Аманжолов Қасым т3

Сонры тармактык салмары кандай з1лд1, ойы кандай терен, кандай астарлы! Касым сонымен 6ipre: — 0ленд1 осындай жерде де жазура болады. Халык- пен ойнама. Бэр1 сонын ортасында, сонын колында!— Онын елендерМн халык кекейшен шырэтындыры со- дан да болар! ... Мен алгашкы жыйнагымды баспара 1951 жылы дайындадым. Баспа Касымра рецензияга беоштК Мен оны ест1ген жок ед1м. Б1рде маран акыннын ез1 айтты: — Мен «©Mip ер1не» («Караганды жырларын» эуел1 солай атаган ед1м) баспаньщ сурауы бойынша жабык рецензия жаздым. Ол бар болрырдын авторга пайдасы онша бола бермейдь Мен1н ею бет кагазымнан сен не уиа аласын? Жур, жыйнарынныц колжазбасын карап отырып, niKioiMfli айтайын,— деп баспара алып келдк Б1з 30-40 минуттай энпмелест1к. Касым ap6ip елек- н1н эр сез1не ушле карапты. макулдап суйсшгеш де, кын- жыла сызрэны да кеп екен. Атымен алып тасталсын деп 19 еленд1 белш койыпты. Жайда жупыны рана кшнетш, салдыр-салактау Kepi- нет1н Касым бул жолы мен1н алдымда TinTi баска, езге 6ip сыпатпен жарк етп. Творчество соз болганда ол сон- дай салмакты да, байыпты екен! Ескертпелерпмн бэр! 6ip турл! укыптылыкпен, жан ашыр камкорлыкпен, са- бырлы сактыкпен жасалган. Сыны — бултартпастай, дэ- лелд!, орынды efli. Мен катты риза болдым. Ол рецензия KOuiipMeci ез!мде эл1 кунге сактаулы. Оны колыма алган сайын: «3p6ip aFa акын сонындагы жетк1'ншектер!не осы- тай караса екен», деген ой келед1. Музафар Эл1мбаев

CE3IMI 0PEH АКЫН ДО С Акыл мен сез!м адам бойындагы eri3 касиет бола тур- са да, 61'реуде акыл басым, 6ipeyfle ceaiM басым, кейде бул eneyi б1рдей купит) адамдар да болады. Эрине, ек|‘ касиет кабат дарыганнан артьгк не бар. Ал, осындай ею асылдын кайсысы жаксы деген сурау туранда Kecin жауап айту кыйын сыкылды. Ce6e6i акыл жетпеген нэрсен! адамнын сез)п оп-онай бш нретш кездер бар. Ал ж алан сез1мнш эуенше epin кете берсен устамсыздыктан туатын капылык- ка да каласын. BipaK акылык болса е т т 6ip кеткен капы- лыгына артынан опык жеп, ж алан сез1м' нен басына тиген таяктын зардабын жойганша асыгасын. Тегшде, адам жаратылысында унем! б1ркалыпта, куй)шш, 9KiHimci3, уайым-кайп>гсыв, басынан еткен он-теркт! уакыйраиын бэоше б1одей карайтын, байыргы салкыи жай бола бер- мейд!. Кандай салкын канды, устамды да, сабырлы, акылды деген адамдар басында да кателер. м1ндер бол- май калмайды. Бар сырын imiHe бупп, сырттан мэр-мэп- дай жылтыр болып квпшет!н салмактынын вз)нен де 6ip орайларда бурк е т т булт шашып, лак е т т актарылып кетет1н сэттерд1 байкайсын. Демек, мундай адамдарда да сез!м бар. Асылы сез!мс1з адам жок. Акылсыз да адам жок. Акылдан туйгр ж ок kicihi адам деу де кыйын. Сана жок, ес жок, кур сокыр сез!ммен кунелтетш л'р ш ш к атын айуан депт1. Ал адамнын айуаннан айырмасы ест1л 1п'нде, ес болса адамда сана, акыл бар деген сез. Ce3iM жэне кушт!. Акыл, сез1м катар уялаган кек1рек олкы жаратылыс емес. Тек осынын Kyoii к1'мде сэл, К1мде басым?— Энп'ме сонда жатыр. Кеудес1не акыл, сез1м катарынан куйылган 455

адамды казакша айтеак «дарыган», ортак -гиде талантты дейдк Талантты колбасы, талантты уйымдастырушы, та­ лантты артист, талантты акын деу1>ш де сондыктан. Ж уйрж ce3iMi алыстатыны орап экелш берсе, ce3iM жем1- ciH акылымен корытып еткенде акын жырынан керемет- тер туады. Александр Сергеевич Пушкин сез1мш акылына суарран данышпан акын. Егер акындык сез!м услнде 6ip жазып тастаган елекш он уш рет кайта корытып, акыл елегшеи етюзбесе одан мэкгш к муралар да калмас едк Белинскийдщ айтуынша, «акылшы елен»— влек емес, елец еналдымен жаньща, сез1мще THin, тербетер болсын. Рас-ак, акын жырларында салкын акылдан repi ыстык ceeiM купи басым жатады. Акыл баяу да, сез!м жуйрж. Жуйрж каснет кекейге тез конып, тулабойынды билеп алмак. Ол 6ip ерекше куат. Шын акынды халыктык ар- дактап суйелш де сондыктан. Касым Аманжолов нарыз акын едь Эрине, эр акыннык езше лайык касиел, ерекшелН бар. Асылы ез орайы, ез колы жок адамды акын, жазушы деуге мулде болмайды да. Атын атамастан свз саптауына карап «мынау ана жазушынын шыгармасы», ия, «ана акыннык еленЬ демейлн болса, оны акын деп те кажел жок. Осындай даралык Касым тустас акын, жазушылар- дык бэршде де байкалады. Касымды касиеттей отырып, «ол бэршен артык» деуден бушлдей аулакпыз. Мэселен, Тайырды атын еслместен елекше карап «бул Тайыр» деп таныймыз. Демек ол ез колы бар акын деген сез. Жакан- ды да, Эбдшданы да, Жумаралид! де, Хамитл де, Кали- жанды да осылайша б1луге болады. Ал, Сэбит елендер1 кеш жерден-ак «мен Сэбиттж» деп айкайлап айтып тура- дьи. Булардык бэршщ де эдебиетп’зге коскан ез y.neci, эркайсысынык ез)'не тэн сыбагалы орлы бар. Касымнын орны да ез алдына жеке тур. Ол да езшше дара, езшше ерекше. Онык кайтыс болганына 6ip жылдан асты. Казак со­ вет поэзиясы уш!й Касым казасы екМ ш л каза болатын. Эдебиетпзге ол коскан улес, сыбага салмакты да, жар- кын да. Ол жас Kerri, тым ерте Kerri. Творчествонык ауыр да кыйын азабы кеп сэбилж, жастык шактарынан елп кел!п, дакгьгл жолына тус!п, nicin желлген ек кадфл! ке- з!нде акын журеп к и т толастап калса кандай екМшл. Ол эл{ де талай кунды енбектер 6epeTiH ед!-ау! Бергеншен берелш кеп едБау! Айтылмаран епл асыл жырлары e3i-

мен 6ipre Kerri-ay! 0юш1шм1з де осы Foft. Кырыктын iiui- не енд1 Kipe бергенде ажалга тап болатынын жуйрж се- 3iM талай жыл бурын айтып берд1 ме екен, элде кырык- ты соншама 6ip кеп жас деп, кзрш ктен ерте сактанды ма,— эйтеу1р, Касым маркум елершен терт-бес жыл бу­ рын эз1л-шынын араластыра айткан 6ip елешнде: «Сонау кырыктын жвтелген!н е с т п Ecin жакка жалтак-жалтак караймын» деген-дь Ол кунде де ауру ед!. Ауру адам уайымшыл ке- лет!н эдеть Ал осы шумакта уайым бар ма? Сайкыма- зак, сергектж басым жаткан жок па? Кырык жас кэршжтен едэу1р алые жатыр. Ол кырык уштен кырык тертке карай бергенде кайтыс болды. Ауру катты айналдырмай Tipi болып, ек болмаганда алпыека жеткенде де ол ем1рдеп канша кызыкть» керетш едк Эл! де канша балага ата болатын едьау! Аянышымыздын 6ipi осы. 9pi е к М п т , api аянышты ауыр казанын. б ел гш жу- банышы да бар. «Кей адам дуниеге бой алдырран. Бой алдырып аярьгн кеп шалдырран. 0 лд1 деуге бола ма ойландаршы, блмейтугын артына сез калдырган». деген Абай сез! Касым казасына да арнап айтылгандай. Касым жасаган творчестволык жыйырма шакты жыл- дык eTKip де зердель терен де курдел! жем1а бар. Ол к ал­ дырган муранык эз1рше жыйынтыгы толык-толык уш том болса, жэне де соньщ басым жагы асыл тастай жаркыл- даган «сез сарасынан» куралса олкьв болар ма! Талай- талай елен жыйнактары, 6aF3bi6ip калын ютаптардын ез! де багасы каншама арзан койылранымен неше жыл етпей турранда, Касымньщ алрашкы калыц томы тираж и етпей жаткан жыйнактардан анагурлым артык, багасы да кымбаттау койылганымен бас-аяп>1 6ipep айда дукен- дерден тжелей окушьи колына тугел жетсе, демек, ол ха- лыктыц cvfliKTi акыны болганы гой. Окушы халыкка су- fiiKTi болу эрюмнщ-ак арманы болар. Ендеше, акын досымыз м езп л аз каза тапса да армансыз деу!м!з керек. Акын достьщ халыкка cyiftiKTi болуы ек улкен жубаныш. Осыган жубана отырып, оньщ окушыга б е л п а з 6ip 6Mip шактарын еске туарешк.

Касым екеум1'здщ жасымыз курдас ель Отыз 6ipiHmi жыяы танысканнан бастап, онык Орал каласында еткен уш-терт жылы мен coFbtc жылдарында армияда еткен терт жылынан баска кездерде кебшесе-ак жубымызды жазбастан баспасез, одак тешрепнде 6ipre болдык. Ара- дан кыл етпестей тату едж. Оньщ eMipin еске алранда, ез 6MipiMi3, еткен жастык шагымыз acipece кылак урып кез алдымызра келед1. Касым ем1’ршщ елестер1'н айту 6ia- ге. сондыктан да 6ip рахат жайлы сез!мге толы эсем ко- кыр куй сыякты. Касым атын атасак бэршен бурын оны ecipreH зама- иын, ескен ортасын айтпай ете алмаймыз. Ce6e6i акынлы заман тугызады, ортасы ecipefli. Ол отызыншы жылдардары жас комсомолецтеоден шыккан акын. Отызыншы жылдар кандай заман eni? Ол кездеп жастын басынан кандай курес. улы окыйралар erri? Ол жылдары е -тн эд е Ленин комсомолы араласпа- FaH курдел1 ierep, урд1с окыйралар бар ма ед1? Сол буыяра ез1-м|'з де жататындыктан осы аоада кеп атынан бтз деп сейлесек OFauiTbiFbi болмас. Ия, отызыншы жылдары. 6i3 араласпаран 6ipfle-6ip улы жумыс болып па ед|? Б 1зтайгани какж ар ы п калалар салыстык. Амур езенш куалата. жана-жана мекенлер орнаттык. Амурда- Fbi комсомол каласы сол курестщ 6ip eci<epTKiiui. Б 13 иес1з жондарда костана жатып, кум бораны мен кар бопанына каская карсы турып, кен казыналарын аштык. Кыйын- лыктын кандайы болса да тетеп бердж. шыдадык. Каоа- ранды. Балкаш алыптарын салыстык. Алрашкы трактор заводтарын салысып кана коймастан ен !лк1 тракторлап- ды да. ек алрашкы комбайнларды да журп'зген де 6i3 болатынбыз. Бытыранды шаруалардын басын косып се- piKTiK артельге уйымдастырранда да партиянык ек улкен колканаты 6ia болдык. Ол заманда бай-кулактар катал капсыласты. Астырын. малый 1ннен шге тыкты; калта- рыста тупып 6i3re ок та жаудырды. Талайымыз окка да уштык. Шекараньи да кузеттж; тун жамылЬт келген ка- раниет жансыздардык талайын андып турып бассалып. бетш аймандай eTin ашкерелеген де 6i3 болатынбыз. Erin салдык, дэн алдык. Шахта туст1к, кен корыттык. Ленин партиясынын айтканын ею етке1пм!з жок-ты. Кыскасьт партия кандай кыйынрэ салса да. 1рюлмей барып талай асу, камалдарды алран 6i3 ед1к' . Партия б^зд! ауылра мэ- дениет жорыктарына да аттандырды. Б 13 оны да аткар-

лык. Сауатсыздык кез! мен KeKiperiH 61'рдей ашып. Ленин элшпесш ауыл адамына жаксылап таныткан да б!з бола- тынбыз. QfiTeyip, б!з партиянын кару-жаракты, кылыш жузшдей кы.ппылдаран етюр де, айбынды жауынгер! болдык. Касымнык акындыгын оятып, шабытын турызран тап сол алып заман болатын. Каз1рг1 «Социалиста Казакстан» газет! ол кезде «Ен- бекш! казак» бои аталатын. Отызыншы жылдарда журт- тын колынан туспейтш cyftiKTi газет сол едк Эуел! сырт- тан хабар-ошар, усак хат жазып журд!м де. отыз 6ipiiniii жылы «Енбекш! казакка» кызметке туодым. Казактык 6e.ari.ii тукры т журналистер!нен онда Еленой Жумаш, Эуеш Кошмухамбетов. Меррали Ешмухамбетов тары бас- калары бар едь Сол кезде-ак атакты жазушылардан Сэбит Муканов, Еабит Мусрепов, Аскар Токмагамбетов, Ж акан Сыздыков. Калмакан Эбдщадыров, ©тебай Тур- манжанов тары баскалары газетке сырттан кеп жазатын. Ал мен катарлы жыйыюмара жетер-жетпес жастапдан «Енбекш! казак» пен «Ленишш'л жас» тешрегшде Бак- тияр Мешигазин. Кудайбеоген Есмарамбетов (eKevi де Отан сорысында каза тапты). б!зден жасы сэл рана улкен- деу Элиманов Байдабек. Байжарасов Ракымберл!. E dv- баев Нурсеит сек1ЛД1 белсенд! жастар жэне бар ел!. 9ci- ресе Бактиярмен удайы 6ipre жур!п, елен «наукасын» б!рге емдес!п, жубымьтзды жазыспайтын ед!к. Ж азга са- лым 6in кун! ол: — Самат арайды таныйсыи рой? — дедк — Сыртынан кергешм, атын ест!ген1м‘ болмаса таны- маймьгн,— деп шынымды айттым. Жасы улкен. аты бар акыннан имен!п. шепншектеп. журекс!н!п туратын ед1'м. Оран дейш шатпарымнын 6opi дерл!к елен болатын. Ол кунде аты дардай Самат Нур- жанов сыякты акынмен танысу кандай дэреже. 0 з1‘не унаса да езгелер «жарамсыз» деп кайырып тастайтын кеп «елен!мн1н' » ец болмаса 6ipeyi жарык керер ме екен, со- Fan бе.пп'лi акыннык 6ipineH жэрдем болар ма екен де­ ген умЬкерлж жэне бар. Бактияр мен сек!лд! туйык емес, Kicire жанаскыш eai. Meni Саматка таныстырудан бурый: — Б|лес!н б е?— дед!.— Касымды б!лес!ц бе? — Жок... — Ой. ол ез!м!здей бала. Эуел! сонымен таныстыра- 459

