Аманжолов Қасым т3

кенже^ каласынын барлык KepiHiciH зор 6ip экраннан кер- гендей боласыц. Бул — болат пен куаттык каласы. Кау­ чук пен карбиттщ каласы. Металлургтер мен химиктер- Д1« каласы. Болат куюшы, прокатшы шеберлердщ кала­ сы. Казактын ен тунгыш болат кайнатушыларынын каласы. Кала Казакстандаты тем1р кендершщ ен 6ip бай жершде орнап отыр; бул жер cyFa да, электр куатына да бай. Бурын данкы шыкпатан, байтак далага байсал- ды аккан Нура е зен ш щ жагасында орнап отыр. Каланын аты — Тем1ртау. Бул каланын атын ci3 гео­ графия картасынан таба алмайсыз. BipaK, кала туралы неше алуан^ хикаяны Караганды каласынын кез келген койшысы айтады. Ол 61'здщ с о ц и ал и ст eMip\\Mi3 тудыр- FaH кала, республика енеркэст ордасынын 6ipi. Мунда еселей дамыган енбек пен кызу таскын ем!р бар. TepTiHiui бесж ы лды кты н суй'Н'игп кундершде, казак- станды к к а р а м еталл тунгыш — Тем1ртаудын алып журеп д у б 1рлете согалы . Б у л TeMip батыр — кун санап емес, caFaT сан ап ecin, ны гайып келедк Онын жас куатынын KyftiH алу ан даган куры лыс дурсшнен, заводтардын гудо- гы нан, м артендердщ ы сты к демалысынан, турбогенератор- л ар д ы н думпуш ен eciTeciH. Металлургтердщ жанадан са- лы нган ж ар к ы н уйлерк асфальт теселш, жас агаштармен комкео!Лген туп-тузу кеш елеок курылыс аландарында yfli- л т - т е п л 'п ж а т к ан зат-буйымдары, завод цехтарынын алы п у й лео1 — 6api де ж а ч а ©Mipam айгактары. Ж ас каланын адамдяпы— калалык партия комитеть Hin 6ip-H'ni спчпетары Василий Васильевич Шепелевтен бастап КАРГЭС-TiH такдаулы кочегары Кази Рахым- жановка дейш — шетшен жшеол! адамлар. Бул каланы Kepvre келген неше алуан мамандар да аз емес. Каланын ен мактанышы металлургия заводы, десед! металлургтер. — Б ''л тек б1з-д1н каламыздын мактанышы Fana емес. Букьл Казакстаннын мактанышы,— деп суйсше сейдед! казактын ен тунрыш шыккан болат кайнатушысы — Алтынбек Даримбаев. Ал энеогетиктер болса, олзр метяллупгтерге онша кар- сы бола коймаганмен. ездеошщ КАРГРЭС-тт, онын кот- лоагрегаттарын, турбиндерш мактан етедь Ал, гидролог 204

Георгий Григорьевич Колесовтын айтуынша: техникалык курылысы жагынан да, сырткы эдем ш п жагынан да, каланын сэнш Kipri3in турган Гидроузел, онын Ш алкар- дай кель дейдк Бул — ж алгыз Тем1ртаудын емес букш Караганды даласынын сэшн Kipri3in тур,— дейдй — О н ы й устше, егер бьпллерЫ з келсе, б1здш кала- м ыздын тарихыныи e3i Гидроузелден басталатынын кай- теаздер,—Георгий Григорьевич Колесов мыгым сойледь — Ж ок, туыскан, каланын тарихын мына б 1здерден, каланы салушьглардан сураныз,— деп кояды Металлург- стройдын бас инженер! Григорий Алексеевич Гарбер.— Каланы б1здер согыстын катал кундершде сала бастадык емес пе. Металлургия заводынык 6ipiHmi реттеп курылыс орындарын салуын бастадык кой,— дейд1 ол. Инженер Григорий Алексеевич Гарбер дурыс айтады. Кала, металлургия заводынык аланында курылыс жумыс- тары канат ж ая бастаганда салынган болатын. Эйтсе де, гидролог Георгий Григорьевич Колесов та дурыс ай- гады,— Нура озешнде салынган Гидротехника куры- лысынын данкын катере сайлеуге онын толык epni бар. 0 йткен1 колдан жасалган мол су коры болмайынша, бул жерде ipi курылыс жумысын бастауга болмас efli. Георгий Григорьевич Колесов будан он алты жыл бурын бул eci3 жым-жырт далага кел.п, уш жылдан аса енбек ет1п, плотина салудын жолын !здеген болатын. Он- да ол Ленинград Гидрология институты ж;берген экспе- дицияда болатын. Сонда зерттеу жумысы аякталып, Гид- ро курылысы басталар кезшде Колесов осы курылыста каламын деп ниет б1лд1рген ед1; ол алгашкыда плотина салу жумысын бакылайтын гидролог болып icTefli де, ке- Й1ннен, курылыс жумысы аякталган сон, судык 6ipiHmi курылысын баскарды. Мемлекет Нура су курылысына жыйырма eKi миллион сом каржы жумсады. Днепрогэстен келген мамандардын басшылыгымен езен жагасындагы жартастар TwiHin, та- маша 6ip канал жасалды; сол канал аркылы аккан су кок жайкын далага беттеп — жетп!с бес шаршы кило­ метр жерге жайылды. Мше, сол кол осыдан жет1 жыл бу­ рын жасалган едк Бул кол туралы сахра жыршылары, неше турл1 кубылтып зсем жыр жырлап та келед1. Бул кол... шынында да, жырлауГа туратын кол. КАР- ГРЭС-Т1Н битонмен коршалган ipreciHeH басталган кел- Д!н ана uieTi талай километрге дей1н KeTin, кок жиепмен 205

шектесш жатады. Ж елд1 кундер!, бетшде сэуле мен ке- ленке ойнап, осы кол теюздей толкып жатады. Б 1рде меп- мелд1р боп, б!рде тунгыйыктанып, кез алдьщызда мын кубылады. Ал онын дауылды кундердеп кайратын кер- сен;з. Ол — б1здщ улан байтак Отанымыздакы туспк пен TepicTiKTeri нелер ушан тензздерше шулайды, Сол шула- FaH толкындарынын унжен ражайып куатты 6ip куй ес- тьлед!... Гидролог Колесовтын жанында акындыктык оты бар ма, жок па, онысын бммеймш. Осы адам колынан жа- салран тамаша кел дуниесшщ acepi оньщ журегшде эсте- тикалык сез1м тудыра ма, жок па, оны айтып жатпай-ак кояйын. Bipaic, ол 03i мэселенщ тэжрибелж жагын баса айтып, кел туралы суйсше сез козгайды: — Бул арнада ею жуз елу миллион текше метрлж су бар, бул анау-мынау емес,— дейд1 гидролог, езшщ квкплл кез1н келдщ айдын айнасына шагылыстыра ту- рып.— Е ащ зде болсын, бул кел!м1здщ суын пайдаланып отырран тек ею кала тана емес, тек Караганды мен Тем1ртау рана емес; манайдары колхоздардын барлыгын да осы кел карык кылып отыр. Bi3 жыл сайын колхоз­ дардын бес мын гектар жер1 мен бакшасын суарып отыра аламыз. TeMipTay e aa ip ic орындарынын жас бакшалары мен косымша шаруашылыктарындары ericTepine су бере- TiHiMi3 ез1не баска. ¥зыны он ею километр канал аркылы Асакар, Тельман аудандарынык колхоздарына да су жГ 6epeMi3. Бул, 93ipre казак даласынын орталырындары колдан жасалган колдердп! ен улкеш екенш умытпаныз. «Эз1рше» дейтш — Сталиндж тертшни бесжылдыктын аягында осы манда тары 6ip кел жасалмак, ол будан эл- декайда улкен болмак. Ондай келд1 жасау Тем1ртаудык улкен металлургия заводын салып 6iTipy ушш кажет. Гидролог аз тыныстап 6ip нэрсеш ойлап алды да, бу- рынрыдан да кыза сейлей женелдй — Bi3 тек гидротехника курылыстарын журпзумен гана шурылданып жургешм1з жок,— балык ecipy мэселе- ciH де колга алып отырмыз. Б1здщ кел1м1здщ теревдзп кей жерлершде жыйырма метрдей болады. Буран кара- ранда, кандай балыктын тукымы болса да сайран салып, ecin-енуше эбден болады. К азфдщ езшде де бул келде б1рнеше балыктар epin жур, iuiiaae шортан да бар. Бый- ыл жазда К азак ССР Гылым Академиясынын экспе- дициясы келш, кел1м1зд1 Kepin Kerri. Зоологтар бул келде

тары да б!рнеше балык, тукымын ecipyre болатынын айта- ды. Академиктердщ калай карайтынын б1лмейм!з, 6i3 e3i- М1з тэуекелге бел байлап, сазан балык пен кариктын 6ipa3 тукымын сура салдык. Ж айлы 6ip ымырт шагында гидролог екеум!з Нура- нын ecKi арнасын бастыра салган думба устшде турдык. Теменде су куйылатын курылыстардын бетонная жаса- FaH плотиналарын ауыстырып журген жумысшылар 6ip- 6ipiHe дауыстап жатты. Гидроузелд1 коргайтын карау- ылшылар, эдеттершше табжылмай, ез орындарында турды. Алыстары ымыртка араласкан кол тып-тынык, YHci3 калпында. К,ала устшдеп электр жарырынын сэуле- ci колге тегш п , д 1р1лдеп, толкыйды. Домбанын он жэрын ала, келдш жагасына тоне, металлургия заводынын про­ кат, мартен цехтарынык зэул1м уйлер1 кершедь Мезгш- мезгш завод аланынын imiHeH жарк-журк еткен 6ip жалын атылып турды; бул вольт догасынан элсш-элсш ушкан электр ушкыны едк квкшы TycTi салкын от ж арк ете тускенде завод уйлер1 жап-жарык боп кетедк Б1з, гидролог екеум1з, электр жарырына шомылган калага ымырттагы аспанда дщгектей бойларан завод трубаларына карап, узак турдык. Bip мезетте гидролог тары да сез козгады, онын жуз1 заводтар жарына бу- рылды: — Мше, от Teni3i деген анау. Кушп-куатты электр линияларынын фермалары... Анау Теплоцентраль мен металлургия заводыныц трубалары. Ал, осыдан он бес жыл бурын бул манда кезге TyceTiH жалгыз жары к—6i3- ДШ шатырымыздыц алдына ж аккан жер ошарымыздьщ оты рана болушы едн Шынында да б1здщ каламыз бен заводтарымыздыц тарихы Гидроузелден басталатынына енд! е з ^ з д щ де кезниз жеткен шырар...— дедк Отан сорысынын уипний жылындары айбарлы катал кундерде Тем1ртаудары металлургия заводы салына бас- тады. Тус-тустан арылран инженерлер, жер казушылар, прорабтар мен арматурщиктер, балташылар мен элек- триктер, тасшылар мен конструкторлар Нура езешнщ бойына келш куйылып жатты. Булардыц iiuiH«e Коррал- жыцныц койшылары, Оралдыц тас кашагыштары, Бал- каштыц балыкшылары, Солтустж Казакстанныц колхоз- 207

шылары, Ci6ipflin кызыл-курец xcirirrepi, донбастын кал- жыцкумар, инен1ц кезшен вткен шахтерлер1 бар едк Осылардыц ш ш де eiaipicTiK зор тэжрибеа бар мамандар да болды, жаца курылыс агашгарын 6ipiHiui рет к о р т жастар да болды. Тас коймаларды, жер апандарды енсе- ре KonapFaH шьшыккан ерлерд:ц жанында кайла мен курек жондеп устай да бшмеген жастар да журдь Кар- каралы мацыидагы ауылдардан келген жас ж1г1ттерге Криворожье ар.матурщиктер1 тем;п торлар токупы уй- perri. Днепрогэс™ салушылардьщ 6ipi Герасим Нубрак, колхоз койшылары Эбу Иманралиев пен Касым Тура- линдерге бетон куюдыц купыя сырларын ашып жатты; техникалык урымдары кен, енд1р1спк тажрибелер1 мс Оцтустж пен Украинаныц металлургия алыптарында т лай болган карт инженерлер есеп-конструкция жумыста- рыныц те.члрдей берпс алгебра формулаларын шыгарумен болды. Булардын кол астында жас мамандар, курылыс жэне тау-металлургия институттарын Жака Fana 6iTipin диплом алгандар кызмет ютедк Осылардыц барлыгы да бесжылдыктар курылысынын армиясыпан шыккан Ж1герл1, кайратты, батыл, юкер солдаггар едц Бул армияныц команднрлер1 жер казу шылардан, тасшылардан, электромонтажшылардан, лат конструкцияларды курастырушылардам жауынгерлш бол1мшелер курастырды; булар 1943 жылдын шыжыган ыстык кундер1н1н вз1нде-ак техника майданында жешп шыгатынына кэм1л кездер1 жетт1. Бугаи совет адамдары- ныц кандай галамат кыйындык болса да женш шыгатын болаттай 6epiK талабы кешл болды. Шынында да, алрашкы кездег1 кыйыншылык дегешк бастан асты. 0м1р1нде талайды керген бас инженер Гар- бердщ 03i де каншалык кажыр-кайрат жумсаганын, осы Тем1ртау курылысынын устшде адам айтпаган кыйын- шылыкты бастан кеш1рген1н, муншалыкты ем1р бойы кермеген1н — 6yriHri кун1 есже алады. Дегенмен, осы кыйыншылыктардыц барлыръша бас инженер оп-онай иана тусШк беред1: — Согыс,— дейд1 ол алкына еойлеп,— Сорыс. Соны- мен катар жерг1л1кт1 жардаймен байланысты кейб1р кыйыншылыктар. AFaui аркалык деген — неге турады. Оп-онай-ак, эрюмшц-ак кольжан келедь Кай курылыста болмасын aFam аркалык колданылып келедк Ал, б1зд1ц соран да мумкшшшг1м1з болмады FOfi. Мен Москвага

