абай айткандай, мен Касымнын акындык енерпаз та­ ланты алдында, acipece ахкешл, адал адам герш ш п алдында шыдап тура алмадым жэне маран арнап жаз- ван коптеген елендершщ сыйкырлы купи '©pixels мен! ©з!не тартып отырады. Bip-6ipiMi3fli адал котлм ен суй:п едж. Сол мезп'лдеп езгнщ тынышсыз халга, маран де­ ген ыкласын тамаша 6ip жаксы ©лендеpiмен жазып тас- тайтыи. Касымнын осындай жайларды, ярни езгнщ ай- нымас достык махаббатын б!лд!р!п ж азган блендерi кол ©д1. Барлыры да cofhc кезшде, уй!м!з вртенгенде 6ipr? жогалып Keiri. Онын 6 ipiHUii томына Kipген ©лендер: оннан 6ip рана. 1935 жылдын акыры мен 1936 жылдын басында арамыз алыстады. «Кыраулы терезе», «Коре алмай кайттым уй!ме» деген ©лендерш осы кыс айларында жазган едк «Kim юналЪ ©лещи 1936 жылы май айында, Оралдан дэл кетер «ез!нде келш жазып тастап кеткен болатын. Рас, Касымнын маран ©кпелейтш ж еш де бар. Тым катал болганыма кешн ©3iM катты ©кгщим де. Сотые - тан KeiiiH Алматыда кергешмде Касым — ©MipliMHiH К0ктем1н танымадын-ау! — деп ©ткенге наз айткандай болды... Касым да, MapnyFa да кейшнен aFa, карындас сыяк- ты 6ip-6ipiH катты сыйласып кетед!. Оралда айырылысып, Алматыда кайта керюкенде Касым:

<Сен1н гулдей дидарыцнан, Бакыт нурын KQpymi ем, Махаббагты жас жаиымиан Жырлар жазып беруин ем!— деп сол махаббат акындырьгна канат б т р г е щ ш н жа- сырмайды. Касымныц 1938 жылы «0Mip сыры» атты жый- нагы жарияланды. Осы жыйнагымен акын алгашкы дэу1р- д еп творчествосына кортынды болады. Касым Алматы- дагы жас таланттардын, ортасында ж арк етш, эдебиет журтшылырына езш таныстырады. Дихан Эбьпев, Саин Жумарали, Капан Сатыбалдин, Эбу Сэрсембаев, Кали- жан Бекхожин жэне баска (Иркелю ж ас акындардыч ка- тарына Касым да келш косылып, сол кездеп эдебиет сын- дарында ауызша алына бастаран. Бул алвашкы акындык жолдары елеул1 адым ед1. есу жолында Акыннык творчестволык есу жолы вте кыйын. Акын кеп окып, б ш м корын жыйнау аркасында, кажырлы, узд1кс13 енбек icTey аркасында жэне эдебиет журтшы- лыры ны к э д т сыны аркасында ecin есейед1. Касым Семейде, Оралда болван шактарьшда унем1 ез безмен окыйды. Осы тустары казактык белгш акын-жазушы- ларымен катар орыстыи жэне дуние жуз1л!к классиктер1- н1н шырармаларын да окып отырран. 1936—1937 жыл- дары Касым Пушкин туралы белгш «Акын ескертюшЬ, «Акын» деген елендсрш жазган. «0Mip сыры» жыйна- рында Байроннын «Чайль Гарольд» поэмасынан уз!нд1 жэне 6ip романс аудармасы, Некрасовтан ею елеин1н аудармалары басылган. BipaK «0Mip сыры» жыйнары тутас алранда жэне сол кезде басылып журген елендер!не караранда Касым поэзиясында эл1 толрау жырдын улпс1 басым едк «0м1р сыры», «Октябрь», «Турмыс толрауы» сыякты шубыртпалы жырлар, сол тустары казак акын- дарынын кебiне ортак дэстур болатын. Ол кезде осы тол­ рау у л п а к азак совет поэзиясынык келешек даму жолына олкы сорэтындырын эдебиет сыны туспцпрш айткан емес, кайта ол улплерд1 мазмунына' карап айырыкша мактап жазып журдь Ал, орыстьщ немесе батыстын классик акындарын аударып, солардын улг1с1нде жазылран Эбд1л- дэнщ сюжегп, cyperri лирикалары сынра алынып отырды. 418

Ал, Маяковскийдщ дэстуршдеп Сэбит лирикаларын да баска акындар кабылдай коймады. Сондыктан Касымнын алрашкы жыйнарына байланысты акындык есу жолы эл1 тап басып, калыптанбаран едк Gcipece Касьгм акындык творчестволык сын кермей келген-дк «©Mip сыры» api макталды да, api сынра да ушырады. BipaK Улкен коры- тынды жасалран жок- Мен Касымды 1937 жылдардан жакын бше бастадым. Ен алраш «Лениннн'л жас» газет1н1н баскармасында ма­ ран Жумагали Саин:— бул cepi акын,— деп таныстырды. Талдырмаш, ашан келген к1шкене Касым жымыйып тур- ды да, байкап кер'щдерш! деп ein6ip KaFa3Fa карэмастан жатка 6ip-eKi лирикалы елешн айтып бердк Сонын 6ipi эл1 кунге ес1мде —«Кектем» деген cyperri лирикасы. «Акырын жылжып кана кектем келд1, Сыкылпы жас wirirrin сэулетайы» — деген кекейге конымды акын сез1 Касымнын акындырын б1рден таныткандай едк Акыннык таланты алдымен сез1мд1 селт етюзетш ай- кын сурепшлЧп'нен танылады. Акын да, художник те осы туррыдан б1рдей 6ipi созбен, 6ipi бояумен жанды сурет сала 61'луге THicTi. Маган Касым б1рден осындай бояуы ашык суретш шпмен айрыкша унады. Б 1зд1'н достыры- мыздьщ басы осыдан басталып кегп. 9pi акын, эннл, куй- ш1, сауыккой Касымнын достары, жолдастары мол ед1, ол кездеп жакын жолдастарынан Жумагали Саин, Дихан Эбшев, Калижан Бекхожин, Абдолла Жумаралиев, Телеу- тай Акшолаков, Капай Сатыбалдин жэне баскалары 613- д1н уйге жи1 келетш ед1. Касым кейде не домбырасын, не скрипкасын 6ipre ала келетш. Эрине, бас коскан жерде эдебиет мэселесй эЫресе поэзия жайы кеб1рек сез болады рой, KiMtfiH влен!, к!мн!ц поэмасы жаксы, жаман деген пшрлер ортага туседк Онын уст1нё басы косылган акын­ дар ездершщ cohfh жазган, эл1 жарияланбаран елендер!н окысып, езара талкыга салатын. Баска акындар олендер1н кагазра жазуынан окыса, Касым коб1несе жатка айтушы едк Ж атка айткандыктан ба, немесе Касым елендерпнн ерекше 6ip квркемдж куштер! бар ма,— эйтеу1р онын влен1 баскалардан кеб1рек унап, кеб1рек мактау алатын. Касымды «Тэщрдей» табынып, алдына устазындай и]‘л1п ерекше бip тагзым ет!п мактау созд1 Абдолла К0б!рек аитатын жэне баска б1зд!ц сындарымыздан Касымды 419

коргаум ен болаты н. А л, 6i3 б!р е ле к , не 6ip акы н туралы к ы зу айты ска Kipicin кеткенде К асы м онш а кеп аралас- пай скрипкасын тартып озшш е 6ip аштей ж ан ракатына баткандай жымыйып кана отыратын. О л б ел гш халы к эндершен де, «Айман-Шолпан», «Кыз-Ж1бек» арияларынан да, Абай эндершен де кеп айтып орындайтын. Солардык Ш н де Мэдидщ, Естайдык эн д ерш езгеш е ы класпен к ай та-к ай та айтуш ы ед1. Э н т сы рттай cyftin ай тк ан Е стай ды к е зш 1939 жы лы Алматы- да кергенде, Касымнын куанышында шек болмады. Ен 6ip кыймастай жакыны жогалып табьишандай шаттанды. Е стай ды н ез|'нен то л ы к эн п м ес ш ест1ген сон, «Корлан» уакыйрасын драм алы к поэма етш ж азбак болды. Поэма- ны к жоспарын, алраш кы 6ip тарауын б1здщ сынымызра салып, талкы лап та алды. 0 л ещ не 6ip поэмасы жайында дэлелдь орьгнды сынра Касым онша кэп таласпайтын,— Э, э, э? Таптын, таптьщ! Караш ы , мына кудык дэл yeri- нен тускеш н » деп кы йы нны к к1лт1 аш ы лрандай куанатын д а , сол 6ip ез1не ун аран ойды немесе уакы йра TyfiiHiH 6ip ауы з сезбен каразына турт1п коятын. 1938 жылы май айында Ж амбылды н акындык кызме- тш е 75 ж ы л т ол у м е р е к еа e rr i. О сы м ереке кез1н' де Касым Ж ам был туралы макала да жазды, елец де жазды жэне «Ж ам был тойында» атты б ел гш поэмасын 6ipep кунде- ак ж азы п шыкты. Казакстанны н белпл1 акын жазушы- лары, мэдениет, искусство кайраткерлер1 ж эне туыскан республикалардан келген конак ж азуш ылар — барлыры Ж ам б ы л д ы н турран колхозы на ж ы йналы п, ек1 кундей улкен той e rri. Мше, сол тойра баркан кундер! Касым поэм асы н к о л м а -ко л ж азы п шырып б1зге окы п берд!. Поэма эзш сы н ы аралас, формасы жэн1нен акын-жазушы- ларра айырыкша унады. Б1рак бул шырарма поэмадан Kepi он ы н ф рагм ент! сы якты е д е Сонды ктан д а эдебиет сыны бул ж е н ш д е у з 1лд!-кес1л- д 1 сын айткан ж ок. Ж ак ы н ж о л д ас ортасы н да ай тк ан сы ндары м ы зды ест1генде К а ­ сым: «оны сендерден ез1м ж ак сы б1лемш»,— деп ж ай сабырмен ж ауап берет!н. Сол ce6enTi бул шыгармасын К а сы м ез! TipiciHne em 6ip жы йнары на е нп зген емес. 1938 жылы жазган 6ip макаласында жас акындардын аз окыйтындырын, еленд1 нашар жазатынын сынай келш: «0лендерд1н б1ркатарынын сапасы ете нашар болуы, 6ip- б!р!не ете уксас бола беру!, 6ip айтканды кайталап айта беруш1л1к, терен идеясы бар керкем шыгармалар зл! де

болса аз болып отыррандыры — ж ас акын-жазушылары- мыздын б ш м д эреж есш щ кемднш ен... ж аксы шырарма ж а зу у ш ш коп ок,ып, уй р ен у керек»,— д ей д к « К е з кел- ген С03 а кы н ce3i б ол м ай ды , к ез кел ген т ак ы р ы п поэзи я такырыбы бола берм ейдЬ,— дейдк халы к поэзиясы мен ж азба поэзиясынын кабысуы туралы 1939 жы лы ж азган тары 6ip м акаласы нда. Осы сынды калам дас жолдастары - на кандай арнап айтса, взш е де сондай талап койып, ол оку, уйренуден токталмайды. К,асым ете а дал , тураш ы л ж эн е ж ак ы н ж о л д ас дос- т ар ы н а сенг!ш ед1. Б1реуд1ц бедел1, а та г ы б ар д е п ж а л т а к - там айты н . Кез1 келген ж е р д е ш ы н д ы кты Kecin а й т а а ла - ты н ед1. С ол тураш ы л ды р ы н ан ж а к ы н ж о л д ас т ар ы н ы н талайына екпепи де болатын. 1938 ж ы лы К али ж ан екеу- м1здщ баскаруымызбен эн-елецдер1н1ц жыйнары басылып ш ыкты. Касы м ж ы йнактьщ кемш1л1ктер1н ж акы н ж ол- дасым екен деп аямастан, катгы сынап м акала жазды. 1938— 1939 ж ы лдары «Эдебиет теориясынын мэселеле- pi» атты гатабымды ж азу у слад е мынадай кыйындык- тарра кездеслм. Дуниежуз1л1к эдебиетте дам ы п калып- т а с к а н ж а н р л ар д ы н б1рталайы к а з а к эдебиет1нде эл1 тумаган. П оэзиялык ж анрды н ш няде баллада, ода, сонет, элегия сыякты формалар л п л ж ок болып ш ыкты. Тео- рияны м ы салм ен тол ы к ты р у уш1н б 1ркатар а к ы н д ар д ан осы ж анрларда елей ж азы п беруш елнд1м. Сонда 9бд1л- дадан «Батыр шал» атты сю ж етл баллада алдым, Касым м ен Ж у м а г а л и екеу1 е к 1 сонет ж а зы п берд1, К а л и ж ан Ш експирден 6ip сонет аударды. Касымнын «А лма барын- да», «Кундей ш алкып кулгенщ », «Колхоз кызына» атты сюж ел, cyperri лирикалары да осындай теорияга мысал 1здеуге байланысты жазы лран болаты н. Касы м нын «Ку- пыя кыз», Диханнын «Мунсыз М ариям», Калижаннын «Орман кызы», Ж умаралидщ «Кулэнда», К апанны н «Ше- ш!лген ж умбак» атты поэмалары осы 6ip м езплде ж азы ла б астады . Б1з уй1м1зге ж ы й н ал ы п , бу л ш ы р а р м а л ар д ы кей- де жеке тарауын, кейде жоспарын, кейде тутас алып окып езара талдайтынбыз, бэйгеге — баспара усынура, Ж азушылар О даганын улкен талкылаура салура бола м а деген м эселеш кун1 буры н ш еш ш а латы н б ы з. Б у л рес- ми сындардан квбшесе каттырак жэне творчестволык к к е б1рталай п ай д ал ы д а ед1. 1939 ж ы лдары Б аянауы л, К екш етауды арал аган мез- пл1нде С ул тан м ахм ут, М эш хур-Ж ус1п, Б 1рж ан ны н бей1т- 421