нын сеш. Ол да «Кызыл аскер» газетшде ютейдь Bi3 сешл- Д1 ол да елек жазады.... «Екбекпп казак.» редакциясы онда Гоголь Keuieci мен Красин кешесшщ бурышында орналаскан. Корасындагы УЙД*Н екшпн катарында, катар деуге де болмайды — ми- заниншдеп кш кене бвлмеге юрдш. Бактияр басшы, мен косшы. Белме Ы н д е карсыма-карсы койылган eKi Kiui- кентай стол арен сыйып тур. Карсыма-карсы eneyi де ко- раш денель eiceyi де элжуаз, талдырмаш ем ж т т отыр екен. Bipeyi TinTi бала. Ерш шошайган, мурнын тартып койып отырган калм ак бет, насыбайшы улкеш Самат Нуржанов екен де, бала шнйшй курбакайы Касым Аман- жолов болып шыкты. Кешжпей екеу1мен де аралас-кура- лас болып кеттж. Сол ж азда acipece Касыммен «жуп жазбас» болдык. Онык ce6e6i Касым да Бактияр екеум1з сеюлд! еленмен «ауырган» ж ас болса, скрипканы сол куннщ езшде жак- сы тартатын кэд1м п айтатугын музыкант едк Скрипка- шымыз Касым болса, 6ipiMi3 amni, 6ipiMi3 домбырашы дегендей бес-алты жас ылгый 6ipre журетш болдык. Атап айтканда, Еабдрахим Аскаров деген (ерте ел in Kerri) 6ip «мыктымыз» едэу1'р куйип болатын, мен болсам оган дейш Гурьев, Орал «сахналарында» (ойын-сауыктарда) кэд1м- пдей «энш! бала» атанганнын 6ipi ед1м. Еабдрахимды «мыкты» дейтЫ м: Алматыньщ карангы кешелер1нде тун- де жургенде белшен канжар туспейтш «батыр» едП «Мен Сырым батырдык урпагымын»! деп мактанатын желбуаз- дыры да болатын. Айтты-айтпады, Алматы кешелер1 онда машина тур- сын, арбанык 63i арен журетш ылрый тас, тастай каран- Fbi едк Б!р куш Алматыньщ сол кездеп cepici Шернияз дейтш суду мурт, сулу адам б1здщ тобымызды вз туысы- нын 6ip сауык-кеш1нде шакырды. Касым скрипка тартты, 6i3 косылып эн салдык, Габдрахим домбыра тартты. Са- уык-кеш туннщ 6ip уарында тарады. Касым, Еабдрахим ушеувдз 6 ip re кайтып келе жатгык. Ушеу1м!зде де аккей- лек, ак шалбар болатын. Осы кунп Сталин проспекта онда Вокзал Keuieci болып аталушы едк Сол кешен1нтап Ka3ipri Аманкелдше ескертюш турран жершде эр жерде 6 ip yfliiw i тастар жататын. Сол тустан ете бергешм1зде, тертбак 6ip «дэу» карсы алдымыздан шыга Kenin: — Ак ки1м неге киешндер, э? Правоны кайдан алдык- дар? — деп дурсе коя бермес1 бар емес пе. Колтыктасып

келе жаткан ушеум!з тура калдык.. Анау ед1рендеп таяна бердй Рабдрахим колтыктагы колын суырмастан-ак, узын аярын 6ip-aK сермеп калды. «Дэу» окыс 6ip меюренш, калпактай ушып-ак тускеш рой. Ж анды жершен тисе ке- рек. Сонык арасынша тас бораны жауып женелдй Бак- сак, дэудщ cepiKTepi тасада жатыр екен рой. Рабдрахим «каша урыс» сальш, Касым екеум1зд1 1лгер1 женелттй Канжары жанында жок болатын. Сонда да (Из екеум1зд1 куткарып ж1бердй «Кашпай коркамыз ба» деген сыякты, кашып эрек кутылып KeTriK. Бурынры мактан мактан ба, Рабдрахим сол уакыйраны ecipiHKipen айтып, 6i3ai мазак- тап, 03iHiK ерлшше мадактанып журетш едй Сокынан, бертш келе Касым екеум1з сол уакыйра еске тускенде «ба- тырымыздьщ» беспел!пне api кулш, 6ip жарынан суйсше- TiH де ед1К. Qcipece, Касым 03i корген шындыкка 6ip мыскал да болса OTipiK косылса жек керетш де, мыскыл ететш. Рабдрахим туберкулезден ерте кайтыс болды. Ке- йшнен оныц ел1мш еспгенде, epci мшездерж еске Tycipin мырс етш 6ip койды да: — Дегенмен де жйдт efli-ay, 03i,— дедк— О кундерде онык жазран елецдер1 де 6i3re элдекандай KepiHeTiH. Ал домбырашылыры TinTi сойкан едй.. Есейе келе, KiM бйпедй одан жаксы акын шырарма едй элде кайтер едй.. Асылы, музыкага 6efliM адамнан ум1т етуге болады. Ай, ажалы куррыр-ай!.. Отыз 6ipiHiui жылы ез!м1збен 6ipre журш ойнап-кул- ген, кейжнен де 6ip майданда баспасезде кызмет етюкен Бактияр Мещигазин, Кудайберген Есмарамбетов, Аман Токмурзин жэне баскалары сорыста каза тапканын бйл- генде Касым солардын атын курметпен этап, шын жаны ашый отырып: — Сурапыл cofhc KiMfli аясын! — деп кынжылраньч еамде.—■Ата-ана баласыз калды, бала жет1м, жар ж еар калды деп еаркерме! Топас дулей емес пе ол... Э лп жол- дастарымызбен нак жыйырма жасымызда 6ip-aK жазды т1зе ашыспай 6ipre етк1зд1м. BipaK сол алтын шактын эр сагаты ерекше кымбат болраннан ба, еЫмнен 6ip кех^п емес... Ия, ол алтын шактык эр сагаты б1здж де еаодйктерге» та-кайта орала береди Н ак жыйырма жасыь§лтауЫ,МЬ13. сып, 6ipre етк1зген жазымыз, «жуп жазбас$ник» болатын- ce6e6i неде екен деп ойланам. Шын себ-жок Касымнын тагдырымыз 6ip едй Бэр1м1з де ата:^ арып 6ipre отырып 461

Ленин интернатында ескенб1з. «Эке-шеше» деген сездер кулакка келгенде, окта-текте ундемей томсарып, кайрыр- гандай сэттерд! де бастан 6ipre кецпретшб1з. Б ipак буы буркыраган цызулы жастык, оидай сэгтерге кеп бой алды- ра бермейтш. Б алалы к шактан ж еим калсак та, интер- наттын, халыктыц адал дэмшен тарыкпай, ycTi-басымыз таза, бутш кшмге беленш, пионер, комсомол уйымдары- ныц тэрбиесшде мандайымыздан жан шертпей, егейлж кермей, eMiH-epi<iH ескенб1з. Одан сод к,ызу, ду£Ирл1 улы заманда партияньщ ец OTKip, ец куш е куралы — боль- шевикт1к баспасоз б!зд! анамыздай аялап, мейр1мд1 куша- гына орады. Одан 6i3 окыдык та токыдык. Демек, eMipre алган багытымыз, арманымыз 6ip едк Бэр1м1зде акын, жазушы болсак, деген кумарлык. пен ын- тык, ce3iM, мадсаг болатын. Ол кундерде казакша жазыл- ган б1рде-б1р елец, эцпме, улкен кггаптарды окымай кал- маушы ед1к. ©TKip айтыс макала, фельетондарга дешн калдырмай окып, оларда айтылган жайларра авторымен б1рдей, кейде одан да артык ортактасушы едж. Эаресе, «Ецбекгш казак» коллектив! ол кунде казактыц акын, жазушыларын баулып, ecipin, «барар жольщ энеки» де- гендей, енш1 6epin, eMip жолына аттандырып ж1беретж улкен шацырак — мыкты орда едг Коллективен тэрпб! де катты едк Асылы, тэртш мыкты болтан жерде адам есюш, жауаптылыкты бьяетш, оц-TepicTi тектепш келедг Осыныц пайдасын бойымызга cinipin жауынгер болып ест1к. Тапсырма бершсе орындаганша асыгатынбыз. Жак- сы орындасак макгау сыбагамыз да дер кезшде дайын едк Ал Касым кызмет еткен «Кызыл эскер» кэд1мп эске- ри тэртш теп газет болатын. Ж алкын жастык шагында адам кайратты да, алгыр да келед1 рой. Ke3i келгенде не- ше кун катарынан тун катсак, кызметтщ саябырлау уа- рында салкам да, даркан да едж. Емш-еркш ceprin-ceprin алатынбыз. Ол ж азда Касымныц елендер1 «Кызыл эскер» газетш- де кеп басылды. Эрине, онда Касым акын есебшде сэби едк Есте калгандай кымбаттьи жырлары ол жылдардан бупнге жете алмай калып койды. «Он 6ip жылда» деген елецк «Миллион жылдар Сар даланы Кара тунек басып ед, Азулылар, 462

Бак кумарлар Елд1 ез1п жаншып ед» деп басталып, «MiHe олжа, Он 6ip жылда шыккан улы жарыстан, Ж аса-ж аса, Ж ылдан жылиа С оциалист Казакстан»,— деп аякталады. Осы елещ Казакстан республикасы он 6 ip жаска тол- ранда, отыз 6ipiHuii жыды «Кызыл эскерде» басылран-ды. Будан акыннын шиш сэбилйч ап-айкын-ак KepiHin тур. Ол кезде осылай жазу акыннын эдетше айналран- ды. Мунда отызьиншы жылдарда дэу1рдщ ушкырлырына сай жана ыррак табамыз, деп поэзиямыздын бос кауыз- ды кеп шырарран эуреш ш к acepi 6 ip елестесе, сэби акын coFaH бой урранын жэне керенпз. Кезектесш келетш жет1- ceri3 буындар мунда ыррак табу ниетшде жол-жолра бе- .'iince де пэлендей жацалык тауып турран жок. Эрине, ол жылдарда баспасез бетшде кеп Kepiнетж осындай ша- шылынкы елендер Касымнын тап мына елецшен артык- ть||ры шамалы болатын. «Он 6ip жылда» отызыншы жыл- дардары поэзиямыздын дэрежесш байкататын 6ip айрак сешлдь Акыннын сэби шэрындэры елендерi осынын ден- гейшде жататын. Сэби шактын ондай шик1 жемютер1 то- мына oip.ni-жарымдап KipreHi Tepic те емес. C e6e6i булар Касымнын есу дэу1рлерж айкындаура жэрдемдеседк «Он 6ip жылда» есте каларлык елеул1 елен емес екенш Kepin отырмыз. Осы сешлд1 ол кездеп езге елендерiHen де eci- м1зде калганы жок. BipaK, онын шабыт желк енерпаздыры сол кунде-ак анык байкалатын. Qcipece скрипка тартысы кез алдымнан кетпейдк А ярын ептеп кана сылтый басатын тарамыс де- нел1, орта бойлы, бала мусшдк алжуаз Касым скрипканы колына алганда суйржтей саусактары майысып, бар на- зары музыка yHiHe ауып кететш. Онын аукымымен 613 де сез1мге шым-шым эсер куйран скрипка сыйкырына е л тт, селт етпестен уйып калушы едж. Онда 6apiMi3 де саякбыз. Алматыда «нахлебниктерге» пэтер жалдайтын уйлер болушы едк Элг1 бес-алтауымыз- дын 6apiMi3 де каланын эр жершде «нахлебник» болатын- быз. Тап кай арада екеш жадымда жок, Касымнын скрипкасына Laecin, жаткан пэтерше барып 6ipre отырып 463

эн салысып, музыка тартысып талай конганымыз бар. Элпре мен Манарбектщ энш, Исаныч «желкесше конран» домбырасына косыла жуйтюген желд1рмелер! мен жул- кына шыккан елечдерш де, Кулэштщ, Курманбекпд, CepKeHin, Елубайдыч, Калыбекпч ойындарын да сол жылдары бойымызга c in ip in е с т . TinTi олар сахнада айт- пайтын, ия бшмейтш Курманразы куйлер1 мен Махамбет жырларын, Мухит эндерш, Мурат, Акан cepi елендерш е з бш-ешм1зше ортага салып, кейде тушпц 6ip уатына дешн отыратынымыз еамде. Сез кыснасы б!з эн мен куйд1, жырау толгауларын суйетшб1з де, олардан едэу1р 6uieTiHiMi3 де бар едь Ж ак- сы эн мен тэтт! кунш тындаура жэне тоймайтынбыз. Bip демалыс куш ушеу-тертеум1з Казачий кешесшде келе жа- тыр едж (Рабдрахимныч жаткан пэтерше келе жаткан- быз). Bip ущич тусынан вте берген1м1зде аскактай сорра- ларан эн шыкты. Тындап тура калыстык. Эн иесйпч дау- сын да таный койран едж. 0Mipe «Арашаякты» ачыратып отыр екен. Сол арада ер1нбей, жалыкпай едэу1р турып калыппыз. Атакты энш! боздатып жатты. Ж ас кезде та­ лай энд1 6ip айтканнан-ак карып алып уйренш кететшб!з. Сол дарды бойынша, 0M ipe эш толастаранша, ез1м1зге ерекше унаран 6ip-6ip aafli эркайсымыз-ак карып алран екенб1з,— ычылдап айта барып, Рабдрахимныч пэтерше жеткенде оныч домбырасына, Касымныч скрипкасына да тусш, жатталып кете барды. Совет ушмет! орнап Казакстан атты ел атанраннан кейш Fana эуел1 Орынбор, одан соч Кызылорда, кешннен Алматы халкымыздьщ елдчш жасап, туьш тшкен астана- сы болуымен байлаиысты, казактыч эн-куй, елеч-жыры- ныч Да басы косылып, ол кыйыр мен бул кыйыр табыскан ед1 рой. TepicTiriMi3 — кубыла, кубыламыз — TepicTiK, ба- тысымыз — шырыс, шырысымыз — батыс болган заман ол. Бала т а к т а жет1м балалар уй1нде неше улттыч ул- кызы аралас.ып, тату-тэгп ескенд1тпзд1ч acepi ме, эйте- yip, «ол аррын, мен уйсш!», ия болмаса, «ол орта жуз, мен Kiuii жуз, ол аркалык, мен оралдык» деген сыякты ата жштеп, рура белу дегенд1 б1здер бупндей бшместен, ecKi мерез журынын жаламастан, н н е т п з таза ескен-дг Сон- дыктан да болар, Касымныч семенлш екенш кепке дейш б1лген де жок едш, TinTi «руыч кайсы?» деген сурауды 6i3 асылы 6ipiM i3re-6ipiM i3 бермеген де сек1лд!м1з. Семей 464

