Аманжолов Қасым т3

Карацгы туссе урланып, Кыстакка coFbin кез келген, Сакалы еокен, Tyci сур, Элденеден уялып, EciKTeH epKiH Kipe алмай, К1нэл1 жандай болатын, Жазыры не,— б1ле алмай, Тартса да жолдыц азабын, ТандырРа K0Hin шыдайтын, Эуел1 тек жай су сурап, Сонынан тамак сурайтын. Кайырар бетш кай женгей, Кандай да болса жакын гой, Булырым турып ундемей, Беретш барын,— iui, же, той. Шыгарып жолга салады, «K,aiiTyFa жазсын» дейтш ол... XacipeT ед! тым ауыр, Шыгыска тарткан сол 6ip жол. Ж алан аяк, аш-арык,— Котере берд1 жер бет1, Россия кайда, кай жерден Басталар 6i3fliK ел inert? Sirteyip келе жаттык б!з. Жолымыз ете тар едь Ж алгыз емес, он едш, Командир де бар ед1, Жауынгер ед1 ол кекжал Б1летш о жак, бу жагын! Идеяга бержтеу Болраннан сои, мен дереу Политрук болып алгамын. Тастадык, туткын елкеш, EpTin ап жауьгнгерлердк Саяси сабак OTKi3in: — Болындар, дед1м, ж1герл1, Жарылып егер калмасак, Жарып OTin кетермш, Tiipi болсак— @лмейм1з, Кездеген жерге жетерм13. Кезшде кайтып калармыз, Не берсек,— кайтып алармыз. Россия кайда, кай жерден 256

Басталар 6i3fl!.H ел meri? Сураса егер ез1мнёй,— Айталмас ед1М мен теп, Командир жым-жырт келед1, Карап коям акырын, Кеп ойлана бередь — Ойды кой, деймш, жаркыным. Кумэн жок, MeHiK ойымда. Аздан сон. айтты ол расын: — YfiiM бар жолдын бойында, Саяси басшы, не айтасын? Н е дермш cipa мен OFaH? Байкаймын, жуз1 тым сынык. Мурттары кеткен салбырап, Ж уреп турса ынтырып, Кыстэры турса дэл жолда, KiHaci канша, ж1гггтер? Каншама катал болсак да,— «Барайык онда» демей кор. О лкш п сункар алды да, Ж 1 берд1 айтып в л ети , Шырып ап журттыц алдына. Карыштай басып жвнелдь Б1з келе ымырт жабылды, Бой тасалап, икпе, ©те сак, вте сабырлы,— Бастады б1зд1 уйше, Сорыстан кайтсак уйще, ¥рлана басып келеек сен, Там жаралап тасамен Уй!не зорга енсек сен; Керсен туран уянык Берекеп кеткенш, Бул жерге кадап туярын, Сорыстык басып вткешн Эйелйш куантпас KepiHreni тебеншц. Ю рдщ де, шыктын, сорыстын Сонын куып жвнелдщ. Отырды уйдщ neci, ETiriH iueiuin жайланып, Тшрменнен, даладан Кайткандай-ак айналып. If— Касьш Аианжо 257

Сырты солай, 6ip баска... — Катын, п е н т ж ак дейд(. Достарымды бар аска Тойдыр, 6ip тун бак, дейдк Балалар жатыр уйкыда, Эйе/й уйкы-туйкыда, — Ж алгыз тана тун, дейд]', Ол дары тугел тимейдь AcbiFa басып, колы ойнап, Кайнатып, жатыр, куырып, Сурет салган орамал А льт та келд1 суырып. 1 н ш зд 1 д е тойрызды. Жаткызып та салды тез, 031 кандай камкор-ак ©3i кандай каплез, Бурында cipa бул уйге Келш 6ip журген жандаймыз. BapiMi3 бейне батьцрмыз Бэр!м1з бейне дардаймыз. Уй neci жауынгер Ортамызда колбасшы, Эйелше езшщ Мундай рыйза болмас-ты, Эйел1 онын жанжары Куткен болар не конак, 1лгер1л1-кейшд1, Бупнгщей дэл 6ipaK Болмаран шыгар пеййлдь Балаларын, эйел!н Кандай жауда калдырды,— Уй экес1 — арлы жан, Соны ойлап узак, кайрырды... Сыйлырын Kepin THeci, Жауынгерлер жатты уйктап. Ж атты уйд1н Heci,— Шаршаран бу да тыйтыктап, Келмед! жары жанына, Салдырлатпай жуды ыдыс, Отырып шамнын манына, Элде не зат алды да Tirin жатты асырыс. Эйел1н KyTin жатыр ол, 258

Bip денбекш т, 6ip аунап, Уйкыга шомды достарым, Менен уйкы Kerri аулак, ¥ялып барам мен енд1, Кысылып барам, не етпм мен? Ала салып шинелый, Сыртка шырып к е гл и мен. Мэтел болтан тэртшпен Дайын болды тесепм: Шинель жастап, жамылып, Шинел!мд1 тесед!м. Казыналык, эскарлж, Калын HiyFa, шинел!м, Мешмен 6ipre кеп тустщ От пен cyFa, шинел1м. Данкты сур шинел!м, Мейл'1 сен! ок TecciH, 0 з1м жамап кигемш, Юмге кымбат емессш! Карагайдай кеЫлген Куласа бауыр жаралы, Шинельге орап есюрген Санбатка алып барады. ©лсен, жансыз дененд1,— Баскалармен катар сап, Услне жабар шинельдк М экгш к уйктап жат, солдат! Уйкта солдат сол куйде, Тыншыган 6ofiFa дем алгыз. Н е сапарда, не уйде Не жарынмен, не жалгыз Канбап ен уйкын ем!рде, Кожамыз шыкты далата, Умыта алман сол тундь — CeHini не? — Бэйбшеме Берейш бутап отынды. Жургендей бейне сорыста Уйкысынын кашканы, Агашка барып сол туста Шмйкт! бутай бастады. Тан атканша таре та туре, Солдатка TinTi тун кыска,

Керсетпек болып колгабыс, Эбнерлент жур тыста; Керген сок жарын тым жаксы Bip кемек оган кылмакшы. Бутайды aFaui, тан таяу, Кетед1 ешй жауынгер. Балалар енд! 6api ояу 0Keci кептН Б'реулер — Каз-катар уйде кеалген, Мылтык та белбеу эр турл!, Балалар отыр бул сырды, Ересек жандай тусшген, Ж1берд1 жылап балалар, Балкыйды жанык бул куйге, KiM бигед, буггн немттер Мылтыкпен енер сол уйге... Сол куш тан сэрще Жылады баллар бакырып, HeMicTep жаткан сол жантан Сол 6 Lp дауыс эл! де Туррандай меш шакырып, Мансап ушш емес-ау, Жапырып танры урыста, ©зеннен етш есен-сау, Кайта б5р барсам сол туска;— Бар арманым осы кун Сол ущи 1здеп табар ем; Сол женгейдщ eciriH Куанып турып KaFap ем. 1шсем болды салкын су, Отыру емес максатым, Дидарласу, Kepicy, Женгем едйау жаксы-ак тым. Kyfieyi жайлы сураса, «Есен-сау болар» демеспем, Шинелыи шешш, балта алып Отынын бутап бермеспем, Уй кожасы жауынгер Кайда екен казф б1лмед!м. Ж атыр ма кушып кайран ер ©3i суйген бу жерш... 260

Не керек, достар, кыялдап, Te3ipen ж а уд ы жоялык, Берд!м FOfl 6ip a3 б аяндап, Осымен ещй коялык. еткЕл бткел, еткел! Кос жара, ApFH ж ак та, берп жак, Кыйыршык кар, аккан муз... KiMre ескерткш, шмге данк, KiMfli жутар су мен муз, Юмдер кетер !з-тузсыз. Тун !ш!нде тунекте Музды опырып ж!берш, Понтондарра жиекте BipiHiui взвод тиелш, Ж ол бастады. Сонынан Козрэлды екшил взвод та, Кеп турмады, бет койды YiuiHLui де сол жакка. Салдай жузд! Понтондар, EcTi ерлер жасканбай; Естшд! yHi жанрырран,— Канылтырды баскандай, Сйлтед! ерлер б!р жакка, Мылтыктарын окгерш, 031м'1зд1к Ж1г!ттер Kerri ьпезде 03repin. ©3iMi3flin жакагы Ж М ттер емес сыякты, Б эрш н кату кабагы. Бола капты жыйнакты: Ерекше жакын сыкылды, Ерекше 6opi суйммдк Ана cyTi аузынан Кетпеген оншен жас улан, Уйл1 ме екен, бойдак па, Осы 6ip халык шаш кырран? Ж :г1ттер кет!п барады, Есейгендей 6ip турлр ЖыйЫ|рмасыншы жылдзры 261