бардым — маран курылыс араштарын берМ здер, дед1м. Ал, ондагылардын бар айтары: жок, кайдан табайык, дейд1, 0 pi тужырымды, api айкын жауап... Н е ierey ке- j рек, курылысты токтату керек пе? Ж ок, мундай сауал I мешн инженерлер!мнт 6ipfle-6ipiHiH ойына да келген ! емес. Кайткен кунде де баска 6ip айласын табу керек ■деген n k ip бэр1м1здт де ойымызда болды... Эйтсе де баска 6ip айласын таба кою оп-онай тиген жок. Ж ас инженер Николай Иванович Медведков чер- теждарра техникалык жэне математикалык есептерге ущ- лумен талай тундерш уйкысыз етю здк Акырында ол: aFarn аркалыктардык орнына KipnimTi колданура эбден бола- тынын айкындады. Бул пш рге ж ас инженер онайлыкпен келген жок. Мундайлык ой онык 1ске жан-тэшмен бермгенш, техни­ калык процесп терен шолып тусшгеншен туды. Сейтш, к азак металлургия заводын салушылар 6ipneiue кабат уйлердщ ap6ip кабатынык арасына aFarn колданудын орнына Kipnim колданды;— бул онеркэсш курылысынын тарихында бурын-сонды болмаран амал едк Мысалы, мартен цехыныц уш кабат корпусын салганда эр каба- тынын арасына, корпустьщ шатырына юршштен байлан- ран аркалыктар салынды. Узындыры ею метрдей Kipnim аркалыктар TeMip мен бетонная куйылган дщгектерге тй-. реледь Осы жанадан табылран эдшпен уй тебесш жабу- дыц аркасында мывдаран текшеметр aFarn унемделдк онык усйне сол эдю буюл курылыстарра улп боп кетп. — Сейтш 6i3fliH жас инженер!м!з ете 6ip кыйын мэ- селешн memyiH оп-онай тапкандай болды. Курылыстын бас инженер! Григорий Алексеевич Гар­ бер 6ip кездерде Харьков трубогенераторын, Кривой-Рог, Макеев, Днепропетровск! металлургия заводтарын салыс- кан екен. Сол Kici 03iHiK eimipicTii; жэне ем1рлж тэжрибе- лерш корыта келш, былай дейдк — Тэжрибе деген б1здер yuiiH ете KepeKTi. BipaK, мэ- селе тек тэжрибеде рана емес. Cohfbi жыйырма жылдын imiHfle, мен толып жаткан ipi курылыстарра араластым. Сондагы 6ip танражайып болып келе жатканым мынау: эрдайым жана курылыска юрюкешмде журепм лушлдеп, ерекше 6ip толкымалы жардайга ушыраймын; ейткеш эр- 6ip жана курылыс езш щ жана кыйындыктарын тудыра- ды, бурын-сонды кездеспеген жана шюрлер, техникалык жана ойлар эрб!р ж ана курылыска KipicKeii сайын алды- 14—Касым Аманжолов 209

нан uibiFbin отырады... Жасыратыны жок, кейде сенщ ал- дыннан кутпеген 6ip . Miидет шыра келгенде б1рсыпыра уакытка дейш, жещц ештеме бшмейтш адамша куйбед- деп, сасып та каласыц. Кенет сенщ канатыд жайылгандай болады екен. Шаштьщ aFbi, мол тэжрибен жэне алран 6ifliM дегендерin. есщнен шырып калган сыякты болады... Содынан осы 6ip жагдай жешл-желш наукастай етед| де кетед1 екен. Кенет тары да канаттана каласын. Кандай Miидет болса да орындаймын дейс!н, орындайсыд да. Bi- рак., сол 6ip ойда жокта сап еткен жада Miидет сенщ ду- шагына оп-оцай тусе коймайды екен... Мше, сондыктан да мен орыстыд «расыр жаса — расыр оды» деген мака- лын дэл б!здерге арнап айтылран ба деп ойлаймын...— дейдк Бас инженердщ жасына лайыксыз ерте тускен эж!м- Aepi бар. Сейлеп отырранда кенет коз жумып калатын эде- TiHe Караганда жэне айткан создерппд шындырына кара- ранда — бул K'ici 03 ем1ршде талам кыйындыкты басынан кеийргендгп, талай кыйын мэселеге бойлап сунпгендт дез алдыка келедн.. Завод курылысы кырык ушпшл жылдын кузшде бас- талды. Шынында—ол басталран нарыз курылыс жумысы- ныд 03i емес едн курылыс icine дайындык кана болатын. Курылыстыц neri3ri турлерше KipicnecreH бурын толып жаткан iceMeKiui курылыс орындарын салу керек болды; курылыска 6 ipiinui рет келген, балташылык, арматурлык, монтаждык жумыс дегендердщ не екенin бшмейтш кол­ хоз жастарынан мамаидар дайындау керек болды. Онын уст1не эл1 дуниеге келмеген заводтыц адресше кодпруге лайыкталган Онтуст!к заводтарыныд неше алуан курал- жабдыктары Ke.nin жатты. Ол курал-жабдыктардыд же- ткпейтш белineicrepi де кеп едк Соларды осы аранык езшде жасап шырармайынша болмайтын болды. Осындай жардайда 6ip Fana мумюндп; бар едк еналдымен, кыска Mep3iMHiH шпиле механика заводып салу керек болды. Ол заводтыд болат куятын, усталык жасайтын, электроре­ монт, шойын куятын цехтары болура TiiicTi едп Осы завод болмайынша металлургия заводвшыд прокат, мартен цех- тарыныд курылысын бастаура мумкш емес едк Кырык yuiinuii жылдыд сарша тамызынык ыстырын- да TeMipTay тебелершщ етектсршде курылысшылардын шатырлары T im e бастады. Сол шатырлардыд алдыдры 210

жары жусанды д ала рана болатын. Д эл осы далада метал­ лургия заводы салынура raicTi едь Курылыс аланы — сирек жусан баскан кур дала рана едь Сол даладагы жэндштердщ патшалары саршунак тышкандар рана болатын, солардын iH аузында турып шыкылдаран ундер1 рана есплетш . Сол 6ip май кайнаган ыстык кундер1 бул д ала кулазып-ак турушы едь Eci3 дала ед1 бул. Мешреу едй Ж ым-жырт едь Eni инженер — Григорий Алексеевич Гарбер мен Кон­ стантин Дмитриевич Голубев Тем1ртаура келген куш томсырайган жастарды ун аз аралап журдь Олар жан- жактарына карай бердк Осы сэры жойкын далада, том- сырайран ж акпар тастардын арасында Сталиндш бес- жылдыктын алыбы салынатынын сезд1ргендей ein6ip белп кершбедь Не 6ip салынатын жолдын, не 6ip курылыс материалдарыныц журнактары, не Kipniiu, не известь, не цемент дегендер олардыц кездерше шалынбады. Сонда да бул еш инженердщ куаныштары койында- рына сыймарандай едк юкумар, дарынды адамдар коптен ойларан, толраран и Г ш к п ецбепнщ келешек жем1стер1н дэл осы унс1з даладан керш, сезш кулшына TycTi. Бас инженердщ журепнщ наукасы да болатын. 0зш емдеп журген карт доктордын айткандарын мукыят тыц- дай бшсе де, ic жуз1нде орындай бшмейтш эдет1 бар ед1. Сол бала мшезд! карт докторлар кызык адамдар Foft. Мынандай жардайда инженер кобалжьгмай тура алар ма?! Осыдан eni жыл бурын осы инженердщ басшылыгымен Украина даласында салынып жаткан ж ана 6ip металлур­ гия заводын жау басып калатын кауш туды. Инженер, завод жау колында калмасын деген максатпен, оны бузып кетуге буйрык берд!. Сол кезде бул инженер озшщ енерл1 омфщ щ таусылран кез1 осы шьшар деп ойлап едк Ол у здж аз жыйырма жыл бойы Донбаста, Кырымда, Донда, Украинада болып, кара металлургияныц сепз алыбын баскарып орнатысты. Солардын кай-кайсысын болса да укгмет корсеткен мерз1мшен Kemiicripin керген емес-Ti. Социализм индустриясыныц ipi алыптарын салу жумы- сында жыйырма жылдьгк OMipin сарп еткен совет инжене- pi осы Kici едк 1941 жылдыц авгусыада бул инженердщ басьгнан не- лер ауыр кундер, Kaciperri тундер e rri. 03i салдырран заводтарыныц тардыры муныц жанына катты батты. Одан

6epi ею жыл erri. MiHe, сол инженер тары да курылыс алабында тур. Бул аланда ол тары 6ip алып салмак, пар­ тия мен уюметтщ тапсырранын орындап, казактыц туц- рыш металлургия заводын орнатпак. Бул мшдетп ол Отан согысыныц кызу журш жаткан кезшде аткармак. Шынында да карт доктордын «кобалжура болмайды» деген ce3i — бос сез. 0м1ршщ мундай кезеюнде кобал- жымаган инженер — инженер ме? Ею инженер сардалага кайта-кайта карай бердй Олардьщ ойлары сол далада орнайтын алыптыц жоспар- ларын болжай бастады. Жоспар жасаура, математикалык есептер nibiFapyFa эдет алган мыйлары нактылы icTepiHe Kipicri. Уш шет1 тебенпктермен кемкершген, 6ip шел Нурадан жасалган келге барып лрелген дала келешек завод орнай­ тын алан болып шыкты. Константин Дмитриевич Голубев жанындагы cepiriHin ойын б©лш: — Тамаша кел екен,— дед1, Нураныц теюздей тербел- ген келiiie карал. — Рас,— дед! инженер,— рас. Су деген енеркэсш курылысынын ен 6ip керект! факторы foh. Сол фактор бар екен,— дедк Я, су дегешн жетк1л!кт!. Бас инженерд!н калжын айтар жайы жок. Ол салта- натты колдпг поэтикалык KepiHiciH imineii багалай б!лсе де, каз1р юке керек жагын ойлап тур. Металлургия заводын салатын инженерлердщ 93ipri бар материалы осы су рана едк Бетон, aFaiu, арматур, Kip- niui дегендерд1Н журнагы да жок. Жалгыз прокат цехы- нын корпусынын @3i он алты мын сепз жуз шаршы метр жер алады. OFan ен кем! он алты миллион Kipnim керек екен, бул ipi Kipniui заводынын б!р жылда ещиретш Kipnimi. Олай болса, механика заводын салумен катар Kipniui заводын да салуга тура келед!. Онын успне ку- рылыска керект! он бес текше метрдей бетон жасау ушш цемент те керек. Cofhc уакытында цементт! баска жактан алдыру туралы энг!ме болура да raicTi емес. Олай болса, тары да 6ip-aK жол бар: Осы Тем!ртаудыц ез!нде цемент заводын салу керек. Кыскасы, б!р металлургия заводын салу ушш толып жаткан заводтар салынура ти1с. Ол за- водтардын араларында TeMip жолдар тартпаса жэне бол­ майды. внеркэсш курылысынын непзп программасы осы болатын. Сонымен катар жумысшылар мен инженерлер- 212

д jц турмысын да ойламаска болмайды. Едалдымен жатак- ханалар, жеке TypFbiH уйлер салынуга raic. Bip жарынан Караганды даласынын суын Ky3i де келе жатыр, онын ycKipiK жел1, бозкырауы, буршакты жанбыры айтканынды тындар ма? Бул даланын акырран аязды, дулей боран- 1 ды кысы да онша алые емес. М ындаган курылысшы- лар армиясына жайлы, жылы баспана керек. Буран к:р- ! niin, агаш сыякты кымбатты заттар керек. Ал жалгыз Kip- | nim заводын салган кунде ол соншама курылысты канараттандыра ала ма? Курылысшылардын алдынан кес-кестеп тары 6ip мш- | дет шыкты. Kipnim орнына колданылатын баска 6ip зат табу керек. Байкал турсак. Тем1ртауда 6ipiHini сортты балшыкпен катар шлак бар екен. Соны кайнаткан извест- пен араластырса — уй кабыргаларын салура эбден жа- райтын зат шырэды екен. Инженерлер есептеп шырарып, шлакты пайдаланран кунде курылыс жумысы opi тез, эр! арзанга тусед1 деген кортындыра келдк Онын уетше шлактан сорылрэн уйлер KipnimTeH сорылрэи уйлерден Kepi жылы да болады екен. Сонымен программадан тыс тары 6ip завод салынатын болды. Бул завод сол шлакпен аралас жасалган материалды (шлакоблок) шырарура raic, онын куаты жылына уш миллион Kipnim беретш за- водтын куатындай болуга тшс. Кырык ymiHmi жылдын жазы аякталарда металлур­ гия заводынын аланы еа’з, кулазыган 6ip дала рана едь Содан 6epi 6ip-aK жыл e rri. Енд! карал турсак: сол дала кайнаган енбектщ келше айналыпты. Ол uieTi мен бул шел' 24 километрдей жерде толып жаткан кэмеклп завод- тар орнап, icKe басыпты, солардын бэрш орай TeMip жол- дар салыныпты. Кез жетерлш жердш бэр!нде де кыймыл- даран халык: жер казып, тас копарып, арматур жасап, электрмен TeMip балкытып, тас калап, агаш шауып ж ат­ кан курылысшылар. Кунд1з болсын, тун болсын, жауын болсын, ашык болсын июльдш ыстьтында да, январьдын аязында да Тем!ртау тебелершщ койнауында болат Kyfli 6ip тынган емес. Bip жагынан сом балгалардын уш гурс-гурс шьтып жатса, eKiHmi жактан жортып журген паровоздардын ащы айкайы еелледк Металлургия заводы цехтарынын агаш ш арбак киш- ген уйлер1 кун санап, бойлап ecin барады. Тешздеп маяктай бойлаган бшк трубалар, айналадагы тебелермен 213

жал пак, жаткан курылыс даласынын, айнадай колдщ те- 6eciHeH карайды. Курылыстын. кошкылданып жаткан KepiHiciHiH езшде де квз тойрысыз тамаша сулулыктар бар. Сол курылыс элемше карап турсан, болашак каланын сымбатты KepiHici коз алдына келедь BipHeiue кабат жатакханалар, аппак болып т1з1лген туррын уйлер1 каз1рдщ озшде-ак салтанат кероетш тур. Дэршщ куипмен acnaHFa атылран алып тастардын алыстаи жеткен rypcijii, жук KOTepriui крандар'дьщ шакыр-шукыр еткен ун!, электр отында ша- рылдаран TeMip даусы, ара даусы, балга дурсш! — осы- лардын барлыры косьглранда индустрия прогреет жасап жаткан совет адамынын алып кайрат ун! еетшп турады. Бул завод курылыстарынын 1ш' шде даккы жыр болар- лык адамдар аз емес. Олар — батыл ой, алып кыймыл- дын nenepi, булар зор идеямен, енерл1 жалынмен шынык- кандар. Бук1л мол коллективке оларды данкты еткен — бурынры чин дэрежелер1 емес, мансапкорлык, атаккойлык та емес. Зор курметке жетюзген советтщ карапайым адамына тэн касиеттер. Булар: бетоншы Дэку Эбдиев, болат конструкциялар участогшщ начальниг1 инженер С. М. Мамыкин немесе тасшы Укен Турмарамбетов, бас инженердщ орынбасары К- Д. Голубевтер, Электромон- тажшылардын комсомол-жастар бригадасын баскару- шы Николай Марковшинд], электромонтаж жумысынын басшысы М. Полисскийд1, бетон орнатушы Махмет Ви­ шнев™, талантты жас инженер В. А. Дунаевскищн буюл курылыс келемшде бтмейтш жас жок. Осылар сыякты толып жаткан ерлердщ аттарьг курылыс баскармасы- нын курмет тактасында жазулы тур. Келешек 6ip тарих- шы казактын тукгыш металлургия заводынын тари- хына арнап монография жазганда осы енбек иелершш эркайсысыиа ютабынын 6ipHeuie бетгерш арнайтын 60- лады. Бул адамдардын б ш м дэрежелерр мамандыктары, ei-mipieriK, OMip.iiK тажрибелер! эркыйлы; эркайсысынык творчестволык 6eTi бар. Б1здщ заманымыздын элдынры катарлы адамдары осылар. Ж аналыкка кумар, идеялык TycmiKTepi терен, енбект1 — курмет, данкты — ерлж id деп туешетш адамдар; булар ездершщ осы касиеттерш ic уетшде керсетедг, эркайсысы ез кызмет орнында ту- рып, у здж аз осуд1 мурат еткен конструкторлык, рациона- лизаторлык жаналыктар тапкыш, icKep, ойлы адамдар.