эн д ер ш ол ортага салса, 6\\з Орал эндер in ортага салатын- быв. Ол «Айнам к е з д » уйренсе, Одан «Корланды» уйрен- генб!з. Музыкадан артык интернационалдык жок кой, cipa. Бетховеннin 6ip энш сол кезде ©3iMi3 шырарран елендерге косып айтатыиымыз еске туседк Ал, орыстын «Бродяга- сы», Степан Разиннщ эш, «Басыадар жолдастар аявда» тары баскалары б!зд!к кеп репертуарымыздьщ как орта- сында туратын. Шернияз, Махамбет жырларын Касым мулде жаксы керетш едГде, бшетш курбыларына ылрый айткызып тындаушы едн «Шайтан кара» секшд1 урылар энш, Иман Ж усштщ белгш эш мен Курманразынын «Аш 6ep i» сешлд1 сездер1 Tipi энш уйып тывдап, ерекше 6ip даркан шыккан елец шумактарына келгенде мэз больш, козралактап кул1мдеп кететш. O cipece, Иман >Kycin пен Курманразынын ундеспп Касымды мейлшше риза кыла- тын. Иман >Kycin патша заманында айдауда жургенде: «Сарарканы жайлаушы ем каздай кешш, Сол 6ip кундер отыр рой еске Tycin. Казактын бар катыны ул туса да, Барлыгы бола бермес Иман Жусш» депт1. Осыны ecTireH Касым, Курманразынын «Аш 6epi» эшнде айтылатын: «Бастан erri жан шошыр талай майдан, Шыккан жок аткан серкем терен сайдан. ©31ммен улы дуга 6ip тусетш ¥л туар мендей ж т т катын кайдан» деген 6ip сездер!н ен алгаш бшгенде, арасы базардан келген баладан артык куанып, мэз болтаный к©з1ммен кергем. — Ражап! Ражап! Япырмай кандай гажап! — деп 6ip ражапты уш айтып, тандайыт каккан-ды. Расында Курмангазы соншама жалпак жапан-казак даласынын батыс ж ак 6ip кыйырында жасаран адам да, Иман Жусш шырыс ж а к 6 ip кырында туып-ескен Kici. EKeyi exi заманда ж асаса да, 6ipiHin 6 ipi квкейшдег!сш айткандай TinTi рет жок; ехеушде exi баска тардыр бар да, ол заманда батыс пен шырыстын эн-куйлер! уштас- каидай жардай болтан да емес. Ш ырыс эндер! С овет yxi- MeTi орнаган сон Fana Орынбор аркылы батыска ж егп де, Орынбор аркылы Батыстыц эн-куйлер1 де шыгыска жегп. 30— Касым Аманжолоа 465

Ал, сездершдеп ундестж неден болды екен? Элде ол eici алыптын. даркан б1ткен жаратылысында, тэкаппар кай- раттылырында, курын Kepin кашкын-пыскын болган муц- дастырында ортак сыр жатыр ма екен? Eneyi де, бунтар- лар сопы. Тегшде Heri3ri сыр, ундестж тап осыдан да шы- Fap-ay деген ойра келетшб1з. Кайткен кунде де, Касым бул еш енерпазды ылрый ардактап, дэрштеп отырушы едй EKeyiHiH де жеке-жеке мыкты сездерш аузынан тас- тамай, солардан нэр алрандай да калпы байкалагын. Естайдын. «Майда коныр», Бфжаннын «Жайма ко- цыр», «Жанботалары» да OFaH сушкп эндер болды. Абай- дыц «Журепмнщ Ty6iHe терец бойласына» e3i эн шыра- рып, ылрый айтып отыратын. Bipan бул онын акындык сэбилж уакытынан 6epriH, акындыктык «бозбала» flayipi- не тэн MiHe3 едй Ол толык терт жылдай Орал каласында облыстык газетте, облыстык театрда кызметте болып, Ал- матыра отыз алтыншы жылы оралды. Араласымыздын осындай узшген жылдарында астанада бурынгы Бактияр, Кудайберген, Касым Шарипов, Жантурин Жусш, Ерубаев Саттар, Шашкин 3eftiH, Тогызаков Касым, Акметов Ка- жжен, Ордабаев Баймукан, Атыгаев Эб1тай тары баска солар сыяктьи 6ip енкей курбы-курдастар баспасез айна- ласында эбден yfiip болып, ж ж жазбай катар кызмет етет1н достар едж. Касым келген сон катарымыз толыра TycTi, Калижан Бекхожин, Капан Сатыбалдин, Жумарали Саин сешлд1 жас акындар да косылды. Ж ас журналистер- ден Кабыш Сиранов, Сейлханов Касен сеюлд1 жана буын керше бастаран-ды. Эркайсымызда эрнеге бешмдж бай- калып калган жылдар едн Мэселен, Зейш Шашкин сын макалаларымен керше бастаса, Саттар маркум ен алгаш породил жазып б1рден кезге тустй Касым Тогызаков Лер­ монтов поэмаларын аударумен кезге туссе, Касым Шари­ пов пен Жантурин Жусш, Кочетков Прокофий марксизм- ленинизм классиктерш аударуда кезге кершдь Мен елен жазу эурешшгш койдым да фельетон, кыска энпме, очеркке бой урып, прозага бет ала бастадым. Ал Касым Аманжолов, отыз алтыншы жылы «Социалистж Казак- стан» газетшде «Толгау» атты толгау жыры кершгеннен кейш-ак еленге б1ржола бет койып, таныла бастаган-ды. Ол жылы Касым жыйырма бесте болатын. Жасы на- рыз жМттж flayipre Kipce, акындык сапары узак жолга Tycin еди Сол жылдар жазылып, 63i кайтыс болганнан ке- йш FaHa жарык керген «Хан Tanipi», «Сабыр eniii» сыякты 466

елекдер1 акыннын узак сапары carri болатынын ай- кындайды. Мунык алгашкысында шубаландык байкала турса да, тш байлыры кандай: «Хан тэк1р1 жатыр eai уйыктап, Айды жастап, как керпес1н туйыктап. Хабаршысы сулу сагым сыландап. Жегin келд! тым асырыс буландап, Жайлап жылжып журд1 сарым жаралап, Хан TaHipiHiH койны-конышын аралап. Кенеттен булт 6ip улып, 6ip абалап, TeKTi жасын куйды несер сабалап...» Ал «Сабыр етшй» деп аталып, оран жалрас аты койыл- май кеткен жэне 6ip узак еленд акыннын жастык сырла- рынан хабар бередь Атсыз ©лею: «Каран-карай кез1мнщ нуры 6iTnec, Айта-айта кеншмнш сыры 6iTnec, Жалын журек, жасын tU, жас акыннын Суйгенше арнаган жыры б1тпес» — деп басталады да, ©зшщ кумар болган кыздан к в н ш кай- тып, опык жеген окш ш ш баяндайды. Сыршыл да, шын- шыл, махаббатты айрыкша касиет тутатын акын кыздан тукш п, К0К1Л KyftiHiH решили дэптерше рана жазран екен. Канша уйрешсш, сырласа журсек те, жастык жалыннын мундай калтарыс жайларын ашып керген ж ок едк Отыз ceri3iHiiii жылы 6ip KyHi ©те квнйш , шабытты 6ip сэтш байкадым. Екеум1з Максим Горький атындары паркке шыкканбыз. Ж октан ©згеге кулш, кай-кайдары 6ip етк!р сездер 'т ш н е окай оралып келе жатты. Сол калпында, еткен 6ip сырын ашып-ак салраны рой. — Кеше кеште 6ip кызыкка душар болдым,— деп ip- кмип калды да,— кызык емес пе? — деп мырс eTin кулш алды.— Оралда 6ip кызра кумар болганым бар-ды. Бол- машы 6ip нэрседен сонымнан соз epin, комсомол жыйы- нында талкыра TycTiM. Элгщен кейш бурын тоннык iuiKi бауындай болып журген кызым Tepic айналып журе бер- Д1- Катты ренжШм. Мукымды кундел!г1ме шактым да койдым. Кайтем, амал^епйк!.. Ал, кеше сол кызымды ке- pin калганым рой. Ж айрандап ©3i келш кол алысты. 1ш- бауырыма Kipin барады. Гажап та кызы«. Басыка 6ip ic тускенде Tepic айналып, жаксы кез!нде жыландай мойны- на оралатын кызра не айтарсыц? Махаббат, ийршн ма- хаббат... 30* 487

Осыны айтып кдаре бергенде, 6ip суракты вдйып калгам: — Heci бар, суйген адамыцнын ондай катесш кешесщ де. 03in бойдаксык. Уйленерсщ, тшп? Касым иктеп карады да: — Шын айтасыц ба? — деп ез1ме сурау койды. Мен кулш келе жатыр ед1м. Кубылысымды ангара койды: — Басе... Ойнап айтып келе жатыр екенсщ гой. Ме- нщше, махаббат api 6epiK, api ете нэзж нэрсе. Кылы узш- се жалгау жок та, 6ip бермген адамнан езгеге бурылу жок. Ана Kbi3Fa деген махаббатымнын кылы узш п кал- ган-ды. Енд1 кайтып жалгармын? Ал, онын махаббаты талай узш п, талай жалганса юм бшптк,. Уйлену асыга- тын жай емес. 1здеп журмш. Каталасып адасуым да мум- кж. BipaK тапканша шаршамаспын. Шын махаббатым ка- з!р табылды — елещм бар. Мумкш TinTi одан артык сыр- ласым ем1рде болмас та... Осындай кещлд1 сэтшде катар журген досынан еште- HeHi де ipiKnecTen, бар шынын актарып салатын. Туптеп 6ip ойларын, не жайында жазатынын да ортага салып отырушы еди Оньщ «©леннен артык сырласым мумкш болмас та. Шын махаббатым — елен» дегеш рас та едн Жогарыда айтып етпк, онын ен алгашкы алган нэрн ха- лык жырлары, халыктын эн-куйлер1, музыка, домбыра, гармон, скрипка; ел аузындагы енегел1 сез — макал, мэ- телдер болса, акындыгынын сэбшпк шагында бул кор- ларды бойына cinipin тш н байытып, устартып, ел eMipi- нен окып, токып алды да, отыз бес-отыз алтыншы жыл- дардаи бастап, эдебиет классиктерж куньжа зерттеп, Пушкин, Лермонтов, Шевченко, Байрон, Руставелий, Ни­ зами, Маяковский шыгармаларын кеп аударды. Осыдан Kefiin-ак Касымнын акындыгы кушейш журе бердь «Бурабай толкындары», «Кекшетау» сыякты элеу- мегпк манызы бар узак елендерь «Жамбыл тойында», «Купил кыз», aye.ni «Азгынбаев», кейжнен «Бикеш» бо- лып тузетжген дастандары отыз бесшпп жылдардан кыр- кыншы жылдарга енкейген дэу!рд§ акыннын жыл сайын бой салып 6ipneH-6ipre eceftin калганын байкататын едн Бул енбектерппн кай-кайсысы болса да калай тугандыгы женжен сол кезде катар журген жолдастарына мэл1м едь Б1зге де мэл1м. • CoFbicKa дейжп ен узак, api мэнд1 en6eri, acipece «Ку-

If ПИЯ кыз» ДЫК тарихы кез алдымызда. Отыз торызыншы I! жышы Ленин комсомолынык жыйырма жылдыры тойла- !( натын болды. Соран арнап Казакстан комсомолынык Ор- I талык Комитет! алдын ала повесть, поэмаларга бэйге I жариялады. Жасырын атпен 6apiMi3 де жарькып кеп кет- I Tin. Жыйырма жылдык вткеннен кейш барып жюрийдщ корытыядысы шыктьгс поэмалардан Касымнык «Купия I кызы», Диханнык, Калижанныц, Капаннык поэмалары, менщ «Арман арысы» атты повеа'м сыйлыкка ш н д ь Эл! ес!мде: Казакстан комсомолынык Орталык Комитет! онда I осы куни Ук1мет уйшде болатын. Б!р сэгп кеште 6spiMi3 алрыспен катар сыйлырымызды алып кайттык- Ал. кыр- кыншы жылы комсомол баспасы поэмаларды 6ip белек eTin басып шыгарды. Бэйге корытындысы жарияланбас- тан бурын газет, журналдар бет!нде аталган поэмалар да, жеке повестер де кеш тутас, Kefti уз!нд1 есеб1нде басыл- FaH-ды. Кыскаша туйсек, мен!нше, Касымнык творчестволык уш мектеб! болды дер ед!м. BipiHmi мектеб! — жогарыда айтылган халык кайнары, eKiHmi мектеб! — эдебиет клас- сиктер!, ушшкй мектеб! — ек улкен мектеп — большевик- TiK баспасез. Эрине, жаратылысьшда дарыны ж ок адам канша тепелегенмен акын болмайды рой. Оран ешшм де дауласа алмас. Эйтсе де акынды ecipeTiH, жет!лд!рет!н ез заманы, ортасы, ем!рден оку, току. Тап осы женшде кеп жылдар баспасезде кызмет ету Касымра шын магна- сындары мектеп болды. Ол эуел1 «Кызыл эскер», «Екп!нд! курылыс», «Ленин- шш жас», одан сон «Социалиста Казакстан» газеттер!нде жалрасынан он шакты жыл кызмет етт1. Газетте кызмет етудщ пайдасы кеп. Б!р макала жазудык ез!нде канша материалды актарып, каншама ойлар Keiuin, niKipinai туй!ндеп аласын. Б!р мэселе жайында ойланып келген TyftiHiKfli кей!ннен кестеге, бейнеге айналдырсак керкем шырарма туып калуы ражап емес кой. И я 6ip очерк, ия 6ip фельетон материалынан да улкен шьтармара непз теселуi мумк!н. Онык уст!не газет жумысы !скерл!кке, ел eMipiH нерурлым ж аксырак б1луге талпындырады. Касым осындай юкер болып ест1. Ж арияланран басмакала, очерк, фельетон, сын макала ез алдына, хат корыту, аударма- мен де жш шурылданып, газетт!к кэд!мп «кара жумысын» ол кеп аткарды. Кунбе-кунг! келел! жыйындарда да, ел арасында да кеп болды. Сонын 6api Касымды ел eMipi-