TepiH д е керген -дь С ултан м ахм ут б е й т н щ басында ту к б ел г1 жоктырын катты ку й М ш п ен айты п келген ед!. 1940 жылы майдьщ 20-да республикалык газет-журнал- дарда Султанмахмуттын. кайтыс болраныньщ жыйырма ж ы лд ы гы н а а рнаул ы м ак а л а л а р ж азы лд ы . B ipai; сол кездег1 м эдениет мекемелер1нде 1стейт1н кейб1р бассаура- лауш ы ж олдастар Султанмахмуттын, устшен арыз 6epin, ол «ескшпл акын» деп айыптар такты. Казакстан Орта- лы к партия комитет! газет кызметкерлерш, эдебиешнлер- Д1> гальчдерд! ж ы й н ап к ен м э ж ш с 0TKi3in niKip алы скан- нан KeftiH С ултан м ахм ут ж ен!ндег! г азет м акалалары н макулдаран едь Касым Султанмахмут туралы баллада- сы н м ш е осындай ж ар дай л ар р а байланы сты ж азы п, 6i3re окып берген-дь К асы м н ы н а р ал ап керум ен алаты н эсерлерк сез1мдер! де тез, алрыр болатын. 1938 ж ы лы ноябрь айында дем- алы ска шырып, Касым екеум1з Москваны, Ленинградты аралады к. Келер жылы ж а з айларында Семейде пароход- та 6ip топ жазуш ымен 6ipre болып, Касым жолда П ав­ л о д ар , Б ая н аулы н ы а р ал ап , б1раздан KeftiH Б урабайда демалып ж аткан маран келд!. М осква мен Ленинградта бурын талай рет болса да, Касы м раж ап музейлерд1, тарихи ескертюштерд! ерекше акы нды к сез1ммен кы зы га карап, алран эсерлер! бойынша кы ска елендерш кунделж дэптерлер1не ж азып отырды. Л ен ин градты бурын ж а к сы б!лет'ш Касым ж етекил бол- рандай, каланы н талай кы зы к жерлер1не epTin апарып отырды. Мен драм алы к театрра баррым келсе, Касым ке- б1несе концертке, о п ер ал ы к театрра баррысы келет1н. Мен еск1 ю т ап т а р сататы н м агазиндерден керект1 к!таптарды ipiKTen алран да; — ecKi к !тап тарды н не к ер е п б ар , совет баспаларында ш ыкканын алсан болмай ма?» — деп маган сын айтаты н. Б р о к Гаузь-Э ф рон басп асы эдемклеп шы- FapFaH Б ай рон , Ш експир том дары н кергенде Касы м кы- зырып, ек болмаса Байроннын, 6ip томын 6epuii деп колка салды.— «Еск1 баспаньвд ш табын саран окуга болмайды» д еп е з С0з 1м ен ез1н ток таты п ед1м, кай ты п ю тап ж айын саз кылмады. Кокшетауда болранында Касым Кокшенщ суду жер- лерш , Окжетпест!, Ж умбактасты, Ацшокыны, Степнякт!, А ирэлды, К азгородокты , К©кше айналасы ндары коп к©л- дерд! — барлырын аралап корд!. «Мэдениет» колхозында б!рнеше кун демалып ж аттык. Степняк каласында кала-

л ы к п арти я к ом и те тш щ кы зм еткер1, 9Hiiii-cepi ж ш т Т ш еу- баев Ахметжардан Касым Кекшетаудын б1рталай эндерш ecTin уй рен д ь «Мэдениет» колхозында Б1ржанды керген, Балуан Ш олакпен жолдас болтан Ы скак, Ы смайыл деген ею шал бар екен. Exeyi де энпм еш н бабын келт1рт, майын тамы- зып айтатын. 0cipece Б1ржан мен Ш олак жайындаты о л ард ы н кезектесш а й т к а н эн п м ел е р ! К а сы м екеум1зд1 кайран калдырды. М ен б1рталайын ж азып алып отырдым. К,асым домбы ра тарты п, эн салы п колхоз ж астары н айна- ласына жыйнап, отыртан жерш думай сауыкка айнал- д ы ры п Ж1берд1. К ол хозд аты А сан тай д ей т ш ш еб ер куйпп ш ал д ы н к уй л ерш ен К а сы м б 1р т ал а й к уй л ерд 1 естш , кей- 6ipiH ж а т т ап алд ы . О сы б о л тан ж е р д е й эс ер л е р ш д е К а ­ сым ш агы н еленмен ж азады . BipaK ол е л е в д е р ш н Ke6i жоталтан. Касым Бурабайда д а он ш акты кун жатып, саяхат курып Бурабай такырыбына да б1рталай cyperri олендер жазтан-ды. Bip кун! Касым суга кетш кал а ж аз- д ад ы . К урортта тан ы с 6ip кы зб ен екеу! к а й ы к к а MiHir. О кж етпесп корем!з деп Kerri. Кун аш ы к та, ысты к ед!. Туске таман аспанда булт турып, жел кетерш п Бурабай квлш щ бет!нде алай-дулей толкын тулай женелд!. К елдщ ортасында келе ж аткан Касымдар мше осы толкынмен, ятни а ж ал м ен у з а к алы сы п ж а г а т а ш ы кты . К ы з eciH эзер бьледь Касымнын д а oni куп-ку екен. Кайыкты желге карсы айдаудын аркасында аман калыпты. «Бурабай тол- кындары» атты кушт! лирикасы осы ж атдайта байланыс- ты ж азы лган ед!. Кекш енщ сулулытына бар жан-тэн!мен кызыккан Касым кайтсем де бурын-сонды Квкш еш жыр- л аган акындармен ж ары ска Tycin, олардан асы ра 6ip поэма ж азам деген сертпен кайтты. 1939 ж ы лдык кузш де Касы м Райхан деген кы зта уй- л ен д ь BipaK exeyi д е келш е а л м а й , 6ipTe-6ipTe а р ал ар ы ашылып, алты айдан кейш айырылысты. Б ул ж внш де 6i- реу Касымды, 6ipey Райханды ю налайды . Ею ж аты нан да эртурл1 мшездер болтан ш ытар. А лайда осы уйленш ай- ырышысу ж анж алы Ж азуш ы лар О даты нда арнай талкы - ланып, Касымнын атына ауыр сындар айтылды. Талкы- лауда Касымнын акындыты мен адам герш ш к мш ез1 к а­ тар сез болды. Сынаушы жолдастардын кай-кайсысы болсын Касымнын жалындап ecin келе ж аткан талантты акы н екен!н, 6ipaK сем ьясы н даты OMipi тал а н тты акы н бойына зор мш екендшш айтты. Mlне осындай талкы лау-

д ар тусында Касы м б1рде тулап, немесе уайы м га салын- са да, кейш ж акын жолдастарынын урындыруы аркасын- да ол пайдалы сындардан езш е тш си корытынды жасай- тын халге келдь 1939— 1941 ж ы л д ар арасы нда К асы м нын творчество- л ы к ем1ршде елеул1 ерлеу дэу1р! б асталады . М унын бас- ты себептер1— 1937— 1938 ж ы лдардаты дауы лды мезпл- ден кеш н к а з а к поэзиясы нда акы н д ы к енерге талап-т1лек кушейдн BypuHFbi ж ы р улг1с1ндег1 карадурс1н толгау- л ар д ы н орнына орыс поэзиясы ны к у л п сш д еп А бай дэс- турждег1 ойлы, марналы керкем поэзиялык шырармалар ж а са у 1939 жылры К азак стан ж азуш ы лары н ы к II съез1 кэтерген басты м ж деттж 6ipi болатын. Э аресе Пушкин, Лермонтов, Маяковский, Байрон, Шевченко шырармала- рын терендей окы п, о л ар д ан к а з а к т1л1не аудара бастауы Касы м нын творчестволы к е су ж олы н аны ктай тусед1. Осы кездерде ж азран «Ленин ж эне дуние», «Нар тэуе- кел», «Дауыл», «Кекшетау», «Орамал», «Заула-заула Турксиб», «Султанмахмут туралы баллада», «Рашык ед1м кайтейш », «Сонет», « Ж о л дас м арш ал» сыякты акын елен держ д е к ан д ай л ы к epiCTi ойлар, к ан д ай лы к терен сез1м к уаты , к ан д ай л ы к етю р т1л байлыры, кандайлы к ж ан ал ы к ты cepniH ж атыр?! Б ул 1930 ж ы лдарды к орта кез1не дей1н ж азр ан толраулардан шоктыры белек турран ш ы рармалар екенж б1рден таныйсын. А кыннын В. М аяковскийден уйрену1 ете жемш ть К а ­ сым М аяковскийдщ он ш акты елен1н 1940 жы лы аударып, 1941 жы лы « Б ар дауы спен» деген атпен жеке жы йнак етш жариялайды . Бул Маяковскийд1н казак тш шде ен ал- раш ж ы й н ак болып басылуы ед1. Акын Маяковскийд1 аударушы рана емес, онын акындык дэстурш, творчество­ лык, эстетикалык принципш менгеруге батыл адым жа- сайды. Касы м М аяковскийге сырттай елж тем ейдн осы тустары кейб1р акы н д ар ш а он 6ip буынды елен д| 6ip-6ip сезбен эр жолра шашып койып жазатын елж тепш улп- л ерге ж арм асп ай ды , еленн1к iuiKi мазмунын, акындык мэдениет1н д ам ы ту бары ты нда 1зденед1. М эселен Касым­ нын Маяковскийге арнаран «Акын» деген лирикасы акын­ нын 1940 жы лы ж азран аса 6ip ipi акы нды к сез!. Эрине, К асы м еленнщ ф орм асы жен1нен д е катты 13- денген акы нны н 6ipi. А лайда, ол кан дай ж а н а ф орма i3- десе де б е л г ш 6ip м узы калы к унд1л1кке, жарастыкты ш еб ерл ж ке келД рш беред1. М узыкасы з, лепс1з Касымда 424

жана форма келш тумайды. Осы кездеп ж ана формамен ж а зр а н ei<i елецш н, eKeyi д е а у д а р м а .— «С улико» ж эн е «0тед1 кундер» (Ш евченкодан) олендер1 болатын. Касым лирикалы елендер1мен катар «Купыя кыз», «Бикеш» атты поэмалар да ж азады. Акыннык поэмалары лирикалары сыякты эдебиет журтшылыгына толы к таны- ла коймады. 0cipece ayeai «Азгынбаев» деген атпен жа- рияланган поэмасы жазуш ылар ортасында сынга алынды. Акын Азгынбаевтык Tepic ж олга тускен мш ез-кы лыкта- рын ажуалап суреттегешмен, сол жагымсыз кылыктарра карсы Kypecymi у л г ш ж а сты н бейнесш ж е т к ш к п корсе­ те а л м а га н . М ун дай сы н д ар д ан К а сы м к ей ш тихст! к ор- тынды жасап, поэмасын «Бикеш» деп езгертш, кайта жен- деп жазды. Осы кездеп Касымнык лирикалы елендершде жалпы совет поэзиясына ортак такырып, елеул! орын алады. СОРЫС ЖЫЛДАРЫНЫН, ЛИРИКАСЫ Касым 1941—45 жы лдары ¥лы О тан соилсы на катна- сып, баскыншы ж ауга карсы колындары карумен де, ка- ламымен де белсене куреси. Согыска дэл аттанар алдында акын «М азасыз музыка», «Армиясы Лениннщ», «Бейсе- кешт!к бес улы», «Коштасу» сыякты патриоттык еленде- piH ж а за д ы . К асы м эуел1 к ы йы р ш ыры ста 1941— 1942 ж ы л ­ дары м ш дегп эскер кы зметш етейд! де, 1943 ж ы лдан 1945 ж ы л г а дей1н б аты стагы сорыс м ай д ан ы н да б о л ад ы . К а т а р - лы солдат болып мш детп эскер кызметш етеген Касым майдан, ж оры к жолынын каж ы рлы курестер1н басынан к еш едт О л эскери бел1мде угхтпп д е, о й ы н-сау ы к бри гад а- сында д а акын декламатор артист болып та icren, коман- дованиядан мактау алрыс алып отырады. М айданда жа- уынгерлш мандетш ж аксы аткарган Касы м Коммунист партиясыньщ мушелшше алынады. Сол согыс майданында журш Касым кептеген лири­ калы ©лен ж а за д ы . О ньщ б1ркатары « К а н к у й л ы ж а у » , «О тан сорысы ту р ал ы ж ы р » , «У си м де с у р ш ин ел1м», «М ай майданында», «Подполковник Алпинге», «М артбек», «Ж ешс даусы», «Сен фашистсщ, мен казакпын», «Кыз- гал д ак » сы як ты cofhc OMipiH с у реттеуге а р н а л са ; « Б а й ­ кал», «Орал», «Ерт1с», «С арарка», «Сибирь» сыякты ли ­ рикалары туран жерд1к сыр-сыйпатын, сулулык бейнесш