Экелер1 сьгкылды. Дэл eKi жуз жыл бурын Кезенш шит! мылтырын, Солдаты журген орыстын Жолымен катал cofhcthh Барады жап-жас ул бупн, Ой буркаган шекесгн, Кездерш жанап сан рет, Ыскырып ажал ететш, Бул жолы кайтер, сабыр ет. Келед1 ecin, тер агып, Сырык та салып, сыррытып. Кыйраган Kenip астында Тулаган толкын тур кутш. ©зеншк MiHe ортасы, Yftipfli арын буларды... К етерш п жотасы Тебед1 толкын муздарды. Майырылран темip 6aFaHFa С орылып толкын ойнады. BipiHiui взвод жарара Жакындап, сырык, бойлады. Артында езен менюген, B ipinm i взвод Kerri алые, Айналэ текген 6ip жат тун, Берерсш кайтш колгабыс. ©зеннен opi тукешп, КаЬарлы ызгар тэгш 6ip. Купыя 6ofiFa куш жыйып, Кап-кара ормая т е н т тур. Токтар жер жок, жен 1зде,— ©ткел, еткел! Бш'к жар,— Осы тунде толкындар Канды i3 тартты теюзге. Каранры 6ip тубектен От ceMceipiH шырарып, Прожектор кенеттен © rri езешн как жарып, Снаряд кел!п TycTi де Орнатты судан дщгектк Понтондардын уетшде Ж|'г1ттер б:зд!н тым кеп-Ti... Тунрыш 6ip керген сумдыгым. 262

Умытар емен мен мулле, Tipi адамдар жып-жылы, К,алды-ау езен тубшде. Ойран-топыр кыррында Белпс!з болды жен-жоба. Орнады тыныштык, сонынан,— Бузылды еткел б1ржола. Белггаз 83ip KiM коркак, Юмдер батыр болтаны; Юмдер icKep, KiM шоркак, Мэл!м емес ол жары. ©ткел, еткел... кара тун— 8pi суык, spi узак. Ж агада жайды канатын BipiHuii взвод жалрыз-ак- Жатыр ол он жак жарада, Юм б1лед, кандай жардай бар. Уяла еске алады Сол жагада калгандар. Алай-тулей сурапыл, Барекеш кет1рдг, Балшык, муз, кар — быламык. Тун етпейтш секйш . Шаршаса да елмеген Тушмен жаумен сьлк!сш, Колдарын сурып женше Пехота жатыр буктусш. Пехота жатыр маужырап, KapaHFU тунде, орманда. Танмен 6ipre 6ip кемек ETiK пен тер, темеш Hci мункш сол манда. Уйкы сергек буларда, Арры жакта жарада, Ж аткандар бар тан кутш; Бауырымен жер жылтып, Ж атыр олар келер деп. Уайым жок, умгг зор, Тун де етер не керек; Не !лгер!, не кейш Барар жол жок — мше сор. Мумкш тунде жауран кар, Кемген болар ола!рды,

Бойда кандай кызу бар, Ер1ткендей ол карды, Ж аткан болар жтггтер, Коздершен сошп нур, Ycin жатса,— ол нетер ©.ii жанга бэр! 6ip, ©лгеннен соц 0Л1мнен Адам cipo корка ма. Оларга тш сп naeicri Ж азып жатты, дегенмен, Старшина ротада. Жазып жатыр паекп, Кундепдей акпары. KeTin барад олардык Уйге жазган хаттары. Паналап 6ip орманда Дем алура конранда, Ж азган болар хаттарын Караз алып колына, Ж азган болар, сап койып Bip-6ipiHiH жонына. Москванын да Рязаннын. С!б!рд!н де Казанный Жатыр уйктап улда,ры, Айтып кегп айтарын,— Mauri эдьпет курбаны. Каткан тонда куздеп, Калды суып 1здер1... MyMKiH солай, мумкш жок, Баскаша болса ражап па? Ен болмаса 6ip белг! Болса, азап-азап па. Ноябрьде — бурыл кыс Туш узак, жел1 eraip. Ycri аяз, асты муз, Кузетте ei(i ж!п'т тур. Олде елее, элде туе, Кырау ма каткан юрш'кке, Элде 6ip зат шыныяда,— Шалынды козге 6ip нукте. Шалынран козге алыстан Нокаттай сол — немене? Не бошке, не берене

©зенмен aFbin келе ме? — Берене емес, бешке емес, Кез алдаран бip елее. — Элде жузген 6ipey ме? — Кой, шырагым, кыйсынсыз, Адам тугш балыкты Ycrrnec пе мына муз. — Кеше сура кеткенш'н Bipi калкып шыкпагай?.. Отырды булар тым-тырыс Соняа 6ipi айтты жай: — Достын 6ipi болса бул CyFa кеткен кешеп,— Болмас па efli успнде Еарлык, KHiM-«emeri. Осы сезден булардык Кукыл тартты тур-Tyci, Ж етш келд! 6ip сержант Колында бар дурб!сь Карап efli, Tipi адам, Келед! жузш жаланаш. — Teri 6i3ai андыган Болмасын бул фриц аш? — Теркин, болып журмесш, Дед! 6ipey калжындап... — Кутелж б!з сыр бермей, Keperi жок кайык сап, — Байкайык та юм екен. — ОллаЬи сол, ант етем! Музды опырып кеудемен Ж арага ол таяды. KiM десен!з бул келген,— Теркин екен баяры. Ш ыккандай-ак моншадан, Ж ап-жаланаш д!рдектеп,— Калжыраран, шаршанап, Кулай жаздап турды ептеп, Орап, кымтап денес!н, Аймалап журт ж!г!тт5, Эл! Ke.nciH, келмес!н Буйырды да жупртт!. 265

Тау тубшде штабта, Тесекке кеп сылк кулап, Ж атты,— емдед! достары, Таза спиртпен ыскылап. Ыскылады ысты кеп... Кенет оран т1л 6iTri: — Доктор, доктор, токтаныз, Тауыспаиызшы с п и р т , 1ш жарымнан жылтыныз Ыса бермей кур сыртты. Берд! б!рд!— Т1р1лд1, Бас кетерд! тесектен. Ауызда Т1л уйршдк — Взвод аман кеше откен, Ж атыр apFbi жагада. ТуМлтш жауга 6ip сертпен. Лейтенанттын Tuieri,— От тастаса сол жакка, Аррысын ез1- бьледк Бой жазар едш сол уакта, Кездескен болса кырар ек, 0ткелд1 сай рып турар ек... Айтты осыны, турды ол, Кетпек болып тез кайтып, — ЖМтсш,— дед1 полковник, Адиле, рахмет жатты айтып. Ойнатып жузде кулюсш, Жауынгер сонда сейледп — Ж !п т екем, ендеше Тары 6ip жутсам мен,— дедк Полковник кездщ кырымен Карап 6ip койды каталдау. — Ж т т с ш . BipaK сен б1рден ЕкМ тартсак,— шырар дау. — EKi рет сапар шегемш, Ею ре т болса деп ед1М... ©ткел, откел! Жер-тунек, 3!рк1лдеп жатыр зекб1рек, Хасиегп, каИарлы ¥рыска толы тешрек; Д анк ушш емес бул теН, TipminiK ушш жердел. 266

COFbIC ТУРАЛЫ Кыскаша баян етемш МумкшдМ болганша, Т1рлжт1 талап етемш Токсан жаска толранша. CoFHCTa умыт барлыпян, Орын жок кшэ тагатын, Берген сон cofhc жарлырын Сапардан калдык баратын. Ж ыл келдй енд1 бар кунпн Ж умсалсын теп е талапты ер, Россия ушш, халык ушш, Ж ер ушш 613 жауапкер. Иван, Фома 6apiMi3, 0л1м1з де Tiipi.Mi3 — Россия халкы б!здерм1з' , Бэрш коссак ipiMi3. Б 1здерм1з рой, соны ойла. Мен емеепш yrirrep, Бул шатактан ешкайда Каша алмаймыз, ж1г1ттер. «Мен-мен емен, тук бшмен» Дей алмайсын сен мунда. Кала алмайсын бугып сен 0 з куркеннш ыгында. Жалрыздын ун! ошед1, 0 нд1рмейсш сен тукте, Есалан бомба тусед1 Болсан да жалплз 6ip нукте. Ойды таста, cofhc бул, Намыссыз болу жен емес, Теске тесп сорыстыр Тебелес екен — тебелес. Мэн бшмейтш мен емес, Сыным айкын беретш: Баяры буран тен емес, Колма-колтык келетш, Ж умырык емес ceHepiH, Ол кеткел1 кеп заман. 267