мен, партиямыздык эр кезде алга койран ульи максаттары- мен tufm3 байлапыстырды. Касым осынык пайдасын ке­ рш, тел есть Bipan та эрюмде эртурл1 мшез болады Foft. Ол ерекше даркан, e3i жен деген жактан аумайтын 6ip бет, кез1 кел- генде оны-муныга карайламайтын актэщл де аккылдак, сэби мшезд1 ж т т болды. Сенген адамына журегш де суы- рып бергендей адал жан едь Отыз сепз, отыз торыз, кыр- кыншы жылдары, кырык 6ipiHuii жылы майданга кеткен- ше ете-мете жуп жазбай 6ipre болатын жолдастары Калижан, Капан, Энуар Омарбеков, Жумагали Саин, Ка- быш Сирановтар едь 1шшде 6i3 де бар едж. Энуар ете 6ip кулд!рг«, журген жерш мэз ететш, e3i жаксы эшш, эзшкеш янпт ед1 (майданда каза тапты). Ол кайтыс бол- ранда Калижан жаксы елен жазды: «ЖМт ед! ээ!л1 бар, эн! бар, Ж т т ед1 61зд1н ерке Энуар. Ж1г!т ед!, боздары ед! халкымнын, Ерк1н ерке жайрандаран жаны бар». Осы елещи Касым мшезше арнап айтура да болар едь Оньщ ез1 жазран «Акын мшезЬ деген еленшде ез басына лайык айтылран сездер бар: «Акынныв ала кубын Mines! бар, Жанынын жел! жоктар кайтып угар... Сары аяз сакырларан ycKipiKnin, Кейде жаз, кейде кузб!н, кейде бултпын... Табигат анама мен тартып турам, Туранда кун нурымен бет!м журам...» Шындь№ында да, табигаттьщ аумалы-текпель кейде ашык, кейде жауын мезплдершдей еркш де, ерке, жай­ рандаран жаны бар Касым, эр орайда эртурл1 мшез керсе- TeTiH. Кыркыншы жылы уйленгенше жыл толмай-ак ал- FauiKbi некел1 болтан эйелшен айрылып Kerri. Ол мшезш OFam керд!к те, с е к т те. BipaK кайыспады. Дэлел1 кан- дай efli? — «Косылмай жатып жалган сейлейтшш бш п калдым. Бара-бара небаркадар таптырады?!». Б1ркатар жолдастары оран екпеледь «Сын айтгындар» деп жолдас- тарына ол екпеледь ©з дегеншен басканы ол жен керген жок- Сол бет!нше катты сынаран жолдастарына ренжш журш, армияра аттанганында да, TinTi майданда жургенде де 6ip кездеп решшш умытпады. 470

Элбетте жолдастык сын 6ip баска рой. Кейб1р' еулер Касымра жаманат тарылган кезд! пайдаланып, оны мука- ту ниетшде болмаранды болды деп есек-аяк тараткан жайлар да бар едк Ондайра жаны тезбейтш сэби Mi- незд1 Касым майданда журш Валира жазран алрашкы хатында: «Заманныи жед!л ауыз жентелмеш', Мактар ед елш кетсем ертеи мен!. Кыйсайып, кьтырлыкпен келем елмей Баткан жок сорыстын да от шенгелЬ деген 6ip етшр свздерд1 де шырарып ед!. Мунда турран кате жок. Акыннык езше тэн м1нез1н ашып турраны айкын. Осы ашудык сарыны маран жазран хатында да бар efli. С орыс жылдарында кайта-кайта flap irep пышарынан етш катты аурулы болганым осы арада еске Tycin отыр. Касыммен хат жазысып турдым. Bip хатын вленмен жа- зыпты: «Рабдолым, алдым хатынды, Жарк етт! кеште 6ip бакыт. Сен!н от махаббатынды Ширак етпм бейуакыт. Онаша ойдын куркес!н Дауылра кымтап урланып, Отырмын кымтап !ргес!н Карангы кеште сурланып...» деп кеп сурет, кеп ойларды айтып келген де, «Калсам б!р каусап мен елш, Достарым, ансап ек|нбе. Нажагайлы кара булт болып Жанбыр боп жауып етт! де» деп кайырран. Осыдан кеЙ1н ел амандырьш жай сезбен сурап, вз жа- йын кыскаша баяндап OTin: «Касекен енд1 елш те керер» деген 6ip сез тастапты. Мунда да сол кыркыншы жылы газетте сыналып, жыйындарда, журт аузында сезге i.niK- кен жайларын ангарткан. Онын М1нез!нде осындай 6ip бет, кайыспас кынырлык та кездесетш. Kefi6ip элс1зд1к, акыл болжауына кеп салмай сез!мге 6epi.nin кеткен ж ай­ лар сорыс кез1ндег1 баска да жеке елендершде аз да бол- са ушырайды. BipaK, Касымнык коммунист1пне де, адам- 471

шылыгана да, акындыгына да мундай жене кылаулап нуксан келтфменд1. 3v Ол кай уакытта да ешмен, замаиымен аярын тен бас- ты. 6ipre болды. Ел муддесшен баска ой-арман атымен онда жок едк р ымен «О, дарига, алтын 6eci« тугаи жср! Ka.npiiui бшмей келсем кеше гор» деп алаканьш журепне тесеп турып KemipiM сурап «гуран жердщ Касымы болмай тасы болсам да арманым жок» дегеп акын жанында кандай улылык тулра жатыр! АкынFa тэн Отанын шын суйген улкен журеп бар едк Армия катарында Кыйыр Шырыста жургенде ол Байкал- ды жырлады. Одан майданра аттанып бара жатьш, езшщ балрын жас шарында сайран ca.iFaii Орал каласына ар- наган елец1де Касымды ешуакыгта «семейлж» деп айт- кызбайды. Алып Отаннык бар жер1 онык KipiH жуып кш- Д1Г1Н кескен жер. Отан сорысы жылдарында 03iHin елш жанындаи суйет!н1н, сол уппн неге болса да тезетшш Ка­ сым аикын да, жаркын 6iлд!рд(. Оралдан ел'п майданра Kerin бара жатканында: «Кош болшы енд|\", Оралым, Мен yuiin сен кул, саПранда! Айтпакшы, «айда боранын? — КетеШн алып майданга!» лесе, акын туран елдщ басындагы ауыртпалырын боран бейнесшде Ke.iTipin, «саган бола не болса да кетерд1м, бо- рандайын кан майданда теамд! тесеп жауына каскайып карсы турмакпьш» деген антын нэзж оймен айтып бара жатканын урамыз. Майданда ол ел кегш кеюрепне уяла- тып ед1, сонын иэтижесшде Касым елендершен не, не ызалы, ашулы сездер шыкты. Елппк гул жайнаран жа- зындай бейб1т омipin бузган жауга кект! де, каЬарлы акын кез алдыца келедк Кан майданда кайратын кекке жанып эбден 6eKinin алган Касым Fa.niFa ж азган e«iHuii хатында, елден барран бауырмал жылы сезге ж!бш ке- Tin керемет KyuiTi мынадай сездер айткан-ды: «Каткан муз каюрсНмде кан аралас, Балкин 6ip кетт1 тамып боп ыстык жас. От шашкан жанар таудай теб1ренд!м Тукснгсн туе! суык сд!м куэтас...» 472

Осындары сурет, бейне, кесте кандай! Мундай ipi де, магналы, кьмауы жок сап алтынра тек улы акыннын ра­ на epeci жетер болар. Ipi акындьи ipi заман рана тудырады. Отан сорысынан бурын д а Касым tarepi саптары акындар кдтарында та- нылранымен, тап cofhc жылдарындарыдай сез маржанын калай койран жок-ты. Майдан жылдары ол тупте жаткан нак асылы ашылрандай, ек жаркын жырларын жазды. 0 з атымызра жазылрандырынан емес, онын елецмен жазран хатын oRbiFaH сайын толранбай отыра алмаймыз. Ал Fa- лира жазран хаттарынын келген бойда-ак, эркайсымыз эр жерш жаттап алып айтып кегпк. Тегшде, кушт! акыннын жырлары кекейще б1рден ко­ на калады да, елдщ игыпп болып кетедк Ke3i TipiciHfle-aK онын елендерш жаттап айтып журетш жастын талайын кердж. 03iMi3 де онын кеп, кеп шумактарын шыккан ке- зшде жаттап алраннан эл1 умытар eMecni3. 0 c ip e c e сорыс жылдарындары, одан KefliHri жырлары да 6ipiHeH 6 ip i ет- кен онкей асыл. Келенкеа жок гауЬардай ак жаркын 6 ip хатымен-ак ол елдег! курбыларынын жанын тербей бше- TiH. Сонын тубегейл! 6 ip i — Рали Ормановка жазран хат- тары. Ж ыр устасы Рали сорыс жылдары Ж амбылдын сек- ретарлыры кызмелнде журд1 де усак еленнен аса алма- ды. Касымнан хат келгенде ол сершлш кетш, майдандагы акын iniciHe жазран жауап хатында ш сн п н шын 6eftHeciH кез алдына келт1ргендей: «Туган жер топырагында Tin-TiK вскен Кайыспас кара емендей калкашыма...» деген сыякты суретке толы ж олдар тугызды. Ралидын сол жылдары Касымра жазран осы хатынан узак, одан мэнд! влек! де жок-ау дейм1з. Ендеше, майданда журш -ак елде- ri aFa-iHi, курбы-курдас, катарына жетекпп акын болды десек те сыйымды. Отан cofhch улы заман едл ¥лы заман Касымдайын к азак акынынын асылын казып шырарып, онын ерекше жаркын, айрыкша 6ip даралырын танытып бердь Кырык екппш жылдан KefliHri шырармаларынын бэршде де Ка- сымныц шоктьны бшк, жал-куйрыры теплген шын жуй- piK екенш б1лем1з. «Орал», «Советик мен!н е з ел1м», «Да- pHFa», «Жыйырма бес» секций олендершде кылау жок, МЭ||д1 де терен, ушкыр да OTKip, ap6ip ce3i коррасындай 473

салмакты, нагыа жетж акынды керем!з. Касым калдыр- ган талай дастанньвд ек 6niri «Абдулла» атты cofhc та- кырыбына жазылран поэмасы. Акын 6inteH ез еленш 03i жатка б!ле бермейдк Ол болса ез елешнщ бэрш дерлпс ж атка айтатын. Домбыра- ра косылып ез елендерш ылрый айтьш отырушы едь Соп­ ла олкылау жаткан жеке сездерга тузетш, ушкыр сез1м устшде онай табылран асылдарымен устартып отырраны анык байкалатын. Ол эуел1 скрипкага косылса, кейшнен rapMOHFa кенгп, одан даусы эларей бастаранда cepiri домбыра болды. 0 лендершдег1 ундш к, аскак жайлар, кейде сырласкандай эсем кокыр куйлипк Касымнын осын- дайын шебер музыкантты!РЫ'Нда жатыр Foft деймш. «Дари- га» эш кандай сазды, кандай куйл1, кандай эсерль влеш де музыкасына сайма-сай емес пе? Ж азба акындарынык Kemuuiiri-aK колма-кол шырарып айта алмайды. Ол болса домбыра ко л ьта келгенде, мулде 6ip турл! аркаланып, кш кене Касымнын тулрасы зора- йып кететш. TinTi жай жургенде де 6ipep endp сезш так- пактап, оп-онай-ак тастап ж!берет1н. Тал бойы толран куйл1 сез, елек ед1. Б!р кезде пэтер ала алмай, уйден азап nierin жургеш 6apiMi3re белгш . Сол кезде, кешеде демон- страцияда турранда шырара салран: «Жус1пбеков жолдастын уйше б!з, Караймыз да сыртынан суйшем!з. Кашан тус!п калгаиша хатшы болмай, Акын неге болдык деп кувшем1з» деген 6ip ауыз елещ сол бойда-ак журтка тар'ап кетп, Осыдан сон хатшы Касым айтса айткандай, орнынан ту- cin калды. Пэтер белетш 6ip бастыкка ренжш шырып айт- кан 6ip елен! жэнё бар: сБермесен бермей-ак кой баспананды! Сонда да тастамаспын астанамды. ©лешпн отын жагып жылытармын, 03iMfli, эйел!мд1, жас баламды...» Отыз ceri3iHUii жылы паркте: «махаббатым, елешм бар. ©леннен артык мумйн сырласым да болмае» дегеш осы арада eciMi3re тары туседг. Ия, онын ен куштч махаб- баты елен-жыр efli, eKeyi жубын жазбаран куйшше Ка­ сым тулрасы кунбе-кун кез алдымда тур. ол ен онын жа ни да, малы да, eMip бойындары ааыры да, баспана. огы- 474

ны да, енбойына кан тараткан ж уреп де болды. Катар курбы, достары, эндп, куйпп, артистер, талантын баралап таныран акын rnkepi Касымнын уйшен табылатын. Ка- сымньщ жырлары мен эндер1, поэзия женш деп кэдел1 сездер! солар аркылы да тарап жататын. К азак совет эде- биетш айдын шалкар 6ip кел десек, соран куйран б ел гш арнанык 6ipi Касым поэзиясы квршетш. Кырык жетшпп жылдын кектемшде екеум13 эдебиет кештер1н етюзуге 1ле, Енбекьшказак аудандарына шык- канымыз еам де. Кун кешшрсе де ашык едг Айнала жа- пан Teric KopiHin турды. Gcipece карлы бшктер басында кун нуры шагылысып турран шак. Талрар кыстарынын 6ip денесшде «Кызыл кайрат» колхозынан келетш келж- Ti кутш турганбыз. Екеум1з 6ipre жургенде энпмем13 тау- сылып керген емес, im пысу, буйыру деген атымен болмай- тын. «Талрар бш п кайсы екен?» деп сурасып, кеп шокын нык iuiiHeH шоктыры аскан атакты шынды тауып та алранбыз. Касым атакты бшкке телм1ре карап коз Tire койды да ж алт етш: «Би1кс1н Талрар тамаша, Турсын кекпен таласа...» деп сэл рана Kwipfli де, окыс 6ip кулш койып, жалрасын дереу k in эке-rri: «Эттен Рана баурында Адамдар бар аласа!». Ол бойы аласа адамдарды айткан жок-ты, ойы аласа, кейб1р нашар адамдарды айтып тур едк Сонынан сон- дай адамдар жайында кеп энпмеш таратып экетш, 03iMi3 керген-бшген нашарлыкты бутарлай сез етш, кулюге де баттык, ceprin те кегпк. Келжтщ калай келгешн, колхоз- Fa калай жеткешм1зд! бшмей де калдык. «Шалкар» кггабындары Саткынра арнап Кайырбек карттын айтатын 6ip ауыз елеш Касымнын 03i каразра туЫрмеген осы влек! болатын. Bi3 тек онда Талрарды «Калкан» деп езгертш алранбыз. Акын досымывдын 6ip ауыз сезшен Саткындайын усак адамнын rani шыккан болатын. Катар жургенде встш 6ipiMi3re 6ipiMi3 ой салып, такырып тастап отьирушы едж. Сондай досты кайтып умытарсын! Е ск дос, ерте кегпк-ау1 476