суреттеуге арналады. Ал, «Достар, кайда журсвдер?», «Е лге ха г», «Еалиге», «Сэбитке», «Есмарамбетке», «Ка- naHFa», «ЕркЯн iHiMe», «Арайра» сыякты лирикалары туран елд1, д ос-ж аран дары н , арайын-туыстарын сарынран сол- д атты н сез1м дуниесш ж ы рлаура арналран. Б ул елендерш- д е Касы м Совет адам дары н ы н зулым ж аура деген ыза KeriH, туран ж ерге, О танра, д оска деген жалы нды махаб- баты н cyperreAfli. CoFbic кезш де К асы мнын м аран ж азран б1рнеше хат- тары мен exi елещ бар едь ол елендер де, хаттар да жо- ралды. Сол кеп ж азран хаттардын 6ipeyi рана менде сак- талыпты. 1942 жылы 23 февральда жазран хатында былай дейдй «Кад1рл1 Есет! Ж ет1 ай бойы хат-хабар ала алмай, эбден шщуса болтан, сарынран кез1мде ен тунили ушкан ж ы л кусы ндай KOKiperiMfli кектемдей жаркыраты п сен1н хатын ж етть Сенщ хатывды экспедитор алып келгенде тум ау rain, н аукастаны п ж аты р ед1м, раш ы ктыктан сар- райып, сэры ауру болып ж аткан ж ас сулу «суйген жарын келд'Ь дегенде к ан д ай серш лер ед1; сенщ хаты н меш сондай серш лгп. Хатты он кайтара окыран шырармын. 0p6ip эрп ш щ арасы н ан суйш Д туран елкеш н, ж ер жу- мары Алматынын тау-тас орманы, агаш-суы, жаркыраган аспаны , достарым ны ц суйк1мд1 ж ан ар л ар ы маран кул1м- деп к ар а п туррандай болды . Сол минутгеп сез|'мнщ куш- куаты н Бетховен сыякты композитор болмаса ешгам де, искусствонын к ай Typi болса д а (музы ка болмасы) жет- ш зш бере алм а с ед1 деп ойлаймын... П оэзия кел!н айналып кайта конранда б1рдеке етпесем, каз1р т ш м жетпей тур, ж етер ед1, н аук ас б егет болып тур. Ж а с кеудеме уялап алран xapi тум ау тыныш ымды алы п жур. Дегенмен, ж азылура бетгед1м. Кыскасы сенщ хатын маран улы куа- ныш болды... Ж алпы халым жаксы. Бул ж актын кысы м ы надай: к ар б аяры да ептеп ж ауы п ед1, каз!р ы рымга жок. Ж ш-жш катты суык жел болады, енбенще кек сунп- дей к ад а л ад ы . Ж е л болм аса — жы лы . Каз1р жазрыту- ры мны н Hci uibiFa бастады . 0з1м тоны п керген емесшн, тек ж ещ л тек ж урем ш деп суьгк тиг1з1п алдым. Кеп хабар- ды Алматыдан кутемш, узак етш хат жаз, адреам мына­ дай: ППС-57. 276-шы инженерно-строительный батальон. Аманжолову. Хош, достым, хат, хат, хат жаз! Касым». Ж азр ан елен1 бул хаты нан api х у н т болатын. «Поэзия мунын шагып келеТш», жолдасты сарындым лей келш

езш ш поззиясы алыста журсе де кус болып ушып, жа- лын болып ж аркырап ж ететш зор сеш мш айтады. Осын- дай ойларын ол Рабдолга, К ап ан га, Ралиге ж азран хат- елендершде терещ рек айтады. Касымнын ею дэптер елею орысша, казакш а аралас жазылран. Бул елендер! майдандары солдаттардык жа- у ы н герл ж eMipiH суреттеуге, н ем ш -ф аш и стер ш щ зулы м - дыктарын эшкерелеуге арналган. А кын жалынды , отты, канатты жырларымен ap6ip солдаттарды ж аура катал MefipiMcis б олура, О тан н ы к к еп н а лура , ж е ю с п ж ы л д ам - датура шакырылды. М айдандары солдаттардык жыйнал- ран жершде, жыйналыстарында Касым влендерш орысша, казакш а, ею тглде б iрдей ж атка айтып орындап, улкен yriT-насихат жумысын ж у рп здп Keft6ip елендерш ол СССР халыктарынын кеп таралган эндерш щ сазымен гармоньра косып орындайтын болран. Касымнын «М айдан дэптерш деп» орысш а, казакш а б1рдей ж азы лран елен- д ер Ш н к е п ш ш п н ею н и п tomf3 ipiKTen б ер у ге у л п р е ал- мадык- Оны кек зерттеп, келешекте ж ариялау ез алдына 6ip м ш д ет екенд1г1 б е л г ш . Сорыс к езш де ж а зы л р а н К а сы м п оэзи ясы ны н б ш к 6ip кы ркасы сонымен 6ipre к а з а к совет поэзиясы на елеул1 улес болы п косы л ран «А кын е л 1м 1 ту р ал ы а к ы з» атты поэмасы. П оэма эуелшде «Абдолла» деген атпен жазылып жарияланды. Абдолла Ж умаралиев талантты ж ас акын, Касымнын ж акын досынын 6ipi болатын. влендерш де Лермонтов пен Байроннын романтикалык поэзиясынын сары н ы б а р ед1. О н ы н Kefi6ip о лен дер! ад а м н ы н е р ш и у м т н , дуниеш кезген жолаушы немесе мэнп-бакы й айны- м ас 13Г1 а р м а н б ей н ео н д е ж ы р л аг а н ы б эр м га г е к ы зы к KepiHeTiH. Н ак т ы OMip шындырын сы й п аттаган еле н д е р ш жаксы кабылдап, булдыр романтикара бой урран еленде- piH сынайты нбы з. К асы м эр д ай ы м оны : « Б 1здщ Б ай р о н » деп еркелетш, акындырын, адам герш ш к мшездерш катты кад!рлеунп еде Поэмада Касымра тэн аскакты романтика да, жалын аткан акындык ш абыт та, керкемдж бейнеге толы поэзия- нын куд1ретп куаты да бар. Айнала ок аударып, ерт кап- таты п келген ж а у р а беригместен, а к т ы к ofu к ал р а н ш а ерлжпен урыс салып каза тапкан акын Абдолла туралы п о эм ад а К асы м ф аш и стер экелген кы ррын сорыстын апа- тын да, сол зулым жаура карсы айырыкша табандылыкпен сорыскан совет жауынгершщ тангажайып ерлшш де поэ­ 427

з и я т ш м е н ж е т ю зш бей н елеген . «©Mip г у л ш жанш ы п, таптаган» махаббатты «ш аш тан суйреген> баскыншы жен- деттерден «жер жиркенш ж ираларды», «езендер жаура там ш ы таты рм астай суын алы п каш ады », «зецб!ректер к е к т щ м ы йы н т у а р ге н д е й » 3ipKumeAfli, « к ар а толкын орм ан ш аш ын» снарядтар ж улы п ту ар у д е , м эн л мекен кел жарасын тастап, «ж арлар cyFa сунгуде», ж ауды к Отан ж е р ш е е р т салы п , ел!м erin ж а т к а н м ай д ан 1'ш ш ен «булт- тан атылар нажарайдай» батыр улан автоматынан ок ж а у д ы р ы п , гр ан а ты н л ак ты р ы п , ж а у тоб ы н а соккы 6epin, танкысын кыйратып, ерлгкпен урыс салуда. Ы залы кекп совет жауынгер! езш корш аран купи басым ж ау алдында б ас и ер ем ес. О н ы н оры д а б!тт1, а вто м аты д а ты нды , кы- зыл-ж асы л ерт кшнген сулулар ойнак салып келе жат- кандай, ол омырауын ашып от устаган Прометей сыякты ел1мге карсы каскайы п турады. О нын кез алдынан сылан- д ар а н с улу ж а р д а й , к ы зы к т ы ем ip д е, туы стары д а елес- теп eTin ж а т к а н д а й . К а н д а й купгп ром ан ти ка десейшН Акын Абдолланын ж аура берш мей Отан намысын коррап е рлш п ен е лге н ©MipiH 6yriHri ж а с кауы м ра у л п eTin усы- нады. М унын взi оптимистгк трагедия екендкш де акын умытпайды . Б аты р уланны н орасан улы ерл1пне суйсшед1 де, ел1мше кайгы ры п оюнед1 де, акын к азак поэзиясын- д а б у р ан д еш н а й ты л м ар а н ты н а кы н д ы к енерм ен сорыс- ты н шындырын, с о ве т а д а м ы н ы н е р л к ту л гасы н ж а р к ы н елест е т ед ь С о н д ы кта н д а б у л п оэм ан ы cofuc к езш де д е, сорыстан кейш де эдебиет журтшылыры, орыстын, казак- тын акын-жазуш ылары аса ж огары баралады. Поэма ен алгаш « С о ц и ал и ста К азакстан » газетш щ 1944 жылы 22 майдагы 102 санында жарияланранда, жазуш ы F.M ycpe- пов — бул м айданная естш ген ж ан а леп, казак поэзиясын- да бурын-сонды айтылмаран ж ана акындык сез деп ба­ р а л а д ы («С оц. к а з а к с т а н » , № 112, 6 ию нь 1944 ж ы л ). П о эм ан ы н с овет п оэзи ясы н д а д а а с а ipi ш ы рарм а екенш Н. Тихонов, Л . Соболев ж эне баска орыс жазушылары д а а й ы р ы к ш а э т а п к е р с е т и . С ей тш , К а сы м cofuc м ай да- нынан ж ауды женген зор куанышпен катар акындык твор­ чество ж олында да улкен женюке не болып кайтып едь 428

ТВОРЧЕСТВОЛЫК 6РЛЕУ ЖЫЛДАРЫ Касы м ¥лы О тан сорысы ж е н кп е н аякта л га н сон, 1945 жылы октябрь айы нда Алматыра кайтып келд1. Касымды jl ж а зу ш ы л ар ж уртш ы лы ры а й ы р ы к ш а к у р м етп ен к ар с ы ал- ды. М айданда журш ж азран онын б1рталай елендер1 жэне I Абдолла туралы поэмасы Касымды езнпк замандас дос- ! тарына белекше танытып едь Акын-жазушылардын кеп- I m ta iri енда К асы м н ы н м ай д ан дэптерш дег1 елендер1н ын- ' ты га кут1п, к ы зд оа окы п кабы лдады . Ж азу ш ь м ар О да- ! рынын кенсесшде кен м эж лк1 ш акырылып, Касымнын бурын жарияланбаган лирикаларын окыран ж олдастар- дын кай-кайсысы болсын, онын акындык epici элдекайда cepniani жатКандырын толы к таныран. Касым м айдан елендерш газет-журналдарра коптен бастырумен катар б1рден ж а н а е ле н де р ж а зу р а idpicTi. 1945 ж ы лы Касы м небэр1 17 елен ж азран екен, онын 7-ув А лматы ра кел ген с он ж азы л р ан. Касым 1937 жы лдан арасы А кметжанмен 6ipre Ж азу ­ ш ылар О дары берген Городская Keuieci 69-ш ы уйде тура- тын. М айданнан кайткан Касымныц акындык ем1ршде кандайлы к ж ан а epic туатын болса, жеке ем1ршде д е ж а- на т у р ак т ы сем ья л ы к e p ic б астал ы п ед1. О л бу р ы н н ан ж аксы таныс, б1р-б!р!мен сыйлас курбы С акы пж ам алра (Сэпенге) уйлендй Сэпенмен араларындары таныстык ерте, О р ал д а б ас тал а ды . К а сы м е з № н 1штей ж а к с ы к ер е - т1н ceSiMiH ж а сы р м ай б!лд!р!п б1рнеше е л е н д е р д е ж а з ­ ран. Б1рак ол кезде Сэпен турмыска ш ы ккан ж ас келш - шек, езш щ тату-тэтп семьясынын жарастырын сактап, К асы м н ы н елендер1не м эн б ерм ей дк BipaK К а сы м OFaH да ренж1мей Сэпенд1 сырттай курметтеуш токтатпаран. Касым Сэпенмен косылраннан кейш де, терт жылдай арасы А кметжанмен 6ipre турды. Yflnepi ете тар, айна- л ы м га к ел м ей тш ед1. O cipece кысты гундер!' к а н ш а оты н жакса да, жылый коймайтын, суык сызы аралас белмеде турып жумыс ктеу Касымра онай соккан жок. Касымнын кек1рек ауруына шалдыруынын 6ip ce6e6i осында едь Ал, ж аз айларында ол турран жер! ете ж айлы — курьлдеп арып ж аткан Алматы езенш щ жарасы, айналасы толран бау-бакш а болатын. 1946 жы лы Касы м 26 елен жазран. Сонымен 6ipre бурынры «Бикеш», «Кытай кызы» атты поэмаларын кайта жендеу устшде отырады. М алшылар е м ф ш ен «Б оран » атты поэм асы н ж а зу р а к 1р!сед 1. Б у л 429 А