Мен Tirrri былай дер ед!м: Дэл мынау одан кеп жаман... Беп-белгш бэр! де Талкылауды коялык. Айтарым мен1ц б э р т е — HeMicTi мыктап еогалык. Согыста умыт барлыгын, Ж енщ жок Kina таратын, Берген сок cofuc жарлырын, Сапардан калдык баратын. Кара бастын камын жеу, Катарра KipceH,— жен емес, Болранык нагыз жауынгер — Урыста мыктап тебелес. Лауларан отка енсен сен, Орындап кайтсан м!ндегп, 03iH Tipi келсен сен,— Олжара баттык, нен «eiri Сокса ажал сагаты. Катардан шыктык Heci бар. Слздер жайлы 6ipeynep Азар болса жыр жазар. Барлырына б5з даяр Ж уз eTipiK жазсын-ау, «Тек эйтеумр баланык Болсын, деген, ден! сау».. ЖАРАЛЫ ТЕРКИН Молаларды, орларды, Тотыккан тем’р торларды, Сорлаган жерд|’н ой-кырын Батпакты калык арашты, Бута-коде барлыгын Жасырып козден кар басты. Ж ел жындана жулкыды Даланык дек мен жылгасын, Ызындатты жолдарда ©ртенген.уйлер муржасын. вткел бер.мес омбы кар, Баскан сол б:р аймакты, Yfmepi жок, орны бар, 268

Карап турсан жан-жакты — Зенбфектер з!рюлдеп Кекала тутш тур тутеп. Орманда, суык далада Жарыксыз жер уй — панада, Зенб:ректер мен танктардын, Калшылдап тонган аттардын, Манында журш адамдар Карсы алды cofhc кундер in, Карсы алды cofuc тундерш Турса да аяз куырып, Тондык-ау cipa демейд1, Арманы — жену немКД, Кара бас камын жемейдь Нем1стер ycin елее екен Кермеген бурын мундайды,— Деп Т1лейд! xririrrep, Суыкка орыс шыдайды. Тегшлеп тонды би-билеп, Сорысып колдар тус-туста. Турады ерте ж т тте р , Басталад кундер сорыстэ. Быксыйды тутш баяулап, Жанады жайлап от лаулап, Куйе баскан бактарра Шелектерден актара Муз аралас куйып су, Ошактын басы уда-шу. Буйырып шаршап тушмен, Шырады олар iHineH, Жуг!ре жортып жылынып, Ж атады кармен жуынып. Сонан сон каздай Т1зшп, Жуптарын жазбай 6ip сайта, Котелок, касык yftipin, Тартады тангы тамакка. Майлы сорпа, ыстык шай, Баяры e.Mip 6ip OMip, Тары да жумыс, шыкты айкай. Тары да coFbic — сапка тур! Сонынан калмай ротанын, Катушкасын аркалап, Шетше uibiFbin орманнын

Б1зд1ц Теркин сол кезде Тартады сымын тура кап. Рота букты, ок жауды,— Аплак карды куйелеп, Теркин шлтш бураулы— — Тула, Тула, а, Тула, EcTHMiciK меш ,— деп. — Болдырмай cipa коям ба, Дегендей болып ым какып,— Bip ypin койып, трубканы Командирге берд1 алып. Командир келе жырылды Трубканы уыстап, Шырпы тарткан сыкылды, 6 з дауысын уыска ап; Аппараты сайрап тур, Койыпты Теркин дурыстап — Тула, Тула, кемек бер, Bip азырак, от ж1бер...— 0pHeri жетпес сезщшк, Куаньин бар майданда — 3eH6iperiH 63iHHiH Kypaipeft айкай салганда. Жулкылай жыртып ауаны, Алыстан емес, жакыннан, Жулдызша жуйткш арады, Снарядтар атылган. Полктык барлык зенбгрек Ж атты тепе ah урып. Дивизиялык ноян кок Ж1берд1 ол да акырып, УЬ, деген 6ip шыкты ун1, Ж|берд! 6ip мыктыны Басылды cofhc Kepiri Дур!лдеп жалын онды-сол, Жапыра жайпап жер-квкп, IlexoTaFa ашты жол'. ¥р да кыйрат, жак, ерте, Кыстак болсын, уй болсын, Блиндаж болсын, ор болсын,— Душпанга лайык сый болсын! 270

Калгандар юм кум буркеп, Кутылмассын айламен; Саспа, саган жакын кеп Пехота туйрер найзамен! Калмай epin ротара, Сымын тартып Теркин жур. Bip взвод Kerri тым аляя. — Калма, Теркин, тез жупр... Сусылдата сым тартып, ©MipiH сондай узартып, Келед1 Теркин ден аман. Кенет онын манынан, IlIoFbipMaK тал тубшен Чох! деген 6ip ун шыкты. Туст! де Теркин етбеттеп, Кемьле карга туншыкты. Кем1ле тусп кемкпе, Таусылгандай дем1 де, Tipi ме элде ani ме,— Bumefifli оны ©3i де. Ж анында, кардык устшде Снаряд жатыр ызыкдап, Теркин жатыр тым-тырыс, Арка жоны дызылдап... Куйрыгындай сарыктын Журег! оршып тулайды. Жаны алкымяа таялды, Kepin пе ед1 мундайды! — Мына сайтан снаряд Жатып алды-ау жарылмай Жатпакпын ба осылай, Енд1 кайттым, япырмай.— Атып турып караса, Дэл езше жанаса Тайпак тумсык, жуп-жумыр Ж атыр быксып 6ip кургыр. Калибр! белп'аз, Улкендш ипркшнщ Тынкыйяан сем1з торайдай; Бул акымак кор сокыр, Кырып кетер, кой ойбай! Аударды ол коз кырын, 271

Б 1здщ Теркин сол кезде Тартады сымын тура кап. Рота букты, ок жауды,— Аппак карды куйелеп, Теркин кмтш бураулы — — Тула, Тула, а, Тула, EcTHMicin меш,— деп. — Болдырмай cipa коям ба, Дегендей болып ым какып,— Bip ypin койып, трубканы Командирге берд1 алып. Командир «еле жырылды Трубканы уыстап, Шырпы тарткан сыкылды, ©з дауысын уыска ап; Аппараты сайрап тур, Койыпты Теркин дурыстап — Тула, Тула, кемек бер, Bip азырак, от ж1бер...— ©pHeri жетпес сезщнщ, Куаныш бар майданда — 3eH6iperiH 03iHHiH Kypnipefl айкай салранда. Жулкылай жыртып ауаны, Алыстан емес, жакыннан, Жулдызша жуйтк1п арады, Снарядтар атылран. Полктык барлык зенб1рек Ж атты Teric ah урып. Дивизиялык ноян кек Ж1берд1 ол да акырып, УЬ, деген 6ip шыкты ун1, Ж1берд1 6ip мыктыны Басылды cofhc Kepiri Дур 1Лдеп жалын онды-сол, Жапыра жайпап жер-кекп, ПехотаFa ашты жол'. ¥р да кый,рат, жак, ерте, Кыстак болсын, уй болсын, Блиндаж болсын, ор болсын,— Душпанра лайык сый болсын! 27в

Калрандар KiM кум буркеп, Кутылмассын айламен; Саспа, саран жакын кеп Пехота туйрер найзамен! Калмай epin ротара, Сымын тартып Теркин жур. Bip взвод Kerri тым алра. — Калма, Теркин, тез жупр... Сусылдата сым тартып, ©MipiH сондай узартып, Келед1 Теркин ден аман. Кенет онын манынан, Шогырмак тал тубшен Чох! деген 6ip ун шыкты. Туст! де Теркин етбеттеп, Кемиге KapFa туншыкты. Квм1ле тусп комwe, Таусылгандай дем1 де, Tipi ме элде вл'| ме,— Бшмешп оны S3i де. Ж анында, кардын устшде Снаряд жатыр ызыкдап, Теркин жатыр тым-тырыс, Арка жоны дызылдап... Куйрырындай сарыктын Ж уреп оршып тулайды. Жаны алкымра таялды, Kepin пе ед! мундайды! — Мына сайтан снаряд Жатып алды-ау жарылмай Жатпакпын ба осылай, Енд1 кайттым, япырмай.— Атып турып караса, Дэл езше жанаса Тайпак тумсык, жуп-жумыр Ж атыр быксып 6ip куррыр. Калибр! белг1аз, УлкендИ ш!ркжшк Тынкыйрэн сем!з торайдай; Бул акымак кор сокыр, Кырып кетер, кой ойбай! Аударды ол коз кырын, 271