— Жок! Кеткен жок ол катардаи! Асыл апек-жыры- мен, «Дарирадай» эшмен Касым б1збен 6ipre. «Абдолла» атты дастаны калай туйшделуип ед1? Ак. жаркын акын досын TipLuin, «куле карап Абдолла тур» дегеи жок па едП Касымдайыи ce3iMi ерен, акын досымыз да Алатаудык кунгешнен кул1мдеп, катар т1з1лген шыц- дардыц ек 6ip бшпнде кун сайын кез алдымызда тур. Рабдол Сланов. Алматы, январь, 1956 жыл

МЕН Б1ЛГЕН К.АСЫМ ЖАИЫНДА Касыммен мен алраш рет акын Калижан Бекхожин аркылы таныетым. Бул 1937 жылы болатын. Ол жылы институтка келш окуFa тускен ед1м. Касым, Калижан, маркум Абдолла, Капан каламдас, ниеттес достар бо­ латын. Олар эдебиет дуниесше белсене, кулшына ара- ласып журген ©р талаптары бар албырт жастар едй Олардык кеп свз, экгш е ететшдер1 эдебиет жайы бола­ тын. Ж ана рана окура енш, ж ача ауызданван сэбидей эдебиетке кумартып журген маран бул экг1мелер зор эсер ететш. Олар тво|рчестволык -мэселелер турасында кейде «eftici-n те алаггын. К азак совет поэзиясынын кей- 6ip мэселелерь жеке акындардын творчествосы, ез ©лен- дер! жайларында п1к1рлес1п, жш-жш энг1мелесет1н. Осылардан алган алрашкы эсерлермен де эдебиетке ара- ласа басгадым. Мен Касым маркуммен сонан бастап доотас, к©нш- дес болып к етам . Мен Касым елендерш катты уната- тынмын. Онын устше Касым акжаркын жайдары, эз!л- кумар, акк©н1л ж-аны жаксы жан едй Онын журегшен поэзия да, эн-куй де куйылып туррандай ед1, ол дуниен1н сулульнын лоэзиясьгнын ун'| ете бшдй Ол аскан дарын- ды ед1. Касым энд1, жалпы музыканы ©те суйетш-дй Ол онын тамаша терен сырларына ой к©з1мен бойлай бшет1н, Tr­ ain урына, эсемд1гш таный быетш. О л эн оалсын, дом- быра тартсын, гармонь, скрипка тартсын эруакытта 6epi- ле, бар жан-дуниес1мен берше ойнайтын. Эннщ шыркын KeTipin кур барылдап айткан эншмге «жыны» келетан. Касым сонсын 6ipeyre ельктемей, езшше, ©з журешпн 477

тербеу1мен, ез нэш-накысымен айнатын-ды,- Ол казак, эн- цплершен Жусекенд! (Жус!пбек Елебековты) катгы унататын-ды. Музыкадан мен де каражаяу емес ед1м, Bip кун! екеум!з мандолино mepTicin бэсекелескетнз де бар. Те- решiм!з Калижан болды. Эуел! мен казактык, татардын б1рнеше лирикалык эндерш тарттым. Касымнык жузшен менщ бул тартуымды унаткандай нышанды сезгендеймш. Касымнык 6ip касиет! ол баскаиыд да енерш багалай бшетш-дк Сонсын мандолиноны алып Касым тартты. Сез жок, Касымнык шебер орындаушы екешн мойында- MayFa болмайды. Ол татар, казак эндершщ ыррак-же- лкнн, ойнакы, нэзш, эсем бояуларын Keflicripe ойнайтын. Ол музыкалык аспаптардыц кепшшпнде ойнай бше- ТШ-ДН Касым Калижан ereyi 1940 жылы б1здщ елге, Павло- дарга келдк Б1зд1к уйде 6ipHeme кун конак боп жатты. Касымды 61зд1к туган-туыскандар болсьш, керкп бегде адамдар болсын катты сыйлап курметтедь ©йткен! Ка­ сым соларга 63iHiK мiнез-кулкымен, онерiмен унады. Ол улкенд! aFa, KimiHi 5н1 деп ез>нщ шшшейклдшгш керсет- Ti. Оларра ез шырармаларын окып берд1, кызык энпме- лер айтты, талай аспаптарда ойнап, эн салып, ойын-ду- манга белеп, кеюлдерш кетердк Касымды колдан-колра туармей, ездерше 6ip жакын адамдай сыйлады. Кереку- дш ежелп, байырры жумысшысы, б1здщ шеберелес туыс Айтжан деген арамызбен Касым ете кешлдесш Kerri. Айтжан эн-сауыкты жаксы керетш. Эйгш композитор Майра энде|р!н шебер орындайтын. Онык осы ©нер! Ка- сымрз катгы унады. Ал Айтжан маркум (ол ¥лы Отан сорысында каза тапты) — Касымнык сез енерше де, эн енер1не де, мшезше де аса суйошген. Bi3 осы Айтжан маркуммен талай табактас, мэжшстес болдык. Кейш Айтжан маркум да, Касыммен бас коскан улкен-Kiiui де оны талай уакыт ауыздарынан тастамай айтып журдн Павлодардан 6i3 Арка арудын «epKi — Баянауылра сапар шектш. Акын Баянга аксай жол тартты. Талай акын мен энппш жыр-куйше, тамылжыган тэгп эндерше аркау, кыялына epic болран осы суду елке онык акын- дык кыялынык терек тукшршен орын тепкен едь Ол оны керуд! caFbina арман ететш. Сол арманы еши орын- далды. Bi3 Баяндамыз! Мше кербез, суду Баян! Эне жотасын кекке бере merin жаткан сулу Акбет, мына 478

жагымызда туп-тунык. мелд1р Сабынды кел, тауды ерме- лей, жарыса бпжен ну карагай, юлем туршдей жасыл кек осы сымбатты, ражайып керМ с акын кыялындары- сынан да асып тусть Ол соран тамашалап, тамсана к а ­ рал турып: — Кундей суду табигат, нендей керш, шебер сурет- iui де мундай KepiHicri сала алмаран болар едП Табират e3i аскан шебер рой. К азак езш щ ен аяулы кызы, аруы Баян атын коюы тегш емес кой,— дел тандана, суйсше, мешрлене карады акын. Баянда Калижан екеум1з бурын д а болван ек, Ка- сымнын бул тунрыш кору! екен. Оран улкен эсер erri. Бул акын творчествосында ез isiu де калдырды. Баянда 6i3 эйг1л i композитор Ж аяумусанын баласы Салыктын уйшде 6ipep кун болдык, Салык ете 6ip мей- мандос, кешшл, ашык кешлд1 адам екен. ©3i ептеп домбыра тартып, влек де жазатын квршедк Салыктын ен 6ip жаксы касиет1 экесшщ eMipi мен творчествосы жайлы 6i3 бурын ecTin 61'лмеген кел жайларын бшед1 екен. Мунысына 6i3 катты риза болдык. Ол композитор- дын eMipi, творчествосы жайлы б!рталай энпмелер айтты. Bi3 ынтыга, кумарта тындадык. Касым Ж аяумусанын б 1рталай эндерш бшед! екен, сол уйде домбырага косып салып бердк Bi3 будан сон Султанмахмут зиратына бардык. Сул- танмахмут зираты ез ата-бабаларынын еж елп мекеншде. Бул жер де — Баянный 6ip сулу eHipiHiH 6ipi. Осы сулу табигаттын ортасында турран улы акын зиратынын жу- деулпчн кергенде катты кушндпс. Б ip заманда: «Карангы казак кепне ©рмелеп шыгып кун болам!» — дел буюл саналы eMipin ез халкынын Myiue-Tuieri, ба- кыты ушш сарп еткен кад1рл1 акынымыздын зиратынын 6yjiiHin, кыйрап, егейлж Kepin, Heci3 жатканына 6apiMi3 еюне кынжылдык. Мэдениет!м!здщ 6ip белес! — халык муддесш кексей, жырлай бьлген, ез халкын кара тунек- тен дауылдын дэнрыл жолына шыраруды ойлап кам жеген тамаша акынымыз Султанмахмутка ескерткш салынып, зираты женделмегенше калайша налымассын? Мунан оон 6i3 акын мекеншде болдык, «Торайрыр» келше жуынып шомылдык. 478

Маркум Касым Султанмахмутты улы, зор тута сейледь Ол оным, талантын жорары баралады. Акын жайында кей- 6ip ушкары nixip айтып, тсмююлей зерттеунп, отан турл1 ат танып, акын жанын тусшбеген, онык ойлы, сырлы твор- чествосына ущле коз, кещл ж1бере алмаван сыншы-сымак- тарга налый сейледн Ол 6ip сезшде егер маран 6ipey: — Осы к азак эдебиетшде Абайдан сонры зор тулга KiM десе, мен !ркьпмей-ак Султанмахмут дер ем, — дедн Б1з лгунан сон «Жасыбай» колше бардык- Баян теш- periHfleri 6ipa3 жерлерД1 араладык. МашЫр Жус1птщ зиратына барамыз деп турганда, тосыннан Калижан нау- кастанып калып, 6i3 дереу Керекуге кайттык. Олар мун- да коп кешштей, Алматыга журin кетл'... Сурапыл сорыс басталды. Ел басына катер тент, ер азамат майданга атганды. Мен 1941 жылы эокерге алын- дым, оонан майданга кетпм. 0Mip мен ол1м ©ртшщ iiuiH- де эраласып жургенде, сол ерт а з толастап тыныс ала калган кезде, елд1, достарынды ойлайсын, сарынасын. «Кайда екен. Tipi ме екен» дейсщ. Мен 1944 жылга дейш артиллерияда болып, сол жылы газетке ауыстым. Бул газетте акын Калмакан Эбдпсадыров icxeftai екен. Кале- 1кен екеум1з эдебиет жайын, ел жайын еске тусгргенде, маркум Касымды да талай еске алатынбыз. Bip KyHi 6i3- дщ редакцияра ойламаран жерден Касымнан хат келдк О кезде 6is Польшада болатынбыз. Bi3 катты куаныстык. Мен сол жерде OFan колма-кол хат жаздым. Коп кенпк- пей Касым е зш н «Твлеутайга» деген елен-хатын жазып ж1берштк «Телеутай! Досым, курбым, Япыр-ай, Tipi екенсщ! Калып ерт, каиды кыргын, Умытпай жур екенсщ. Умытпай жур екенсщ. Аз досым 6ipi eneHciR. Солдатпын мен де ез1ндей Кап каткан шннелще: Касарып келем кенбей, Ажалдын деген1не, Касарып келем кенбей, Кажысам, еш сыр бермей. Уланса акыл-сана YcTinne epericTiH. БолсйхТ мерт капыяда Огынан 6ip HeMicTiH, Кешер ме досым мешн.

Кешер ме туран ел1м! Корыкпаймын жутар деп ок Каршыга жаз журепм, Корыкпаймын, 6ip есерсок Салар деп, ка» шенгелш. Коркамын журт сезшен «Тим арзан елдЬ деген. Телеутай, досым, курбым! Тынбаса кан журекте, Астында алты кырдын Журелж 6ip Т1лекте. Маран да келер саран Еркш кун 6is ацсаран.» Ек1талай кезендеп осы достык жылы сез кандай ыстык десешзшП Осы 6ip жолдардан доска деген адалдык, ель не деген сушспеншшк, KacbiMFa тэн оптимизм айкын акгарылып турFaн ж ок па?! Мунан сон жорык басталды да, мен Касыммен кат- насымды узш алдым. Сонсын мен оны согыстан кейш гана кордам. Тек акын гана емес, шын азамат Касым казасы зор кайгы, OKiHiui. Бграк К0нш м !здеп зор медеу1м1з ол ар- тына 6yriHri, ертенп урпакка вшпес мура тастады — акындык кеовк свз тастады. Ол мура эруакыт 6i3re Касымды веке туаредг Ол — Касымнын 6 i3re тастаран ескертюип. Сол мурасын Касым 61збен колтыктасып, б!збен 6ipre жасасады, гасыр асуын б1збен 6 ipre адым- дай басып, ж ака 0MipiMi3Ai:H жана Ktpnim тастарын б1збен 6ipre каласады. Телеутай Ацш ола^ов ЕЫк селосы 31— к»

КАСЫМ АМАНЖОЛОВПЕН КЕЗДЕСУЛЕРДЕН ЕСТЕ КАЛЕАНДАРЫ ¥мытпасам, 1946 жылдык 30 ноябр1 болу керек. Каз- ПИ-Д1Ц 14-аудиториясында Казак совет поэзиясынын жайы женшде, едэу1р журт жыйналган 6ip м эжшс болды. Ол кезде мен Казгудщ студент! еддм. Акын, жазушылары- мыздьщ Ke6iciH кермеген кез1м. Армиядан кайткандары бар, баска облыстардан оралып жаткандары бар, зй- Teyip, бастары кайта куралып жаткан кез1 болатын. Кобкшщ устершен эскери кшмдер! де туспеген. Солардык арасында Эбу, Калмакан, Касым, Калижаннык да ши- нельдер1 туспепть «Казак Совет поэзиясынын каз1рп жайы» деген такы- рыпка Калижан баяндама жасады. Баяндамадан нейin кызу жарыс сез басталды. Бул кеишн еске тусушщ 6ip ce6e6i — мен осында Касымды тунгыш рет Kepin, ек алраш сейлеген сез1н ecrifliM. Касымра сез бер1лед1 дегенде, журт катгы к о л . шапа- лактап ж1берд). Бундай курмет майданнан кайткан акындар трибуна- Fa шыккан сайын болып отырран-ды. Солардык ш1нде Касымра курмет ерекше болды. Касым сыпырткан шашы жака ecin келе жаткан, орта бойлы дерлж, жука енд1 аксур ж1пт екен. Трибуната нык турып алып: «Жол- дастар!» деп, сезш бастай бергенде, журег1м темен тар- тып, кулап бара жаткандай болдым, не куйгеушыра- дым дегекдей, жан-жагыма карасам, отыррандардын бэр1н1к де eni кашып кет1пт1. Аспалы электр лампалары сенделш тур, уй шыр айналып, б1рте-б1рте темендеп бара жаткан сыякты. Сол сэтте 61зд1к дэл алдымызда отыр-