кезде де Касымнын елендер! идеялык. мазмуны жагынан да, керкемдж ш еберлМ жарынан да, елендж формасы ж а к т а р ы н а н д а , э р а л у а н е рек ш ел 1-к т ер 1м ен окуш ы журт- ш ылыктын назары н аударды . «Достар», «Туран жер», «М ай келдв», «Сауыншы ж енгейдщ жыры», «БебеНмш’ Лениннш», «Академия», «Курбыма», «Домбыра», «Дари- Fa со к ы з», «А сты к п ен б асты к » , « А к ы н д ар бесжы лды ры », « Д о л ы булт» ж э н е б ас к а елен дер ! К асы м н ы н сорыс кезш - fleri е лен дерш ен д е ж а н а л еп , ж а н а а к ы н д ы к 1'зденум ен жазылран-ды. К а сы м тво р ч еств о л ы к к ы ял ы н д а толрэры ж е т ш nicneH ой л ар ы келгенд е к а л а м г а epii< 6epin, Kyfli тасы п , елекд1 зор ш абытпен ж азаты н. 1946 жылы июнь айында Касым елендерш керемет жы лдам , мол жазгандыры онын кол- ж азба дэптер1нен толык байкалады. Оннан аса елещп тек сол ию нь а й ы н д а ж а зы п т ы . Д э л июнн1н 14 ку ш 4 елен ж а зы п т ы . О сы 6 ip ш аб ы тты мезг1л1н акы н «Куй1м тасы п барады , куй1м тасып», «Экспромт» атты елендер1нде ес- керт1п айтады . Kyfli ш алкы п, елен ж ы ры кею регш керне- гендей творчестволык cepniHi кетер!лген м езллдерш еске ту ар ге н д е — кен арнамен елендер тасы п кел1п калранда, к а л а м ш ес п е й д ь ау , mipKiH-ай! О сы к езд е ун-тун ж о к ж азы п алаты н маш ина болар ма деген арманды да айту- шы едь Касым блещ и кейде импровизаниямен де айтып кететш . BipaK И са сыякты теселген айтыс акыны отырран ж ерде Касым импровизацияра а як баспайтын. Ж азган елендер1н кебш есе ж а ж а бш етш Касы м нын кейб1р елен­ дер!, эрине бурынры дайын текстер! д е болатын. Онысын ж а ж а айтып ш ыкканнан кейш e3i ескертет!н. 1947 жылы Касым ара-тура сыркаттанып жатып ка- лып ж урдк Осы жылы кызы Д арира туды. Касымнын акы нды к куйш , куаныш ын тасы ж ам рухани к у п т н 6ipi ете жаксы кетерш Дарирасы едь Ен жылы, тэтп акындык с е з д е р ш ш б !ртал ай ы Д а р и р а г а ар н ал ы п оты рды . KefliH Дарира сыркаттанып калган мезплдершде Касым кат- ты ж ан азабын тарткандай, калыпты ж азу, творчество­ лы к жумысынан токталуш ы едь Дариранын саулыры, еркелеп ойнап ж уруь эрдайым Касымды жана акындык ш абытка ерлеткендей болатын. Сол 1947 жылы Касы м онш акты елен ж азады ж эне — «Б!здш дастан» поэмасын ж азура ш рюедь Сонымен 6ipre Лермонтовтын «М аскарад» атты драм алы поэмасын ау- д ар ады ж эне А. Т вардовскийдж «Василий Теркин» поэ-

I масын ayaapyFa юркедь 1948 жылы Касым 31 влек I жазады. ■ Cofhc кез1нде ж з н е согы стан к е й ш п ж а зр а н тац д ам а - лы елендер жыйнары «Дауыл» деген атпен басылып шык- ты. Касымнын газет-журналдарда ж арияланган «Дауыл» ж ы й н ары н а KipreH елендер1 к а з а к п о эзи ясы нд а ip i ж а н а - лык едк Касым езш щ жалынды ерппл поэзиясынын лебш эз1нд1к а кы н д ы к м эден и етш ж у р т ш ы л ы к к а т ан ы та келд1. Сонымен 6ipre Касы мнын кейб1р елендер1 м азмуны жары- нан элс1з ед1. К асы м н ы н а к ы и д ы к е р к ш е кы зран ы ш п ен караушылар «Дауыл» жыйнарындары кейбiр э л а з елендер аркылы Касымга катты сындар айтып, ауыр айыпгар та- рып ж атты . «Социалисте К азакстан » г а з е т ш т бетш де а кы н 9 . Т э ж 1'б а е в К асы м п оэзи ясы ны н ерекшел1ктер1н жорары баралай кел1п, оны тутас алган да «Д ауы л- ды ж ырлар» деп атады. Б1здщ баска басты акын- жазушыларымыз да Касым поэзиясына осы туррыдан бара бердь Эдебиетке сорыстэн кей1н кел in косылран: Сырбай М эуленов, Тахауи Актанов, Тэкен Эл!мкулов, Куандык Ш анрытпаев, Рафу Кайырбеков, Садыкбек Адамбеков сыякты жана толкын акын-жазуш ылар да Касым поэзиясын терен урынран акыннын ж акын достары едк Б у п 'н п поэзи я ту р ал ы к еп энпм елер1м 1здщ б1р>'нде мен эр акынныц е з ерекш елМ , е з орны туралы сонын iminae Касымнын да акындыры туралы сындарымды та- ратып айтканымда Касым дауласып: — Саран казактын барлык акыны жаксы, адамнын бес caycaFbi б1рдей емес ко й ! М ен щ елендер1мн|'н фило- с оф и ялы к M9Hin Э б д!л да ж а к с ы тусш ед!, ал С ы р б ай поэ- зиямнын нэз^к ж анын уккан,— дед!. Kefl6ip музыкалы елендер! н нотара туарм ей келген екМ пгп айтканымда К а­ сым аж арлы кескжмен—ол эн-елендер1мд1 талантты ж ас акын Раф у ж атка бжедр жоралта коймас,— дедк Касым поэзиясы теш репнде сындар мен айтыстар ол кайтыс болранра дейш токталмаганы эдебиет журтшылы- гына белгш!. Булай болуы табири занды да. Ерекш е та­ лантты новатор акынныц ш ырармалары езш е дос окушыны канш алык кеп табатын болса, сонымен 6ipre кызранышты сез1мдердщ , д ау-ай ты с т у д ы р а р л ы к о й л ар д ы н epicTeyiHe де Typrei болып оты раты н ы TyciHiKTi. К а сы м елен дер! осы тустарда орыс т ш н е де аударылып шыра бастады. Bipna- тар тацдамалы елендер! «Гроза» деген атпен (Д . Снегин аударран) 1946 жылы ж эне «Стихи» деген атпен 1949 жы- 431

лы жеке ш тап болып жарияланды. Онан сон орыс тш нде шыккан к а за к поэзиясынык жыйнактарында да Касым влевдер1 елеул1 орын алып отырды. Касымнын лирикала- ры н, acipece, « Б ай к а л » влек! м ен «А кын вл1м1 туралы акыз» поэмасын орыстын эдебиет журтшылыгы да жога- ры багалады. Аударма Касымнын н еп зп творчестволык жумысы- нын 6ip саласы. Орыс т ш н еркш бшетш Касым Пушкин елендер!н 1948 — 1949 жы лдары аса укыптылыкпен ау- дарды . «Ч аадаевке», «Ерк1нд1к» атты елендер1 Касым ау- дармасы аркылы казак тш н д е кен тарады. Пушкиннщ «П олтава» поэмасын да 1948 жылы толы к аударып аякта- ды. Касымнын суйсше аударран жэне одан эруакыт твор­ честволык улп алып отырран суш кп акыны М. Ю. Лер­ монтов. «Туткын», «Акын аж алы », «Канжар», «Теректщ сыйлыктары», «Ж елкен» сыякты Лермонтовтын тамаша л и р и ка л ары н К асы м к а з а к т ш н д е л ай ы кты т1л тауы п ше- бер ау д а р а 61лд1. К асы м Л ерм он товты аударуш ы рана емес, оны е зш е а кы н д ы к у с та з д еп те сан ауш ы ед1. Лер- монтовка тэн аскакты романтика, жалынды пафос, терен сы рлы бейнелеу, т эк ап п арл ы к , баты л д ы к с ез1м куйлер1 К асы м п оэзиясы нан д а б ай к ал ы п оты рады . Кушт1 дауы л- ды, тулаган толкынды, кы ран кусты, аж алдан корыкпаран вршич ж анды сыйпаттаран ж ы рлары Касымнын взшд1к а кы н д ы к ерекшел1г1 болумен 6 ip re Л ермонтовпен ундес- ririn д е б ай к ататы н . А бдоллаиы н алы п ерлакпен куресй, елер ш авында ем1рмен кош тасулары М цыридын ж ан сыр- лары н да еске тус1ргендей. Эрине, Касым Лермонтовка ж а л а к ел1ктеуш1 емес, оры нды творчестволы к жолм ен уй- ренуш!, бул а кы н н ы ц MiHi емес, дуры с зан д ы есу жолы. 1949— 1950 ж ы лдарда Касы м езш !н поэзиялык шы- рарм а л ар ы мен к а з а к совет эдебиет1н1н дам у ы ж олы нда 1ргел1 оры н а ла д ы . 1949 ж ы лы 17 елен , 1950 ж ы лы 25 елен ж азады . О ларды н iuiimie «Дуние душпандарына», «Б ак т е р и я короЛ1», «Д уни е сы йм ас бомбара», «Трумэн- ге», «А деназ'эр», «М ай м ай дан ы », «К у ан ы ш ка, бакы тка» сы якты бейб!тш 1л 1кт1 ж а к т а у , империалист1к сорыс ертш козды руш ьиарды эш керелеу такырыбына арналган, «Отыз уш жы л», «К азакстан коммунистер1не», «Аралым ай- дын ш алкары м », «Ес!мде Э мба езенЬ , «Сырдария аны- зы», «Коммунизм кектемЬ, «Ш ыкты епнге колхозшылар», «Ж ылкышы», «Кун кетерген карындас», «Комсомолдар колоннасы», «Ж асты к жыры» сыякты коммунизм куру 432

ж ольш дагы совет халкы ны н бейбгг eK6eri, С о ц и а л и с т К аза ц ста н н ы ц соры стан KeftiHri д а м у бейнелер1 такы ры - бына арналран идеялык мазмуны терец корнем елендер бар. К,асым езш щ ш ы рармалары ндары кате-к ем ш ш к тер- д1 к ерсеткен оры н ды эд1л сы н д ар д ан THicTi ко р ы ты н д ы ж а - сай б в д ь Б1рак кайсы 6ip ш алагай акындардай ж алан уптке салы нран ж ок, б у п н п вм1рд1ц ец келел! м ацы зды масел елерш кам ты ран елендерд1 03iH in К а с ы м д ы к ж а - лы нды OTKip бейнел1 а к ы н д ы к стил1мен ж а зы п оты рды . Касым М осквада, Бакуде болды. К азакстанны ц б1рталай жерлержде, А байдыц туран мекеш Ш ыцрыстауда, тары баска жерлерд1 аралап, олардан алран эсерлерш д е поэ­ зия тш м ен шебер жырлады. Акын лирикаларымен катар «Б1здщ дастан» поэма- сын жазумен болды. Поэманы жазу устшде ол катты кыйналып журдь Ец улкен кыйындык тартысты, сюжегп калай беру керек? Н епзп улг)с1 Маяковскийдщ «Ленин» поэмасы болса да, 6ipaK Касым оран жадагай елжтепЫ келмедл Сонымен, 1947 жылы жаза бастаран поэмасын аяктай ал май Kerri. Узйщц ретшде жарияларан уш тара- уында Касым Октябрь революциясыныц жещсш, Ленин кайтыс болран кездеп халык кайгысын, ¥лы Отан соры- сындэры совет халкыныц ерлж KypeciH сыйпаттайды, тарихи дау1рд1ц, улы революциялык жещстердщ зор да- уылды тулгасын акын кец эпикалык epicre суреттей оты- рып, 03iHin лирикалык сез1м куйлерж, акындык шабыт толкындарын да орынды бередл Ocipece Лениннщ кай­ тыс болу кезждеп е л кайгысын суреттеушде ол езшдж ершил, акындык купли танытып отырды. Алайда, Касым поэмасында тарихтыц даму зандарын, жежмпаздык ку- pecTin туйждерж жеке адамга байланыстырран 6ip жакты кателжке урынды... ел1м!зде болтан тарихи жещстерд! уйымдастырушы жеке 6ip адам рана деген 6ip жакты, Tepic niKipfli дэрштеуге салынды. Осылай жазуына ол кездеп Казакстан Ж азушылар Одагындары сынныц едэ- yip ыкпалы болмай койран жок. Касымныц лирикаларын «сойып» сынарандар «Б1здж дастанды» жер-кокке сый- рызбай мактаумен болды. Касым аудару, редакциясыныц мацызды мэселелер1 гуралы м акалалар ж азу жумыстарына д а белсене каты- насты. ¥ сак елецдермен катар М ирш акардыц «Алтын кыс- так» деген поэмасын аударады. Исаныц акындыгы, жас акындар туралы баяндама, макалалар ж азады. Халык

адындары Нурданныц «А мангелдЬ поэмасын, Калданыц «Мусабек» поэмасын жендеумен редакция жасайды. Ж ас ады ндар мен халы д ады ндары на Касым эрдайым сын айтып, адыл, кенес, кем ек 6epin отырады. Сейтш, Касым е з ш н а.дындыд дызметамен де, догамдык, жумысымен де Казадстандары эдебиет дозгалысына белсене датнасады. Совет ж азуш ы лары ныц алды на дойылрэн партиялыд та­ ла,п-тш еаш оры ндауга унем 1 атсалы сады . «Дауылдан» кейш Касымныц 1949 жы лы «Балбебек» атгы, 1950 жылы «Н урлы д уние» а тгы ж ы й н ад тар ы ж ар и ял ан ды . 1952 ж ы ­ лы «Тандам алы ш ырармалар» жыйнары басылды. Осы кездерде А. Твардовскийдщ Касым аударран «Василий Теркин», Лермонтовтан аударран «М аскарад» поэмалары ж еке ш тап болып ж арияланды . Сейт1п, елушпи жылдар- да Касым творчестволыд ерлеу жолдарында бушл совет журтшылырына кец танылран адын болды. АКЫН 6М1Р1НЩ СОЦРЫ МЕЗГ1ЛДЕР1 Соры стан к е й ш п дэу1рлерде К асы м ны ц е з бет1мен одуы 6ip жуйеге тускен болатын. Марксизм-ленинизм классиктерш щ ецбектер1н де, классик адын-жазушылар- д ы д а ipiKTen оц ы йды . Н ад т ы зерттеп терецдей одыран 6ip- келк1 авторлары орыстыц революцияшыл-демократтары — Белинский, Чернышевский, Добролюбов, Писарев жэне П л ехан ов ш ы рарм алары н од у у с п н д е 6ip кун1 м аран Бе- линскийд1ц Гогольге жазран хатыныц дазадш а аударма- сы н одып берд1. Т ерец ofiFa толы , eraip ж алы н ды леппен, курдел! эдебиет тш м ен ж азы лган Белинский шырарма- сына дазад т ш н щ соз байлыгын, сейлем дурамдарын сондайлыд дэл жетю зш пайдаланран Касымныц жазушы- лы д, аудармаш ы лы д шеберл1гше дайран далдым. О л Белинскийд1ц «Александр Пушкин шырармала- ры » атты ецбегш д ад а г а л а п одып, оз1не к ер е д п ж ерлерш сызып, кейде к1таптыц беттер1не жазып отырран. Белин- скийдщ: «Все народы потому только и образуют своей жизнью один общий аккорд всемирно-исторической жизни челове­ чества, что каж ды й из «их представляет собою особенный звук в этом аккорде, ибо из совершенно одинаковых зву­ ков, не может выйти аккорд. Как самое худшее, как и 434