MiHe кызык, хул in кер; KapFa тырып тумсырын, Жатыр ецкей жнчттер. Тук коркпаран KiciMcin,— Турды Теркин ойкастап. — Болдындар ма жер и:скеп, — Турьщдар! — деп сэз бастап. Ойылран жер шетшде Ж урт кезЫде бул турды, Снарядка бурылып, Kiiui дэрет сындырды... Kepfli Теркин койманы, Сэл азырак, ойлады, Катушкасьш берд! де, - - Тартындар алга,— дед1 де, Кос гранат колга устап, ©3i кетт1 ойыстап. EciriHeH койманын Торытты 6:>р гранат, Cenipin туей iujiHe,— Ете алмады еш тарат: — Офицерлер, солдаттар, Шырындар, кэне, б1р-б1рден... Кершед! 6ip сэуле Тым-тырыс мынау унпрден. — Не болар екен, байкалык, Teri еигам жок (Илем. Ж ок кой епшм. Жалрыз мен... Естьпед! гурс те гурс, Болып жатыр ойраны. 1с шатакка айналды, Аткылап жатыр койманы. Аткылап жатыр 6ip меш, Ж аман да емес мергень Обалы канша, койманы — Салган-ак екен сорлылар, Сырттары сорыс ойнары Камалга мундай не кылар. Салган-ак екен жаксылап, Opi 6epiK, api кен, Шекеден TepiH тамшылап 272

Шэй iiuin жатар жер екен. Ылайык тамак, ассан да, Кабырра газет жазсан да. — Уй сыкылды, байкасам: Ж ылы пеш тур бурышта. Тесек дайын тыныксан, И д ет толы шашылган Канылтыр, шыны ыдыска, Темею, кшм, былгары, Койлек, дамбал тур бэрк Маган мына мекеннщ Ж ат nepiaai бул сэш. Келе калса?.. Heci бар, Турмын гой мен корганып. Нысана гып eciKTi, Кос граната колга алып, Токталды атыс. Тып-тыныш, Келш калды-ау, япырмау!.. Саспа, Теркин, ал тыныс, Келсш бэлем жакындау, Кезде Теркин, тип з дэл, Саспай, Теркин, дем!нД1 ал. Шынымды айтсам, ж!пттер, ©31М соган тангалам: Бетпе-бет кеп сол нем1с Турды алдымда 6ip кадам. Ак б1рдеме жамылган, Б тр ген д ей 6ip 1ст1: KepaiM карсы алдымнан Сол 6ip жендет немктк Шепншектеп Tycri ол Е стн ен унпрдщ... «Теркин досым, мыкты бол. Хата жазсан, курыдын», Жарылганша гранат Бурк е т т ш унг5рд>,— Ш олактонды офицер Каргып Tycin улг1рд1, Тимей e rri гранат Tipi калды, бул енд! — BocaFaFa 6yFa кап, Пистолеттен ж!берд!.

Теркин найза ойнатты. Ж умсак жердей бойлатты. Т!зе бупп азырак, Козрап ед1 ананы,— Он иыры сыркырап, Куйш-жанып барады. Колы келмей икемге, Tycri сулык иденге. Кармады кан. Юм каны — Екещнгш бшген бе. Кенет осы манайдан Гурс етюзд! 6ip мыкты. Type етю'зд1, салды ол Сол манайга бул1кть «Ю здш бул,— дед1 ол, Ешп бэрщ каран бол». Мына тарсыл-гурсшден B irri онын кулагы. Тула, Тула, не болды, ©з адамын мундагы Дзот iiuinae жаралы,— Отыр, женнен кан саулап,— Тула, Тула, обал foh, 0л1м кушып жатса аунап. Суык, YHrip тубшде, Аяры су, колы кан, ©лш кетсе бул куйде,— Арман, арман, о, арман! ©Mip неткен кызыксын, Сезесщ бе кыймауын. Ен болмаса бой жылтсын. KenTipciH де шулрауын... Теркин отыр тунжырап, XacipeT ортеп езепн. Тула, Тула... Менмш Fofi... Тула... тында... ©з ел!м. Сол мезетте алыстан Есплген 6ip дабыстан, Дуршдед! бук!л жер. Келе жатгы шыгыстан 274

TeMip таскын танюлер. Салык «еуде жер сызган, Козгалысы тым ауыр, Зекб!репнен шошыр жан, «Раламат кой мынау 6ip»,— Деп шошытар кергеюй Кек танкйлер тебрендк Алып унмен бурсанган, Болат бронь курсанган, Уштен-тврттен бас коскан, Уйдепдей достаскан Сакал, шашы кырылран Келед! эншен ер улан. TyHFbiui енген майланра ©ншен саклак ер едь Санлаулардан сыралап Алдын Kepin келедк Копарылран 6 ip оба KepiHAi тез оларра,— Быт-шыт бопты б1ржола, Тырылрандар болар ма? Мумкш кут1п мерз!м!н Зенб1рек курып отыр ма? Б уй' плрй б упы л. машина, Туспе ойран-топырра. д л де кезен автомат, Отыр ма екен 6ip нем!с, Келсе екен деп жакындап, Б1зд!н доска кайрап Tic. Командирге ем адам Кете барды inecin, Колдарында гранат, Тьмен туст1, тапты eciK. Кап-карангы 6ip yHrip, Тек тыныштык уйып тур... — Уй бос емес, ж1пттер, Кайсын едщ, Kipin кер.— Дед! 6ipey кенеттен Кап-карангы 6ip шеттен. Тындап турсан элп унд1,— Таныс дауыс кэд!мп! — Кел 6ipeyiH, кел, дейд1, Маган квмек бер дейдь 275

Кеше осы уакытта Алгам муны мен, дейдь Каранеы 6 ip бурышта Ж атыр Ж1пт кансырап, Келд1 жакын yuieyi KiMciH, деп сен, жен сурап. Tin катпады Теркин еш,— К;м рой десен, сол дей бер, KipniriH де какпады, Ж ерд1 кер де жузш кер, Тауып оны танкистер Кете барды жол журш, Омбы карлы алые жер, Танк тыпырлап, болдырып. Мертен ж1г!т Теркинд! Суйемелдеп отырды, ©з дем1мен жылытып, ©3 iHme емдеп отырды. ©з ки1 мш шешш ап, Жапты онын уетше, Кайтып муны ем1рде Керер-кермес, ici не... Ш!рх!н майдан достыты, Мундай достык кайда бар! Будан артар достыкты ЖиИан шарлап юм табар? НАГРАДА ТУРАЛЫ Кой, жМттер, теп мен Такаббар жан емесшн, Медальта да ризамын, Орден бермед демесшн. Медаль жарайд, отан да Асыкпаймын, алармын. Сорыс 6 iTciH. Мен сонда Ел1 ме 6ip барармын. Tipi болар ма екенмг'н, Болжап жатпан согыста, 276

Tipi калсам — медальды Экел, дермш сол туста. Татыйды екем бер дермш, Экел дермш медальды, Багалай бьпген жен дермш, Сорыстан келген адамды. Тусе салып барармын, ©3 iMi3 flin «енеске, Сауыкка кез боп калармьгн, Ел сауыкшыл емес пе. Егер сауык болмаса, Ренж1меспш мен сжан, Колхоздан барып колхозга, Талай жерге мен соеам. Бар аймакты аралап, Барсам баска кенеске, Тап болармын сонда мен, Сауык-сайран 6 ip кешке. Тап болран сон сауыкка, Сактап барлык адепт, TeweKiHi тастай сап. Тартар ед1м «КазбектЬ. Баягыда — багыда Ж алак аяк шыккан тер, Шыксам coFaH тары да Шыксам coFaH, ж1гптер. Будактатып шылымды, Журттын бэрш сыйласам, OpKiM койган суракка, Манызданып, мангаэсып Ж ауап бермей кыйнасам. — Калай болды? Эр кыйлы. — Кыйыи mHFap.— Турлш е Шабуылда болдын ба? — Барып журдш б!рнеше. Кыздар б!ткен сол кеште, BacKaFa мойын бурмаса, Белбеу!мнш сыкырын, Рахаттана тындаса. Эз1л айтсам айнала. Ke3 iM туссе 6 ip кызга, MiHe дэл сол арада, Медаль турса тес!мде,

Уксап жанран жулдызеа. Кыз кумартып сез!ме, Жанымнан еш кетпес ед, — Курбым, сол кез езще. Орден де зыян етпес ед. Кыз отырса кез алмай Орденшнен тестеп... — Жо-жок,— дед1 Василий KypciHfli 6 ip, жок, дели — Кой, жшггтер, Teri мен Такаббар жан емесшн Медальра мен рыйзамын, Орден бермед демеспш.— Теркин, Теркин ак кеюл, Куаныш-кайгы бор!не Кондм<кен 6 ip жансын рой, Кез саласын epire. Tycri талай жапырак, 0CTi талай жапырак, Смоленге — жер|'ке, Жеткен хатьщ жок 6 ipan. Кыздар кайда, кеш кайда. Кайда туран кенесш? Олай карай жок кой жол, 03iH де Теркин сезесщ. Ж ол жок екен — хакын жок, Бара алмайсын сен Teri, Раламат канды бул cofuc, Болып жатыр жазы-кыс, 0M ip ymiH жердег!. ГАРМОНЬ Майдан маны, 6 ip жолда, Усте жана шинел!, Кынай бел1Н буынран Bip жауынгер келед1. 0 з ротасын, ез полкын 1 здеп келе жатыр ол. 0 те шыйрак ж ур1с1 , 278