С оциалист enip шындыгы тудырган осы жака адамдар Отан ушш cinipreH и г ш к п енбектерш мактан етед!, олар кур рана кэсшпплер емес, ецбек иелерк жаца eMipfli жа- саушылар. Ж акалы кты сез?п-бьпш отыру, уздж а'з есуге талпын- ту — осы кунп совет адамдарынык к ад1рл1 6ip касиеть |«Егер мен ез!мн!н аз бшетМмд! бшсем, онда коп б1луге тырысатын боламын» деген болатын В. И. Ленин — за- манымыздын алдыцгы адамы — к о м м у н и с т тулгасын бейнелей келш. Стахановтык ецбектщ iue6epi бетоншы Дэку Эбдиев мумкш ЭЛ1 Ленин шыгармаларын окымаган | шыгар, 61’рак онык бук!л ем^рлж тэжрибес!, енбекке коз I карасы сол Ленин айткан даналык сезд1 дэлелдейд!. Ж алгы з Эбдиев емес, бШмд! инженер Григорий Алексее­ вич Гарбер де осы касиегп бойына cinipreH адамнык 6ipi, ол да ылгый осу, жаналыктар табу жолында батыл кый- мылдайды. Сондыктан да Дэку Эбдиев бастаган бригада мартен, прокат цехтарынын курылысында кундж нормаларын 250 — 300 процент етш орындап келедк Сол сыкылды, атакты каменщик Укен Турмагамбетов те ецбектщ ал- дынгы катарлы эдштерш толык мецгерш алып, кундж нормасын 300 процентке дейш орындауды эдетке айнал- дырды. Тек совет адамына гана тэн тагы 6ip касиет бар. Рево- люциядан бурынгы интеллигенттей емес, б1здщ инженер- техниктер!м!з ез мамандыгына эбден ж е тш п алганнын сокында бшген-сезгендерш журттан жасырмайды. Кайта, ез тэжрибесш жуздеген шэюрттерше тез таратуга асы- гады. Мысалы Укен Турмагамбетов — стахановтык ецбек эд1с!н!ц нускаушысы болып алды да, толып ж аткан жас- тарга^ Kipnim кабыргаларды тез калаудын неше турл! у л гш эдштерш yftpeTin шыгарды. Турмагамбетовтен уй- ренген жастардыц барлыгы да ецбек инженерлер!н керсе- Tin келедь Булар завод уйлершщ кабыргаларын салу жумысында неше турл! шеберлж Kepcerri. Кейб1реулер1 рекорд жасап та келедк Ецбек те музыка жэне эн сыкылды адамды шабыттан- дырып, кулшынтып отырады. Ал жаца курылыстардын алып аумагы идея жагынан ecipin, неше алуан мамандар дайындап шыгарып келедг Мысалы Тем!ртау курылысын­ да KyHi кеше мамандар жетшпеген ед!, енд! 6yriH ондай 215

муктаждык жок деуге болады. Kaaip де кундж нормала- рын асыра орындайтын бригада Тем1ртауда кем де кем. — Ондай бригада б1зде жок деуге болады,— дейд1 ку- рылыстын бас инженер! Григорий Алексеевич Гарбер.— Мактангаиымыз емес, согыс жылдарында б1здер де мык- тап естж. Егер бую'л 1945 жылдын бойында курылыска бес миллион сом cinipren болсак, быйылгы жылы сондай сумманы бес айдын ишнде cinipin отырмыз. Курылыс деген — бул 6ip тамаша мектеп кой. Б1здер Казакстан индустриясынын непзш салып кана жатканымыз жок, сонымен 6ipre курылысшылар армиясын жасактап келе- М1з-. Б1здер ем мыннан астам казак жастарына курылыс техникасын уйретш шыгардык. Жогарпл дэрежел1 маман- дыгы бар курылысшылар дайындап жатырмыз. Сонымен катар 0з1м1з де окып, уйрешп келем1з. Караганды кысы- нын жардайында 61зд1к курылысшылардык нендей тэж- рибелер жасаганымен танысыныз. Мектеп дегенд1 613- дер сонда кордж. Караганды кысы. Металлургия заводын салушылардык ес!иен не кала койсын. Кырык T©pTinmi жылдын жауынды, желд1 куз1н- де кар ерте туст1. Кенет калын кар жауды да, соцынан кун1 жылынып бул манда бул кезде бурынды-сонды бола коймаган осы куд1кт1 жылылык уш жумага созылды. Мундай жылылык Россиянин орталык аудандарында гана болатын едк Танертен жайлап кана жапалактап кар туседй Туе кезшде, март айындагыдай жып-жылы болып кетедк Осы кезде завод аланындагы курылыс жумысы кай- нап жатка и болатын. Ерте тускен кыстык жылы болуы курылысшыларды кулшынта тусед!. Курылыстын тунгыш уй! — мартен цехынын корпусы салынып 6i-ni. Онын уст1не 6 ipiHini мартен neiui б1туге таянды. Бул ем жаг- дай металлургтер мен курылысшылардын ж1гер1н тасыт- ты. Осы кезде Укен Турмагамбетов бастаган бригада мар­ тен пешшщ астына Kipniui калап жатты. Иван Долгушев бастаган уйнплер цехтыц тебесш жаба бастады. Столяр бригадалар ес1к жактауларын, терезе кесектергн дайын- даумен болды. ’Бул кундер1 бас инженер эдетгепешше, курылыс ала- нынан ек1 адым алые кеткен емес. Ол курылыстын

ipijii-KiiuiJii тетжтерше мукыят коз жГберумен болды, к тщ бел Tepic eMecTiriH сезга, inrrefi куана журдк Завод- тын толып жаткан участоктарында кайнаран жумыс ешбф бегетшз журш жатты. Буран к ар т инженер де суй- сгаетш. Онын кагаз жузш деп проеклден рана болжаран заводынын тулгасын енд1 ic жузшде де алдын ала кере бастады. Коршаган араштардан арылып, бой корсеткен корпустарра ол кызыга карайды. Бас инженер бригадаларды аралап жургеншде, жер казушылардын манында 6ipa3 Kiaipic жасайтын эд е л бо- латын. Олардын кажырлы кыймылдарына инженер суйсь не карап туратын. JKirirrep электр кабелга тартатын траншея казып жатты. Булардын алдында тары 6ip Min- дет турды. Нуранын суын завод цехтарына, туррын уйлер- ге жетюзу ушш ен кем! он километрдей траншеялар казу керек болды. К ар эжептэу1р калын Tycin, тундерде аяз бола бастаранына карамастан жер aai жаздагыдай жумсак едь Курек, кайла, ломдармен каруланран кажыр­ лы Ж1п' ттер жерд! жентектеп казып жатты. Сырт кшмде- piH шеше тастап кыймылдаран ж т тте р д щ кайратына суйс!не карап бас инженер жур. Бул ар кызу ictih уст!н- де ойнап-кулш, калжындасып та кояды. Совет адамда- рынын кайраты мен ж!гер!, тамаша ынтымары, улкен адамгерш ш п, сотые жылдарында ерекше айкындалган саналы куштер1 бас инженерд1 шын куантатын. Жасыратыны жок, ол кезде металлургия заводы куры- лысшыларыныц жумыс Kyfii шамалы-ак болатын. AcbiFa салынран барактар мен жатакханалар тар болды. Тамак жары онша емес-тк Ол кезде курылыстьщ каз1рг1дей ко- сымша шаруашылыры жок болатын, каз!рг1дей бес жуз тоннара дейш картоф жэне баска да кек азы к алатын жер1 жок-ты. Ол кезде картофтын езш ит олген жерден 1здеп, зорра табатын. BipaK, каншама кыйындык туса да бул жауынгер сыпатты адамдар солдаттарша тез in бакты, катардан калмады. Олардын жакын-жарандары, достары Отан соплсы майданында кас жаумен жулкы- сып жатса, езде pi металлургия майданынык куресше шыкты. Сойтш кырык тортшнп жылдын басындагы жумыстын бет алысы, колем! мен каркыны Tepic eMecTiriH бас инже­ нер iniTBH сезгп журдг Б:рак, ол оз эдетшше, ш ш сырын eiUKiMre ашып айта койран жок- Мактанатын уакыт ani ерте деп ойлайтын. BipHeme куннен сон онын, бул ойын 217

растарандай 6ip уакыйра сап erri. Bip куш таи сэрщен дуниеш дурлштрген б!р гажап дауыс есплдь ©рт пе, взрыв па, жер козгалды ма? Эйтеу1р алгаш- кы бетте адам TyciHin болмастай. CaFaT сеНздш мезгш ед!; 6ipax уй iiui кундегщей емес, эл1 ала коленке. Инже­ нер терезесшен сыртка карал ед1, алай-тулей буркырарач боран ешнэрсе кврсетпедк Я, бул сурапыл боран едь Долы жел KOTepin куйындаткан кыйыршык кар бур- кырап ушып, кен даланы дауылдай дурлжт!р!п жатыр. Буркыраган сурапыл вийнде ешнэрсетп айырып болгысыз. Мындаган конырауды б1рден соккан сек1лд1 азан-казан 6ip дауыс тынбай турды да алды. Даладары адам былай турсын, TinTi уйренппкп кешеде келе жаткан адамнын 03i eni адым басса адаскандай раламат орнады. Карлы дауылдык дозакы кушн, тек дауылдары тешз ун!мен рана салыстыруга боларлыктай. Осы боран 6ip сават емес, exi caFaT емес, табандат- кан уш сутке сокты. Онын ойнары оте катерл1 болды. Электр сымдары у зш п калды. Барандардары изолятор- лар ушып-ушып кеттк Байланыс жолдары шорт узшп калды. BuiKTiri жыйырма метрдей мартен корпусын кор- uiaFan аваштар сыпырылып кала жаздады. Ahfhh андау- сыз баскан адам кез келген жырара кумп 6epin тусш ке- тш, кар астында калып коя жаздап жатты. Не сиреншн, не жэрдем сураган .адамнын даусы есплерлж емес едк Осы кенет басталран боран, уш сутке еткен сон, кенет басылды. Безм ен кеткен бейшл бораннын кумары эбден тарка- рандай тына калып едк тан ата сакылдаран аяз бас­ талды. Cefrrin Караганды даласынын кыс патшасы енш так- ка отырран кушнде улан асыр той жасады. ©зшщ муз тарына ызрарлана отырран такаппар ашулы кыс патша эл1 де талай коресш! керсететппн завод адамдары енд] тусше бастады. Аяздын каттылырынан Нуранын музына косыла гур- склдеп жер де жарылып жатты. Бетон дегендерщ катып калды. Каменщиктер катып калган известерш ж!бпе алмай ауре болды. 218

Бетоншылар мен арматуршылардын колдары жылы K,<wiFan кигеншц езшде де ycin кете жаздады. Ж ер казушылар тастай болып каткан ж ердщ тоцын тесе алмай эуреленд!. Букш коллектив — канша кайрат ж асаса да ецбек каркыны, ic ешмИ бэсендеп сала бердь Мартен цехы мен 6ipiHHii мартен пепин журпзет1н мерзгм таянып калган болатын. Ондайлык, мерекел1 кунд1 тек завод коллектив! тана емес, букш республика купп отырраны жэне мэл!м. Табираттын бул катал курсауынан шыру ушш техника- лык ой-niKip батыл 6ip ш аралар колданбаса болмайтынын курылыс басшылары жаксы б!лд!. ©йтпеген кунде мартен цехын салып б т р у мшдет! орындалмай калуы мумкш ед!. Техникалык интеллигенцияныц акыл-ойы, маман жу- мьгсшылардын мол тэжрибес!, бук1л коллективт1н куш- куаты тары б ip сыналатын кун туды. Б арлык коллектив кыйын населен! шешу уш1н тары жумылып кетт!. Будан бурын, мартен цехынын монтажын тездету мэ- селес1 туран «езде, курылысшылар бумен журет!н кран- ды (ауыр жук кетерш берет!н машина) колдану керект!- riH айткан болатын. CaTi тус!п, ондай кранды магнитогор металлургия заводын салганда колданган инженер- техниктер де бар болып шыкты. Сол адамдардын басшы- лырымен мартен цехынын !ш!нен TeMip жол салынран. Кран сол жолмен жур!п отырып салмары ете ауыр тем!р конструкцияларды тшеген жерге KGTepin, орнатып 6epin отыратын болтан. Кей!н бул эд!с прокат цехын салганда да колданылды. Ал енд!, кырык градустык аяздыц кырсырынан куры­ лыс жумысыныц каркыны бэсендеп «еткен жардайда курылысшылар тары б!р айла тапты. Ж анагы бумен жу- peTiH кранмен «Деррек» атты кранды кабат колдану эд1- ciHe кешт!. Осынын аркасында цех пен пешт!ц монтажын орнату жумысыныц каркыны eKi есе ecTi. Аяздыц кыр- cufh, acipece жер казу, Kipniin калау, бетон кую жу- мыстарына катты тид!. Эдетте кысты куш жер казу, бе­ тон кую жумыстарын жург!зу уш!н сол жумыс орнында жылы баспана салынатын. — Б!рак б!здер ондай салтанатка кеше алмадык,— дед! бас инженерДщ орынбасары Константин Дмитриевич Голубев.— Оган б!зд!н жумыскер!м!з де, материалымыч да, уакытымыз да жет!спейт1н болды. Сондыктан баска 6ip шарасын !здед!к. Шарасын таптык та. 219

