Аманжолов Қасым т3

«Риза етш ата-анамдай мен ел1мд! 0Mipre берем KeTin берер|мдй KeceMiM, компартиям, улы Отаным, Ал кабыл бойымда бар енер1мд|»— деп жазган жолдары Касым журегМц тереншен теб1рене шыккан шын сез! еда. Адал кещлден актарыла айтылран акын сез1 жыйна- лыстагылардын Capiniu де ce3iMiHe тид]', жанына эсер erri. Партия уйымы б1рден dip дурыс шенпмш тауып, Касымга ауызша ескерту гана жасады. «Касым ултшыл» деп даурыгушылардын счзпши жал- ган екенш аныктайды. Партия уйымы ондайларра niicTi шара кол- данады. Mine осындай жагдайларга байлаиысты жазылган бул елен yрuиiяiiлuаuнiыптомотрыар.колжазбасынаи алынып енпзЫп, тудрыш рет жа- « В о л г а м ен Д он». Бул жыр атакты «Волга-Дон» каналы- ныц салынып 6iTyiHe байлаиысты 1952 жылы жазылган. ©лен сол жылы «Эдебнет жэне искусство» журналында «Волга-Дон» атты жалпы жыйнакта, кейш 1953 жылы «Тандамалы шыгармаларыида» 0б3асreыpлicдcыi3, еYнuпiiзiшiiuшi тоотмыгра. «Тандамалы шырармаларындары» нускасы « К о м м у н и с т» . Бул елен 1952 жылы сентябрьде еткен КПСС- тын XIX съез1 карсанында жазылраи-ды. ©лен сол жылгы «Эдебиет жэне искусство» журналында, кейш «Тандамалы шырармаларын- кдаас»ы беасзгыелрдкыЫ. зYеuнiiпHзiuШi птомотгыа р«. Тандамалы шыгармаларындары» нус­ «Д а р и г а ра хат». Касым Аманжолов 1952 жылы Кырымга курортка барран. Бул еленд1 сол Кырымда жаткан кезшде кызы Даригага жазран-ды. ©лен «Тандамалы шыгармаларыида» басыл­ дезыг.ерY1сuсi1iзiiuеiiнптзошмдгна сол «Тандамалы шыгармаларындары» нускасы « Ж а к а н р а » . Бул елещй Касым 1952 жылы Кырым курор- тында демалып жатканда акын Жакан Сыздыковка жазган-ды. ©енлпездьпбшуроытйырж. ариялаибаган. Бул томра колжазбасынаи алынып 1 ° й ш ы л б о л ы п?» Акын бул н еш жерде бастырылмаран. Ушш- енпзшп отыр. жазылган елен. *БурынЛ с жазбасынан алынып енг е л е е in». Бул еленда акын 1952 жылы Р1сжде еш жерде басылмаран. Тудрыш рет » журналыныд 1955 жылры yuiimui номе- TOMFa сол журиалдагы нускасы earepiccis 504

« К а й ы р л ы б о л с ы н , к у т т ы б о л с ы н » . Бул елею» акын 1953 жылы осындагы белгш 6ip жазушылардын узак жыл- дкк араздасуынан кейшг! достасуына байланысты жазиан. Бурын еш жерде жарияланбаган бул елец yuiiHini томра колжазбасыиан алынып енпзмнп отыр. « С е м ь я _ш а г ы н м е м л е к е т » . Бул еленд1 акын 1953 жылы жазган-ды. Муны акын непзп семьяра байланыстыра шы- рарган Typi бар. ©лен бурын еш жерде жарияланбаган. Ymiiuni томга колжазбасыиан алынып, 63repicci3 енпзшп отыр. «А лты а й ж а т т ы м а у ы р ы п » . Касымныц ауырып, кала- лык тубдиспансерде 1952—1953 жылдары узак жатканы бар-ды. Бул еленд1 сол наукастанып жаткан жолында 6ip акын жолдасы- на екпе-наз ретшде жазган-ды. Бурын еш жерде жарияланбаган. Бул томра колжазбасьгнан алынып, 03repicci3 ештзШп отыр. « К е т к е н К о м м у н и з м г е». Бул еленД! де сол жылы эде- биет бет1нде кептен