Канатындай карылран Eni жакта eKi кол. Iiui пыскан кеп жатып, Асырады ол сондыктан, Сакылдаган сары аяз, Демегендей колтыктан, Ecruw i OFaH 6 ip сигнал Машина екен караса, Кабинканын eciriH Шофер сол кез 6 epfli аша — — Отыр, кэне, пехота, Кармен ысшы! бетвдь Кайда тарттын? — Майданра. Ж арам б т п жетыад, — Колык калай? — Жазылды. — Героймысын? — Ж ок a3ip. — Олай болса, кэнеки, Темекщнен орат 6 ip. Колда шылым, жол жаман, Келед yHrin exeyi Кардан салган туннельд!; Ж олдан тайсан 6 ip табан, Лактыра бер шинельдй Bip Tayipi курек бар, Ол болмаса кун каран. Болысарлык бшек бар, Эйтпесе жол тым жаман. Уш тонналык грузовик, Келсе,— алды калык топ; Атты болсан 6 ip capi, Ж аяу болсан 6 ip capi. Машина Fa еш жол жок, Уакыт боска втпеан, Бос энпме иыктап, Боранкага cyfleHin, Шофер K erri уйктап. Талай кундер шала уйкы, Долы боран, алые жол, Кеудеамен кар куреп, Не михнатты керген ол... 279

3en6ipeK, танк, аскана, Машина, квлж Tipecin, Орман, езен арасы Турды толып cipecin. 0 нкей жешл машина Bip буШрлеп, кырындап; Жылан бауыр денгелек Кур айналган зырылдап. Ж алан жердщ жел1 eraip, Аязы тым ашулы, ©цмешннен етед1, Бар каИарын шашулы. — Эттеген-ай мундайда Bip гармонный болмауын! — Сакылдаган аязда Шешш алып колгабын, Укалады колын ол. Дед! 6 ipey.— Гармонь бар,— Аяктардык астында Уйпа-туйпа омбы кар. Bip TaHKiHiH жанында Eni танкист тыпырлап, Аяктарын жур жылтып, Кыйыршык кар сыкырлап, — Кайда гармонь, жшттер? — — Гармонь бар гой. Тек 6 ipaK... Водительге жауынгер Bip карады жаудырап. — Апкел 6 epi, ойналык, — Оныныздын бар жень — Ендеше не турыс бар, 03i KiMHin гармоны? — KiMfliKi деп кайтесщ, ИеЫ мунын жок кэз|'р. — Бул гармонга тым кумар Ед! 61'здщ командир. Каза болды, жерледк. — Солай ма ед!?..— дей салды ЭлН ж ш т уялып. 0 з свэшен тайсалды, Bipa3 турды кыйналып. — Бар болган сон, ойнауга Вола ма деп ойлап ем,

Мэнш б1ле коймап ем, Деп ол дереу езгердй Дорармакка сезд1 ендь Д эл кешеп кыррында, Отырып efli ол мунда, Bi3 ушеум1з дос едж, Дед1 мерген тары да. — Болмайды екен, болмайды, Эуелпде б1лген жок, TyciHeMiH ондайды; EKi б1рдей сорысты Боска кеш in журген жок... Ж арам да бар денемде Естен танрам 6ip рет. Мумкш ертен тарыда Сорыска енем, KiM бшед.— Дед1 оран водитель: — Ойнай койшы, мэ, мейлщ.— Ала сала гармонды Аудара ол журт зейнш, Манызданып тэртшпен Саусарын тез жупртш, Жорарыдан теменге Bip-ак туст! сыдыртып, ИесЬпн сонында, Жет1м болып калган сол Карт гармоннан есД кеп Bip ражайып жылы леп Катал майдан жолында. Суык машиналардан Отка умтылран сьнякты Кеп жатты журт уймелеп; — KiM гармоны, тарткан KiM, Онда ic жок, куй керек. Тек TaHKiuii кос ж т т Гармоншыдан коз алмай. Карай берд1 тесш п, Улпа кармен аралас Элде неге тезе алмай. Елестед1 элде не, Bip кергемге уксайды Бул ж1пгп ертеде, Отыррызып TaHKire 281

Апаррандай <5ip жерге. Саусактарын кубылтып, «Уш танкист» атты елекШ— Каларандай журт т!леп, Ойнап ала женелдь Ан-тан болды K irirrep — Шлем киген былгары, Шыккандай-ак бул елен Дэл осылар туралы. Жауынгер epTin куйменен Элдекайда Kerri алып. — Ж аксы ед1цдер не деген, Балауса балрын жас халык. Булан д а квп айтар ем, 1 илмде сактап каламын, Будан да жаксы тартар ем, «Жеткеш осы шаманын». — Ал мен еши 6 ip ойын КерсетеШн сендерге,— Жылынбакка бу л л журт, YfiipiHfli сол жерге, — Токтакыздар, колымды Ypin жылтып алайын,— JKiriTTiH колы ycice, Жедел жзрдем тур дайын. — Койшы вальс легенд!, Бар ел! рой ана 6 ip... Кайта шешш колрапты Шуййпе шолып жан-жакты Карап койды жэне 61р. Тенкере тартып он-солды, Б езм детп гармонды, Жатыр канда им елш, Юмдер елмек ani де Ойлайтын бул уакыт па, Естсн шыкты 6 spi де. Ж ерде uienTi KiM басар, Tipi калар и м болар, 0 з ecirin и м ашар, Yfli, жары... кайда олар? Екеу-екеу бипплер Денгелене женелдг Сары аязда акты тер,

Алкалы топ тебрендь — Кыздырындар, женгейлер, Аяк баспа, акырын. Ж уг1рд| шофер баяры Калмайын деп махурым. Элдеюмнщ боздары, ¥лы кандай ананык— — Ж1бер дед1, 63iMfli, Ж 1бер, олin барамын.— Ж урт жол берд1, ол кетп, Таныркатты бул журтты, ©нерш 6 ip KepcerTi, И л жетпестей кубылтты. Билегендей 6 ip кеште Кайыстыра идеши,— ©лен-жыры аралас, Кыздырды бул бид1 ендь — Мэн шыкпады бул биден, Болар ма ед! тас идеи, Лактырып бул пиманы, ©кше байлап кояр ма ен, Сартылдата сокканда, Тас болса да ояр ма ен!— Шакырады бул гармонь Жетектейд1 кыйырра. Кос канатын куй жайып; Ж 1г1ттер-ай, шынында, Неткен журтсын ражайып! Ж 1Г1Ттерге не керек, Оттан, судан таймайды, Не болса да дуниеде Коймас булар имене,— Гармонь солай сайрайды. Т ш бардай сайраран Гармонь ун! жанра хош. Ею танкист келд| оран: — Бьлесщ бе,— дед:', дос? Таныспыз-ау cipa 6 1 3 , Ес1м1зде, 6 ip уакта, Осы ceHi мына 6 i3 Апармап па ек санбатка? Кан-кан болып жатып ен.

Шел азабын тартып ек... Токтатты да гармонын Кыскаша айтты бул женш: — Е, Heci бар, мумшн рой, Мен болармын дэл соныц, — Bi3 турмакпыз ремонтта, — С е ти жолыч езгеше, — Ол рас. — Мына гармонды — Сен алып кет, ендеше. Ал да, ойна, заукык бас Саган лайык, ойнай 6 1л. Пехотакнын маукын бас! — Ж ок, жМттер, калай бул?.. — Солай,— дед! водитель, Солай болсын туп-тура, Командир <5i3fliH ойнайтын Оодан калган бул мура,— Мык декгелек сайыскан, Сонау жактан 6 ip шеттен, «Машинага мШндер!» Деген буйрык ж егп ектем. Б 1рде ойпат, 6 ip денес, Калын агаш, карлы жер, Теркин тартты, сапарра Сол ед! элп жауынгер. EKI СОЛДАТ Д ала ызрырык долданып, Ж акы н жерде сорыс бар; Пеш устшде KeMnipi, Т'-резеде отыр шал. Жарылран мина. Таныс ун Шымырлатад денендь Teri Теркин уй1ндей — CoFbicKa кеп тары енд1. Елендемей кулагы, Сыр б1лд!рмей шал отыр. — Асып туст1. Жетпед!. Дейд1,— кемп1р жата тур.— Пеш устшде KeMnipi 884