самое лучшее в каж дом народе есть то, что принадлежит только одному ему»— деген ж ерл ерш астынан сызып, ту- сына косу ( + ) белпам ен «для музыки казахской» деп ж азып койьгпты. О нан сод улы сьгншыныд езш дж 6eri, даралык ерекшел1п ж ок адам акын емес деген ппйрлерш де астынан сызган. Каншама магналы ой, акикатты айт- са да бойында акы ндык каблет1 ж ок акы н ш ыгармасы усак, жалган, жаисыз, ускынсыз болатындыгын, поэзия- лы к идея талкы лаган кагидамен, катып калган ереже- мен емес, жандьп, ж алынды пафоспен берш етш творче- ствоны д TyftiMi, коркем днп н а ш а р ш ы га р м а к а н ш а м агн а- лы жазылганмен акылды, б!рак кеокш аз эйел сыякты, оган тандануга болады, алайда оны суйе алмайсын; Пуш­ кин поэзиясы эркаш ан жермен кабы скан аспан сыякты деген сыишыныд пшрлер1 взш е унагандыгын сызып оты- рады . Акындык пафос пен ж ан ж алыны (страсть) деген- ге айырыкша назар аударып отырган. Белинский кемил- л1гш сынай отырып келт1рген Гетеш ц «Какого читателя желаю я? — такого, который бы меня, себя и целый мир забыл, и жил бы только в книге моей» деген сезш де ас­ ты нан сызып, 6ipaK искусствоны д OMipre бай л ан ы с ты зац- дылыгын аны ктаган Белинский кагидасына тагы д а мэн береда. — Сынды Белинский сыякты неге жазбайсы ддар!— деп, оныд м акалалары поэзия тш м ен жазылгандыгын, Чернышевский, Плеханов ецбектер1 философиялы к бш к ерюке кулаш сш тейпщ цпн айтатын. Онда езш щ Пуш- киндей прозаиктердщ Толстой, Тургеневтердей драм а- тургтердщ, Гогольдей ж аза алмай жургенш дэлелге кел- Tipin д а у айтка ны ц д а К асы м кенет то к талы п , а з Kwpin: «э, солай екен-ау, талантымыз жетпейтш болганы ма? Ж ок, солардай жазуга талап, кажырлы ецбек жетпейдь Ke6iMi3 ха л ту р а га, ж е ш л ж а зу г а у м ты л ам ы з» д ей т ш де коп таласка бармайтын. Касымныц «Акындар бесжыл- дьшы» атты ж о л д ас ты к эз ш елец|1 д е а к ы н ж а зу ш ы л ар д ы ц творчествосына улкен талап кою тургысынан жазы ла бастаган. 1946 жы лы Ж ам бы лды н туганы на 100 ж ы л то ­ л у мерекеш тусы н д а 6i3 К асы м н ы ц буры игы « Ж ам б ы л тоиы нда» атты ш ы гарм асы н еск е т ус1р д 1к, соган ук са с б ‘Р нэрсе ж азуы н м ак у л д ад ы к. в з ш щ буг1нг! одебиетке деген сыншыл ойын поэзия тш м ен айту анагурлым кы- зьгкты, утымды екенш дэлелдед1к. Кейш окып талкы ла- раны м ызда К асы м «сы н ш ы лард ы ц егёнш ш ар л а п KerriM

бглем, 6ipaiK а якталран ж о к, ж эне жондеу1м керек,— де- генд1 айтты. Кыркыншы жылдардын акыры мен елушнп жылдар- дын басында Касым озшщ поэзиялык шырармасында ган а емес, бую л к а з а к с о вет эд еби етМ н келел1 мэселе- лерше аса жауапты карайтын эстетикалык талрамы куши, сыншыл ой-пш рлер айтатын ipreai акыннын 6ipi болатын. Онын пшрлер1мен каламдас жолдастары катты санаса- тын. К а з а к поэзиясы нда Касы м акы ндыгы ны н шоктыры бшк, буюл журтшылыкка кен танылып бара жатканды- рына акын-жазушылардьщ копш ш п куанатын. Баска жанрдары Элжаппар Э бш ев, Ш ахмет Хусаинов, Кабдол С лан ов, С ейтж ан О м аров сыякты оз1мен курбы жазуш ы- л ар орыс акы ндары нан Д . Снегин, Касымнын творчество- л ы к табы сы на эр м езп л тш ектес болып отыратын. Снегин Касымнын б1рталай елендерш м езгш м ен аударып отыр- ды . Куннен кун ж алы н дап ecin, 6yriHri эдебиеттен ерекше орын ала бастаган Касымнын творчествосына кызганыш- пен к арай ты н кейб1р акы н д ар д а бар-ды. О лар Касым м ак тал са ты ж ы рыны п унатпай, оны н олещ нен MiH, к а ­ те табуга тырысатын да, ал Касым сойып сыналса куа­ натын. Ж урегш де кызганыш оты, коре алмаушылык с е з м уялагандар Касым поэзиясына эстетикалык тургыдан ка- раудан к ал ы п , ылрый социологиялы к туррыдан сын айту- шы едь Ж ек кору туррысынан емес, акы ндык онер, творче- стволы к енбек туррысынан ж ар ы ск а тусу бар акы нга тэн ж ак сы м ш ез foA. К асы м да д а 03iHin акы н д ы к OHepiH бас- калардэн асыра дамыту, жаксы елен жазу талабы ку н т едк ©зшщ каламдас жолдастарынын оленш, жеке сез кестелерш кадагалай окып, талдап сынай отырып, кейде о л ар ж азран такы ры п ка ж а н ад ан 03i елен жазатьш . Э будщ «Акдда булт» лирикасы н Касым акы н д ы к энер жарысы туррысынан кайта жазганы белгш . «Сырдария аныз» атты лирикасында Эбдшдэмен, Калмаканмен, Ка- ли ж анм ен акьш ды к ж ар ы ск а тускендей эдеШ кайталап жазран едг К асы м 1947 ж ы лдан сы р к атка ш алынып, ара-тура ж аты п к ал ы п журд1 дед1к. 1949 ж ы лы осы к у н п Виноград Komeci 23 уйден ж а н а квартир алды . Б1рак уй пешпен ж ы лы н аты н , ремонта^ 'б1тпей, сал кы н, сыз болып Касым б1рден 03iHiH бойындары сы ркаты н мендетш алды . Кейш- 436

нен 'К асы м осы уйш о р тал ы к ж и л ко м б и н атта р д ы н 6ipiH- д е п к в арти р ге ау ы с т ы р м а к болы п ед1, у й ауы сты р аты н ешк1м табы лм'ады . Сонымен, 1949 ж ы лгы дендеген сыр- к аты н ан К асы м м улде эйырып к ет е а лм а д ы . Б1рде ж а ты п , б1рде туры п, 6ipак, ж а зу ж ум ы сы нан ток тал ган емес. ♦Келед! влек еселед, Улпре жазып жатамын. Bip эндетш, 6ip свйлеп Мол ракатка батамын. Курыскан бойым жазылып, Лапылдап отым жанады Отыррандаймын мэз кылып, Ойнатып сэби баланы. Н ем все: Поэзия асыл жар, Тек езще тек болсам, Менде кандай арман бар Mauri 6ipre сен болсан!» — деп акы ндык, дуниеге еркш к в с ш п берИлген ш актары нда езМ н сырткатын да, кызганш актан туран жайсыз мшез- дер!н д е ум ы таты н. ©ленд1 yftin-Terin ж а зы п тастай ты н. Т аб и гат в з зан ы н а к1мд1 болсы н бар ы н ды р ады рой, сы р к а т К асы м ды мендете б ер д к 1951 ж ы л ы К а сы м н ебэр; 12 елец , 1952 ж ы лы 7 ©лен, 1953 ж ы л ы 9 ©лен, 1954 ж ы лы 4 ©лен ж азды . © зш щ сы ркаты дендеп а лр аи кездерде К а ­ сым эр мезг1л оралы п сораты н такы р ы б ы а к ы н д ы к ©Mipi ту рал ы ой л ард ы а й туга ты ры саты н. Б ея г и и «©з1м тура- лы » («Сы р») а тты ©лен1нде К асы м а к ы н д ы к жолдэры енбег!, в з ©Mipi ж а й ы н д а квп о й л ан ы п , тер е ц т о л р аетан - дырын байкатады . Бул аса кушт1 елещ н 1949— 1950 жы л- дары бастап жазып, б |рак аяктай алмаран. Б арлы к дэп- тер елен ш менен ж асы рм ай ты н . К а сы м д э л осы ©ленд) ол иезде маран окы ган емес; муны 1954 ж ы лы сентябрьде аса 6ip ц ы йн алум ен м аран окы тты . Екеум1з д е 6ip-6ipiMii3re т1л катп а й , 6ip a 3 унс1з оты- рып кал д ы к- Ce6e6i м унда о л ©з1н1ц елетш д1гш д е ж а - сырмай айткан едь Оны сол 6ip сумдык дуниеге кыйма- рандай: — Bspi жаксы, тек елш н щ не кереп бар? «Меш де влтм элдиле» деген еоюнлл акынныц куйш е о ралу емес пе, мунын? — деп мазмуны жарынан орарытып сын бас- тадым, Касым ж етелж басып, сэл езу тартып: — Эй, кусыц-ау! Саудыраран ку суйепм калган меш алдары н кел е д ьа у! ©м1рд1 р аш ы к ж а р д а й кы йм айты н 437

а д а м н ы н 6ipiMiH. BipaiK, ш ы нд ы дты айтп асы м а ш ар а бар м а? С ен е зщ дайта 6ip окышы! — деп долж азбаны тары матан уоынды, М ен елецнщ ap6ip шумарына тодтала отырып одыдым: «Ырзамын тураиыма адам болып, ©шнбен каламын деп 6ip кун солып. Адамзат сапарынын мейманымыз Bip мезет жер бетше кетер сорып... ©юнбен мен де 6ip кун елемш деп ©кшем удсата алмай келемш деп. Кунше жуз ойланып, мын толганам в э 1ммеи 6ipre елмесш елешм деп. Барым да, бакытым да осы елешм Жакыным журеНмнщ досы елешм. ©Mipre келгешм жок бостан-боска Мен кайтып боска жасап, боска елемш.» Замандастары ешдайсымыз айта алмаран терец ойларды, Касы м e?i ж етю зш жазрандырына датты суйсшесш. Эт- тен: «Дуние жалт-жулт егкен кен мекешм, Кере алмай кеп жержд! мен кетемж... Басымнан таярмысык 6ip кун дэурен? Ж алт 6epin нажагайдай жогалар ма, Жузшде шалкып турран кулшм-дэурен... Токтамас ем!р1мшн сагатындай Журен м еши канша согар тынбай?»— деген ж ерлерш неге айтты екен1 вм1рмен кош айтысдан- д ай ! К в з 1м е 1рк1лш ж а с к ел д !. « Б у л ай ж а зу д е р е н ж о д ед!» дей бершггш. К асы м Fa керш бей, аш ы к ес!кт1н 6jp ж а р ы н д а туры п еленд1 т ы н дап е п л г е н С эпенге енд1 кез!м тустк «Ой Сэпен, онын не?» депш н ез квз1мшн жасын суртш жатып. Касым Сэпеншн бул влендя ecrin далганы- на екшгендей: — Ж а п eciKTi, б ар , Сэпен! — дед1 д е, менен б ас к а 6ip ж айларды сурай бастады. Кайтып бул елен жайын сез дылван жод. Сон ы м ен , 1951 — 1954 ж ы л д ар ы ар ас ы н д а ж а зг а н елен- дергш н к е п ш ш п е з ш т акы нды д сырларына, ауру-сыр- дауы м ен, эр мезг1л м азал ай берген сындармен байланыс- ты кейде кунпрт, кейде ж арды н кеш л куйлер1не арна- лады . Эрине, онын аралары'нда «Коммунист», «Волга- Д о н » , «А байра а й т а р ы м » сы я д ты до р ам д ы д м ан ы зд ы мэ- селелерд1 ж ы рлаган влендер1 де бдр. M ine, сол коммунист туралы елешнде: 438