кершбей кеткен 6ip акынга жазран. Бурын еш жерде жарияланбаран. Бул томга колжазбасыиан алынып, езге- piccis енг1з1лд1. «О, д а г д ы р , м е н ! с а у ы к т ы р » . Бул еленд! акын 1953 жылы езшж наукастырына байланысты жазган. «О, дардыр, мен1 сауыктыр, Айтатын жыр ойым бар»,— дегенщ акын жай гана жаза салган жок-ты. Шындырында да Ка­ сым сол 6ip аурудын салдарынан eMipiHiH сонры жылдарында ха- лыкка тын жыр бере алмады. «Сау болып соны шертейш, Ауыра берсем — кыйындар»,— деп акын соган кыйналатынын б1лд1ре кел1п: «Квн1лд1н куйш тегеШк, Арманда Kerriк демеЙ1К, Бэрш де 6epin ел журтка, Карыздар болмай етеШк»,— дегеп арманын айтып тужырады. Бурын еш жерде жарияланбаган. Бул томра колжазбасыиан алынып, 63repicci3 енг1з|’лдь « А л м а т ы а у а с ы н д а й м i н е з i н б а р». Бул еленд! де акын 1953 жылы жазган. Бурын еш жерде жарияланбаган. Бул томга колжазбасыиан алынып, езгершаз енг!з1лд1. «А ш ы к а у ы з». 1953 жылы жазылган елен. Акын мунда ашык- ауыз бастык пен алаяк жылпос куды сынайды. BipaK аякталмай кал­ ганы байкалады. Бурын жарияланбаран. Бул томга колжазбасыиан алынып, esrepicci3 eiiriautiin отыр. « А л м а т ы д а ж о р т ы п ж у р » . 1954 жылы жазылран. Бул еленде Касым imyuiiaiKKe салынып, бос мактанга тусш кеткен 505

осындагы 6ip жас акынды сынайды. влек алгаш рет «Эдебиет жэ- не искусство» журналынын 1955 жылгы eKiHmi номер1нде жарня- ~ Бул томга сол журналра басылран нускасы езгер!сс1з ен- «А б а й г а а й т а р ы м » . Бул елещц Касым казак эдебиегь Н1н классип Абай Кунанбаевтын кайтыс болуына 50 жыл толуы карсанында жазган-ды. Касым муны Абайдын елу жылдыгын атап етюзетш куш журт алдында окыймын деп отыратын ед1, 6ipaK наукас онын шамасын келт1ртпед1. 0лен алгаш «Эдебиет жэне искусство» журналынын 1955 жылгы март номершдел «Жариялан- баган елендер» катарында басылды. Бул томга сол журналда ба- сылган нускасы езгершшз ещЧзшдГ «Н у р л ы д у н не». Акыннын 1950 жылы «Нурлы дуние» жый- нагында басылган «Нурлы дуние» атгы елею бар-ды. 1954 жылы Касым Аманжоловтыч тандамалы шыгармаларынын 6ip томдыгы баспага эз|рленген-д1 (BipaK. артынан ше-шала Касьгм кайтыс болгавдыктан, ол тандамалысы жыйналган бойынша толык шы­ гармаларынын уш томдыгына eHin Kerri). Мше, бурынгы «Нурлы дуние» елемн сол кезде кайта карап, сонгы: «Нурлы дуние —думанды ел1м, Жаркылдайсын жас айбыимен; Б1р сен ушш туган ед1м, Bip сен ушш жасаймын мен». деген шумагынан баскасынык бэрш жанадан жазган-ды. Бул сон­ гы нускасы акын кайтыс болганнын артынан «Казак эдебиет газетшщ 1955 жылгы 28 январьдагы З-номершде бериген «Жа- рияланбаган елендер» катарында басылды. Бул томга осы басы- луы езгер1сс!