Ж атыр ояу, кез 1лмей, Элсш-элсш шалына Карал кояд сезд1рмей. Тырып алып 6ip кезде Шлт бпкенд! жанына, Сыйламайтын шалын 6ip Жуытпай пешгщ манына,— Долы тентек сол кемшр Ещп бугш курметпен Карап кояд шалына. Квзшд1р1к кезшде, Колда аспап-жарары, Успиде тон, отыр шал Кайрап ecKi араны. — Кайраганмен етпейд!, Таусылды эбден амалым... — Айырып па ен, кария, TicTepiH бул аранын? Вере туршы деп Теркин Алды колра араны. Тулатып колда шортандай Олай да булай карады. Дед1 Теркин,— е, бэсе, Ойлады не 1стер!н: — Аспабынды экел, карт, Айырайык Дстерш. MiHe кызык, 6epi кара, 1ске алрысыз есю ара, Колынан онын ©TKeHi,— Кулпырып жайнап кеткеш! Ара TyCTi 6ip аунап, Болды, 6irri. — MiHe, кер Ж анадан entip болды бул. Юнэлапсыз кур бекер.— Сэл уялып калды шал, Араны тез алды шал, — Солдатпыз рой ci3 бен 6i3 Урыста да жумыста,— Дед! де шал араны Койды апарып бурышка. — Карт кой менщ солдатым, Калмаган рой кезде нур; 285

Деп кояды KeMnipi. — Сонау сорыстан 6epi Анау caFaT журмей тур, Керсен ед1 соны 6ip Караса алып caFarra— Bip машина т а к баскан, ©рмекпнлер уялап, Кеп жылры Kip баттаскан. Ж ас кезшде карт солдат Ж ана уйге KipinTi, Сонда 1лген бул сагат Бупнгеше турыпты. CaFaT кой бул, ара емес, Байкады ол зер салып, — Кыйын екен мэселе,— Дед1 шебер тамсанып, Шукыды 6i36eH 6ip жер'ш, Урлесе шаны буркырап, TyKipin едк о, гажап, Кеткеш foA журш ак Ьурады oHFa, солга да Койды беске апарып, — Солдатпыз Fofl, пл'ркш 6i3,— Дей берд1 карт жас алып. Шалдын кенл1 босатан; KeMnip тосты куларын; — Жур1п тур, о, жасаган! Неткен адам,— осы адам, ITepici бар ма мынанын!?— Кемшр ак-тан. Ж1пт тур, Емес Tinri аянар, — Шеше, 6ipa3 май куыр, Не ште десен мен даяр. — Кемшр басты ынкылеа: — Кайдары май, кой ойбай!— Теркин айтты:— Бар мунда, Келген ж ок нем1с,— бар рой май! Карады аяк астына TypFaH бетте сол куйде, — 03iM ‘|здеп табайын. Май кайда екен осы уйде.— KeMnip шошып курандк Пеш уст^нде аунады. 286

— Кудай б (лед тук те жок, Кайдаты май, кайдары?!— Шал шунандап, конарын Шынтарынан 6ip TypTTi. — Солдатпыз рой ппркш б!з. Май дегенщ тур Kurrri,— Кемшр к М н квп 1здеп, TyCTi пештен, тапты май; Куырды eKi жумыртка, Жан-тэшмен жактырмай. Уа, жарыктык жумыртка! Коп хасиет бар мунда; Орыстардын салтымен Арак жутсан алдында. — Отагасы, алып квр, Сорыстары мвлшермен, Берш ед1 дэршер, Шырарымда мен бермен.— Ф лягМ к ТЫРЫНЫН Алды да тез суырып, — Квтер, ата, дед! ол, — Артыры жок мынанын Kapi солдат квтерд!, Шашалды 6ip булырып, — Рафу ет,— дед!, шырарым,— И!скеп, мурнын myflipin Жед1 нанды, тойды тез, Фляг!с!н yflipin, Теркин шалра ай тш сез: — Калай десен, олай де. Бул тамшыра жауынгер, Жылынбайды сорыста. Алып ж1бер. — Ал, ж!бер... EKeyi стол басында Отыр катар жакындай Солдаттарша сапырып, 0HriMeciH, тартынбай. — Токта жолдас, дейд! шал, Пиманы сен мактайсын, Пиман жаксы. Bipan, ал Су боп калды, KenTipmi, Соны неге айтпайсын? 287

Етж 6epuii онан да, Шулгау болсын шурадан, Кудаймын рой мен сонда!— Дэл коранык макына TycTi келш снаряд, Елемед1 Теркин де, Елемед! карт солдат. — Б1здер муны кэп кердш, Бастан талай откердж, Боткамызра кеп туссе, Елен кылмай, жеп кердЧк; Келш туссе, касыкпен Алып тастаушы едж б!з. Ал ез1не тисе доп. Онда амал жок,— олжшз,— Деп мактанды шал удеп. — BipaK бомба жауганын Кврген жоксыз, эке с!з.— — Бул 6ip жаткан рылым Foft, Кермедж 6i3, кайтеыз, — ©3reHi кой, м ы наны айт, Билли келед1 уйткеш — Ол не нэрсе?—Сендердщ Бар ма осы биттер1н?— Кара нанныц кыртысын MafiFa малып жед1 де, Теркин жайлап жымыйды, — Азырак бар,— дед1 де. — Онда нарыз жауынгер Екенсщ сен, колын бер; Сен жассын рой, мен карт та, Солдат бауыр солдатка, Bip сез1м бар, сен буран Калжык коспай жауап бер, Шын эскери туррыдан, Жауабынды талгап кор. Женем1з бе HeMicTi, Женбейм1з бе, айтшы сен?— — Токта, тойып алайын, Сонсон айтам,— айт десен. Кеп жед! ол; дегенмен Тамакты тым сыйлайтын,

Карны тоя жегенмен, Ke3i куррыр кыймайтын. Тазартып боп табаны, Ак орамал колда ойнап, Турды cypTin тамарын, Турды тш -тж ол бойлап. К,олын жуып cypiri де, Мейман кэде орындап, Ид! басын KeMnipre, Карт солдаттык колын ап. Ж урмекке бел буынды. YcTi-басын шолды 61р. Коштасты эбден тэртшпен, Караса: сагат журш тур! Еш нэрсесш калдырмай, Жыйып-туйш теп-Teric, BocaFaFa барды да, Курсше дем алды да, Д едк—Ата, жецеиш... Д ала ызгырык. долданып, Ж акын жерде согыс бар. Пеш устшде KeMnipi, Терезеде отыр шал. TyFaH Россия жер!нде, Кыскы жолдык бойында, Вася Теркин келед1 HeMicrrepfli жоюра. IUblFblH ТУРАЛЫ Bip жауынгер кисетш Жоралтты, !здеп таппады. — Bip кырсыктан 6ip кырсык,, Ж аныма эбден батканы. Уй шймнен айрылдым, Of3h да К0 нд1м,— кайрырдым Енд! мынау кенеттен Айрылганым кисеттен, Ж огалды кетп зым-зыя... Кора-копсы, уй-уя,

Жогалткамын оны да. Енд1 менщ сорыма, К врдвдер ме, кырсырып, Жоралуын кисеттщ. Ж ас болсам егер 6ip жвн-ау, Кырыкка быйыл мен кеппш... Айрылдым туган жерден де, Бар дуниеден, кисеттен, КисеДм жок,— колым жок,— Деп парады ол хаЫретпен. Азынап мектеп yfti тур, Балалар жок улкендер Парталар жок, шоп жатыр,— Твсек болран идеи, жер. Уйктап жатыр сол уйде Жауынгерлер тыкайып, Тек жанары сакалды Отыр сойлеп мунайып. — Кисетоз мына темек1 Татымайды ауызра. Не дерНн дардыр жауызра!— Теркин жолдас, М1н' еки, — Со да дардыр болып па!— Дед! Теркин элг!ге. — 1Смде болмас мундай хал, Со д а боп па энг1ме. Будан да зорды кергем мен, CoFaH да шыдап квнгем мен.— Отырды ол ун-тшпз, Эрюмдер жатгы оянып, Теркин капшык iuiiHeH Bip малакай койды алып. Майдандас дос кэд1мг!, KaaiMri Tepi малакай, Басында бар 6ipeyi, Неге екеу бул калай? Теркин айтты:—Танкке сап Тапсырыпты меш экеп Малакай жок, сезд1м тез Болранын б!р пэлекет. Тонрандыктан емес-ау, Намысыма тигеш; Малакайсыз келген сон,, 290

Жауынгер, дер юм MeHi? Bip кыз менщ жарамды Танып жатгы еппенен; Байкауымша, бул icre IliciHKipen жетпеген. — Малакай бер, малакай, Эйтпесе барман!— деп салдым. Ж арам ауыр, япырмай, Кезгме ептеп жас алдым. Ал, ана кыз «элдилеп» TeKTi маран мерейш. — Б ас KHi'Mcis келдщ дейд, — ©з1мдшн берейш. И ш п кеп киИздь Cyfipiicrefi ак саусарын Жарыма экеп т т з д к Кырылмаран сакалым,— Кдцалран болар инедей; — Жатыныз, дейда, ренж1мей... 0м1рде талай малакай Тоздырдым KHin, сан жетпес. Hici белек мынанын, Мурынымнан еш кетпес... — Тауыпсын; ойлап сен дары; EcrinciH алые коцырау. Малакай сактау peciM бе, Йемене керек бул, мынау? — — Жауынгерге Kaflipfli, EcKepTKim бул, сактайын. Максатым бар кездеген, Онаша саран айтайын. Кездесер, айтар сез болар. «Бас юбмвдз алыныз», Мумкш 6'ip кеш сол 6ip кыз Деп айтатын кез болар.. Орнынан турды Василий, Журтты 6ip ду кулд1рд1, Д эл сахнада сол кызга Т1л каткандай ол турды. Бес сез айткан сол кызга Кездескендей колма-кол... Василий Теркин жалгыз ба, Бул coFbicra талайдын 291