«Ж1пт ол жаксылыкка жаны куштар, Бойында буркыраган таскын куш бар. Ойында буки дуние сэулелер!, Кез нурын алдай алмас курылыстар»,— деген акындык толгауымен езш щ де буркыраган жальгн куий барлыгын, коммунист адамда болатын i3ri жаксы- лык касиеттердщ жыйынтыры екендшн шебер бейнелейдй 1952— 1953 ж ы л д ар ы К а сы м у з а к aypyFa ш алы н ад ы . К ы ры м га б ар ы п , ек1 а й д а й ж а ты п емделгп к ай т а д ы . О сы кезде де Касымнын халы туралы Сэпен айтады: — ©те ауыр мезплда басыиан кенирд! гой. Д эл 8 ай­ дай температурамен ж атты, ешкгм келмед! де, ешбгр к1та- бы басылмай караж аттан д а тарыкты. О л кездеп деясау- лы к министры Каракулов жолдае 80 грамм фтивозид дэрасш а л у г а р у к са т ет1п, сол д э р М н купи'мен К а сы м олам аузынан кайтты. Д эрил табуга Ибади М атаков пен Сэл- к'ен С ухам б ерден ов та к ем е к т е ст ь Ж а з у ш ы л а р О дагы ны н бастыгы Ж аймурэин жолдае Касымнын тандамалы шы- гармалары ны н жыйнагы басылуыда «емектестк 1953 жы- л ы Б у р аб а й курорты на ем д елуге б ар ы п , 6ipaK о д ан ж он- делу орнына катты жудеп кайтты. Самолётпен келга тус- кен К асы м ды м аш и нага суйеп Minrain, у й г е квтер1п экелгендей болдык. Келе тосек тартып жатып алды. Сол жатканнан ол айыкпады... М ен А лматы га 1954 ж ы лы 27 ию ль куна кайты п орал- дым. Уйге кел1с1мен он минут отпей К асы м м аган телефон с о кты . Б1р-.бгр1мазбен оа у л ы к сурасы п с©йлеекеш м1зде Касымнын даусы даршдеп, камьггып ж ы лагандай болып е с п л д й К атты сагьгигандыгьгн, мен1н т е з юелу1мд! OTiBin •айтып ж а тты . Келес1 кун1 у з а к о т ы р ды к . О л ж а с б а л а - дай ег1л!п, emipen ж ы лады . М ейлгнше ж удеу, 6ip ж ап ы рак ет1 к ал м аг а н ж а к суйек, ш ы кш ы т, иектер1 сау д ы р а п бос тургандай. Саусактары да уэарып, каламнын сабындай жщ -ж щ 1ш ке, ш аш ы мен м урты б у ы р л ан а б ас т ага н . BipaK, eKi K03iHiH ж а н ар ы б уры н гы ш а н урлы , ж а л т -ж у л т о т ш а- ш ады . К аз1рп т1рил'лirin iu с ар к ы л м а с к у а т ы д а осы exi козде турган сыякты. — Сешн хелгешщн ж ана поезда кврген, осындагы жиен карындасым Ф арида айтып келди.. Сен бакытты- сы к. Ком м унист п арти ясы эр к а ш а н ада л д ы к т ы аш ы п, эдкп коры тынды ш ы гарад ы . Енд1 сен елм е й с щ . А л, м ен щ хал1м не болары б ел п 'аз...— деп мунайып бграз унс1з отырып кал д ы . Б ip Tipiutaix т а гы tarepi ж а са р ал ы тур, енд1 6ip 439

прш1Л1к токталы п ж огалралы тур, оны екеу\\п з де imiefl сезетш сыяктымыз... Сэпеншн ескертуше Караганда ол аз оейлеу1 керек екен. М ен е з басым иан кешкендер1мд| баян- д ай « е л in, эдебиет ж а н алы ктарьш тугел окып отырраным- ды айты п, ж азуш ы л ар eMipiimeri ж ай ларды онан каз- балап сураганым жок. Ол езш щ емделу жайын б1рталай энпмеледп ¥зак с ы ркаттан гап адам ауруды н eMi, дэр!-дэрм ектщ турлерш ж аксы 6iace керек, осы ж еш ндеп Касымнын дэлелдк оры нды , кы зы кты энг!мелерш е с т е ш м д е , ез1мнщ екшнп 6ip ж олдасы м доктор Ш аты беков Касым есйме туседп Акын мен докторды к ce3i 6ip ж ерден ш ыккандай. Муны- сына танданраныма орай ол: — ¥ з а к сы ркаттаны п емделген адам Kiuii-ripiM дэрн герлж таж рибеге теселед1 екен,— дедп Осыдан былай кейде кунара, кейде кун сайын Касым­ нын касы нда жи1 болып отырдым. Н е eei телефон «ж ады , не Сэпенге ш акыртады, не Ш айзада аркылы таптыртып алад ы . М инистрлер Совет! ауруханасьгаын емдеушдег1 наразылыктарын Рабиденге немесе Тахауига айткызды. Yй ш лнде болмаш ы ж агдай р а ренж1генш де, элдешмдер- д ен Кении калганы н , бурый дос болып ж урш , енд! ecirifl ашпайтындарьгн айтып, назаланады. ¥ зак мезплдег! сыр- кат Касымды дене куаты (физический) жарынан рана кажытып коймай, рухани жарынан да катты кажытканын осы кездерде толык байкадым. Сэл рана нэрсеге тас-тал- кан болып ренж идк ауыр сездер айтып тастайды , ондай решш тердщ салмагы кейде Сэпенге де тиедп Ол жыла- FaiHBatH б ас к а лэм демейдп Кейде мен е зш е н дауласын, т урал ы к шеп'нен асып кеткещ ипн ескертем 1'н. ¥ з а к мез- п л сыркаттанран Касы м ны н кыйынш ылыктарын б1рдей басынан кенпрген, куш-туш уйктамай касында отырып, «уте бшген Сэпеншн кажырлы шыдамдылыгы м е т кай­ рам калды рды . Bip .куш стол басында Сэпен калгы п кет- Ti. «Сорлы мен ун и я ол не керм едп бip ж ум а болды эл1‘ кунге кез шырымын алмады. Кейде езш е урсамын да, ж ан аш ы р ж акы н ы м болрандырынан д а буран катты ай- •гамын. О ндай ауы р ce3iMfli туран шешем де квтермейдп Ал, сен ше. Ж уас туйе сыяктысын. К азакты к бурын-сон- ры бар акынын ж ук кып артып алгын келедЬ. Бурынры жолдас-жоралардын. достардын снрек «еле- TinairiH д е айта келш , осында Эбд1лда келш KeTin хал- ж ай ы м ды бигедп Б1рак ол сорлыны тары д а сойып сынап

ж аты р. С ы рб ай м ен Э л ж а п п а р д а к е л е д к Р аб и ден 6ip-eKi рет келдь Ж олдас деген пайдак тисе, беделщ артса ке- бейедй с а г а н к елп ш тей д й Э л устш д е, ani м ен ripiHiH ар а- сындары К асы м ды ecenTi д о ста р неры лсын! Зы янд ы , ауы ртп алы к ты б iрдей бел1сетш осы н д ай д а к а с ы в д а 6ipre болатын дос «айда? Ауырып ж атканы нда емделуш е кеш 'л белген О рталы к партия комитепндеп Изотов, Базарбаев ж олдастарта катты ризаш ылы гы н б1лдф1п отырды. О сындай 6ip жылы ы к дас, кен,1л 'белгнген ж а р д а й л ар д а К а сы м е р ек ш е сауы - рып ж а д ы р а п к а л а т ы н . О н дай к у н дер ( у л к ен папкел1 к а- pa3Fa ж азы лган .елен д ерш берш окытатын. — Сен ж окта ж азы лган 6i рталай елендер1м бар, сы- н ап «epiui,— д еп e ai ж а й к ы йсай ы п ж а таты н . Э рине, мен сыннан Kepi, м ак у л д ау ж а гы н кеб грек а й тк а н ы м д а.— Сен м е т алдама, буры ты дай аяусыз сынап шьтдынынды айт. С ондай т а л к ы л ау д а н е тк е н е л е щ п к 6ipi ж о га р ы д а айтылран «03iM туралы». 1951 жылры п ар т и я ж ы й н ал ы сы н д а окылрэи е л е н осы «9з1м туралы» елекн1н жалгасы, немесе такырыптык жа- ры.ман ун дес сы як ты . Б у л ту р ал ы eai б ы л ай дейдп — М еш ж е к к еретш Kefi6ip ж а л а к о р л а р , к ы зр ан ш ак - т а р енд! курыйтьгн кез1 келд1 д еп дайынд!алып, м еш пар- тиядаи шьгрармак болтан екен. Осыны бастан а як «сойып uibiFacbiH» деп тапсьгрран б ая н д ам аш ы , ж а с сьгншы К ы й - рабаев оларды н куткешндей сойып ш ыкдан жок- Мен in поэзиям туралы жалпы дурыстыкты айтты. П артия уйы- мынын ол кездег! секретары М устафин Рабиден де тура- лыктан асып кете алган жок. Маран сыннын катал бола- тыньгн, партия катары нда болуым, болмауым, ярни рухани е лу, елмеу1м тал к ы р а TyceritiiH ж а к с ы тусш ген м ш . Сон- дыктан ез1мн1к акы нды к к ы зм елм д е неден утып, неден суршгешмд) кы скаш а еленге туа'ртп ж азы п алранмын. С ей леген с е з 1м нщ а кы р ы н д а осы е л е н д 1 6 ip re айтып шыктым. «Сен кеше жалбыр тонды жет!м едш, Сонда сен т1рш!л1ктен не т!лед1н? Атан мен экен сен!н жете алмаран Арманга бул кезде сен жетш ед!к. 9зшд1 тусшгендей болып ед!н, ©Mipni отты кезбен шолып ед!н Балкытып KeKiperiiuiiit Kepiимен Сомдап 6ip свз асылын сорнп едш... Keft6ip кез кателесш кеткен болсам 441

Ей курбым, кудер уэ1п баска теппе... @Mipai o.ni талай жырлармын мен Bipeyre унап, 6ipeyre унамаспын. 8з1м болып айтармын ез сез!МД1 Жамау-жаскау жыйнап мен курамаспын. Нар тэуекел омбылап тура бастым 0нер табу, орта табу максатымен, Адассам да мен адал жолда адастым. Кез емес дария кешл тартылрандан. Не болты елен ш!ркш саркылгандай Кырыктын дэл кыркасында турмын Kaaip Байкабмын алдым кандай, артым кандай! Азырак кургыр ауру кажытса да, Эл1 де журенм бар шарк ургандай...» 1954 жыльг сентябрь — октябрь айлары нда Касым сыр- к аты н ан азд ап айы к к ан д ы к б ел п б1лд1рд1, 6ip м езпл кеш еге шырып ж уруге жарады . Абай атындагы опера жэ- не балет театрында ашылран Казакстан жазушыларынын Ill-m i съезж щ ашылуына катынасты. «Абайга айтарым» деген ел е н ш ж азы п , б1зге окы п берд1. Т ы кнан елен жаз- раны меш катты к уан тты . Б е л г ш алгы р Касымнын ез1, А бай туралы б ао к а л ар д ы н жазраньпган шоктыры белек, А бай ды н ез1мен сы р л асканд ай, акы н д ы к бой, куш тенес- т1ргендей к улаш ты мецзеген. Б ул ipi творчествора кете- p ia in « е л у — сы ркаты нан айыру деген с ез рой. — Сен ж азы лы псы н, тез ж азы л ады екенсж,— дед1м еленд1 окьгран эоерден кейш. Б1рак е л кеп сейлескен жок, меш ты н дап ж а й ж атты . Ж ы й н алы ск а бару, мынау еленд1 ж азу оны едэу1р калж ыратып тастаран екен. Алайда, оны н аж ары н д а куйгнгш р е ш ж о к , тыныш тыктын, езш е- ез1 ри за болтам куан ы ш ты н нуры ойнараидай ед1. — Ж ана Баймуканга кенлртш «Сониалистж Казак- станра» ж1берд1м. Dip сез1н езгертетш болсандар баспай- а к к о й ы ц д ар !— деп А кку ло вка звонить етт1м,— дедь Баймукан Токтаров Касымнын ж акын жолдасьшын i6ipi. Б у л уйге ж ш келгп, Касы м нын к о л ж азб ал ар ы н кеш ь р у ге кемектеоетш . О сы кезде Касы м нын тан дам алы шы- рармалар жыйнары баспара дайындалып жатыр едь К а­ сым кай еленд1 кай колж азбадан алуды, кейб1рш окытып, кей жерлер1н кыскартуды Баймуканга ауызша атайды. Б ой ы ж ады рап отырура ж а р аг а н д а ез1 де ара-тура карап колж азбал-ары н тэрт1пке к ел тф едк «Нурлы дун йенiк» екш ш ! н ускасы н осы 1954 жы лы кузде кайта ж азы п шык- ты. «М артпек» поэмасынын кы скарран варианты н д а осы 442

кезде icren шыкты. Баймукан е к е у т н дайындарандарын м агаи окы п к а р а уFa бергп оты раты н. — Бул Байм укан бурьгй детдомда тэрбиеленген ж епм б ал а рой, эл1 д е жетгм. Д етд о м д ар ы б а л а л а р д ы н в м е н е н 6ip повесть ж азган екен, бурын бтр окьгп танысып, ией жерга женде дегенмш. Мен десен соны окып шырып, ба- сылуына кемектес. Муны Сырбайра да айтканмын. Сенщ ж олд ас ы н Ж у м а г а л и д а ок ы га н к эр ш ед ь BopiMi3 д е д е т ­ домда ecin адам болды к ной. Сол туралы алраш кы ен- бек...— д еп тары б ip Miид ет ж у к т е д ь М ен Б ай м у к ан н ы н повесткнн окы п ш ырып к а й т а бгр эн п м ел е ск еш м д е : — П о в е е п н б1раз ж е н д е й т ш жер1 б ар екен,— д еп ез5м- Hi« сы н дары м ды а й т а б ае т ап ед1м. — Жвндеус13 03 кунпмен отетга ш ырарма болоа, мен сатан тапсырамын ба? — дедь Bip «ун1 катты жетел устгнде отьгрранда Бурабайдан келген доктор Зейн Ш ашкиннщ ж айын энпмеледж . Бу- рыннан бьлетш ж олдас соны ертш келудк менен етш дк Ертеньнде Зейн келш, Касымды кадаралап карап, емде- луд !н , тьш ы руды к тэр т ш т ер ш (реж и м д ерш ) бел1г1л е д 1. Б1рталай д эр ^ дэр м е кп ж анартты рды . Зейн е з№ н рылми ж ум ы сы ж в н ш д е п ж е тек ш 1С1 п роф ессор В. И . Зю зинд!' epTin экеп каратты. Зю зин де Касымнын сыркатын жеш л- дету бары ты нда кеп ш а р а л а р ко л дан д ы . Зю зинн1н eMi 6 ip- ден Касымра унады. — Зюзиннен емделш бграз тэугр болван сон тура Бу- р абай га к ел , м ен 03iM эл ек тр с э у л е а м е н ж а зы п а л а м , тек Бурабайга ж етсен болраны,— деп Зейн К асы мды катты ceHflipin K erri. С ей тш сен тябрь — ок тя б р ь айлары нд ары Касымнын сауыруы осындай себептерден едк Касым Зюзинге езш мулде сауыктырып, кайта калпы- на «ejrripin ж1беретшдей эбден сендк Буран дейгнп д эрь герлердщ емдеуш тукке турмайды деп « е м т п овйледк Зю зи н ш н ap6ip кел|'п кету! К асы м ра ул к ен ж а н а л ы к , аса 6ip куаныш уакыйра сыякты. Ал, профессор м езгш м ен келмесе оны ж абы ла !здейм!з. Зю зин кел in кеткеннен Kefiin К асы м недэугр бой ж а зы п , ж а д ы р а л сауы ры п ,ка- лад ы . Н о я б р ь д щ о рта кеэ’ш де бо л у керек, Зю зи н б а с к а 6ip н а л а га ком ап д ировкага Kerri. О сы д ан б ы лай К асы м н ы н халы тары темендей бастады. Министрлер Совепш н ауру- хаиасынан келген д эрнерлерд! Касым .кейде кабы лдам ай- ды, кабы лдаса да салкьгн сейлecin, тук би ш ейан дер деп катты сездерге де келгп калады . 443