FaH Эбу: «Касым-ау, жер сшк!н!п тур рой, ce3infli токтата турсакшы!» — деп ед1, Касым, жер cuiKmyi OFaH мулдем эсер етпеген адамдай: «Ж ер сиш нш турранда сейлеген кызык болады... Отты жырлар отты жылдарда жазылу- ра тшс едК.» деп, сезш жалгастыра бердь Ж урт ду кулш ж!берд!. Сол ек! арада жер mKtoyi сэл бэсендеп, шешеннщ ce3i анык та айкын естше бас- тады. 1947 жылдын жазында калын жанбырдан кейш, тау сулары молайып Алматинка езеш катты тасып, acipece, кала шетшде KayinTi жардай туды. Кеше-кешелерда, кейб1р аласа уйлерд1 су алып кетть Сол таскыннан кешн 6ip кун1 Касым «Эдебиет жэне Искусство» журналынык редакииясына келди Ж урналдык сол кездеп жауапты сек­ ретеры жазушы Сейтжан Омаров амандыктан сок: «Ка­ сым, сен тау жакта туратын едщ, таскын болран кун1 сенщ куйщ не болды екен деп, уайымдап шыктым»,— дедк Касым езш щ куанса, cyficiHce, 6ip желшнш алып барып, серпше сейлейтш анкылдак мшезше салып, энпме- ciH бастап Kerri. — Япыр-ай, айтгы-айтпады сол куш шын раламат болды. YfiiMi3, Городская кешесшде рой, 6ip жаксысы — таскыннан каражулау болды. Некеннш iciH кш билед! дегендей, шыра женелуге уйшнн эз1рлеп койдым. 03ip- легенде, колжазбаларымды буып-туйш бшк жерге орна- ластырдым да, осы ойран-топыр элемд1 6ip керейшип деп, резинка eTiK, плащ кие салып, су кешш кешрге таяп келд1м. Малшынран журт. Bipey кшмшен, 6ipey аяк кш- мш шешш алеан. Жауын куйып тур. Аспан элем1 суп-сур, жер 6ipece кызыл-кокыр, 6ipece сары-кокыр тартып тур. Кез1ме селге кан араласкан сыякты болып кершдй ©зен- Hin 6eTi раламат майдан, бурк-бурк, эншешнде буркырап жататын тау езеш, енд! адам айткысыз. Адам унi, аспан yHi, су саркыры бэр! торысып, дуние азан айтып жаткан- дай болды да турды. Bipey сол сэттеп MeHiH кушмд1 кер- се, ed дурыс деп ойламас едй Bipece, езу тартып турып кулем1'н, ой дуние-ай, адам кеп жасадым дегенмен таби- рат кубылысынын He6ip хикаясын кезбен коре бермейд1 екен. Мен сол KyHi табират элемшщ дулей кушшщ тен- TeKTiriH де, аспаннын сорраларан коз жасын да керд1м. Жанбыр катты жауып турранда ж щ ш к е болат шыбыктай

болып керш ед екен. Сол кубылысты кврген сэтте кеюре- лм кумб1рлеп, аржактан влек думпу1 келдн Эттен, сол сэтте жаза KOK>Fa мумюндж болмады. Жайшылыцта жаз- ган елен керш-сезш турып сорралаткандай болмайды рой.Сол куш салкын тшп, жетелщюреп калдым. Тузе- лщюреген сон, таскын туралы елен жазралы журмж. Касьгм табигат кубылысынаи, ем1рден кергендерш, 03iHe ерекше эсер еткендерш айтып кызыктап журунн едК Сол айтатындары ылрый акындык байкау болатын. 1948 жылдын кектемшде, Алматыда кар кетin болып калган кез едь Кектемнщ нурлы, ашык кундершщ 6ipiH- де Касым журнал редакциясына келш, 6i3re мынадай жэйтп айггы: «Осы адам табигат мшездес-ау деймш. «Кабарынан кар жауран, KipniriHeH муз тамран» деген акындык сез бекер айтылмаса керек.' Кысты орыстар «аяз ата» дейдн Онда да улкен мэн бар. Адам картайран- да шашы агарады. Кара шаш, аппак кар тусгес болады. Адам бойынын кызуы басылып, журег1 салкын тартады. Кеше осы жакка келш, уйге кайтып бара жатсам, кала тшшде кектем шырып, кун нуры квн1лге куаныш, шаттык 6epin, табигат тамаша турге eHin, жанынды жадыратып тур. Ал Алатаудын басына карасам, аппак кар жатыр. Кыс сол жакка ко ш т кеткен сыякты. Tan 6ip кектем кыс­ ты Keiiiipin Ж1бергендей. Сол эсермен мына 6ip влети жазып тастадым. Kepuii,» деп, елешн сол кездег1 жур- налдын редакторы Рали Ормановка усынды. Ралекен эуел1 куб1рлеп, кез жуг1ртш карап шыкты да, куанып KeTin, кутывдап, жымындап еленд! ракаттана дауыстап окып шыкты. Сол еленнш: «Кектем куй!н бастады, 6з еиерш асыра; Кысты куып тастады Аскар таудык басына,»— деген жолдарын ею кайталады да: — Ж анагы айтканынды тура айнытпай келтсрген екен- ciH,— деп Ралекен Касымнын колын кысты. Касыммен кездесш сейлесш, энлмелесш жургенмен мен кеп жолдас болып, кеп араласкан адам емесшн. Эйтсе де Касым узак ауырранда кеп уакыт уйнне барып кец!л1н сурай алмай, ез1ме улкен 6ip мш керш, уялып

журдия. Б1рде cari кел1*п, сбл кунэмнен арылрандай бол- дым. 1953 жылдын 30 майы куш, «Касым тесек тартып калыпты» дегенд1 ест1п, акын Рафу Кайырбеков екеу1м1з Касымнын кенш н сураура бардык. Рафу мунда жш келш туратын. Мен Касымды ауру куйшде керген1м осы ед1. Тесек тартып жатканмен, 6i3 ол басын кетер1п, жазу столынын басында газет пе, б1рдеме окып отырранда келдш. Кешл сураушы жолдастар жш келш турганмен де, эрб1р келген адамга сергект1к б1лд1р1п, куанып калады екен. Мен онын ауруы мевдегешиктен— жудещшреген жука жуз1нен соны байкадым. Б1з б1раз отырран сок кетуге ыкрайланран ед1к, Касым Ж1бермедь 0 зш щ cohfh ж азган елендерш, эпиграммала- рын окыды. Окып отырып, жи1-жи1 жетеле бердь Сонсын алкыныккырап барып, тесегше отырды да, тусында 1лул1 турран домбырасын алып, Рафура усынды. Рафу домбы- ранык куларын бурап, куйше келт1р1п жатканда менен: — Осы, Ж аппар, сен Карарандынын кай ауданынш - C1H?— деп сурады. Мен кысылынкырап калдым. Бул сурау тшт1 тосын болып кер1нд1. Мен туран жер1мд1 айтып ед!м. Ол сэл ойланынкырап отырды да: — Туысым екенсщ. Б1р ауданд1к1 болып шыктык. Менщ де сол ауданнан екешмд! б1лес1К бе? Маран бурын неге айтпарансын? Дурыс, айтпаранын дурыс... 0з1м де сурамаран болармын. Осында кейб1реулер, 6ip ауданнан болса, apa-iHi бола калады. Мен олай емеспш. Менщ барлык облыста дос-туысым бар. Мына Рафу, анау Сыр- байларды туран ш!мдей керем1н. Нег1з1нде... Сол дурыс. BipaK aFan узак ауырранда, енд1 рана кел1п отырранык калай? Онывды макулдай алмаспын...— дед1. Домбыравды тарт дегендей Рафура карады. Рафу алдымен Абай эндерш, сонынан Касымнын эндерш —«Дарига» мен «Туран ж ердЬ тартты. Сонсын Касымнын сурауы бойынша эн1мен айтып шыкты. Будан кешн Касым домбыраны колына алды да, жайрасып отырып ез! тартты. Тартып отырып, Рафура: «Сен мына жерш кетерщта айтасын, «Кайдасын, кайда?».. деген сез- д1н ез|'не ун лиризм! болуы керек. Сондыктан мына жер- лер1... Домбыраны тында, нэзш те жай айтылады. Неге екенш бшмеймш, сол кун1 Касым Рафура ез эндерш кайта-кайта айттырып, кеп тузетулер жасап, кей жерш ез1 орындады. Абай елендерше шырарран эндерш

yfiperri. Bipas YHi жетщюремей, булырып шырып, жете- л!п кала бердь Рафу энд1 езшше ендегеп жерш дэлелдеп nepin еда. Ол вндеулердщ Kefl6ipeyiH макулдаранымен, ней жерше келгенде; «жод, булай айтура болмайды!» деп, карсылык бивдрш, домбыраны e3i алып, кайта тар- тады. Bi3 осылай ею-уш сарат отырдык. Кетерде, Касым: «Керд1ндер ме, мулдем сауыгып кеткендеймш. Timi ауруды, осы калыпта болсам, женетш де TypiM бар. Ал, келin турывдар, бугш Пушкин томдарынык казак,- шасын OHflipicKe берд1к дейсщдер ме, оларык жаксы жацалык,, и г ш т ч ic екен! Туу, 6ip жешлдеп тур ед1м, жетел! Tycnip тары келш калды. Ал... араларынды умыт- пандар!> деп, 6i3fli ауыз уйге шейш 63i шырарып салды. Жаппар 6 м1рбеков.

ЖАУАП ХАТ Хатыца сенщ, Касымым, Карадым канша уншп; Ёажайып акын жастырын Кабарын шытпай тур келш. К адала кайта-кайта окып, Хатыннан талай ой таптым. ©рмегш 1штен сан токып, 0з1мше талай таркаттым. Адыры болды 6ip туйш, Айнымай соран бас койдым. Акын 6ip аскар тым кыйын, Асу.ы жаткан жаксы ойдын. Ж абыркау тартып жадамай, Жайынды, iniM, жадына ал; Жауыннан бурын нажарай Отымен кезге шалы'нар. Ежелден аян ол маран, Ангара бермен оны эршм: Б итке сонау бойлаган, Бш ест, бурын конар кун!.. Аяулы iHiM, аман кайт, Эуелг! тшеу саган бул. Айтылар кейш талай жэйт, Шертмер ani талай сыр... Гали Орманов. 487

КАСЫМ ТУРАЛЫ 0ЛЕНДЕР «ЛЕЦ Алакандай бул жерге, Калаиша енд!- сыярсын. Жакын ен кеше жургенде, ьугш сен алые кыялсын. Жырладын озщ олкенщ — Даласын, тауын, кзлдерш. Кере алмай кетп'к. ертещн, Кере алмай кетп'н коп жерш. Сштедщ ушкыр кадамды, омфдщ сырын ерте угып. Алшакдап бастын кадамды “ С1РД> елщ ерке Fbm. Ой п'згшш ipiimefi, Кунде жана жыр туып. Дауылмен -ойнап буршттей Алушы едщ а'лкшш. влд! деу сеш' кыянат, ©лмейтш жан дер ед!'м, ©Р журекте уялап, Жатыр тулап олеш'н. НК1НШ1 елнн Теректерге асыла Шыкты ол таудьщ басына. Ои жуп'ртт, коз салды, Куздык кыя тасына. 488

Ойнак салып легпрш, Ж атты булак ею'рш, Табиратпен сырласты, Акын жалрыз отырып. Конды ойына кубылып Ж умбак сырлы дуние. Айкай салып жыр буып, Жуп'рд1 акын yfiiHe. Cyftfli булак Касымды, Кулагина сыбырлап Кайта-кайта ашылды, Дэптер 6eTi судырлап. УШ1НШ1 0ЛЕН Нык буралып кулары, Домбырасы тур аш. Шертпейд1 акын ceHi енд1 Алыска ол женелдк Жанрыртты да жер, кекп , Ерте бастап, ерте eTTi. ©ленде улкен орны бар, Соран кен1Л орныгар. тертшнн елЕн Б ар efli жырдык кецес1, KemiKTi неге ол енд1. Болаттай балкып денес1, Отыр рой куйып вленд1. Алдында онын коп арман, Артында езен, кок торай. Асыга аттап Оралды, Тартады кыял токтамай. Арпалыска кеуде де, От жалынды 6ip таскын. Дуние калды теменде, Кезед1 акын бул т астьш. Табиратпен тутасып, Туысты барып ол енд1. Кыялдын булты от шашып, Куяды несер еленд!. 489

БЕС1НШ1 6ЛЕН Кек жузшде кек жулдыз бар, Bipi cenin, 6ipi калар. Кейде жылы, кейде ызрар, Табираттын, кун! болар. Кундер ппркш ете берер, Зырлап, зулап, асыр салып. Акын данкы кете берер, Алар оны расыр танып. Сырбай Мэуленов

КАСЫМ АМАНЖОЛОВТЫН. ДОМБЫРАСЫНА Домбыра кайран, калыпсын, каксып, Ак T6cine коныпты шыбын. Эрштес акын сыйкыры ек тансык, Жатыркап сулык карайсын бугш. CaFana муклы оралып 6ip куй, Кумб1рлеп кеуден, толкушы ед1 ылрый. Бабымен сазды ыныранта тартып, Отырушы едьау Касымым балкып. Уланын ойдын теб1ренткен терен Сол 6ip куй кайда, дарига, 6yriH. Жасарып куймен тумайды елец, Шырады зорра курмелш ушц. Перненд1 6ip куй куалай ыршып. Tecinai кербез суйгенде сыдсып, 1шегщ eri3 бойра ток 6epin, Шымырлап денем, кетуmi ем epin. Сол куМн, кайда, дарира, 6yriH, Домбыра сылкым, не болды саран. У зш п сыршыл назконыр yHiH, Шынымен жырын болды ма тамам?! Сайраны ед эншк TOpKiHiH орман: Ызындап эл аз жатканша канрап, Кеудекнен неге шалкымайды арман, Ж огалткан жарын жеЫрдей анрап. Т. Эл1мк,улов. 25. XII. 56 ж. 481

ЗИРАТ БАСЫНДАГЫ СвЗ Юм келш, бул eMipre KiM кетпеген, Ащы ел1м KiMHiit квшлш жудетпеген, Акын ага, арадан сен де кегли, Алысып дерт мекдеген журекпенен. ©м!рдщ erefti емес, ез улы едщ, Тым ерте eMip мэнш с е зт едщ, Жаныкды жаксылыкка салып едщ, Ж ирент жамандыктан безin едщ. Сез1мтал ceHiK кещлщ сергек ед!, Кыялын, канатын кеи сермеп еде Алмастай асыл едщ. Кыйындыкка, Жхгерщ 6ip жырылып кермеп едь Сен кеттщ. Канырап бос калды столын, Bapi де сыяктанды тек тустегщ. Расырдын секундындай ем!р1нде Не кердщ, н е т б1пдщ, не 1стедщ... II ...Кар ушып долы желмен буркырады, YcKipiK уйге 1ргеден умтылады. А л а нсы з Жылы 6eciK арасында Акын бала тынышсыз булкынады. Уакыт етш жатты. EciK Kipfli,