Онын шарасы мынау екен: Константин Дмитриевич Голубев бурын Орал заводтарында штеген 6ipHeuie ннже- нерлермен кенесе отырып, жард1 электрмен xri6hy эдшш айтады. EKiHuii 6ip инженер ол эдйгп бетон, тем1р бетон курылыстарында да колданута болатынын дэлелдейдк Олай болтан кунде жылы баспаналар болып жатудын кажет! де жок. — Bi3 ол баспаналарды салмай-ак койдык,— дейд1 бас инженер Григорий Алексеевич Гарбер,— сейтт мыц даган текше метр агашымызды, жуздеген жумысшыныи купли унемдеп калдык. Ен мэндйл уакыт — уакытты уттык. — Калайша? — Ол былай болды,— деп Григорий Алексеевич тусш- Д1'ре бастады.— Жумыс орындарынын манына трансфор- маторлар орнаттык. Одан сон ap6ip бетонды конструкция- нын imine электродтар салдык та, оларды трансформа­ тор га костык. Сейтш, бетониан, тем ip бетоннан жасалган конструкцияларды жылытып огырдык. Шынын айту керек, егер еткен ек! кыста осы эдшт1 колданбасак, онда же]> казу жоспарын орындай алмас едш. Кырык градус аязда бар жумысты 6ip текше метр жер казу уш!'н каншалык кайрат жумсау керек екешн ойланызшы. Онда да кан- дай жер. Бул жердщ топырагы аяздан катып, тонга айналганда таспен бфдей. Ломмен nepin калганда ушкын атады. Будан сон Григорий Алексеевич жерд1 электрмен ка- лай ж1б1ткендерж баяндады. Ол ушш жерге узыклыры елу, ж еттс сантиметр шыбык тем1рлер кагылды. Ол шахмат TapTi6iMeH кагылган шыбык тем1рлер сым аркылы электр торына жалгастырылады. ЖерД1 тез ж1бггу ушш OFaH бес проценпчк кайнатылгап туз куйылады. Ол жерд1 агаш- тын унтагымен жауып тастайды. Егер кеште ток ж1берш койса, ертевднде ол жер жазды кунпден де жумсак бо­ лып шыга келед1. Сонын аркасында жер казушылардын енбек ohi' mi, кырык градус аязга карамастан 6ip жарым есеге дейш есть Сейтш, курылысшылар енбектщ алдынгы катарлы тэжрибелерш, курылыс техникасын жете менгерш, казак индустриясынын жана 6ip алыбын салу жолындагы май- данга шыкты. Cofhc жылдарынык ауыр турмысы, еткен eKi кыстагы сурапыл борандар мен катты аяздар, маман жумысшы- 220

лардын Hcericneyi, курылыс материалынын тапшылырьп — осылардын б1рде 6ipi бул адамдардын xcirepiH жасыта алмады. Кайта, олар осы адам айткысыз кыйындыктар- мен алыса отырып, ecin шынырып шыкты. Кырык тертшпп жылдын куз1 аякдала бергенде куры- лысшылар косымша eim ipic орындарынын б1рнешеуш ж урпзд1. Бул уакытта Kipnim жэне шлак заводтары жу pin те жаткан болатын, булардык эркайсысы жылына алты миллион xipnim бередь Бтрнеше цехтары бар меха­ ника заводы д а салынып 6iTin журе бастады. Бул завод мартен, прокат цехтарына керекп заттарды дайындап жатты. Терезе кесектерш, ес!к агаштарын, уй Te6eciH жа- батын материалдарды дайындайтын б!рнеше дукендер icKe KipicTi. Курылыс механизмдерш ремонттайтын ду- кендер де салынып болды. Нура езеншщ тасы мен кумы поезбен тасылып курылыс алакына уйкле бастады. К,ыс- касы Heri3ri OHflipic орындарын салура проект! бойынша база толык жасалып болды да, курылыс басшылары- ныц бойы 6ip жещлденш калды. 6 Кырык TepTiHmi жылдын жазы ауа бергенде мартен цехын, онык бас пешш, уш катарлы шаруашылык кор- пусын салу жумысы колга алынды. BipHeme айдан сон 6ipiHini мартен пешшщ монтажы аякталып, мартен цехы эксплоатацияга бершдк Казак металлургия заводын са- лушылардын бул мерекел1 кунш мэнп есте калдыргандай тагы 6ip уакыйга болды. Ол уакыйра — Сталин жолдас- тын Тем1ртау курылысшыларын куттыктап берген теле- граммасы едг Казак металлургия заводын салушылардын рапортына жауап ретшде Халык Комиссарлары CoeeTi мынадай телеграмма бердк «Казметаллургстройдын курылысшылары мен мон- тажшыларын жэне казак металл заводынын кызметкер- лер!н номер I мартен пешш салып 6m pin жург!зулер1мен байланысты куттыктаймын. Курылысшылар мен мон- тажшылардын кажырлы енбегшщ аркасында сотые уакытынын кыйын жардайларында К азак ССР-дары 6ipiHmi металлургия заводын салу жумысы жаксы журш келедд К азак реопубликасынын индустриясын еркенде- TeTiH базасы — К азак металлургия заводынын курылы- 221

сын тез аяктау жолында Слздердщ табысты болулары- нызды TlneftMia. ССР Одары Халык Комиссарларьи С о в е т . Партиянын экелж махаббатпен жазган осы 6ip кут- тыктау сездер1 жаца курылыска катысушылардын ес!нде мэнп сакталатын болады. Бул телеграмма завод коллективен, мындатан адам катыскан митинпсшде окылды. Ж урт со циалист индуст- рияны жасаушы, уйымдастырушы партиянын курметше узак кол шаиалактап, куттыктау свздер сейледк Осы куаныш устшде трибуната стахановшы енбектщ аскан iue6epi бетоншы Дэку Эбдиев шыкты. — Жолдастар,— дед1 ол куанышы койнына сыймаган адамнын даусымен.— Мен e.\\dpi соз сейлеп керген емес- niH, шешен де емесшн. BipaK 6yriH шын журепмнен шыккан 6ip свз1мд1 айткым келш тур. Журепм айтады. Сен Дэку Эбдиев орыс мастерлершен курылыс жумысын уйрендщ, оиын эбден дурыс болды. Сакылдаган аязда бетонык катып жатканда сешц жузщ жалын боп, колын- нын ycin бара жатканына карамастан енбек етш едш,— сол ецбегщ акталды. Сен S3inHiH достарынмен 6ipiHmi мартещй салдын. CeHiH терщ аязда да, ыстыкта да кур- гаран жок едк Сен туралы, сешц достарын туралы жаксы хабар Кремльге дешн жегп, дейд1 менщ журепм. Дэку Эбдиев бутал Тем1ртау курылысшыларынын ойындагысын айтты. Угамет телеграммасына курылысшы- лардын кайырган жауабы осы болды. Келес! icyHi Эбдиевтщ бригадасы прокат цехынык ipre- сш калауга шыкты. Январь айынын тымырсык аязды куш едь Кун K93i буалдырланып турды. Ашулы аяз, адамнын тынысын тарылтып сез свйлеу былай турсын, дем алудьщ Q3i ауырлап Kerri. BipaK мундай кезде мэселс сезде емес, кыймылда foA. Дэку Эбдиев бастаган жшт- тер бригадирдщ буйрыктарын сез айткызбай-ак тусшш, юке жумылып жатты. Булар январьдын кыска куш калай етш жатканын да сезбегендей. КурЪшыс аландарында шамдар жанды. Кун бата бастаранда жаяу борасын жай- лап улып, жорта бастады. Жумыс кушшц аякталганын хабарлайтын сирена даусы есилдь BipHeiue минуттан сон Дэку Эбдиев бри- гадасынын жана рекорд туралы шыккан хабары, бушл курылысшылардын кулагына жетш те улгерд!. Тас калау жумысында талайдан «еле жаткан атакты мастер Укен

Гурмагамбетов келш Дэку Эбдиевтщ колын кысты. Укен Дэкудш колын неге кысканын журт айтпай-ак тусшдг Бул куш Даку Эбдиевтщ бригадасы норма бойынша он eKi текше метр тас калауы керек едц онын орнына отыз алты текше метр калапты, сейтш кундщ норманы уш жуз процент етш орындап, .рекорд жасапты. I Дэкудщ бригадасы ушмет куттыктауына жауапты осылайша кайтарды. Бу л бригада осы каркыннан куш бугшге дейга танган жок. Даку Эбдиевтщ бригадасы ту- ралы ацызды Тем1ртауда еюнщ б1ршен естуге болады. — 1Шркш, ерт ж т т т е р екен. — Тамаша бригада, тамаша халык. — Тем1ртауда жаксы завод салынып жатыр. — Б1здщ К,азакстанда да жаксы болат бар,— десед1. Кремльден келген телеграмма курылысшылар мен монтажшыларды жана табыстарга жетуге шабыттандыр- ды. Журттыц рухы мен куатын шыныктыра тустк Инже- нерлерд!к техникалык ofi-niKipine канат б т р д ц оларды творчесгволык жаца табыстарга карай жетектедь К ара­ ганды даласынын. катал жел1мен, сурапыл жауынымен, ш1лдедеп ыстыгымен, кацтардагы аязымен алыса журш шыныккан ерлер ендi кандай аяздан, кандай бораннан болса да каймыкпайтын болып алды. Кундер бойы аяздын каттылыгынан Нура квл1ьнц му­ зы да, сол мацайдын жер1 де гурсшдеп жарылып жатты. Т аFbi да боран, тагы да дулей согып, курылыс уст1нде ойнак салып журд1, казылган орлар карга толып калды, электр сымдары y3iain жатты. Арматурщиктер мен тас- шылар шыгып жумыс !степ журген баскыш агаштар кый- рап тускендей KayinTi жагдай туды. Ал OHAipic eMipiHiH журег1 бурынгыдан каттырак согып жатты. Сейт1п, 1945 жылдыц январь айында Тем1р- тау тебелершщ устш баса тагы 6ip алып бой ж аза бас- тады. Сол кундерi к азак металлургия заводынык макта- нышы — прокат цехыньщ зор корпусы салынып жатты. Уакыт деген зымырап етш жатты. Аяз боранга, боран туманга уласумен болды. Сонда да прокат цехынык алып корпусы бойлап осе берд!. Осы тастан салынган зор уй- дщ 1ш1нде жангырыккаи болат куй1 кушейе туст1. Балга даусьина электросварка, автоген даусы уласты. Бумен журетш алып кран цех [ыпндеп тем!р жолмен жылжып отырып, салмагы ceri3 тонналык ауыр конструкцияларды KGTepin зкеп орнатып жатты. Бул номер 400 прокат ста- 223

нынын курылысы едь Ж ака бесжылдыктын ш ш де Совет тер Одаеына орнатылатын жуз терт станнык 6ip осы Тем1ртаудары стан. Монтажшылармен жарыса кыймылдаран курылысшы лар енеркэсшке бу, су, aya 6epin отыратын енддрш оры нын салып жатты. Электромонтажшылар куцгп ток журепн кабельдерд1 траншеяларра тартып, завод цехта рынын энергетикалык. базасын дайындаумен болды. Ар матурщиктер мен бетон куюшылар бригадалары езар жарыска тусш, прокат цехынык алып дщгектерш орнату да. Сонымен катар прокат агрегатынын курдел1 курылы­ сы да колра алынды. Осы жумыстын 6api, To6eci ашык суык корпустын ш ш де штелш жатты. Номер 400 станнык курылысында тэжрибел1 карт ма- мандармен катар ФЗО мектептерж жакында рана б т р - ген жастар да болды. Булар юкумар, кениин, жшерл1 ийпттер едй Тэжрибел1 монтажшылар ол жастарра ал- рашкы кезде сешмаздеу карап та журдь Kefi6ip карт ма- мандар кукылдеп те коятын. — Б1здщ полкымызрэ жауынгерлер келген екен. Кул- KiK келедь.. — Мундай шеберлерд1 асык ойнаура салар ма ед1... — Мына мамандар журген жерде монтаж жумысын мерз1М1нен бурын аяктарсындар. Мундай квмеюшлер журген жерде стахановша енбек eTin кервдер,— десть.. Осы сыкылды сездерд1 езара куншлдескен карт ма­ мандар бул сырларын жастарра б1лд!рмей журе бердь вйткеш, оларды менсшбеген кунде колдан келер шара бар ма — кадр жетшпейдь Kefl6ip монтажшылар калай кукюлдесе, солай кункьадесш,— afiTeyip осы жастармен icreyre тура келдь Bip кун1 карт монтажшы Федор Егорович Загалов элп жастарра карап турып: — Ойдай, ж т тте р . Teri монтажшылар боларсын- дар,— деп едь — Я, солай. Монтажшылармыз,— деп так етюзд1 Алеша Павлов дейтж ен 6ip жасы. — О-о, сезге келгенде пысык екенсщ. — Я, онша жасык емесшн.,. — Байкал турмын... BipaK ic жузшде кврерм1з. — Дурыс айтасыз. Куш бурын мактанып не кылайын. Б1здж де мезгшм1з жетер, сонда керерНз. — Солай ма... Олай болса сез тындандар, монтажшы-

nap,— дед1 карт маман жастарра жылы шыраймен ка- >ап.— Айтатын 6ip-aK соз1м бар: кай-кайсын icKe беШм- liJiiK керсете бмсек, онда жаксы жшгг болганын. Ал егер ;,ырсыз, жалкау болсак — цехтан куып ж1берем. Онан :он жумыс уакытында тентект1к жасаушы болмакдар, гендер каз1рдщ езшде жумысшы табысындар foh. Сэби емесандер. TyciHiKTi ме? — Эбден TyciHiKTi. — Ж ас емесандер. — BwieMi3,— дед1 6ipHeiueyi катар жамырап. Сонда карт жумысшы Энвик мархабатпен жакындап былай дедп — Балалар, менщ сендерден тары 6ip тш епм бар: 6i3 монтажшылар прокат станын тез орнатуымыз керек. Мартен болса, журш тур. Болат кайнап жатыр. Енд1 мэселе прокатка т:рел in тур. Стан монтажын тез арада 6iTipeMi3 деп уэде бердж. Mine, менщ сендерге айтайын дегешм осы. Кэне, балалар, 6spiMi3 болып осы уарданы орындап шыратын болайык. Сендер ол телеграммара кол койган жоксывдар, 6ipaK ушмет алдында 6apiMi3 де жау- аптымыз. — Рас, 6opiMi3 де жауаптымыз,— дед! Алеша Павлов. — BapiMi3 де ме? — дед1 карт мастер. — BapiMi3 6ip шсщей жауаптымыз,— деп жамырады жастар. — Олай болса менщ соз1м 6irri. Тарандар, монтаж­ шылар, орын-орындарына. 1ске басывдар,— дед1 де карт монтажшы женше Kerri. Сейтш ap6ip бригадаларра белшген ж ас мамандар ic- ке жалынды жггермен Kipicin кеп Kerri. Катал, сыншыл карт жумысшылар олардын кыймы- лына ушле карап журд1-, жастар монтаж техникасын тез менгерш эKerri; ктерш щ барыты куннен-куНге жаксарып сала бердк Булар 6ipiHini мартен пешш салу жумысында жаксы тэжрибе алып калгандыктан мына прокат цехы- нын курдел1 курылысында да оншама саса коймады. Монтаж жумысынын кай саласында болмасын булар шкерлж корсете бастады; енбек еш м д ш п жарынан карт мамандардын ездерш екшелей басатын болып алды. Номер 400 станньщ курылысы жастардын техникалык урымдарын eflayip арттырды, жаксы мектеп болды. Олар OHflipic npouecinin барлык технологиясын ©те тез м екгерт алды. Сондыктан да eaaipic басшылары, комсомол уйы- 15-Касым Амаижолов 225