Д ек аб рьде Касым к ал ж ы р ар ая устш е кал ж ы рай берд1, А гасы А кметж ан мен Сэпен exeyi куш -туш кезекпен на- сында оты рады . Курпне 6ip м езп л н асы яд а отырып кету маран д а м н д е т сыякты . Келмесем катты ренжидй. E m i 03i аз свйлеп, мвнен эдебиет ж акал ы ктары н сурайды. О ган K06iHece квкш денетш кы зы кты , к у л к ш жайларды айтура тырысамын. Совет жазуш ыларынын О дактш , екш- mi съезнпц материалдарын кадаралап тындайды. Самед Вургуннын баяндамасында езщ щ аты аталрандырын <жып бергеш мде: — А кы йкат па осы? С ы р к ат мен in кенд1мд1 аулау уш ш элп' Е аб и д ен д ер д т TieiMre xipri3e салраны емес пе е к е н ? — дед1 де 6ipa3 катты ж етелш , б1рталайга д е й т ты ныш тала ал м алы . Мен мунын акикат екещ щ ш , 6yri.Hri казак, поэзиясы сез болранда алдымеи е зш н аталатын- дырын дэлелдеп сейлед1м. — Турасын айтпайсык, тарих толык барасын беретш менен м ыкты акы н д ар б ар рой! — д ел кептен ауывра алын- байтын совет эдебиетЫ н алрашкы дэу!ршде атагы журт- ш ы лы кка м аш м болран 6ip-eKi ipi акы нды атады. Зю зин хелш тары да Касы м ды кар ай бастады . Енд1 проф ессорда д а , Касы м да д а бурынры сеш'м калмараи-ды. А уру б елен алы п, куннен xyHi Касы мды калж ы раты п ба­ ра ж аггы . Б а р 0TiHeTiHi «inipxin-ай, тынысымды кенейтер- л1к ам а л таб а алм ар ан д ар ы к ба?» деп кы нж ылады. Кан- ша кыйналып, ауыр азап шегш ж атса да есшен 6ip тан- еа.н емес. Ж втел д ен кы сы лы п кейде сейлемесе де xeKiperi сайрап, б ар л ы к ж ай ды б ш п , ce3in ж атад ы . Енш осындай халде ж атканы нда т1рш ш ктеп, acipece езш е жакын эде­ биет дуниесшдег! жайлардын барлыты кыймастай кызык, таусылмастай улы арман болып елестегендей. Тары да ы мдап, менен (Иркатар ж ан ал ы к тар естуд1 кутедк BipaK coHFbi кезде к у л а к та тосансы й бастаран. K©3i де булды- рап керетш болды. Д екабрьдщ акыры мен январьд1н бас кезшде Касым езш щ куннен-кун темендеп кайтып оралмас узак сапарра бет тузегенш сезгендей Сэпеннен де, агасы Акметжаниан д а ж асы ры п, халн п н енд1 тузел м есж катты кынжыла, кезш е жас ала отырып мойындады. — М ен щ не куйде екеш и д р -не халге ж ететЫ м д! 61лin отырсын. Азын-аулак колж аэба дуниелер1м бар. Халыкка xepexTi н эрселер сонан д а таб ы л ар . Б айм укан бала рой э л 1, С ы рбай exeyiH б ас-хез болып баскары ндар. Адам

apMaHFa тойрзн ба! ©MipiMHiR б1рталайы м арнасы з, cepi- лшпен 9тпед1 м е екен!?. М у р а т еткен дуниелер1мн1н ке- 6iH icKe асы ра алм аганды ры .м а к ш и т . . . Ж а н ы , ж у р е н улы , ж алы н д ы ceaiMre толы к — а ж ал м ен арпалы сы п , алысып ж аткам акы яны н эрбЬр сезш де терен сырлар, ойлар сайрап турды. Атасы, Сэпен, Исанын, баласы EpTic, Б ай м у к ан , С а д ы кб ек — 6opiMi3 оты рран 6ip м ез- плде К асы м тагы д а: — А дамны н Teri айуанмен аталас кой . Т ф ш ш к т е 6i- реумен ит болып ы рылдастык, бгреумен каскы р болып жу- лысты к, тулк1 болып алдасты к, онан не шыкты?! О нык арты жаксы лы кка жетшзген жок- Ж аксы керетш жол- дастарым да, унатпайтын жолдастарым да аз емес кой, барлыры да меш н досым болып калса екен. Кореем кор- д1м, керм есем сэлем де! Буры нры е кп е -н а зд ар ы м д ы KiMre де болса кеш пм ,— дед!. M ine, осы к езд е т!пт1 а р а л а р ы бгрталай а лы с тап суы- сып кеткен жолдаетарын д а ол Keprici келш ж атты. 0м К piHin cohfu кездерш де Эбу, Л эзи за, С ара, К алан, тары баска жолдастары да келгп, касы нда отырып ж урдк Ка- сымнын, халш б ш п кетуде артистер де, ж азуш ы лар да, рылми кызметкерлер де мол еде Куннен кун хал1 наш ар- лаган сайын Касым жанаш ыр жакындарын да, дос-жол- дастары н д а атын этап ш акы рып есяне тушредп Н е кош- таскандай, небip кеш»рш сурарандай оларга жышы сездерш арнайды. Кейб1р создерш толы к ура алм айсын, e3iMeH-03i куб1рлеокендей 6ip нэрселерД1 а й тады . Corfu кездер1 свйлеуд1н 63i де, б1реумен кол алы су д а оран кы- fibiHFa coFa бастад ы . Kefl6ip с©здерд1 в зш з о р л ар а н д а й ек1- уш бел1п эзер айтады. О каш ада, кейде б1збен отырран- да да кызы Д ариганы шакырып алып, касына отыррызып, мандайынан сыйпап, у зак у н аз отырып калады. «Осыньщ ер жетгп адам болраныя «©ре алмайтыным д а улкен 6ip арман рой. Арам А кан бакытты менен де» дейд1 кейде. Я н в ар ы п к 14 нен б ы л ай к а р а й К асы м ес1н б1рде б ш п , б|рде бшмейтш халге жетт!. Дэрдгерлер де м езгш м ен ке- л ш , укол * i6 e p in ты нысьш кенейтгп, а з д а болсы н к©мек- теоедк Bipaic узаада бармайды. Т эбират в з закы н а барын- дыра бердг Касымнык туыстары, достары куш-туш кезектесш касы нда болды. 15— 16 январьда куш-туш Ак- метжан, Калан, Л эзи за ж эне баскаларым ы з элдекалай бо- лады деп сол уйде отырдык. Касым б1рде катты -катты ж е т е л т , а у ы р а за п буы ндыр ган д а й тьиныс тарлы ры н ан 445

6ip Typjii аш ы нулы, куш ренген унмен сарнавандай, сей- легендей бол ад ы . 17 я н вар ь кун1 кущ и з К асы мнын eci ncipin, келген б1ртал а й акы н-ж азуш ы ларм ен 6ip-6ip ,ауыз т |л каты сты. Сол к у ш 18 ян варьга к ар а в ан тун1 с ав ат 6ip- д!н к езв д е Касым келмес сапарва жол шепп, козш жум- ды . 19 я н ва р ь 'Куш А лматы ны н мэдениет журтшылывы зор курмвтпен Касымды ж ерледь Казахстан Орталык, партия комитет! мен М иниорлер Советйин нускауы бойынша Касымнын басына арнаулы ескерткш жасалып койылды. Онын уш томдык, шывармалар жыйнавы жария- лан ды . К асы м н ы н н алды рван эдеби м уралары бай. Уш том ва оны н ж а зв а н енбектер! M i тольж, к!рген ж о к. Газегг- ж урн а л д а р д а басылван, б1рак, б1з жы йнап улг!рмеген ш ывармалары да, майдан дэптерлер1 де, толык зерттеп игере алмаван баска да колж азбалар да мол бар. Ол м ураларды ж а н ж ак т ы зерттеп, халы к иг!л1г1не ж ар ату 6i3- д щ ашдымыздавы улкен м в д е т т щ 6ipi. КАСЫМНЫН АКЫНДЫРЫ Ж вНШДЕ Б1Р-ЕК1 С03 К асы м ны н акы ндывы , шеберл1г1 туралы , к у н т , э л а з- д!Н турал ы б!зд1н сынш ыларымыз соцвы 10 ж ы лдын iuiiH- д е б1рталай ж а зд ы . К р е у л е р Касы м ды ешб!р MiHci3 ерек- ш е ж а р ал в ан акы н д еп аспанва кетерш , б1рынвай мак- тау жолы на салынса, енд! 6ipeyaep Касым шывармалары- нан ешбвр ж аксы лы к Koprici келмейд!. Онын келенкел! жактары н казбалайды . Ipi акын туралы мундай талас пш рлерд щ болуы занды да. Талапсыз акыннын шывар- малары сын квтермей, ауызва алынбастан аяксыз калып ж ататы н болса, Касым ш ывармалары эрдайым эдебиет журтш ылывынын назары н аударып отыруы — бул поэзия- нын ковамдык, керкемдж зор манызын керсетедк Демек, Касымнын акындывы деген курдел! сураудын шешуш уз1лд!-кес!лд1 айту 6 iare д е онай емес. О л эдебиетнллердщ алд авы келел! 6ip м!ндет1. Б у л ж ерде 6i3 Касымнын акы н ­ ды вы туралы жоварвы т а р а у л ар д а айты лван шк!рлер!м!з- ге косы м ш а «ей бip ой ларды вана айтпакпы з. Кернекп, талантты акын Касымнын поэзиялык шывар­ малары бупнп казак совет эдебиетшщ даму жолында айырыкша орын алады. Социалиспк реализм эдю мен жа- зылван онын мавналы, куйл! лирикалары, дауылды уакый- ваны бейнелеген иоэмалары, e3i тустас акын-жазушылар- 446

ды да, опуши халыкты да эрдайым кызык.тырып cyftic- пеншшк ыкласын а ударуда. Окушы журтшылыгын унем! ынтыктыра бшетш Касымнык акындык куаты неде? Оный поэзиясында кандай «сыйкырлы куш», жасырын сыр бар? Сыршыл, cyperaii Касым кандай такырыпта жырласа да ойын жалац айтпайды. Шебер акын тш м е н бейнелеп береди Саяси лирикалардын, езшде де Касымнык буркы- раган акындык, жалыны, жатык, оралымды тш байлыгы ерекше козге туседь Касымнык елендершде эдеш «ер- кемдж манер 1здеген жасандылык сез1лмейди Керкемдш шеберлжтщ кандайлыкты эдютер1 болса да Касымда табиги калпында жымдаскан, калыптаскан мусшде Kepi- недй Касым 03i вскен когамдык ортанык, тугая жерлер мен е л д т сыр-сыйпатын реалиста туриадаи жеттозт ашып суреттейдй Ол шалкыган байлыгы мол революция- лы к кулашпен дамыран ж ещ еп, уакыйрасы кызыкты Со­ вет Отаиыиыц, туран елкеш — Социалиста Казакстанныц кец байтак, керкем 6eftneciH ерекше жылылык сез1ммен жаркын елестете бшдй «Суйсшгпм досты ер жегпм, вртед1м жаудын езегш. Куатын бердш жер-кектш, Совегпк мешк ез ел1м! Дуние бук1л денгелеп, Кез1мшц келд1 алдына. YcTine шыктым ермелеп Кдрадым бойлап ареыра! Ой жетер жерге кез жетт! Аррысын жэне сеземж Жатырсын алып жер-кект! Советгж менщ ез ел1м!» Немесе: «Уа, дарира алтын бесж туран жер, Кадырынды келсем бжмей кеше гер! Жаталмас ем топырарында тебрекбей Акын болмай тасын болсам мен егер. Неткен байтак, неткен улы жер едщ Нендей куйге журег!мд! белед!ц?1 Сснде тудым, сенде ест!м, сеиде елеем Арманым жок, бул дуниеде дер ед1м...» Мундай лирикаларында акын совет Отанына, туган жер­ ге деген жалынды махаббатын тебрентш, толганып оты- рып айтады. СуретШш, сыршыл акын туып-ескен, аралап 447