Жарасын танган болар ол. — Калай-калай согады, Кесек жатыр сездерй Ал, сен сорлы бьпмейсш Кисетщнен взгеш.— — Согыс деген колайлы Бойдактарга, ол рас. Онда eui6ip жок кайгы, KiMfli ойласын жалгыз бас,— Тауып айтгын, оныц жен. — Бойдактарда кайгы жок, Дэл осыны бшген сок, Уйленбед1м мына мен.— — Неш бищщ? коп адам Б ш п койган бкяерш: Солдат шыкса 6ip кадам, Уйше сотые KipepiH; Каптап кызыл топандай Кара жердщ бетшде, Каздырар ол окопты Москванын 6ip шетшде. Сен не бйщ к? — Токта сен. Тек сыртыма карама. Азды-кепт бшмесем, Тук бишес деп санама. Астанада окымай, Болсамдагы колхозда... Лекциямен окыр ем, Гармоным калды-ау обозда. Sip нэрсет айтайын, Угармысын, байкайын, Дуниеде неше жыл турдык? — Жыйырма бес жыл, бьямесен. Эй, жолдасым, кернпм-ай, «Кисет, кисет» дейсщ сен — Сакалдыга сакылдап Кулсе дагы баска журт, Шеп-саламды актарып, Кисетш !здеп ол жым-жырт. — Кисетс1збш — колсызбын,— Дед! ол тагы таба алмай. К еркш з efli ол азд щ 292

Турранында жоралмай. Эскери зат — кисет ол,— Бурынгыдай жауынгер,— Бола алмайсын сен ewtf, Мэ, м еш йн алып кор. Ал уялмай бергенд|, Кайырымды ж!г1тп|н, Аямаймын. ©лмеспш, К ел еа жыл бес кисет М аган сыйлап бермес гам — Алып ecra кисета, Б алаш а ол куанды... Сонда Теркин жакын кеп Эз1л айтып куланды: — Тында, туыс! К шэн жок, Жоралтсан сен уйнш ,— Cofhc солай, ш аран жок; Ж огалтпа 6ipaK, мыйынды. Кисетщ мен темекщ Жоралса,— о да кыйын-ды. Кисет Tirin беретш Ж ан жок, назак сыйымды. Эйтседары оларсыз, 0лмеген-ак боларсыз Темегаш тартармыз. Умытылар ол кайры BipaK Россия — анакды Жоралтура болмайды. Бабалар мен балалар, Келер урпак кешгрмес, Дуниеде канша турдык б!з, Мын жыл ма?.. Коп! Ойлап шеш! Эл1 де канша турмакпыз, Bip-eKi жыл ма, мын жыл ма? Жауаптымыз екеум13. Кисет1 м деп кынжылма... Ж ЕК П Е-Ж ЕК Мыкты 6ip немк: айлалы, Турды ызрарлы кескшмен, Табаны бейне таралы, Коркар емес епшмнен. 293

Лыкыя TofiFaH, кырынган, Тупн тартсан май шыккан, Уйкысы канык, жылынран, Керепн тауып жат жургган,— Перш кеп калды Теркинди riepin кеп калды шыкшыттан; Орыстын киген колгабын, Ку суйек ауыр колымен, C onjn калды ол залым... 0 л iимен ойнар кез емес, KipicriH екен,— тебелес; Теркин сезд1 ез элш, Кайраты 0 FaH тен емес. Cofhcthk бар рой е з закы: Шегше калсан, тая 61л, Корранып жатсан 6ip сэр!, Шабуыл болса,— аш умтыл, Сак eTin тщй нем1'стщ Жумырыры шыкшытка; Сол кезде келш жалма-жан Кондырды Теркин тумсыкка. Алгашкы тамган кызыл кан Аппак, KapFa сщгенше, Кондырды немю тары да, Кондырды ол да б!лгенше. Устаса тусп шаппа-шап, Ок атар кез!н бул емес, Мундайда керек тек пышак, Автомат деген тук емес. С|'лтесп келш eiteyi, KepceTin барлык куштерж. Теркин де айла етедй Сау калса деп TicrepiM. Шыкшытын KopFan жургенде Тумсыктан урып кегп жау, Сак етш келш тигенде Ойлады Теркин — япырмау, TepicKe !с!м айналды, Не болам енд{, хал мьшау? Жен,ш денем анадай ¥шып Tycin, калдым-ау,— Сасса да Теркин сол кезде, 294

Сылкыйта coFbin 6ip erri, Сылкыйта сокты, иыктан — Ш ыккандай колы боп Kerri, Шыкса шыксын 6ip колы Сшейте сокты 6ip жолы; Кайтпаса да Tic хакы — Сшейткенш 6 \\л в \\ езй Койды енд1 Kopyni HeMicTiH де 6ip кезк Твбелес аты тебелес, Ж эй ойын емес, умытпа. HeMicTiH де бет'ше Конды кызыл жумыртка. Душпаннып мынау турысы, Мукюп шыккаи аузынан, Кандай сасык Hici. TyKipfli Теркин жирене, — Hici неткен сасык бул! Сасык жуа жеген бе Денсаулык ушш пасык бул!? — Осынша кайда асыктын, Катынын бар ма бул жакта? Ж умыртка жеп, сут iiiiin, Баспак па едщ кылжакка? Курметтеп 6i3fli келдщ бе? Экел дейсш, iidMciH сен? Ит1«1п неге журсш сен? Катындарды мазал ап, Боса га баккан, шм едан? А ярынды тазалап, Адамша неге шрмедщ? Кемп}рге купй'н жете ме? Экел дейсш, кшсш сен? Экеднщ куны жок ед1, Юм саган барын береди Россияра кеп TiMciHceH? Сорлымысын жарымжан? Адамбысын т!л бшер? — Адаскан сон жолымнан Коналкага келд!м дер... 295

— Ж аксы адамга жан ип, М ыктылырык вз!не, Юмдер cipa бас ид|, Сен1ц к.урран тезще. KiM экес1 , юм улы, Жумысым жок, KiMciH сен? Не кылайын сыртынды, Адам емес, сумсын сен! — Жур eneyi кандасып, BipiH-6ipi ала алмай. Ызалы кезбен карасып, Арбасып турран андардай. Ертеп ecKi сорыста, Жекпе-жекке шыккандай, Кайсысы женсе, сол жары Бар сорысты уткандай. Шайкасты бул екеу)', EcKi кыстак. журтында. Самолет, танкр зенб!рек Екеугащ сыртында! 1стер! жок кыррында, Естрмейд!- еш нзрсе, Вася Теркин тур мунда, Сорыс ашып езшше Eci3 калган уйлердш Ecki журтын жанрыртып. Майдан ашып Теркин жур, Ыза буып, кан жутып; Кандасып жур ер ж1пт, Отка салып 6ip басын. Карап, Kepin туррандай, Буюл Отан тулрасын. Отан емес, 6ip рота, Керсе екен-ау кыймылын. Салып-ак жур енерш, Салып-ак жур бул бугш. вкпелейтш Теркин бе! KepciH мейл!, кормесш. 0л1мге 6ip баскан сон Коя туршы екгесш. Кайсарлыкпен кандасып, 296

Теркин майдан жур ашып. Эттен рана он иык, Ш ыккандай боп калды уйып. Квтертпейд1 он колы Кетер ме ewu жауда упай, Эттен uiipKi'H бул жолы Болар ма eai солакай. Сорысып-ак жур ш!ркш К ан мен Tepi тамшылап. Халжырады ер Теркин, Жауы да жур кансырап. Баяры сэн бойда жок Бет-ауызы шиедей, Акыл да жок, ой да жок, HeMic те жур 6ip дулей. Болды exeyi кан жоса, Кыза TycTi те белес. HeMic сонша ер болса Теркин де одан кем емес. — Сен ит болсан, мен де итшн Сайтан болсан сайтанмын. BipiHuii сорт мшез1‘м, ©HepiHai байкармын, Сыпырып ал TepiMHi, Ит болайын, тук емес. Ж уз ел1мге туюргем, Bip ел!м1 н жук емес. Сайтан-ак бол сен шырак, BipaK мен1н сайтаным,— Bip жуз есе мыктырак, ОллаИи, шын айтамын. Аяма, сок, т1стенд!м, ©леем де ала елемш. Ic.Te.piMлi гстермш, Коркытпайды MeHi ел!м, Эл!н жетсе алып ур, Сен де MeHi аяма! ©лTip MeHi, буындыр Кушарында аяла.— — Ах! Онбаган сен неме, Каскамен уррын келе ме? Неткен жауыз халыксын. ?97