мымен келке отырып, комсомолдар мен жастардыц 6ip- неше бригадаларын KypyFa болады деп тапты. Акырында, солардын iurrepiHeH тамаша бригадалар шыкты; олар — Диордиев, Кашковский, Ивановтар баскарган комсомол- жастар бригадалары. Осы бригадалар монтаж жумысын- да бугал жыл бойы ктегенде кунделш нормаларын удайы ei<i есе етш орымдап келдь Алеша Павлов, А. Маметов, К,. Бурунов сыяклы бригадалар мен стахановшылардын аты к.ызыл тактадан тускен емес. Бул жас патриоттар ФЗО мектептершде окып журге- HiHiK ©зшде-ак техникалык ой-niKipre жан-тошмен бериь ген болатын. Булар en,ai нагыз ещцрк устшде ecin, шыныга бастады. Бесжылдыктар тусында ecin жетшген неше алуан мамандардын ic тэжрибелершен сабак алып ecTi. Ел1м1здщ 6ipHeme металлургия заводтарын салыс- кан ipi мамандармен icTec бола отырып e eri. 9p6ip жас патриоттын ойлаганы — енбектщ алдынгы катарлы эдк- терш тез менгеру, техника менгерген енерл1 адамдардын алуан сырларын бкау болды. 9 p 6 ip жас сол oiiaipiere ктеп журген ipi мамандардай болуга тырысты. Мысалга ремонт блокынын слесар1 Иван Дирюковты алайык. Ол металл ендеудщ барлык техно- логиясын тамаша Meiirepin алды да кундж нормасын сепз жуз процентке дсшн орындап, рекорд жасады. Сейтш бесжылдыктар ecipreH eni урпак карттар мен жастар И1н Tipece отырып, техника майданына шыкты. Ел!м1здй1 индустриясынын ен ipi мэселелерш шешуге ат- таиды. Булардын алып ецбеп совет халкынык отан со- гысы'жылдарындагы щайратты курес!мен уштасып жатты. «Жумысты уздж icTey керек. 9pi тамаша сапалы, эр! тез каркынды eTin icTey керек» деген сез металлургия заводындагылардын сертше айналды. Осы сертпен жкер- ленген Укен Турмагамбетовтердщ бригадалары ыстыкты да, суыкты да б1рдей жешп, завод цехтарынын алып уй- лерш орнатып келдй Тек Дэку Эбдиев бастаган бригада- нын, 03i соцгы eni жылдыц iminae он терт мыц текше метр бетон куйыпты. Инженер Кононов бастаган монтажшы- лар мартен, прокат цехтарынын 2500 тонналык мехаиизм- дерш орнатыпты. Бригадир Помяков бастаган арматур- щиктер тогыз жуз тоннадан аса арматура дайындапты. Ал, инженер Момикин бастаган бодат конструкция мон- тажшылары 3500 тонналык металл фермалар орнатып, оган 5000 тоннадай бетон куйган. 226

Партиямыздын аянбай енбек ету керек деген yaaeyi .урылысшылардын жан-тэнше ciHioin Kerri. К,урылысшы- tap коллектив! техникалык интеллигенциянын творчест- олык ой-niKipiH карапайым жумысшылардын тэжрибел! иеберлтмен уштастыра отыра совет адамдарына тэн скерлжт! байыта отырып, бул техника майданында та- >ыска жетти 1946 жылдык майында прокат цехынык курылысы алынып 6irri. 26 май куш танертен завод адамдары цехына жыйнал- |,ы. Булардын кай-кайсысы болса да номер 400 станнын унгыш журу1н 93 К0з1мен Keprici келд1. Мерекел! кунде- чдей сэнд1 кшнген, куанышты, жаркын жузд1 халык, про­ кат жолдарынык узын бойына т1зшп карап турды. Бу- тардын, бэр! cyftiHiuiTi 6ip минугг! кугп: казактыц тунгыш геталл кайнатушысы Алтынбек Дэр!баев кайнатып шы- !арган 6ip кесек металдын прокатка TycyiH кугп. Терен ойлы карт монтажшы Федор Егорович Заголов- •ын жанында ек ж ас монтажшы Алеша Павлов турды. Зул eKeyi де барлык монтажшылар сыкылды, катгы ко- Залжулы едк Оларды кобалжыткан — eH6eriMi3 дурыс :iHfli ме екен, прокат дехын дурыстап сала б!лдж пе екен, хеген ой ед1. Мына у н а з турган алып машинанын журег! :oFa ма, сокпай ма, деп кобалжыды олар. Дэл. сагат 9 дан 15 минут еткенде цех начальник 5уйрык бердк у н аз алыптын ж урен сорып, жер алш нт- кен ун1 шыкты. Алеша Павлов карт монтажшынын колын к,атты 6ip кысты да: — Ур-ра! Ж урдьжурдр— деп айкайлап ж!бердь Bip минуттан сон станнын аузына пештен шыккан ыс- гык болат келш туст1, ол болат обжималиниясын вт л ,— сейтш узындыгы бес метрлп! тушыш болат вальцовщик- гердщ колына тид!. Будан сон кесек-кесек болаттар 6ipi- нен сон 6ipi жортып ала жонелд!. Он торыз- жасар казак вальцовщиктер! Алымбек Уйсшбаев пен Ж акан К,ойшы- рулов ол болаттарды улкен твспен кэрып алып жатты. Булар автоматша кыймылдайды; солардын ершне багын- ган жалынды ыстык болаттар иесше бас уррандай жуа- сып, Ti3uin Tycin жатты. Алып машина шын иелершщ колына тигещцп шмге де болса айкын болды. Батыл, кайратты, icKep, кажырлы адамдар аузына шок т!стеген асау машинаны оп-онай баскарып барады. 227

Казактан шыккан тунгыш прокатчиктердж бул кый- мылын керген курылыс адамдары ете риза болды. Тастак кыстагынан келген он тобыз жасар Алымбек Уйсжбаевтык муншама алып машинаны оп-онай Mearepyi, шынында да адам тандангандай еда. Осы машинаны менгерш турран жас казактар будан eKi-ак жыл бурын Алматы мен Солтустж Казакстан об- лыстарынан келген койшылар мен жылкышылар, erinmi- лер мен шшеннплер ед1 рой. Осы жастар Россия метал- лургиясынын туран жер1 — Оралда болып каншалык OMip KepreHiH, каншалык, сабак алганын дэл сол куш жыйнал- f3h кешшлж мыктап турып сездй Осыдан eKi жыл бурын, казактык металлургия заво- дыньщ прокаты рана жасала бастаган кезде, жуздеген к азак жастары ел1м1здж ipi-ipi металлургия заводтарына ж 1бер1лген болатын. Булардын ез колхоздарынан узап тукрыш рет жолга шыкканы осы. Бул дуниеге кызыга карайтын екбек суйген таза пейш жастар едь Он жем жасар балалар ipi завод дегенд! eMipi керген емес-Ti. Kefl6ipi TinTi облыстык кал aFa барып та кермеген бола­ тын. Енд1 кенет поезга мш!п узак canapFa шыкты, дуние толы табигат кубылыстарын Kepin, неше алуан TipiutaiK ундерж ecirri. Сонын 6api оларра кызык еде BipaK, бу- ларга ен кызык боп кершген сол ездер1 окура барран металлургия заводтары едь Ж астар болат шыныктыру- дык, болат кайнатудын енерж уйренуге барран болатын. Алып металлургия заводына б1рден келе калган адам, KiM де болса кепке дешн уйренш кете алмай журед1 рой. Дырдуы аз колхоз далаларынан келген бул жастар да алгашкы бетте завод ем1рше cinicin кете алган жок. Ка- лык агаштай самсаган, тутж аткан трубалар, домналар- дын устшде ойнаран жалын, паровоздардын кулак жарран гудоп, металл даусы, копарылран кендердж гур- oiJii— осынын бэрi алгашкы келген адамды ан-тан кал- дырады. Завод ем1ржж осы керппстерж Kepin, алып унже куларынды тосканда, 6ip сурапыл ерт дуниесже eHin кеткендей боласын. Kyui кеше Каскелек мен Корралжын- нан шыккан жас балалар осы 6ip алып ем1рдж иеа ерт емес, адам екенж б1рден Tycine коюлары мумкш де емес еда. Булар муны кешн тусждь завод цехтарына енш, алып техниканы менгерген карапайым адамдармен таныскан сок, сырласкан сон тусждк Кеп кажыр, кеп куш жумсады. 228

Толып жаткан кыйындыктарга шыдады; барлык ынта-жь герлерш сала уйреши, акырында кешеп койшы бала казактын тунгыш металлургия заводынын алып машина- сын баскарып тур. — Калай, Бакетов жолдас, бул станныи жылдык нор- масын орындай аласывдар ма, ж ок па,— деп, TeMipTay калалык, партия комитет! Hiк секретари Шепелев завод директорына сауал 6epin едк — Мундай курал, мундай юкер халык бар жерде — орындамай коямыз ба? — дед! директор, прокатчик Ж а ­ кан Койшыгуловка суйсше карап турып. Казактын тунгыш прокат станынык басында тунгыш турган бул жаска, жалрыз директор емес, журттыц бар- лыгы да cyficiHe карасты. «Номер 400» станныи жург1з1лу! болатшылар oMipiH- дег! ен б!р зор уакыйга болды. Мартен neiui б!р жарым жыл жургеншде он мындаган тонна болат енд!р!лген бо- латын. Ол болаттын б!разы — Орал металлургия завод- тарынын прокатына жгёерьлген ед1 де, енд1 б!разы завод складтарында жаткан едь Болаттын сапасы да жаксы болатын. BipaK, прокаттан етпеген б о л ат— эл! шига зат, шала фабрикат кой. Сондыктан да TeM ipTay болатшыла- ры ездер|'н!ц кайнаткан болаты ез заводынын прокатынан 0ткен!н тьпедк ceftTin ел(м1здщ курылыс орындарына ке- peKTi курал-жабдыктарды оз заводынан шыгарып беруд! кекседь Сол максаттарына булар енд! жетт!. Прокатчиктер бо­ лат болванналарды (б!р кесек болат) вндеуге салып, олардаи TicTi курал-жабдыктар шыгара бастады. CeftTin, казак металлургтершщ занды т1лектер1 жузеге асты. Б о­ лат рельстер балкалар тиеген поездар завод аланынан шырып, республиканын курылыс орындарына карай журе бастады. Казакстанды индустрияландыра берудщ базасы жасалды. Республика ез ещцршшщ болаты мен прокатан кабылдай бастады. — Б1здщ заводтын жас болатшылары техникалык емтиханнан e rri деп айтуымызра енд! эбден болады. Б у ­ лар улкен сапалы болат беретш болып алды,— дейд1 мар­ тен цехынын начальниг! Евгений Иванович Шевцов. Сол жас болатшылар юмдер? Инженер Евгений И ва­ нович Шевцов MeHi жас ж1г1тпен таныстырды. — Алтынбек Дэр1баев Казакстанныц 6ipiHiui болат- шысы,— дед1 ете сыпайы, TinTi уяц 6ip жасты керсетт. 229

Кара шевьеттан эдеммеп тжкен костюмi бар, ашык жаралы таза кейлеп бар жас ж т т , болат кайнатушыдан i<epi оныншы класс окушысына, немесе студентке уксай- ды. Онын жап-жас бейнесше, уялшактырына Караганда, болат кайнатушы дегенге сенбегендейсщ. Б 1здщ бул кунге дейж п тусйппмйзше, болат кайна- тушыныц ici ете 6ip кыйын дейтшб1з. Бул мамандыкты менгеру ушш техникага жетш болу, ем1рлж, енд1рютж тэжрибеге бай болу KepeKTiri булай турсын, TinTi, дарын керек десетшб1з. Бурыннан келе жаткан металлургия за- водтарындагы мартен, домна пештерш баскарып келе жаткандар юлец тэжрибел1 карт мамандар болтаным 6i- лем1з' . Ондай карт мамандар ез гэжрибелерш ез урпакта- рына мирас eTin калдырып отыратын. Орыс металлургия- сынык тарихында сол ата мирас жолын кусан 6ip фамилиялы болатшылар аз емес. Болат кайнату да, шо- йын кую да — шебер енер. Ал, шеберлж дегешм1з — эр адамнын енерге арналган дарын касиеттер1 болуын, ол K acHerrepi ецбек уст1иде ашылып отыруын тшейдк Орыс- тык атакты металлург! академик М. А. Павлов «Метал­ лург жайындагы естеплер1м» деген енбепнде былай деп жазады: «Ka3ip жарты расыр ецбек еткешмнщ езшде де мартен пешшщ кеп сырлары тусш ж аз болып калып ба- рады» дейдк Сондыктан да, болат кайнатудын барлык ережелерш мукыят сактагаинын езшде де, сол кайнат- кан болатыныз б1рде жаксы, 61'рде нашар болып шыгады; кейде мартен neuji пайдадан да шырьтп калып отырады. Муны карт болатшылар жаксы бшедк Олардьщ эркай- сысы мартен пепйя езшше зерттеп отырады. Олардыц ол зерттеу эдютер1 жылдар бойры тэжрибелершен туады. Жаксы. тэжрибел1 болатшы мартенде не болып жатканын Kepin кана турмайды, пештщ дем алысын сезед!, болат- тын кайнап болган кезш айнытпай таныйды. Карт маман деген езше баска. Б1здщ алдымызда турран он торыз жасар болатшы Ал- тынбек Дэр!баев: мунын атын буюл TeMipTay бшедк оны талантты, дейд1. — Казактык 6ipinmi болат кайнатушысы,— дейд| ин­ женер Шевцов. Осы жап-жас жшгг осынШама енерге калайша тез жет1лд1? — Окыдым,— деп кана жауап беред! Алтынбек. — Кайда? 230

— Оралда, Ревдеде. — Ен 6ip ecKi завод. — Рас, ол кептен келе ж аткан завод. ©HflipieriK дэс- Typi мол завод, онын мамандары тамаша: ондай адамдар уйретпей коймайды,— дейд1 Алтынбек. — Ci3 калайша онда барып калдыныз? — С эл тусл. Кырык торлнпп жылы казакты н бес жуз жасы Орал, Кузбасс заводтарына окуга ж1бер1лген болатын. Сонда мен де болдым... — Металлург болгын к е л т пе ед1? — Мен ол кезде Шэуйийр ауданындагы он жылдык- ты С тр у ге жакын едгм. BipaK, алдагы уакытга кандай ма- ман боларымды бклмеуип де ед1М... С эл ту сл . Сол уплн мен к азак уюмелне eMip бойы ризамын. Металлургия заводы дегеид1 мен @м1р1мде сол Ревдеден керд1м. Ж асы- рарым жок, алгашкы кезде мартен пепл'нен коркып та журд1м. Мен онын отынан корыктым. E p in жаткан болат- ты 6ipiHtui рет кергешмде буыным калтырап K erri. EpireH болат мартеннен аткый бастаганда каша жонелгешм де бар. BipaK, болат кайнатушылардын батылдыгы мен! отка уйретпей коймады. Олар корыкпаганда, мен коркам ба, деген байлауга келд1м. — Солай деп бел байладыныз ба? — Солай деп шеш лм. BipaK, ic жуз!нде оп-онай тус- кен жок. Заводта мен мартен пенни жагушыга кемекшг болып icTefliM. Пеш машинамен толтырылады. Сондыктан менщ мшделм nemTi ж агар алдында онын какпагын ашып, сонан сок жауып беру болды. BipaK осынын 03i м а­ ран окай тускен жок. 1шшде от тещз1 буркырап жаткан мартеннщ какпагына жакын келудщ 03i неге турады. 1700 градус температура не шыдатады? — BipaK, бул кезде корка коймаган ш ыгарсыз? — Шынымды айтсам, осынын езшде де коп уакытка дейш коркактап журд>м. BipaK сыр б1лд!рмед1м. Кейшнен от пен TeMipaiH кызыгына уйренш кегли. — Квмекпп болып узак ютедМ з бе? — Ceri3 ай. Осы уакыттын 1нпнде мартенд1 жаксы KOpin KeTinniH. MeHiH химияга кумарлыгым сол арада себепцп болды, он жылдыкта окып жургешмде химия са- барын оте жаксы окушы ед1м. Сонын аркасында болат кую npoueciHiH технологиясын тез ангардым. TeMip лом- дар, доломит, магнезит толтырылган мартен пешini к iiiiiH- де нендей химиялык процесс болатынын жаксы б1лд1'м. Ен 231