керш кызыкты шактарын етшзген жерлердщ, мекендер- ДЙ1 тулраларын сондайлык жарастыкты бейнеде:—тамыл- жытып эн салып туррандай, жорра бидщ ыргацты толкы- нындай, кешл дуниесшен оамал еокендей, кез алдыкнан ражап сулу дуниенщ cyperrepi -пзбектелт еткендей тэтп сезгмге белейтш алуан турл1 шеберлжпен сыйпа-гтайды. Касым елецдер1 музыкалы куйлк — сылдыраран асыл моншактай, судыраран ж1бектей жаркырап жайнайды, да турады. Халыктыц карапайым жай сездер1мен де ол елендерш ойнак, салрызып, еркелете де, сырнайлата да, сырластыра да бшедн «Отырмекен жан жарым, Жатырмекен жан жарым, Толран айдай дидарын KepMereai жыл жарым!» Немесе: «Оралым сешн койнында, Ойнактап еткен жылдарым, Жаркылдап Жайык бойында Достармен сайран курраным.» Тары да: «Кулдьграп кыйыр шырыстан, Булдырап кырда, тауларда, Бойлап 6ip шырып кайранга Ойлап 6ip кешш теренш!» — деген елец жолдарында (мундай елец Касымда кеп кой) журектщ нэзж сез1м пернелерш баса бшетш акын- нык куйл1, сыршыл лирикара шеберл!п, сездерд: кыйын- нан кыйыстырып орнымен оралымды колданатын акын- дык KyflipeTi айкын кезге туседн Касым суреттейтш мекен, TyciH, керш!стердщ 6api де 6ipiHeH-6ipi жаркын да кызык­ ты. Акын сеш epi«ci3 жетелеп торрын туман жамылып, сансыз кусы эн шыркаран Байкал келшщ жагасына да, айнадай ашьгк кумю келде, жасыл орманды Квкшетаура да, тунык суына шомылып, толкынымен ойнаган ерке EpTic, сабырлы Ж айык жарасына да, ай сэулеЫ ойнап сыбдыр каккан жапыракты, жасыл гулд1 бакшара да, сайларын сырнайлатып эн салып, кулпырып жайнаган ericTi квктем даласына да, алтын астыры оралып енбек майданы кызып жаткан жерлерге де алып келедй Сулу Алматыны 6ip re аралатып, жастык шарын етшзген Орал- Fa да кызыктырады. 448

Шын поэзия еипрдщ шындырын, адамдардыц сез1м дуниесш жалан, каз-калпында суреттемейд1, аскактатып эсерлеп, жыйнактап, керкем шындык дэрежесше квтере жырлайды. Касымнын поэзиясы мше осындай аскакты, лапылдаган жалынды ce3iMre толы керкем шындык дэре- ж еандеп поэзия. Касым суреттеген KepiHic пен заттардын кандайы болсын жаркын да керкем жэне 6api де тш 6iTin сейлеп туррандай жанды бейне елестейдй «¥лпа булт бейне толкын орамалы, Толкып кеп тау мойнына оралады. Жапкандай жасыл ала ж1бек юлем Квкшенщ кен кушагы, бар алабы» — деп Квкшеш суреттесе: «Ойшыл орман мулгш, калгып, Тешректщ сырын андып, Акырын рана тартып сырнай Сыр шертед! ну карарай!» — деп орыс орманын сыйпаттайды. Майдагы кектемге: «Кыз ершкдей кызгалдактар д1ршдеп, Буйра булак жатыр аунап, еркелеп»— деген акындык сезш арнайды. Акын суретгеушде Байкал жарасындагы орман, шы- мылдыктай тег1лген ак кайывдар буралып би билегендей, Алматы кешесшщ жапырагы сыбырлайды, тастары жалт карайды, буйра булак еркелеп нэзгк унмен суккылдайды, даланын жьбек канат жел1 ж ас бебектей ойнайды. К ектеп долы булт кылышын суырып Tynepin тенш, HecepiH куйып жылайды... Онын поэзиясынын осындай кудретп кукимен табигат элем1 де, адамнык сан алуан сез1м дуниеа де акынмен 6ipre сырласады, 6ipre куанрандай, 6ipre мукай- рандай, 6ipre ойланып, 6ipre тебренгендей. Адамнык махаббат, достык, адамгерш ш к касиеттерш жырлаган лирикасында Касымнын сыршыл, ойшыл, тура- шыл акындык жаны ервкше 6ip жарастыкпен жаралган ражап 6ip сулу кызыкты дуние боп елестейдк Ол махаб- баттык жалынды лебш де, умгг-арманын да, лэззэтт1 шат- tufuh да, еюшш-куй1гш де жасырмай бар ой-кырымен суреттейдь Махаббат адамнык табиги ceeiMi, оны бурын-

coHFbi акындардык барлыры жырларан. Совет акындары да жырлауда, ani талай жыр жырлайды да. Адал сую, жеккеру, 6ipiH-6ipi yFbica алмай айырылысу, осыдан туа- тын жайлы-жайсыз конш куйлер1 совет жастарынык бойынан да табылатыны даусыз. Акын бул шындыкты айтуды да жасырмайды. Элбетге, Касымнын лирикала- рында, сонын imiHfle махаббат лирикасында алдыцгы тарауда айтканымыздай идеялык керкемдж жарынан элспздер1 де жок емес. Орынсыз мунга бату, орынсыз куйд1м-жандымра бой уру, дала cyperrepiH кейде дереказ, кейде KyHripT жырлау сыякты элазд1ктер Касым лирика- ларында байкалып отырады. Касым кешл куйш шерткен лирикаларында HeHi айт- са да, TinTi агат, жанылыс айткандарында да калткысыз адал ойларын актарып отырады. Онда нике сыр сактау, перделеп сейлеу деген жок. Неге суйсшш шагганканын да, неге ренжш мунайганын да агынан жарылып, акта- рыла айтады. Сондыктан: «Кен жайдым кулашымды дуннеге, Б|лд>м мен кайтыра да, суйше де, Эйтеу|р api-capi болтаным жок ¥ктым мен кеншмнщ куШ неде,» — деп ез1не 63i орынды корытынды жасайды. Касымда кандайлык керкемдж мотив басым дегенде, б1реулер: нэзж лирикалык ce3iM, кещлдщ мунды куй сырлары мол, дейдк Енд| б!реулер: Лермонтовтын аскак- ты романтикасы кушт1, дейД1, ymiHmiaepi — Маяковский- дш жалынды пафосы (леб1) елеул1 орын алады, дейдг Bi3 бул мотивтер арасында тепе-тендж мелшер койрымыз келмейдг Касым сыякты уздж акыннын поэзиясында езше дешнп улы акындардык творчестволык acepi мол болуы табиги завды нэрсе, 6ipaK ол елжтеу дэрежеанде калып коймай, езшдж, Касымдык кушш, ернпл ектем, турашыл батыл акындык бейнеспн танытып отырады. Касым акындык куй туралы терен толранып айткан елен- дервде 63iHin акындык QMipiHe эдм сын айтады. ©рнпл- дж, тэкаппарлык адамныц жаксы касиетшн 6ipi жэне сонын менменд1кке, ез1мцнлджке апарып согатын mihi де болады. Касымнын ез сырын баяндаган елендержде «мык- тылырымен катар, MiHi де кейде байкалады. 450

«Жыгылам деп журе алмаймын жай басып, Жупремш Kiiin-жарып айкасып.» — деп совет жасына тэн батылдыкты, талапкерлж сешмд1 биииредь Таты да: «Жасырмаймын жасминам тентек вст!м, Тойтара алмас жуз1мд1 mchih ешюм. Бебепмш Лениншц еркш жанмын, Ортасында шыныккан дау-жанжалдын... Таудай толк,ын кездессе жарып етпм, Оттан жэне сескенбвн вз!м отпын. Ленин айткан еркш вс, ерюн жур деп Кысылуга дуннеге келген жокпын.» — деген сырын, езш дж ершш тулгасын жырлайды. «Туган жер топырагында Tin-TiK ескен», «аярын нырырак басып», «ертке тиген дауылдай» елецшн «нажарайдай жырын жанбырдай куйып» еткен тэкаппар акын ерш in де, сын- шыл да едь Ерюн, ерке ескен жастык алуан сырларын актарран аскакты поэзиянын жалыны свнбейдк онын Fa- жап квркемдж сырлары QMip ьлгерьлеген сайын ажарлана, кулпыра туседь Касымнын поэзиясынан алынатын рухани эсерлер де, уйренетш акындык улгЬлер де мол. 0cipece Касымнын поэмаларынын идеялык керкемдИк сырлары жэне орыс классиктершен — Пушкин, Лермонтов, Некрасов, М ая­ ковский, Твардовский жэне Низами шырармаларынан аударран творчестволык енбектер: Касымды кек танып, мецгеру жолындары тык 6ip сала болып табылады. Касымнын жалынды, дауылды, куйл! сыршыл поэзия- сы совет халкынын кастерлеп пайдаланатын кунды мэде- ниет казнасынын 6ipi. Сол халыктьщ коммунизм куру жолындары KypecTepiH, i3ri адамгерш ш к касиетш, рухани байлырын жырларан журег1мен, жырымен коммунистж партияньщ курескер солдаты бола б1лген Касым поэзия- сынын мацызы келешекте арта бермек. Оны «Акын сыры» деген олецшде Касымнын e3i терен TyoiHin жазран жэне Касым сыякты уздж талантты акын туралы тын ойларды халыктьщ G3i, ap6ip жана урпак дамытып, толыктырып айта беретш де даусыз. Август —сентябрь. 1956 жыл. Исмаилов Есмарамбет

КАСЫММЕН ЖОЛЫРЫСКАН Б1Р КУНДЕРДЕ 1949 жыл. Май айынын аягы. Казак совет эдебиетшщ кайраткерлер1 Москвада онкундж етшзш, абройлы кайт- кан кез. Bip кун1 жазушылар Одарына келд1м. Бул мекемеге келетж эбекоцыр эдебиетннлерге жазушы халкы эдетте онша К0Н1Л беле бермейтш бар Foft. BipaK, какпадан шы- рып бара жатканымда, Касым карсы жолыкты. — Музафар, амансык ба? Хал калай? ©лен кеп пе?— дед1, колын усынып. Мен кысылынкырап сэлемдеЫм. Мунда себеп бар еде Буран дей1н Касыммен бетпе-бет сейлеокен жан емесшн- дк Улкен акынра влендер1мд1 керсетуден де корранып журетшмш. Мен1н атымды кайдан бьлд1? KiM айтты?.. Сейтсем, Касым баспасезшде тунрыш елеш шыккан жастык кай-кайсысынык болсын атын бьпед! екен! Жазушылар Одагынык ауласында турып, «Жастар даусы» деген жалпы жыйнакты окыранын, ондары мен1н кейб1р елендер1мд1 унатканын айтты. Мен бул куш, эрине, жазушылар Одарынан уйге «тым кешлдЬ боп кайттым. Бул мен1н акынмен 6ipiHini рет кездесу1м едь Жорарыдагы niKipiH Касым сонынан «Социалист1к Казакстанда» басылран «Поэзиядагы жана толкын» де­ ген макаласында (1949 жылы, 21 июль №119) жазды. Осыдан былай Касым жолыккан сайын м ент не жаз- ганымды сурап, окытып тындайтын едь Ол niKipiH букпей, ашык айтатын. ©лещи унатпаран кездершде ол: — Бала, болмай жатыр,— деп басын шайкап-шайкап коятын. Касыммен узак араласкан, сырлас-сыйлас бол-

>аи жолдастар онын осы кейпш коз алдына окай келтЬ рер едН 1950 жылы Маяковскийдщ юбилеШ алдында б ф топ адам онын елендерш аудара бастадык. Аудармаларымыз- ды Казакстан жазушылар Одарында жыйналып талкылап журдж. Кезег1м келгенде, аудармамды мен де окыдым: ..Дытайдын худшие туыс-туран, Колын сок, май булгаушы, токымашы!.. — Сешк кулшнд! кай к азак урады? Эршнен ауыссам, сыншылар коз алартар деп каймыккансын рой!» Мыкты болса, олар оздер1 аударсын. «Кулид1 кой!» «Кытайдын кулдарына» деп ал! — дед1 Касым елещи аяктай берге- шмде! Мен колма-кол тузетпм. — Аудармашы болсан, батыл бол! Бул онерге батыл- дык та, кулык та, (ол эзшдеп тапкырлыкты осылай деп айтты) керек. Осы принципа, шынында да, онын барлык аударма- сында мыкты устаранын ап-айкын кормейм!з бе? Тары 6ip кездескенде: — «Балдакты ж!г1тт!н» (Касымнын 1949 жылы жаз- Fan осындай елеш бар) сюжет1 мен идеясын кайдан тап- тыныз,— деп сурадым. Касым былай туаш ирдп «Б1р дукен алдынан балдак устаран аксак ж 1г1- т корд1м. Ол езгелерд1 кимеленюреп дукенге бурын Kiprici кеп тур екен. Ж аратпай карап тур ед1м. Коз1м1з кез|'м1зге тусе Kerri. Оны сойлетпек болып: — Bip эярын кершбейд1 рой, ж !г т м , немене yflinae умытып калдыррансын ба?— дед1м жорта. Ол кексшбеди куакылана кулд1: — Ж ок, ол аякты мен Берлинде басып турмын!— дед1. Осы эсермен уйге келе сала, олен жазып тастадым. Мен эрине 6ipa3 баскаша жаздым. Касымнын сондары жазганы мынау едк «Балдагы бар 6ip ж1пгп кврд|м де, Касакана сауал берд!м келд]'м де: «Рафу, жолдас! Кершбе(Ы 6ip аярын,— Кешеп еткен сурапылда берд!к бе?» *>KiriT екен! Жауап тапты тосыннан,— (Б1р тажайып кулк1 ойнады ерн!нд’е): — Kepin турсыз, 6ip аярым осында, Екшцпсш турмын басып Берлинде.» 453