Ж аксы-ак, дурыс, тауыпсын,— ДеА\\ де Теркин долданып, Ызасын, купли кол Fa алып, Окталмаран гранатпен, Солакай сокты толранып. Гранат тид! шылк етш, TycTi HeMic сылк eTin. Арыта тастап жарасын, Отырды Теркин кар асап. Алкьша демш алгасын, Tipme берд1 6ip жасап. Барлаура барып, ертемен, Кайта оралсак есен-сау, 1с тындырып келсен сен, Cipa дэ, достар, тым жаксы-ау. Басып совет жер1 устш, Кайтып келе жатсан сен, Автоматын HeMicTiH Иырына артсан сен. Тунг1 табыс « тш вдЬ Етш алып 6ip журдек Yin адым алда айдасан, EpniHe коймай жур-журлеп. Карсы яки келденек, Кездескеннщ 6api дос, Болсан да бурын кермеген, Сен кайтканра кенл1 хош! Жешмен бэрш баяндап, Тапсырсак баппен олжанды, Тамакка тартсан аяндап, Тоя 6ip imceH сорпанды. Молырак куйып куштМ Старшинан тарткызса. Орынын болып пеш Ty6i. Узарырак ceHi жаткызса! Сорыс кой эл1 б1'ткен жок, Солда да майдан, онда да. Боранды тунде носер ок, Февраль жатыр долдана,

Раламат coFbic, кан сорыс Дурюреп жатыр долы кыс, Д анк ушш емес бул теп, TipiuuiiK ушш жердеп. АВТОРДАН Ж уз 6eTiH жаздым штаптын, Элi де жатыр жол узак. Токта, бауыр, мурсат бер, Тынырайык. азырак. Ж адында сакта мынаны: У зак сорыс epTeri, Кеш айт яки ертелй— Ж анынды мез! кылады. Танк туралы, ок жайлы, Аяз жайлы, кар жайлы, Ж ер уй, шулрау, темень К1мдер муны тындайды... Балыкшыра бул кунде Ау жайынан жазады, Пешш1лерге кайдары Балшык жайын казады. Орманшыра — арашты, Наншыларра — ашыткы, Жылкышыга — ат жайын Ж азатын 6ip зан шыкты. Генерал мен солдатка Сорыстан берер талшыкты. Сорыстын — сорыс екеш TyciHiKTi. Алайда, Мэселе сол сорыстан Ж ау жещп кайтсак калайда. EceciH жаудан кайтарып, Кайтса адам уйше,— Сонда ол сорыс туралы Ертек тындар суйiне. Аркамен н е т квтерд1, Аякпен канша жер журд]', Колымен нен1 устады, Квз1мен ол не керд1, Тарыда нен1 керешек, 299

Кврсетер оны келешек,— Сонын 6api сол кунде Ж ыр боп комар кеюлге... Копарсын курек токдарды, Тапасын танк орларды, Буркылдат, бомба, гранат, Жаркылда найза кек болат! Согыста бейб!т аниме Тындауга кумар эр солдат. Окушым — досым, таласпан Сорыстэн 9Mip суйюмдк Cofhc 6ip тешз туларан,— Bererri тебе ipKuui. Жалрыз рана айтарым: Сорыстын 6eTiH кайтарып, Босатып туран отанды, Жещспен уйге кайталык. Жатканда жаудык колында Туран жердщ белей,— Сорыста сорыс туралы Жырлагым менщ келед!. Уз1ле турсын эз<рше Бейб1т GMip елею. Тарыда не бар айтатын? Айтылды б1лем бэр! де. Жауынгер жайлы ютабым, Жазамын соны ani де. Бас-аяксыз, сюжетс!з Жазылып жатыр бул ютап, Жалганы жок, ретаз, Бул ютабым шын ютап. Согыста em6ip жок сюжет, — Неге жок? — Ж ок сол, рафу ет. Mep3iMfli кызмет аткартар, Эскерд1н' бар вз закы. Конак емес солдаттар. Кызмет! — енбек кылраны; Ж ат лесе ол — жатканы, Тур десе ол — турраны. Cofhc екен, сорыска Сакылдап солдат енген!.

Алра1 — десе — атойлап, ©л, десе буйрык— елгеш. Сорыста 6ip кун, 6ip сарат Буйрыксыз журер кай солдат, Буйрыксыз уйден шыкпайды, Буйрыксыз шулрау сыкпайды. Эйел суймес, ж ар алмас, Зац буйырмас ондайды. Графтарша бурынгы Башыктыктан шет елге KeTin кала коймайды. Bip кудыктык басында, Не онаша корада, Б1зд1н жпчт 6ipeyMeH КездесД сол арада — Деп 6i3 ж азсак, ондайды Есепке алып бола ма? Тарыда 6ip сез айтайын: Батырым аман келедь Сондадары KiM бшед Ж ынды осколка немеш. Байкаусызда тап болып Тиш кетсе арам ок, ©MipiKe 6ip нокат Койып кетсе,— амал жок. Ашулы жел алдыкнан ©Mipfli талдай иедц Эр сарат эм ap6ip кун Ж олына хатер уйед1, К|м айтар бэрш, KiM тындар KiM болжап алдын бшедь Сурапыл сорыс imiHAe Айырылысып калранша, Досым жайлы жырлайын, Ж ырлар екем мен канша. Баяры эуен 6ip сарын, Кеп эл1 менщ косарым, Орарытып келем рой. «Зенфректер артымен Сорыска енер» деген рой.

«К1М АТТЫ?» Keiueri согыс тыншыкты. Болаттар суып, KenTi тер. Hici жаздык буркырап, Балбырап бейбгг жатты жер. Ж арты шакырым жатыр жау, Санаулы ap6ip кадамык. Майдан. Cofhc. Ражап кеш Ж апты кеп устш даланын. Keuieri жорык жолымен, Кыялын жетпес i3дермен, Тапталран кегал уепмен, Келд1 6ip сол кеш 6i3 керген. Жылжыды жайлап сол 6ip кеш Казылып калган жерлермен, Жыртылып калган жырамен, Куарган, куйген дендермен... Майдагы ушкан кокыздын Ест1дд1 yHi сол шакта, Баягы таныс нэзйс ун Суйшмд! тид! кулакка: Отырган суп-сур окопта, Кек каскалы ерлерге,— Сол б!р баяу нэзж ун Кеп эсер erri сол жерде: Еске 6ip Tycin бейб1т кез Журектер тулап кегп шез. Майдан. Cofhc. Дарига, Баягы бейб1т кундер-ай, Ж 1берт атты epicKe, Куратын думай тундер-ай Виден сок шыгып аулакка, Орманды Ke3in журетш, Шыгарып кызды yftine, Жолшыбай жайлап cyfleTiH, Кеп кут!п шешем калды деп, AcbiFa уйге кайтатын, Кызыкты eMip, бейб1т шак, Дарига, сол 6ip кайда тун!? Кенеттен тагы гурс erri, Кат-кабат шыкты каЬарлы ун, 302

Жан-жуйещй Tiriperri, Калш ете калды кара тун. Эдетте бул ун естш се— Шоферлар катты сасатын, Майданный жалпак жолынан Бытырай келш кашатын. Жанрырып керней даусындай К улакка сол ун келгенде Кашайын десен хакын жок, Казыктай кадал, ен жерге. Табжылма жаткан жерщнен, Дауылдап жатса гула бой, Б е л гш мзтел бойынша. Бул ен Kiuii сабан той. Сакылдап тисе TicKe-Tic, Аузын басып жатты ерлер Эдетте мундай кездерде Шешендер шыга свз сейлер. Камкорлык жасап бьппшст, Акылын айтар, агытар: — Kepepcin, дейд1, ол Ka3ip ©м1рд1 саган танытар. Танытар саран ем1рдП Гуродеп тенд1 самолет. 0pKiMHiK турды аузында, «Жат!» деген 6ip свз сол мезет. Сол сезден, cipa, кушт1 свз Аузына сешн туспес тез... влймнИн аты вл1м Foft, Квп-ак кой онын ce6e6i, Б1ракта, курбым, согыста Кай мезгшде eariR келед1? Ж азды кун ж ан-жак кулпырар, Ражайып рахат орнайды,— ©Mipre адам ынтызар,— Жазды кун влш болмайды. Елестеп вл1м куздерде Уйкыга кетер табират. Л ас окопта, сыз жерде ©лш 6ip жатсан— тым уят. Кыстагы тас боп каткан жер Каздырмас саран оп-онай. Бастыра уске тон уйер,— зоз