MaHflici — nenrri куте бишм. Fleurri куте бшсен — ic тетй п н бшгенщ. — Рас, рас, ic т е т т — пешт1 куте бшуде,— деп инже­ нер Шевцов Алтынбекп куаггап койды,— Пеппч куте бьлмесек апатка ушыраура болады. Ондай апагган 6ia- дщ Алтынбек™ кудай сактап келедь — Кудай сактап келе жаткан жок-ау, Алексей Михай­ лович Решетников сактап келею,— деп калжындады Ал- тынбек. — Ол юм ед1? — О, ол 6ip алтын адам, журеп алтын. Онын колы алтын. Алексей Михайлович Решетников — Ревдеде заво- дынын талайдан келе жаткан болатшысы. Онын аргы атасы Оралдаты Давидов заводтарында штеген екен. Осы карт мастер менщ устазым болганына куанамын. Ол адамга eMip бойы карыздармын. 03i де шын тамаша адам, ол « ic i мартен пешшде штегенше елу уш жыл болыпты. Маган мартен пепин корсеткенде онын демалысын тын- дап бкчуд! уйреткен де сол юск Сол юсшщ аркасында мен мартенде кайнап жаткан болаттын т ш н бшетш болдым. BipaK мен ол юсшщ б1лгешндейд1 эл! 6ijiin жетшген жок- пын. Ол Kici e3i шала сауатты бола турса да, вз iciHe кел- генде — профессор. Ал, мен оныц шэюр™ ранамын,— дей- д|’ Алтынбек. Рас, бул ал! шэк!рт. BipaK, бул талантты металлургтын дарынды шэюртй Бул к азак металлургия заводына келген бетшде болат кайнатушыныч кол астында 6ipa3 icreni. Кенпкпей онын 6ipiHuii дублер! болып алды. Кырык ал- тыншы жылдын июншде завод дирекциясы Алтынбек Дэ- р1баевты болат кайнатушынын 03i eTin тагайындады. Со- нымен Алтынбек к азак металлургиясынын тарихында 6ipiHtui болат кайнатушы болып есептеледь Осыдан 6ip жарым жыл бурын журе бастаган 6ipiHmi мартен пешшщ тагдыры мартен цехынын начальник ин­ женер Шевцовтын тынышын алды. ©йткеш нак сол кезде мартенд! баскаратын мамандар жок едй Бар болтаны —• Орал заводтарында t5ipa3 болып, уйренш кайткан жастар рана едй Ал, ол жастар соншама аз уакыттын ншнде мар- тенпилердщ enepiHe жетйпе койды деуге болатын ба ед1? Курылысшылар бул мартен пепин сешм,ги иелершщ колы- на тапсыра ала ма? Бул сурактарра жауапты Кара металлургия Наркома­ ты бердй Наркоматтын буйрыгы бойынша казактык жас 232

мамандарына нускау беру упйн Советтер Одэрынын эр жершде icTen журген 6ipneiue мамандар TeMipTayFa келе бастады. Иван Прядко, Н. Кабанов деген болат кайнату- шылар Велорецюден келдк Петровск — Забайкальсшден Аверьянов, Филимонов, Разулов сыкылды шеберлер келдк Жастын, mahapbi — Комсомольскщен Прнамурияныц атак- ты болат кайнатушысы Н. Гусев келш жеттн Осылардын басшылырымен каннатыдран 6ipiHiui болат жаксы болып шыдты. ЕндМ жерде заказ еттген болат нормасын орындау мшдет1 туды. Мартен neuii Зеке Kipicri. Дэл осы кезде казакты н ж ас мамандарына 6ip. сын туды. Жасыратыны жок, ж ас мамандарга бул сын ал- гашкы кезде ауыр-ак, тщц. B ip тонна болат кайнату ушш 320 кило мазут кететш болса, ею тоннадан мазут кепр- ген кундер де болды. Мартен nemi жш-жш ремонт тилей бердк Бул уннн колданылатын магнезий унтагы да коп шыгын болатындай жардай туды. Кыскасы — болат кай­ нату жоспары орындалмай калу Kayni т е н т турды... BipaK, ж ас м ам андар катты кы йнала ж урш -ак, ка- жы рлана ic erri. © здерш н бипмдер1 мен ынта-жшерлерш сала кыймылдады. — Bi3 ж ас мамандарымыздьщ колынан ic келет1н1не толык сенген едж. Кателеспепшз,— дед1 К К (б )П Орталык KoMHTeTiHiH металлургия заводындагы парторгы Исаханов жолдас.— К азак жастарын жауапты орындарра батыл жорарылатып отыру жвшнде завод дирекциясы ете дурыс icTefli. Барлык бригадирлж, жетекип жумыскерлш орын- дардын бэргне де к азак жастары тарайындалды. Алтынбек Дэр1баев казактын тунгыш болат кайнатушысы болып тарайындалды. Дэр!баевтын курдасы Б. Турганов литей­ ный пролет мастер! болып белпленедк Олардын жолдас- тары Сэрсенбеков, Ннязбеков, 1збаев сыякты комсомол жастарра электрокран машинист сыякты жауапты кызмет- тер бер1'лед1. Завод дирекциясынын бул шарасы ете ду­ рыс болып шыкты. ©здерше зор сен in б'.мл!рген завод басшыларына жас мамандар катты риза болды: шабыт- тана, кайраттана icne Kipicri. Олар ездер!н ic устшде мыктап керсете алды,— дейд1 Исаханов жолдас. Кыска рана цифр маглуматтары парторгынын осы се- 3iH дэлелдейд!. Мартен цехынын еткен жылы июльдеп кундш eiiiMi жуз процент болса, октябрьдеп кундж еш- Mi 6ip жуз отыз бес процентке жеткен. Ал, быйылгы жыл- дын майында мартеннплер eHiMi жуз ссксен алты про- 233

центке денш, август айында eKi жуз процентке дейш ескен ы р тонна болат кайнату ушш керекп мазуттын Me.imepi еткен жылгыдан уш есе кем!ген, Сейтш, мартен цехы Успм'здеп жылы кыруар мазутты унемдеп отыр. Жас мамандар мазут сыякты кымбатты заттардыц кай-кайсы- сын болсын унемдей бметш болып алды. У с т т д е п жылдын 6ipiHini жартысындагы жоспарын завод 6ip жуз жыйырма торт процент етш орындады. Оныц imiHfle мартен цехы 6ip жуз тогыз процент, литей­ ный цехы 6ip жуз кырык процент, механика цехы жуз жыйырма тогыз процент орындаган. Ал прокатчиктер, прокат станын тек осы жылдын июншде журпзе баста- гандарына карамастан, июль жоспарын жуз он бес про­ цент, август жоспарын жуз жыйырма процент етш орын- дап отыр. Бул цифрлар тек enaipic еш'мщ Fana кврсеПп коймай- ды, казактыц жас мамандарыныц каулап ecin келе жат- канын да сыйпаттайды. Сол он тогыз жасар болат кайнатушылар прокатчиктер мен вальцовшнктер, электро- механиктер мен машинистер заводтык непзп козгаушы KyuiiHe айналып отыр. Тек солардыц алып енбектершт аркасында завод ipi табыстарга жетуль Мартен, прокат, механика цехтарыида жэне баска ен- flipic орындарында жуздеген жас ж т тте р — казак метал- лургиясыныц пионерлер1 icren жур. Булар 6ip жастас, 6ip тагдырлас ж т тте р . Булардын эркайсысыныц мамандыгы эртурл! болганмен, туыстас, сырлас болып ескен, 6ip Ti- лектц 6ip Hiierri жастар. Булардын озпрбаяндарынын вз1 уксас. Булардын iuiiHeH 6ipHemeyiH Fana алып сурет- тесешз — баскаларыныя да бейнесiH кереаз. Казактыц тунгыш болат кайнатушысы комсомол Ал- тынбек Дэр|'баев — CoBerriK жас урпагынык айкын 6ip бейнеп деуге болады. Ол, завод парторгысынын кабине- тшде e3i мен жолдастарынын icrepiH салмакпен, байыпты кып баяндап отыр. Кабинетов завод директоры Бакетов жолдас пен инженер Шевцов Kipin ед!, ол курмет керсетш орнынан тура келдь ©3i кеп жэйд1 бклуге кызыгады: атом энергиясы жайын да, ракета двигателМн курылысы ту- ралы да сурайды. Алматыдагы футбол сезонынын кортын- дысын да б!лrici келедк Казак пен орыс эдебиеттершщ жацалыктарын да сурастырады. Ол агылшын тш н сырт- тан окып бшу туралы, штапты калай жазу туралы да 234

сурайды: сонын 6spi туралы колма-кол б ш к-дерек алры- сы келедк.. Сол Алтынбек езш щ жумыс кшм!н кшнш шыкканда TinTi баска 6ip адам болып кор шелк в зп п и жумыс орнын- да турганда онын энпмемен ici жок. Сеюруге дайындал- ран адамдай жыйнакы, ынрэйлы, тастай тушнген Алтын­ бек мартен пешшщ Kiпшене терезесше тесше карап, пеш 1шшде кайнап жаткан болат сырын тындап турганын кв- peMi3. Алтынбекке жалгас дэл сондай жыйнакы калыпта, KOMeKuiuiepi мен дублер! турады. Мартен пенни айнала, кузетте туррандай сайланып,— разливщиктер, канавщик- тер, сифонщиктер турады. Булардык кез1 оздершщ тше бастыры — комсомол Баймен Туррановта болады: ал бул мастердщ K03i Алтынбекте болады. Цех гушдеген 6ip унге толы. Бул мартен пенпнщ уш. Мартен пешшщ оты кемейшде кайнап жаткан болатгын уж. Пеш 1ш' шде айбатпен буркылдап жаткан болаттын уст1н ала ушкан кызыл кобш, 6ipTe-6ipTe жогарылай шапшыйды. Ен ceprri, ен жауапты минут таяп калды: бо­ лат кайнатушы колын 6ip сермеп буйрык беруге тшс... Ж урт бул минутты сакайып кутш тур. Мартенн1Н ун! куш ейт барады. Mine болат кайнатушы колын а'лтеп калды. Ал Алтынбект1-н бул берген унс1з буйрырын Kopin, манадан тапжылмай барып турран ондаган адам козрэ- лып кеп кетед). Улкен TeMip таяк устаран Баймен Турранов жуг1ре ба- сып мартенге жакындайды: ол элг1 таякпен мыктап турып 6ip урып пеш комей1н коседк Бул жерде мастер opi шап- шак, эр! шебер, api кайратты болуы керек. Bip урран жерш Tecin шырарып, merinin те улгеру! керек. Эйтпесе, пештен аткан от фонтаны ете KayinTi. Баймен болатка жол салып 6epefli де 03i ыргып 6ip шетке шырэды. Кайнаган таскын жыра кз'ып агып ала жонелед! де, б1раздан сон ката бастайды. С о й т т прокатка 6apyFa да- йын кесек-кесек болаттар (балуанкалар) пайда болады. Болаттын куйылван коз1 б!рнеше минутка рана созыла- ды. BipaK, адам енбег1н1н жырындай кор!нген отты сел, онын, ж арк-журк еткен алау аткан от ушкыны м энп ecin- де калады. Баймен Турганов оз адамдарымен 6ipre, аккан болат- ты жон-жен!не жонелт1п жаткан кезде Алтынбек ашылран пештщ аузына ун1л1п, пеш астын караумен болады. Ол пештщ ap6ip к1рп!ш1не ущле карап, акауын !здест1ред1.

Bipan, пешке ciu6ip акау туспеген екен. Олай болса болат сапалы болып шыкканы. П е й т тары да толтырура буй- рык. беркледк.. Бул буйрыкты Алтынбек береди Онын комекпплер! neuiTi TeMip ломдармен толтырып жатканда Алтынбек оны барып, сынап турады. Онын. жап-жас жуз1 жанагы 6ip кезде 6ipa3 кобалжы- FaH ед1 — енд1 ез ictae езш щ к енш толрандай болран сон, тыныштык сэулеа ойнайды. Ол мартеннщ бурканган жа- лынына эм ip еткендей Ж1'гермен карап турады; бул асау куш, долы жалын едй оз ерюне барынранын бш п масат- тана туседи К азак металлургия заводынын 6 ipiHmi мартеншен прокат станы пайдаланура берЫшмен-ак тары 6ip куры- лыс колра алынды; курылысшылар мен монтажшылар индустрия майданынын жана 6ip пландарына шыкты. Металлургия заводынын барлык циклш мезгшнен бурын салып 6 iTipy жолындагы ен сонры курес басталды. Ж ана бесжылдыктын аягында бул завод республика- мызрэ жыл сайын жетшс бес мын тонна прокат беруге гшс. Муншама болат ei-mipy уип'н ен кемi уш мартен, ei(i прокат станы керек. Ал каз1рде заводтын 6ip мартен! жэ- не 6ip прокат станы рана бар. Сондыктан, методикалык пештен шыккан тунгыш болат прокаттан ете бастаран куншн взшде-ак монтаж­ шылар екшпл прокат агрегатын курастырура Kipicri. Монтажшылар казактын жас металлургтер1мен жарыска Tycicin, жука TeMip станын орната бастады. Ka3ip ei<inmi прокат агрегатындагы монтаж жумысы аякталып та калды. Кеп узамай бул агрегаттан шыккан жука тем1рлер (канылтыр) республикамызра тарай бас- тайтын болады. Ж ука TeMip станымен катар екшпй мартеншн монта­ ж и да аякталура жакын калды да, ушшпй мартеншк курылысы кызу журш жатыр. Сонымен, алдымыздары мын торыз жуз кырык жетш- iui жылы казактын металлургия заводы тепе салынып 6 iTin, Советтер Одэрындэры индустрия орындарынын санына косылады. Ал бесжылдыктын аягында осы заводты непзге ала отырып Тем!ртауда будан да зор тары 6ip курылыс бас-