Кеп жайды eMip e3i тущщйрдь Кой 6aFbnn, козы куып, кунан Minin, Жургенде жуптап алраш айттын жырды. Жылысып eTin neTin ж ш т кезщ, Ж уректе талай суду туды ce3iM. Жырра толы жанынды елще арнап, Енбектщ ортасында журд1н езщ... Ж асканып жаудан сен еш кермеген ен, Ел ушш жан кыюга дайын ер ен. Сорыстын сор топырак кундерш де Ш ок басып, от жастанып жаздык елек. Курестщ менщ нурлы шагым ymiH, Миуалы езщ еккен багык ymiH. Ж ыр болып журегщмен 6ipre келдь Елге деген кеп жылры сагынышын- ©Mipre келш едщ елен yrniH, Керсеггщ талай жерде елен купли. Сен1мен ауру келш айкасты ещц, Касым ата, шынымен елемшщ?.. ©те берд1 осылай жыл азапты, ©л!м Kayni тун сайын шырак жакты. — Домбырамды anepuii, домбырамды, 0 л т1рмейд1,— деупй едщ,— жыр казакты. ©рекпен рой ез1мшш ел1м 6ipaK, Ала алмадын ем1рд1 одан сурап. Гул махаббат кемкерген айналасын, Зыйратывд 6yriH кеп турмын жылап. Кара жер бассын мейл1, ер енсещи, Кун сайын мен ем!рден керем ceHi. Сан к азак сырласады ез!нменен, ©лмепсщ, елт1рмепт1 елен ceHi. Касымсын, сол баяры 6ip Касымсын, Бакытын ойламайтын 6ip басынын. Тымырсык тунектердщ душпанысын, Ак кещл адалдардын — сырласысын. Энуарбек Дуйсембиев

АКЫН КАСЫМКА Б ала кезде жырынды жатгап ед!м,_ бленкумар жанымнын тапкан емш. Есейгенде ел1ктеп ютабынды Б ас жагыма жастанып жаткан едам. W\" ' . Поэзия езенш гур'лдеткен, KyflipeTTi, куш-п ед1 жырык неткен. Коштасып жаксы еленмен дуниеден, Ж аркын бейнен, жас жаны к кулш вткен. Ж асыл тартып, жайнатып жапырарын, Gain еккен Kerepin жатыр барык. Ж ауса coFaH cipKipen шипа жанбыр, Ауамызда жузед1 ерке ж аньт. вюм Жайлауов

Касымнын поэмалары тура- лы коргалган диплом жумы- сыныц сонында окылды. KACbIMFA АРНАП Акын efli ол нурлы eMipre шын FauibiK Турды онымен куш-туш сырласып. EpKiH шабыт кекке канат какканда Алатаудан ушкыр кыял ушты асып. Отыр акын ойта батып, сыр кешкен Синьцзяннын кызымен де шлдескен. Доска жылы, душпанына ызалы Карай капты кабак туйш кулместен. Нажарайдай жарк-журк еткен жанары Рашырына тары айналып карады Алатаудьщ кызыл гулin усынып Колтыктап ап тары Kerin барады. Кенет 6ip кез ашан кабак т уйш п Мыскыл толы калды жуз1 жыйырлып — Азрынбаев, кет алдымнан! Ж ол босат! — Деп жатты акын б1реулерге буйырып. Ашты кушак ез Отанын кушура Канат жайды аспанында yuiyFa. Санкылдаран ез дауысын танытты ¥лы дабыр куанышты у-шуда. Сол дауысы келешекпен жалгасып Ж атыр, эне, талай белден алра асып. 0лд1 ол 6ipaK, Алатаудын. бауырынан Bip eciriH поэзиянык Kerri ашып. Казына мол, ернеп эсем, imi абат Сол уйге apKiM таныркана жур карап. Мен дары осы дипломыммен к'1шкентай Сол есжтен карадым 6ip сыралап. Туpan Айдаров 495

КОММЕИТАРИЙЛЕР « Д у н и е д у ш п а н д а р ы н а » . Бул елец 1948 жылы жазыл- ган. Сотые ертш тутаадырмакшы болран arpeccopaapFa карсы, бей- б]тш1Л1кт1 суйпш елдщ азаматыныц 6ipi рет1нде: «Мен дары жа- уаптымын, ез1м турган дуниенщ буюл алып аумарына» деп акын ез унш естттедй ез тужырымын айтады. влек акыннын 1950 жылы шыккан «Нурлы дуние» жыйнагында, 1951 жылы Керкем Эдебиет Баспасы басып шыгарран «БейбншЫк даусы» деген 6ip топ акын­ нын елендер1 бер1лген жалпы жыйнакта; 1953 жылгы езшщ «Тан- дамалы шыгарамаларында» басылды. Бул томга «Тандамалы шырар- малардагы» нускасы енпзш п отыр. « 0 з iM т у р а л ы». Муны акын ез! туралы 1948 жылы басгап жазган-ды. Уакыты келгенде кейнпрек толыктырып отырран, поэма етш те жазбак ойы болтан. Б1рак акын ол ойын, айналып сора бе- ретш AiMKecTiK наукастын салдарынан жузеге асыра алмай кетг!. ©лен акыннын Tipi кезпаде еш жерге жарияланган жок. Тек 1955 жылы кайтыс болганынын артынан «Казак эдебиел» газетшде, «Эдебиет жане искусство» журналынын yuiinuii номерШде, «Совет­ ский Казахстан» журналынын yuiiHiui номер1нде кыскартылып ба­ сылды. Бул томра колжазбасы бойынша толык нускасы бершп '« К у а н ы ш , б а к ы т к а » . Бул елен 1949 жылы жазылган. «Нурлы дуние» жыйнагында, «Тандамалы шыгармаларында» ба- сылран. Ютапка «Тандамалы шырармаларындагы» нускасы берьвд. « Ж ы л к ы ш ы ж ы р ы » . Бул елен 1949 жылы жазылган. Ю- тапка «Тандамалы шырармаларындагы» нускасы енг!зШп отыр. « 8 л е н т у р а л ы » . 1949 жылы жазылган. Ютапка «Нурлы дуние» жыйнарындары нускасы енпзтдт « А й су л у » . 1949 жылы жазылран. Бул томга «Нурлы дуние жыйнарындары нускасы енг1зши. « О ц а ш а ой». 1949 жылы жазылран. Акын бул елеши жалт 6eprim, достыкты жещл-желш баралай салатын iкейб!р досгарына 496

ренжу туршде жазганы байкалады. 0лец бурын еш жерде жария- ланбарага. Бул tomf3 колжазбадагы кускасы енпз1л1п отыр. « А у ы л р а к о н д ы с а м о л е т » . Бул акыняын 1949 жылры жыр дэптершен кездесть Бастарын бастаранымен муны аяксыз калдырран екен. Тегшде акынныц Отан сорысы жылдарынан кейш жазран елендершщ М н де бул сыякты аяксыз калгандары некен- саяк. Осыран караранда бул жыр жазран ыезплде акынды канат- тандырмарандыктан, аяксыз тастап кету ыктимал. YiuiHUii томра колжазбасынан алынып enri3iaai. « Э т т е н ж о к к о й к а н а т ы м » . 1949 жылы жазылран. Бу­ рын еш жерде жарияланбаран елец. YuiiHiui томга колжазбасынан алынып евгЫлд!. « Ш а л к ы д а р й я !» . Бул 1949 жылы жазылран олен. Акын- нын Tipi кезшде жарияланбаран. BipiHiui рет 1955 жылы январьда «Казак эдебиеп» газет!нде бершген, бурын жарияланбаран елен- дер катарында басылды. Yuiiiuui томга колжазбадагы нускасы ен- ristain отыр. «Ах, С а м а р а г о р о д о к » . Акын муны 1949 жылы аудар- ган. Бурын еш жерде жарияланбаран. YiipiHUii томга колжазба- сындагы нускасы енпзишь « Б а л д а к т ы ж1г1т». 1949 жылы жазылран жыр. Сол жы­ лы «Пионер» журналында жарияланран. Кейш 03repicci3 «Нурлы дуние» жыйнагында басылды. YuiiHiiii томра сонры басылуынан алынып, енпзшп отыр. « А р а л ы м , а й д ы н ш а л к а р ы м!». 1949 жылы жазылран елен. Бул томра «Нурлы дуние» жыйнагындары нускасы енпзшп « К а з а х с т а н к о м м у н и с т е р i н i н с ъ е з д е » . Бул контатаны акын 1949 жылы февральда еткен Казакстан коммунис- т!к партиясынык тертшнй съезше арнап жазган-ды. Композитор Е. Г. Брусиловский хорра лайыктап бул контатара музыка жаз­ ран болатьш. Касым Аманжоловтьщ осы контатасы съездщ ашы- луына бёршген концерттщ б1р1нш! HOMepi бои орындалган-ды. Тун- гыш рет «Эдебиет жэне искусство» журналынын 1955 жылры ушш- mi номершдёГ бурын жарияланбаран елендермен 6ipre басылды. YiuiHUii томга колжазбадагы туп нускасы енпзЫп отыр. «Б а л б о б е к». Бул елен 1949 жылы жазылран. 9p6ip он 6ip буынды шумагынан кейш кайта келш отыратын: «Бакыттысык, балбебегзм, Тур алдында бар керегщ; Тез ержетни, балбебек, Окып б1л!м ал, бебек!» осы б!р жет! буынды кайырманын бар болуына караранда, бул зуелде энге арналып жазылран болуга керек. Сондыктан да акын муны ез! Tipiciaae еш жерге бастырмай келген. Алгаш «Пионер» 497

журналынын 1955 жылгы yuiiHiui номер!нде жарияланды. Бул том­ га колжазбасындагы нускасы енг!з1л1п отыр. «Ес i м д е Е м б i е зе н 1 » . 1949 жылы жазылган жыр. «Нурлы дуние» жыннарында басылган. YuiiHiui томга сол coup и басылуындагы нускасы берйип отыр. « Ж а з г ы ж ы р » . 1949 жылы жазылган влен. «Нурлы дунио» жыннарында «Кектемп т!лек» деген атпен 6ip шумагы кыскартылып басылган-ды. Бул томга колжазбадагы аты сакталып, толык нуска­ сы енпзЫп отыр. « С ы р б а й г а е к i н ш i в л е н » . Бул вленд1 Касым 1949 жылы акын Сырбай Мэуленовка жазган-ды. Бурын жарияланбаган. YuiiHiui томга колжазбасынан алынып енг1з1лд|. < Ж ы й ы р м а б ес» . Бул влек Казакстаннын 25 жылдык ме- peKecino арналып жазылган. Акыннык жыр дэптершдеп осы еленшц аягьшдагы «1946—1950 жылдар» деген жазуына Караганда, акын 1945—46 жылдары жазган бул еленш 1950 жылы усгшен кайта карап шыккан болура керек. Yuiinuii томга «Нурлы дуние» жыйна- рындагы нускасы еыг1з1л1п отыр. « К у н к е т е р г е н к а р ы н д а с » . Бул вленд1 де акын 1948 жы­ лы жазып алып. Kefiin 1950 жылы кайта карап, устшен жвндеп шыккан сыякты. Ymiiimi томга «Нурлы дуние» жыйнагында басыл­ ган нускасы берШп отыр. « Б а л а л ы к ш а к т у р а л ы » . Бул влен 1945 жылы жазылып, 1946 жылы «Эдебиет жэне искусство» журналына, сол жылы шык­ кан «Дауыл» жыйнагына басылган-ды. Б1рак жогарыдагы «Жыйыр- ма бес», «Кун кетерген карындас» атты елендер1 сыякты, акын муны да 1950 жылы кайта карап шыгып, «Нурлы дуние» жыйнагы- на жвнделген нускасын бастырран. Бул томга сол «Нурлы дуние» жыйнарындагы кейшп нускасы енпзшп отыр. «О т ы з уш ж ы л». Бул жыр 1950 жылы ¥лы Октябрь ре- волюцнясынын отыз уш жылдык мерекеЫ карсанында жазылган. блещО акын e3i Tipi кезшде еш жерде пайдаланбаган. Алгаш «Эдебнет жэне искусство» журналынын 1955 жылры yuiiHiui номе- ршдег! «Жарияланбаган елендер» тобында б'асылады. Бул томFa колжазбасындагы нускасы енг!з1лд1. « М у к т а р а га » . Бул eaewii Касым жазушы Муктар Эуезов- тын Сталиндш сыйлыктык лауреаты атагын алуына байланысты жазган болатын. Oaeimi акын e3i Tipi кезшде ешкайда пайдалан- баган. Алгаш «Эдебиет жэне искусство» журналынын 1955 жылгы yuiiHiui номер!нде жарияланбаган влендер1'мен Ирге басылды. Бул томга колжазбасы бойынша бершп отыр. « С э б и т к е » . Бул еленд! Касым жазушы Сэбит Мукановтын елу жаска толуына байланысты жазган болатын. Муны акын ез! Tipi кезшде еш жерде пайдаланбаган. Тунгыш рет «Казак эдебиет!» газетшщ 1955 жылгы yuiiHiui номёршде бершген «Жарияланоаган елендер» катарында аз гана кыска_1>тумен басылган. Бул томга колжазбадагы т \" — К 1нускасы енпзшдь «Нурлы дуние». 1950 жылы жазылган. 1950 жылы Казак- тын Мемлекеттш Керкем Эдебиет Баспасынан шыккан «Нурлы ду-