талмак. Мунд а республика кара металынын алыбы — ка- зактын улкен металлургия заводы салынатын болады. Ол заводтыц азыгы — Тем1ртаудыц мол тем1р кеш, дуниедеп ей мол кеншн 6ipi. Завод, тын торт домна neuii мен блю­ минг! болады, сонда бул завод ел1м!зге 6ip суткенщ iniin- де бес мыц тонна шойын, терт мык тонна сапалы болат беруге тшс. Индустриялы Казакстанныц бул алыбы Сталин Кузнец металлургия комбинатымен барабар болмак- Заводтыц келешеп осындай. Ж ана бесжылдыкта бастал Faн к азак металлургия курылысыныц программасы осындай. Курылысшылары- мыздыц алдына индустрия прогресшщ д эу ipi койып отыр- ран техникалык курдел1 мшдеттер осындай. Бул мшдеттерд1 орындап шыру ушш курылысшыла- рымыз техникалык эм творчестволык ой-пшрш шыйрата тусуге тура недель Алайда бул мшдегп орындау yuiiH инженер мен техниктердш алгебралык формулаларга, конструкциялык ой тубше, жоспар, есеп мэселелерше те­ рец уцьчулер! де жеткш кш з болады. Курылыстыц жетек- iui адамдарыныц техникалык терец ойы болсын, маман жумысшылардыц юкерлМ болсын — булар мэселеш ше- шетш Heri3ri уш куштщ eKici рана. Тек уш куш тугел бол- ранда рана алдары техника майданында жецш шырура эбден болады. Ал ушший KymiMi3 неде? Завод цехтарыныц алып пролеттершде журш турран, салынып жаткан мартендердщ мацында арматура мен курылыс араштарыныц арасында — барлык жерде кезге тусетш 6ip нэрсе бар: ол металлургтер мен курылысшы- лардыц соц и али ст жарысы туралы, жаца бесжылдыктыц идеясы туралы жазылран плакаттар, урандар. Мартен цехыныц жумысшылары туратын уйдщ кабыр- расында извеспен жазылран 6ip уран сакталып калыпты: «Bapi де майдан ушш, 6api де жешс ушш!» дейдь MiHe, 6yriHri тыныш ем1рдш езшде де сол кыска рана вктемд1 ундеу эз кушш жойран жок. Бул жалынды свздер каз1р де баскаша марна, баскаша урым беред1 де, завод куры- лысшыларыныц есшде мэцп сакталып калып отыр. Бул уранда жазылран сездер курылыс патриоттары- ныц бастан кенлрген ауыр nyn,aepi артта калган, сол кундерде жецш шыкканын еске тус!ред(. Республикамыз- дыц кара металлургиясыныц туцрышын тудыру жолында- 237

1Ы ауыр азапты ерлж кундер артта калып, тарихка айнал- ды. и л Oip енбекпк алдынгы катарлы тэжрибесш молайткан социалистк техниканы батыл менгеру жолын- да курескен уакыт едк BipaK, cOFbic жылдарында Отан мен халык алдында кушейген жауапкершш к ce3iMi бу- riHri куш сол заводты салушылардын журегшде сенбес шырад болып жанып тур. Егер сол кезде патриоттардын журегшде нык. орнаган сез!М — майдандагы жауды тез к.урту ушш алып енбек cinipy болса, енд! бупн — сол адамдардын барлык ой-санасы 6ip максатка ауып отыр: ол максат тертишл бесжылдыктын курылыс, enaipic прог- раммасын мерз1мшен бурын орындап rnuFy. Ж ана бесжылдыктын саяси магнасын кен турде жете TyciHin насихаттау женшде завод партия уйымдарынын зор ыкпал жург1згеш байкалады. Согыс жылдарында бол- сын, Ka3ipri бейбггшипк жагдайда болсын, партия комите- TiHiH барлык жумысы 6ip идеялык Heri3re курылган. Ол — жумысшынын санасына халык алдында гы жауап- тыльгк ce3iMiH, Отан сую сезгман орнату. К.К(б)П Орталык Комитет1н1н заводтаны парторгы Исаханов жолдас пен Казметаллургстрой партбюросынын секретары Шарапов жолдас — кабинет адамдары емес. Олардын кеп уакыт- тары цехтарда, курылыс участоктершде отель Осы еткен жылдар ш ш де бул exeyi курылыс пен oHnjpicTiH барлык технологиясын менгерш алды, онын устше адам мшезде- piH де жете угып, менгере б1лдь Курылыста, завод цехта- рында мындаран адамдар icTeftfli. Булар 6spi 6ip тардыр- лас, 6ip TyciHiKTi адамдар емес. Алайда, жанагы партиялык басшы жолдастар сол адамдардын эркайсысын жете б1ледг, керек десе — эркайсысынын ем1рбаянын да, дара касиеттерш де, жаксылык жактарын да, кемшшгш де айтып бере алады. Партия уйымдарынын басшылары жумысшылар журт- шылыгымен араласа, кабыса бшген. Сонын аркасында идеялык тэрбие жумысынык енерш де керсете билдь Мун- дай нэтиже кабинетте отырып ойланганмен шыкпайды,— мундай нэтижеш ем1рдщ ®3i тудырады. Бесжылдыктын алуандаган мшдеттерш пропаганда- лау жумысы тек эдемь етшр жазылган уран, плакаттар, диаграммалар аркылы га на жургГзьлген ж о к — неше тур- л1 жолдары бар. Bip такырыпка арналган жауап-сурак кештер1мен катар жеке адаммен онпмелесу, OFaH бесжыл- дык жайып туаш иру aaici колданылды. Ky3ri кештерде

Алтынбек Дэр1баевтын уйше жыйналган ж ас болатшылар 6ip тонна болаттыц ту а м барасын калай арзандату тура- лы акылдаскдн уакыттары болды. Эрине, бесжылдык жоспарда ол 6aFa 17,5 процент арзандауга тш с екен1н олар б1лет1н-д1. BipaK, оны калай арзандату KepeKTiri бэрше б1рдей TyciHiKTi емес-Ti. Сол кезде Исаханов жол- дас та осы уйге келе калатын. Ол OHflipic технологиясын тамаша б1лгенд1ктен, жас болатшыларга мэселен1н мэн1н тус1нд1рет1н, затгыц ту а м багасын арзандату упйн ецбек ешмш арттыру керект1г1н, металлургия уш1н ец кымбат отын болып саналатын мазутты унемдеу керект1г1н айтып беретш. Сейтш, Алтынбект1ц уй1не жыйналган жастар Сталин- д1к жаца бесжылдык, мшдеттерш орындауга олардыц ездеpi каншалыкты шешунн куш екенш тус1не бастайтын. Разлив цехыныц Macrepi Баймен Турганов та, формовщик Асылган К,аликов та жэне олардыц жолдастары да ещц- pic программасын орындаумен катар енбект! ешмд1 ету, затты унемдеу каж ет екен1н эбден б ш п алгандар. Сейтш, ецбек ен!м1, ту а м багасы мэселелер1 тек дирекциянын, партия уйымыныц ici гана болган жок, алдыцгы катарлы жумысшылардыц бэрше ортак ic болды. Партия кызметкерлерц инженерлер, калалы к орта мектептердщ окытушылары, eiuipic орындарыныц дирек- торлары — жас каланыц букЯл мэдениет кунй бесжылдык мэселесш yrirreyre катысып келе жатыр. Завод директо­ ры Бакет жолдас, Казметаллургстрой бастыгы Белов жолдас, курылыстыц бас инженер! Григорий Алексеевич Гарбер, Тем1ртау калалы к партия комитетшщ секретары Василий Васильевич Шепелев курылысшылар мен метал- лургтер алдында бесжылдык жэйл1 баяндамалар жасап турады. Курылыс устшде завод партия уйымы ecin, ныгайды. Курылыс жэне завод жумыстарында коммунистер ылгый жауапты жерлерде турып, жетекий болып келед1. Партия мушеа атакты бетоншы Дэку Эбдиев, стахановтык енбек- Дц нускаушысы Укен Турмагамбетов жуздегеи каменщик- терд1, арматурщиктерд1, бетоншыларды тэрбиелеп ва р д с Бул данкта коммунист бригадирлер Отан согысы жыл- дарында ездерЫ ц внегел1 енбектер1мен буюл курылыс- шыларды рухтандырып келд1, каз1р де солай. Болат кайнату жоспарын толык жэне асыра орындау женшде казактын жас болатшылары, партия мушелер! — 239

мартен цехыныц начальник Е. И. Шевцов пен смена на- чальнип Николай Безопасныйга кеп борышты. Бул бшм- fli eKi инженер — металлург болатшылардыц социалист жарысын ездер1 баскарып, казактыц жас металлургтерш тэрбиелеп ecipin келед1. Заводка атагы жайылган комсомолецтер Ж акан К,ой- шыгулов пен Эл1мбек Уйсшбаевты прокат мастер! етш uiuFapFaH — ж ас коммунист тэрбиел! металлург цех на- чальнип Иван Дюмин. Тек осы прокат iciHiH uie6epi Дю- м интц аркасында гана казактыц жас металлургтер! «400» стан сыкылды курдел! машинаны MeHrepin, тамаша нэтижелер бере алды. Тары 6ip мысал: партия Myineci, эскерден кайткан Михайл Самойлов заводка келгенде GHAipic маселесшен ештеме б1лмеунп ед!. Bipan, оныц eci-дерт! металлург бо­ лу едй Коммунист Иван Дюмин Михаил Самойловты тез араныц !ш!нде вальцовщик етш шьшарура уэде бердь Сол жшгг акыры жаксы металлург болып шырып, стаханов- тык ецбект!ц енегесш керсетш жур. Онысымен коймай, м л e3i ондаган адамдарды соцына epTin, езшщ жаца эдштерш уйрететш болып алды. Коммунистер завод курылысшылары мен монтажшы- ларыныц арасында жетекш! рольд! аткарып келд!, атка- рып та келедй Олар жург!з1лген агрегаттарда ктейтш металлургтердщ арасында да авангардтык роль аткарып жур. Завод жэне курылыс жумысшыларына идеялык тэр- бие беру жешндеп иг!л!кт!, эр кырлы жумыстарда ком­ сомолецтер партия уйымдарына зор кемек керсетш келе- дь Металлургия заводынын курылысында, монтажында, эксплоатациясында каз1рде ею жарым мыннан астам жастар ютейдн Булардан жетп!с шакты комсомол-жас- тар бригадасы курылган. Заводтык курылысында да, эксплоатациясында да ©Knipic программасын асыра орын- дамайтын бригада жок. Толып жаткан бригадирлер мен бригада мушелер! оздер!н!ц ецбектер!мен дацкты болып алды. Атакты монтажшы комсомолка Зоя Дуркицинанык атагын буюл тем1ртаушылар бшедн Бул кажырлы жап- жас кыз уш мамандыкка б1рдей жетшдг, 03i екшин про­ кат агрегатыныц монтажында icren журш, кунд!к OHflipic тапсырмасын уш жуз процент eTin орындайды. Комсомо­ лец Степуриннщ бригадасындагы жас монтажшылар ком­ сомол жастар бригадаларыныц буюлодактык жары- 240

сында уш*нш* орын алды: жэне осы таяуда монтаж жумысындагы тамаша ецбектер1 ушш БЛ К Ж О Орталык Комитетшщ курметп грамотасын д а алып отыр. Ал ком­ сомолец Диордиев бастаган бригаданыц монтажшылары 6ip сменада ек! нормадан асыра орындауды одет кылып алды; булар курылыстыц ауыспалы туын к,аз1р де 6epiK устап отыр. Металлургия заводыныц курылысшылары мен журп- зуиллершщ арасында даццы шыкдан жас хйгерлердш саны аз емес. Олардыц аты инженерлер мен жумысшы- лардыц аузынан туспейдь Олардыц атыи партия, шаруа- шылык кызметкерлер1 де суйсшш атайды. Олар туралы курылыс учаскелершде, екшип прокат станыныц монта- жында, мартен цехында, Каргрестщ залдарында эцпмелер шертшедп Олардыц аттары курмет тацтасы мен кабырга газеттершен туспейдй Металлургия заводыныц атацты моторискасы Валя Шелестщ, станочница Аня Рожкова- ныц, арматурщик Коля Поляковтыц, сварщик Иван Ни- китиннщ даццтары Тем1'ртау былай турсын, TinTi К ара­ ганды даласына мэл1м. Бул жастар мен кыздар жаца курылыстыц алдьщыл адамдарымен, коммунистермен, он- дагы ушан ом1рмен 6ip сапта журш келе жатыр. ¥лы жумыстар жоспарымен канагаттанган жас монтажшылар мен металлургтар былайгы курылысшылар армиясын бас- тап келедп — Жумысшылар кауымын идеялык жагынан тэрбие- леудеп кунделж iciMbfle,— дейд! Исаханов жолдас,— ком- мунистер ец жауапты жумыстарды атцарып келедп Коммунист!ц жеке басыныц enereci, оныц жан сала icre- ген ецбеп жумысшылар букарасына у лп болып келед1. ©Kaipic тэрбиесш берудщ купи мен куаты осында. Заво- дымызды сала бастаганнан 6epi бес мыцнан аса адамга жогаргы мамандык yfipeTin шыгардыц. Бул мэселеде коммунистердщ аткарган жумысы ушан-тещз. Адамда- рымыз заводпеи 6ipre ocin келедй Олардыц OHflipicTiK жэне идеялык ocyi — жещмпаздардыц большевикпк ку- шшщ, ерлш epKiiiin саркылмайтыи коры болып отыр. Сол кушт1 жогары дэрежел1 курылыс техникасына oiwipicriK бай тэжрибеге, техникалык, интеллигенцияныц творчест- волык ой-niKipine уластырган уакытта улкен металлургия заводын орнату моселесш шешуге эбден болады. — Б1здер бул мэселеш шеше аламыз,— дед1 курылыс­ тыц бас инженер! Г. А. Гарбер. Оган б1здщ барлык мум- |6-Касым Аманжолоп 241

KiHiuuiirium бар: шебер адамдардыц алтын колдары, бай курылыс техникасы, жумысшыларды'н идеялык дэреже- лершщ жогарылыгы, инженер-техниктердщ ой-niKipiHin Kenairi — 6spi де бар. Bi3 etuipicriK жарынан да, рухани жарынан да е с т , мораль жарынан шыныктык, эркайсы- мыз — инженерден бастап, карапайым жумысшыра дейш коллективен жалпы козгалысындары ез орнымызды тау- ып алдык, жана бес жылдыктын не кыйын мшдеттерчн аткаруга дайынбыз. CoFbic жылдарынын кыйындыктарында сыналран, Ка- рарандьшын ycKipiK желшде шыныккан, ещирктщ тэжри- беге байыран Тем1ртау армиясы индустрия майданынын ен сонры айкастарына енд! шыкты. Алда — республикамыздын ен кенже каласынын ен- Hipic, турмыс курылыстарынын алуандаран мшдеттерш шешу м эселеа тур. Бул кала бой кэрсетш ecin калды, бул TeMip ки1нген жас каланьщ данкын шырарып металлургия заводы мен Караганды электроцентрал! тур. Металлургтер ушш каз!рдщ ез1нде он жет! мыц шар- шы метрл1к туррын уйлер салынды. Тем1ртау калалык napKiHAe салынран эдем! жазгы театр кандай каланын болса да сэулетш еиг!згендей. Казметаллургстрой куры- лысшылары быйылры жылы жас каланын балаларына арнап, тамаша етш он жылдык мектеп салып берд!. Жа- рык, жылы, ауасы кен кластарда быйылгы жылы мыннан аса бала окыйды. Металлургтер мен энергетиктерд!н бул каласынын бей- Heci неше алуан болып кезге тусед1. Асфальт теселin жат- кан кешелер, аппак шараладай уйлер, каланын кек мауыт жас бакшасы, эдем! салынган б!рнеше катарлы туррын уйлер электр жарырынын молдыры, онын курылыс алан- дарын завод цехтарына, туррын уйлерге, кешелерге Tycin турран сэулес!, завод сирендер!1пн yHi, прокат стандары!- нын думпу!, турбогеиераторлар мен мартен пештершщ б1ркелк! шыратын кунгп дем алысы.— Mine осынын 6api косылранда Караранды даласьинда казак внеркэабш т улы Kyfli шерт!л!п жаткан сыяцтанады. Те.тртау. Сентябрь —1946

СУИ1КТ1 КАПАН1 Кептен сенен хат алганым жок. Кезек сенш едь Астанада, кен дуниешц тершде журген адамга алыс- TaFbi 6ip адамды ойлап, ауре боп, хат жазып жатудын, 63i кандай кыйын екенш ез1м де сезем. Бул мешн екпем емес, акыйкатты айтканым. Мысалы, екеуипз орын ауыс- тырган болсак, мен де хат ж азуга салаксып xeTepiM анык, Ден сау. Хал жаксы. Кектем келедк Сорыстын да кекте- Mi жакындап калды. К ешрепм куанышка толы. Ал, Ка- патай! Сен Сэпещи бм есщ рой. Эйел бйкеннен мешн кен- л1мнен кетпей журген жалгыз сол рана. Маран оны умыт- тырмай журген жеадл ка натты жастык, махаббаты емес, иарыз адам герш ш к махаббаты. Мен оны жаным ауырып аяймын. Сен Сэпенге менен сэлем айт. Адресш ж!бер. ©3i хат жазсын. Мен хат жазайын. Достарра сэлем. К,ош. К,асым. 10.111.45 г. Брянск, полевая почта 83221 Аманжолову Касыму. К.АД1РЛ1 КАПАН1 Хатынды алдым. Кэп жаналыктар жазганьща ете ри- замын. Денщ сау, мэртебел! бол, досым! Мен орыншамын. Kiuii командирдщ icTeflTiH жумысы e3ine мэл1м рой. Тек эйтеуip «Отан yrniH» деген сез кенлл- ге ток. Эйтпесе, есш уакыттарым боска eTin барады. 0 з орнымда, ез тебенппмде турьш уакыт етшзсем, екш- бес ед1м. TinTi томенде журмш. Абройым да, бедел1м де бар, 6ipaK эз бойыма ш ак болмаган сон, болмайды екен. Кыйкалактатып орьисша елен жазган боламын. Ж урт «жаксы» дейд1, мен OFan катты налыймын. К дзакша ер- кшдеп, жан-журепмд1 жайып ж азган елендер1 мд1 тын- дайтын Kici жок. Мундагы бастыктар Meni шын акын деп баралап журген жок, эуеской уптнл деп кана багалайды Foil. Акындардын iuiiiw eri ен бакытсызы 33ipme менмш, тубшде ен бакыттысы болып шыруым да мумкш. Сэлем айт. 10.12.44. Хат ж аз. К,асым.

АУДАРМАЛАРЫ

АЛЕКСАНДР ТВ АРДО ВСЕМИ ВАСИЛИИ ТЕРКИН (поэма) АВТОРДАН CoFHCTa, шанды жорыкта, Ж аз-ыстык, кыскы суыкта, Судан да артар сусынын Cipo да cipa болып па. Кудыктан яки жылгадан, Шумектен яки трубадан, Ат туягы 6ip баскан Шункырдан яки жырадан, Cipecin эбден муз каткан, взеннен яки булактан Кездессш де салкын су,— Кезаде ансап кумарткан. Сорыста, кысан турмыста, Кыяц-кеск1 урыста, Ke3in кеп долы даланы, Орманнан тапсан пананы, Буркырап буы ыдыста, Турса эокер та мэры,— Bip жасарсын ондайда! Тек асбасшы ж 1 гтц 0 з адамын болтай да. Ti3iMfle босвд журмесш ¥йктамасын кей ту т , Сем1здеу болсын, ток болсып, ?47

Ыстыктау болсын, кеп болсын. Солдаттын 1шш-жейтш1. Ас — адамнык аркауы, Кайратты Ж1 п т корка ма, Тебелеске енсш де, Кушш 6ip сынап керсш де; BipaK, буюл мэселе TypFaH жок-ау сорпада. Согыста, сетке бойына Аш журуге болады-ау, Одан да кепке эз1рЫз; BipaK та калжын-эз1лс1з, Кыйынырак согады-ау, ТемеюНз кун бар ма, Бомбыдан бомбы жауранда,— Сол сыкылды калжынсыз, ЭнпмеНз, эзшнз Ж уре алмассыз, кажырсыз. Не кыйындык кысканда, Вася Теркин батырым, Сена'з бггер ic бар ма. Bip нэрсе бар ем!рде Онсыз 0Mip «iM сурер, Ол не ез1? Ол — шындык, Ойлаган жан тусшер. Кою болсын сол шындык, Кенш б!рден тоярлык, Ащы болса, уаха жок, Тандайынды оярлык... Енд! не бар айтатын? Айттым битам бар мэн!н, Бас-аяксыз 6ip кггап Жауынгерге арнадым. Неге бассыз? дейа'з-ау, Баяндаура басынан Уакыт бермес билпсп; Неге аяксыз? дейЫз-ау,— Кыймаймын рой ж т г п . 248

Ел басына кун туып Ж ау келгенде жулкынып, Bi3 екеум1з, Вася дос, Дос болдык па бостан-бос. Умыта алман мен соны, Умытсам да басканды, Кемектестщ эр жолы, Д остырымыз басталды, Калжынкумар, сезге уста. Теркин кымбат сорыстэ. Досым едщ жан кумар, Сендей досты KiM кыяр? Енд! осы ютапты Ортасынан бастайын, Аржары вз1-ак жен табар. 1скер едьау сол 6ip шал, Айтып-айтпай не керек, Жол-женекей журш-ак, Ас !стейтш керемет. Сорпасы да боткасы Кандай тэтп nicefli, Тамак бабын бшетш ЦЕркш сол шал Kici ед1. Косып ж1бер б!р касык, EcTHMiciH ей шырак, EKi б1рдей сорысты, Келем кешш, жол жырак, Eii6eriMfli барала Салып ж!бер азырак. «Мына ж ака xcirirriH Кен екен тым араны» Деп ойлайды асбасшы, Тары 6ip касык салады, Tin катады секемЫз, Бузбай жылы шырайды: — Аска Tayip екенс13, О зге флот ыкрэйлы. 249

— Рахмет а зг е , дейд1 ол, Флотта болган жан емен, бзШ здей асбасшы Пехотада болсам — жен. Деп каравай тубшде, Ж еп жатты ол ботканы. «©3iMi3 бе, бул e3i?» Деп карасты ж1г1ттер,— «©3iMi3» деп токтады, Жылыган сои бойлары, IIIapiuaFaH полк тыныкты,— BipiHuii взвод тек кана, Устав бузып, уйкыны Б 1ржолата умытты. Карагайдын туб1нде Темеюсш жайып сап, CoFucTa сорыс туралы Теркин отыр сез бастап. — Ж М такдер, байкадым, Ж ана келген согыска; Шынымды мен айтамын, ¥лтанды кэп тоздырдым, Осынау мына сорыстэ, Келшпндер, жарайды, ¥рыска да KipeciH. «Сабан той» деген не нэрсе Айтшы кайсын бьчесщ? — Ол не 031, мейрам ба, Не нэрсе ед1 сабан той? — Сабан той болад эр турль Бшмейсщ бе,— сезд1 кой. Тунрыш рет бОмбылар, Тырыларсын жерге сен, Bipan сонда елмесен. Сабан тойдын Kimici Сол болады бошесен. Шылым тартып, ас iiuin. Таты ендщ урыска, 250

Буркыратып миномет Той жасайды сол туста. Жер койынына шрерсш, Жерд1 анацдай cyfiepciH, Бул ортаншы сабан той,— Екешнпн б!лерсш. Сабан той саган гылым foA, Ж ау рахымсыз б ш п кой, Анау-мынау болмайды, Нагыз улкен сабан той,— Муштнс аршып алмакка, Ж М т c03iH токтатты, «Саспа, курбым» дегендей Bip Ж1лтке ым какты. —■ Шыктын сыртка ертемен, Коз ж1бердщ сен турып, Келе жатыр мын танш Тура саган жонкшп... — Мын дейсщ бе? Кой, курбым. Дэл мынауын eripiK. — ©TipiKTi мен кайтем, Нендей максат !здейш? — Неге б1рден мын дейсщ? — Жаксы, бес-ак жуз дейш. — Болсын бес жуз. Коркытпа, Катынбыз ба, немене? — Мейл1 TinTi жуз демен, Ж алгы з дейш соган сен Карсы тургын келе ме? — Газет хата жазбайды. Бас саугалап тыгылма, Tyci суык, болганмен Танк сокыр мыйгула — — Сокыр дейсш, онын жен. — Сокыр неме коре ме? 0тер таптап уепкнен. Кормеген сон дэнене. Кайта айтуга бармын мен, Б1лмейс1н бе, созд1 кой. 261

Сабан той деген жалгыз свз Сабан тойын— сабан той. Б!рак, мына басына, Сорып втсе сабан той... Болды б1зде 6ip яопт... Теме^цд! 6epin кой,— ©Tipiacri шындай рып, Айта бшсен — тым жаксы. Калжынбастын эр сез!н. Ынта сала тындасты. Менреу, мылкау орманда, Аласурран бул манда, Дэл осындай 6ip xciriT Жаксы-ау, болса аравда. ©TiHefli одан журт, — ¥йк,таранша ani де Шертш ж1бер, Иваныч, Кызьщтау 6ip энпме. Карадры тун, сызды жер, От эла'реп жанады, Уйктау керек, Ж1пттер, Уакыт етш барады. Балкып адам лебше, Сэл жылыган денесте, Жарын суйеп женше, Достарынын М нд е Теркин жатты сол кеште. Ж омарт жанбыр теккенде Шинель зшдей су болган, Аспан тушпк, жер тесен, Туран уйдей кара орман, Еш кешстж белпш Дидарынан бипнбей, Жатыр Теркин Василий, Дэл взЫ н уйшдей. Тартып шинель етепн, Кымтап койды денесш, Боктап алды 6ip мезет. Элдею'мшн; TeceriH. Элдеюмнщ eHeciH. 252

Сызды жерд1 кушактап, Демш алып акырын, ©з уйшдей тынырып, Ж атыр уйктап батырым. Аштырын да, токтырын, Жалрыздырын, к&пттн, Кейде уйкы жо кты ры н, Елемеске дарды алган, Жатыр уйктап кайсар жан. TyciHe де енбейд!, Ауыр кундер зымыстан,— Шекараны калдырып Куншырыска ырыскан. Катарлы 6ip жауынгер Шакырылган запастан, Ш1р1т1п кейлек ащы тер, Талай-талай жер баскан. Бул не деген улкен жер! Жетер емес кездерк Болса capi бетен жер, 6 з ж ер1 рой, ез жер!. Ж атыр уйктап тым-тырыс, Кобалжымас кекйпмен. — 0 з жер1м рой,— ол дурыс, CoFtjc болды, келд!м мен. Ж атыр уйктап, есте жок, Ауыр мезг'ш, улы этой, Мумшн ертен ертемен, Басталар 6ip сабан той. Жауынгерлер уйкыда, Орман тубш корралап, Кузетш1 тур какыйып, Устен жанбыр сорралап; Кезге туртсе Koprici3 Кап-каранры тун ед!, Еске тусш 6ip нарсе Куэетш! жас кулед!. «Жаксы болды-ау Теркиннщ Ротамызга келгенП?» Деп кояды акырын Адамныд бул cepreri.

Теркин деген юм ©3i? Шынымды айткым келш тур. бзш е сай MiHe3i, Кэд1мп жэй >KiriT 6 ip. Ceri3 кырлы, 6ip сырлы X irirre p кеп бул сынды, Табасындар оп-оцай, Рота сайын !здесен, Жалтаны жок ешкандай, Взвод сайын жур десем, — Kyuii неде? десендер, Айтайын мен ендеше: Кезд1 тартып тургандай, 0im i де емес езгеше, Улкен де емес, Kimi емес, BipaK нарыз e3i ердщ. Сорысыпты Корелде Бойында Сестра* озеншн, Неге медаль алмаган? Мэл1м емес ол маган, CypayFa анык ce6e6iH, Таба алмадык еш жвшн, Ж алт бурылып бул жерде, Сыпайылау айталык: Наград берер т!з1мде Болган рой 6ip хаталык. Tecreri де емес кой, Алда жатыр нагыз той! Июньде келш ойынга, Июльде шыкты кыррыига, Еш хатер жок, ойында, Кенкад Теркин жур мунда. — Не 6ip бомба, не б:р ок, Койды маган буйырмай, Bip жаркыншак тиген дел,— Жаткызды рас 6ip.ep ай, Yin рет калдым коршауда, Уш рет шыктым одан да, Мазасыз сол сапарда, 254

Болдым ылрый катарда, Квсьпе жауган октан да, Уш жактан куйтан несерден Жокпын cipa мен влген. Журген жолым буркырап, Тобымменен сырылдым, Кейде аздап бытырап, Кейде аздап «кырылдым», Эйтеу1р аман калып жур, Асканара, урыска Ж уп ре басып барып жур; Позиция дегеннщ Оран cipa 6api 6ip. Тойып алып ныгырак, Темеюсш бip бурап, Буркыратып эл1 жур. Не болса д а мойыма, Тайма беттен б!р ел!, Айта салран бул б!р сез, 0цгшем13 шгерц ¥РЫС АЛДЫНДА — Берейш айтып кыскаша Сорыста нелер кердш 6i3. Сонау нем1с жарынан Калайша етш келдйс б!з. Нем1стер жаткан — аржактан, Кутылып канды урыстан, ©зшщ Совет уюметш 1здеп б1здщ туыскан,— Кез ед1 майдан сонынан Шырыска карай ырыскан. Аш, жалацаш бауырлар, Бел1мшен кол узген, Рота болып, взвод боп, Кейде жалрыз, кейде топ, ¥рлана тартты жолсызбен Даламен тартты, тогаймеи, Урланып бетен кездерден, Противогазш капшык кып, Не болса соны талшык кып, 255