нне» жыйвагы осы еленнЫ атымен шыкты. Бул томга сондагы ба- сылран нускасы енпзшдь «С е й т ж а н р а». Акын бул влети 1950 жылы жазушы С. Омаровтын сэбишщ тууына байланысты жазран. Бул томра тун- рыш рет колжазбадары нускасы енп'зшп отыр. «Е к п i н д i к у р ы л ы с т ы н » о т ы з ж ы л д ы р ы н д а». Бул елещи акын 1950 жылы Батые Казакстан облыстык «Екшщи куры- лыс» газетшщ шыра бастаганына отыз жыл толуына куттыктау ретшде жазган-ды. К- Аманжолов «Екпмий курылыс» газетшщ аппаратында отызыншы — отыз 6eciiimi жылдары бел1м менгеруил- ci боп кызмет icTeren-fli. влендеп «Жайыктай туныксын, шомылран Касымдар» деген сез! де осыган байланысты айтылрая. Касым eai- н1к алрашкы акындык жолын да осы газет бетшде влендер1 басылу аркылм бастаран. 1941 жылдарга деШн Касым елендер! бул газет бетшде уздшЫз жарияланып келдк « Д у н не с ы й м а с б о м б а г а » . Бул елекш акын 1947 жы­ лы жазыл, оны 1950 жылы кайта карап барып бастырган! Бул томга сонгы «Тандамалы шыгармаларындагы» нускасы енпзйпп отыр. «А уы л с ы р т ы М а р ж а » к в л». Бул елещи акын 1948 жы­ лы Талдыкорганнын облыстык «Сталннплл» газет1н1н сурауы бо- йынша жазып, сол газетте басгырран. Кей1н, 1950 жылы кайта карал, жвндегеи нускасы «Нурлы дуние» жыйнарында, «Тандамалы шырармаларында» басылды. Бул томга кейшп басылуы, ярни «Тандамалы шырармаларындары» нускасы енг1э1л1п отыр. «Ай а с т ы н д а а л т ы н т а у». Бул елещи де акын 1948 жы­ лы Талдыкорганнын облыстык «Сталншшл» газетшщ сурауы бо- йынша жазып, сонда бастырран. Кейш жвнделген, енделген нус­ касы «Нурлы дуние» жыйнарында, «Тандамалы шырармаларында» басылды. Уилнлл томра сол 1950 жылы кайта карап шыкканы, hf- ни «Тандамалы шыгармаларындагы» нускасы енпзйпп отыр. «Ж а с т ы к ж ы ры ». Бул елещи акын 1948 жылы ЛКСМК-нык IV-cbeii карсанында «Ленинллл жас» газетшщ сурауы бойынл1а жазган. влен сол газетте «Жас казак» деген атпен съезд1н ашы- луынан б1р-ек1 кун буры» жарияланган. Бул еленге сол жылдары композитор Калан Муси» музыка жазып шыгарран-ды. Калан Му- синн1н музыкасьпвдагы сол «Жастык жыры» Казак ССР-нын халык артис1 Жусшбек Елебековтык орындауында, осы кунге дейш ай- тылып келед1. «Жас казак» елек!н окып 1950 жылы 6ipa3 еагерт1п, «Жастык жыры» деген атпен «Нурлы дуние» жыйнарында бастыр- ды. Одан кеЙ» 1953 жылы «Тандамалы шырармаларында» басыл­ ды. Ytuiiiuii томра сол кейшп «Тандамалы шырармаларындары» нускасы cnminAi. «Ш ы н f ы с т а у д а». Бул елещи Касым Аманжолов 1950 жы­ лы Казакстан Совет жазушылар Одагынын творчестволык комаи- днровкасымен Семей облысындагы Абай ауданына барга» жолын- ла жазып кайткан. влен тунгыш рет К- Аманжолов кайтыс бол- 32* 499

ганнын артынан, 1955 жылдын 28 январында «Казак эдеби ет га- зет!Нде бер1лген «Жарияланбаган влендер» катарында басылды УШ1НШ1 томга колжазбаларындарылары енН зтп отыр. «А б ай а р м а н ы » . Б\\-л аченш де акын 1950 жылы Абай ау- лына барганда жазып кайткан. ©лек сол жылы «Эдебнет жэве искусство» журиалында, к ей т «Тандамалы шырармаларында» ба­ сылды. Yuiiiimi томра «Тандамалы шырармаларындары» нускасы бе- р|лш отыр. «Той б а с т а р». Акын муны 1947 жылы жазып, 1950 жылы кайта карап шыккан. Сол кейшп нускасы «Нурлы дуние» жыйна- гында, «Тандамалы шырармаларында» басылды. Бул томга «Тан­ дамалы шыгармаларында» басылган нускасы бермш отыр. « С ы р д а р и я а н ы з ы » . Бул еленд! де акын 1947 жылы жа­ зып, 1950 жылы кайта карап, б1раз жендеген. КейшН жанделген, онделген нускасы «Нурлы дуние», «Тандамалы шыгармаларында» басылды. Yminmi томга «Тандамалы шырармаларындары» нускасы енг1зшп отыр. зылып, «Нурлы дуние» жыйнагында, «Тандамалы шыгармаларында» басылды. Акын кайтыс болраннан кейш онын архившдег1 шыгарма- ларды жыйнастырып, тэртшке келт1ру устшде «Комсомолдар колон- насынын» жогарыда аттары аталган ею к1тапта да кыскартылып басылраны аныкталды. «Жастарына жер жаЬаннын Болдын аныз, ер атандын. Квтер данный кунге дейш Туып-оскен улы Отаннын. Келед eMip иелер1, TipmiaiKTiH cyiienepi, Сендерспщер жаркын жастар, Суйсшд1рер дуниеш. Май маршына басындар иык, Элемдег! буки халык, Кыймылына, кызырына Карап тары тур тангалып»,— деген уш шумак осы басылуында косылып отыр. YuiiHiui томга кол- жазбасы бойынша толык нускасы енп'зшдь « К е к 1 р е к к е к у й ы л нур». Бул влен 1950 жылы жазылып, сол жылы шыккан «Нурлы дуние» жыйнагында басылган-ды. Бул томга сол «Нурлы дуние» дсг1 нускасы бершп отыр. «С ы й с а е г е р в м i р с ы р ы й р ж а и ы н а » . Бул вленд! акын 1950 жылы Абай аулына барранда Карауылда жазган. Акын бул влешнде eMipfli, енбекл успрт тусшетш, жещл ойлайтын кейбф •эаматтарды .сынап келш:

«Канат болмас, жшттер, ектем желт, ЮшшеШлдж дегенд> жен кермелж. Жел1'гем деп, орынсыз сеюрем деп, Жаткандар бар аягы квктен келш» — деп, оларды орынсыз желжпеден сактандыра жазганы байкалады. Бул влек тунгыш рет «Эдебиет жэне искусство» журналыныи 1955 жылгы З-номершде бер1лген «Жарияланбаган олендер» ката- рында кыскартылып басылды. Бул томра колжазбадагы толык нус- касы енпзш'п отыр. « Б у л б у л д ы н , г у л д i к ж ы р ш ы с ы». Бул елец 1950 жылы жазылып, сол жылы шыккан «Нурлы дуние» жыйнагында басылды. Бул томра сол «Нурлы дуниедегЬ нускасы езгер!сс1з енпзш п отыр. «М ай м а й д а н ы » . Бул елеши акын 1950 жылы жазып, сол жылы шыккан «Нурлы дунне» жыйнагында бастарды. YiuiHiui томра сол «Нурлы дуниедегЬ нускасы езгерйздз енпзГлт отыр. «Е л у ж а с а р Е л у б а й » . Бул елети акын 1950 жылы Казак ССР-ныц халык артиН Елубай 0м1рзаковтыц туранына елу жыл то- пуына байланысты жазран-ды. 0лец Елубайдыц юбилей1нде окылран болатын. Б1рак кезшде жарияланбаран. Ушшпл томра колжазбасы- иан алынып енпзш п отыр. « С эк е, Ы з г е т а р т а м ы з с э л с ы й л ы к т ы » . Касым бул елекд1 жазушы Сэбит Мукановтыц туранына елу жыл толуына бай­ ланысты 1950 жылы жазран. Жасы елуге, творчестволык кызметше отыз жыл толуын атап етумен 6ipre Казакстан жазушылары ездер1- шц каламдас досы Сэбит Мукановка «Победа» машинасын сыйга тарткан болатын. Немесе: «Bip мыктыны тартамыз «Жешс» атты Eni ке31 вур шашкан бул 6ip мыкты, Ойнап алып кетед1 ауырлыкты»,— деген жолдарында Касым сол «Победаны» мегзеп отыр. Бул елецнж соцры exi 1нумары алраш рет «Казак эдебиетт» газет1нде 1955 жылы июль айындагы номер1нде жарияланды. Бул томра колжазба бойын- ша толык нускасы енпзЬдь « Т ы н д а н ы з д а р , а р т к ы i н i, а л р ы а р а » . Сэбит Мука- нов 50 жаска толуына байланысты юбилеШ кез!нде жазушыларра жолдастык конакасы берген-дь Касым бул елеши сол конакасыра шакырылран кезде Сэбиттщ Жанна дейттн кызына шырарран. ©йт- Keni Касымды тойга шакыру каразы Жанианыц атынан келген. «К<п-к1шкене балапаны Сэкещнк, Шакырыпсыц тойына сен экецнш...» деген жолдарды акын содан шыгарып жазып отыр. ©лец бурын еш жерде басылган жок. Бул томра колжазбасынан алынып енп- 31л1п отыр. 501

« Б у л ш ы т ы р м а н о й л а р д а н » . Бул елент акынI 1950 жы- лы жазган. Бурый еш жерае жарияланбаган. Бул томга колжазба- сынам алынып снпзшдь « Ш ы к ты e r i H r e к о л х о з ш ы л а р». 1950 жылы жазылгаи влек. «Нурлы дуние» жыйнарында, кей1н «Тандамалы шыгарма­ ларында» басылды. YiuiHiui томга «Тандамалы шыгармаларындагы» нускасы 63repicci3 енпзшдь « Б а с к е к т е м н 1 н к у й и и е» . 1950 жылы жазылган влен. «Нурлы дуние» жыйнагында, кей1н «Тандамалы шыгармаларында» басылды. YiuiHiui томга «Тандамалы шыгармаларьшдагы» нускасы езгеркЫз енпзшп отыр. « К о м м у н и з м к е к т е м Ь . 1950 жылы жазылган елен. Бул еленд1 акын «Булбулдын, гулдщ жыршысы» деген атпен жазып «Нурлы дуние» жыйнагында бастырыпты, Кейш «Коммунизм кек- тем1» деген жана ат койып, 6ipa3 езгерту, кыскартумен, «Тандамалы шыгармаларында» бастырган. Бул томга «Булбулдын, гулдщ жыр­ шысы» мен катар, «Тандамалы шыгармаларындагы» кейш осы нуска­ сы да енпзипп отыр. « Б а к т е р и я к о р о л ь . Бул еленд! акын 1951 жылы жазган. ©лен «Тандамалы шыгармаларында» басылды. Бул томга сол «Тан­ дамалы шыгармаларындагы» нускасы енпзЫп отыр. « Т р у м э л г е » . Бул да 1951 жылы жазылып. «Тандамалы шы­ гармаларында» басылды; yiuiHiui томга сол «Тандамалы шыгарма­ ларындагы» нускасы еппз!л!п отыр. лып, «Тандамалы шыгармаларында»^ басылды. YiuiHiui томга сол «Тандамалы шыгармаларындагы» нускасы езгершЫз енпзшп отыр. « А д е н а у э р у с к ы н ы». Бул елен де 1951 жылы жазылып, «Тандамалы шыгармаларында» басылды. YiuiHiui томга сол «Танда­ малы шыгармаларындагы» нускасы взгершаз енпзшдь « Б а л а л а р б i з д i н б о л а ш а к » . Бул 1951 жылы жазылган влек. Акын e3i Tipi ксзжде еш жерде бастырмаган. Алгаш рет «Пи­ онер» журналынын 1955 жылгы yuiiHiui номершде жарияланды. Yiuimui томга колжазбасынан алынып енг!з1л1п отыр. «С ен KiM, м е н KiM?» Бул елешн акын 1951 жылы жазган- ды. Бурый еш жерде жарияланбаган. Yiuiuuii томга колжазбасынан алынып тукгыш рет басылып отыр. « С а н а т о р и я , с э н д 1 тау». Касым 1951 жылы 6ip ай шама- ;ындай уакыт Казак ССР Министрлер Соверши саиаториясында темалып кайткан-ды. Касым онда барган мезплде Казак ССР ЛИ яинистрлтищ сол кездеп министр! Мырзахадыр Нурбаев, Э» “« Р 'агынгали Сентов пен Айтпай Хангелдин сонда екен. насым, 502

Хангелдин, Нурбаев тертеу1 демалыс сагаттарында биллиард пен про- ферансты кебше 6ipre ойнайтын болса керек. бленшн шпиле: «Bip министр, уш акын, Отырды енд1 «Кинпге»,— деу1 де содан. Касымнын айтуына Караганда Нурбаев одан: «Biare 6ip елей жазшы» деп сурай 6epin- Ti. Касым бул елещи сонда шыгарган кершедп вл ек бурын еш жер- де жариялаибаган. Бул томга колжазбасынан алынып енпзшп «B ip б а с т ы к к а » . Бул aneimi акын 1951 жылы жазган-ды. Бурын еш жерде жарияланбаран. Yuiimiii томрэ колжазбасынан алы­ нып eimsiain отыр. « Ж а с ы п к а й р ы о б л а н а » . Бул елещи 1951 жылы жазган- ды, Бурын еш жерде жарияланбаран. YmiHUii томрэ колжазбасы- ван алынып енпзипп отыр. «Д а р и г а к а р г а м , с е н у п п н » . 1951 жылы жазган. Бу­ рын еш жерде жарияланбаран. YiuiHiui томра колжазбасынан алы­ нып енпз!лш отыр. «Ж 1 г1 т т1 н к е р Д 1 к ж у й р 1 к , ш а б а н ы н д а» . Бул 6ip шумад елецн'К тууына мына 6ip жардай себеп болган ед>. 1951 жылдыц кузгнде жазушы Еабдол Сланов (ол кезде Еабдол Корнем Здебиет Баспасынын проза редакциясынын менгеруш1с1 болатын) Казакстан жазушылар Одагынын алдында турган Касым Аманжо- ловка, сол кун1 ки!п келген кок 6opiK, кок жагалы пальтосын кер- сетш: «Касым, межи жанадан TiKTipin алган мына кок папагым мен кок жагалы пальтомнын байгазысына 6ip ауыз елен шыгарып ж1бермейсщ бе?» деп достык эзш айтгы. «Мунын да дурыс екен» деп сэл кул1мс1реп карап турган Касым, табанда осы dip шумак влети экспромтым шыгарган. Yiuiiuui томга колжазбасынан алы­ нып, тунгыш рет енпз1лш отыр. « П а р т и й н ы й ж а б ы к ж ы йн а л ы с ы н д а, 1 9 5 1 ж ы л - д ы н д е к а б р 1 н ’д е ж а з ь г л р а н е л е н » . 1951 жылы кейб1реу- лер Касымнын олендерш «талкандап», «талкандап», «сойып», сы- нап, «ултшылдык сарын» таппак болган-ды. Казакстан жазушылар Одагынын жанындагы партия уйымы езш1к жабык жыйналысында Касымнын маселeciii де карайды. Касым алдын ала жазып барган осы елещн сол жыйналыста сойлеген сезшен кеШн окып шыгады. Касымнын сезше де, елещне де жыйналыстагы коммунистер вте риза болады. Рас, Касымнын 03i де ешб1р кате-кемютГпм жокдсп ойламайды. BipaK кейб1реулердщ «ултшыл» дегенiне мойындамайты- иын б!лд1рд1. Шындыгында онын «ултшыл» болатын жеш де жок. правосы да жок ед1. 0йтксн1 ол советтш заманнын адамы. Совет- TiK дэу1рд1 жырлап келе жаткан коммунист акын болатын. Касым жыйналыста осы жайды айтады. взпн'к адал кенш н акын соз1- мен олецмен б1лд1рд{. Онын: «Ей, Касым, адасуга хакын бар ма? Адасу закон ба екен акындарга...» дей кел!п: 503