з енг1зЫп отыр. «А рнау». Бул еленд1 акын 1954 жылы ноябрь айында жо- гарыда сез болган тандамалы шыгармаларынын 6ip томдыгына беташар епп енпзу ушш жазган болатын. Осы «Ариау» мен «Нур­ лы дуние» елеш Касымнык каламынан шыккан ен cohfu елендер1. Ноябрь айынан кейш акын колына калам алмады. «Арнау» бул том­ га колжазбасы бойынша енпзМп отыр. « Э с к е р ж и ры » . Бул Касымнын тунгыш елендер1нщ 6ipi. 1931 жылы жазып, сол жылдын 29 сентябршде «Кызыл эскер» га- aerine бастырыпты. Б1здш колымызга кейш тускенджтен 1. 2 то- мына бере алмай, осы ушшнп томына енпзуге тура келдг «С ул и ко». Бул да кейш табылган еленнш 6ipi. Акаки Сере- гелидш бул «Суликосын» дэл кай жылы аударганы, кай жерде пайдаланганы белпс1з. Газетте» кыйып алган 6ip жапырак кагаз- дагы «Суликоны» 6i3re 6ip студент ж т т экелш берд!. вленнш ая- пянда «аударган К- Аманжолов» деген жазу гана бар. Онда жыйы да, баскан газегт1н аты да керсетшмеген. Латын эрп1мен басылуына Караганда 1940 жылдан бурын басылганы керш1п тур. Yiuihuii том- Fa сол газетте басылуындагы нускасы енг1зллш отыр. 506

« К ы з ы л т у л ы б о с т а н д ы к » . Бул да кейш табылган «лен. Bi3re муны акын Аскар Лекеров колжазба куйшде экелш бердД. Онын айтуынша, Касым 1941 жылдык 24 июн1нде армия ка- тарына алынатынынан 6ip кун бурын Аскар Лекеровтын уШнде конакта болыпты. Бул влети сол уйде отырып жазып, тастап ке- тшт1. Аскар оны 6ip ютабынын арасына салыпты да, сол куйшше умыт калдырран. Содан Касым кайтыс болтанный артынан 6ip ю- табынык арасынан тауып алранын айтты. Бул томга сол Лекеров- та сакталып калган колжазбасы esrepiccis енгiзiлдi. Б у л п о э м а н ы к ф р а г м е н т т е р 1 н . Касым 1947—1949 жылдары жазган-ды. Б1рак сонык вз1нде жазып аяктамаган. «Б1з- дщ дастаниыц» узшд1 нускалары «Дауыл» жыйнарында, «Танда- малы шыгармаларында» басылды. Бул томга да узшщ боп eHri- зипп отыр. «X о р л ы р а й ы н». Бул драмалык поэманы Касымныд дэл кай жылы жазганы белг1С13. Архившде сакталган колжазбасынык турше Караганда 1937—38 жылдары жаза бастаганнан кеш» тары да бул такырыпты терекдей менгермек болтаны байкалады. Жакша- нын iuiiiwe «4 актш , лирикалы либретто» деге» жазу бар. Осыган Караганда Касым композитор, акын Естай мен онын суйген кызы Хорлан туралы бул енбегш терт актш драмалык поэма ет1п жаз- бак болса керек. Б1рак eni-ак актыны жазыпты да, аржагын жал- растырмай аяксыз калдырыпты. Ynimuii томра колжазбасынан алы- нып ештзшп отыр. «Ж а м б ы л ш ы р а р м а л а р ы н ы н а у д а р м а с ы т у ­ р а л ы » . Бул макала да кейш табылды. 1940 жылдык 20 февралш- де «Социалист^ Казакстан» газетшщ сол жылры 41-номершде ба- сылыпты. YuiiHuii томра «Социалиста Казакстан» газетшде басылран нускасы e3repicci3 енпзшш отыр. «Эдебиет ж эне искусство» ж у р н ал ы н ы н 1948 ж ы л р ы п о э з и я с ы т у р а л ы » . Бул макаланы Касым 1949 жылдык он eKiHUii февралшде жазыпты. Бул томра архившде сак- талран колжазбасынан алынып енг1з1лд1. о э з и я д а г ы ж а к а т о л к ы н » . Бул макаланы Касым Ш 9 жылы казактык 6ipiKKeH мемлекеттш баспасынан шыккан «Жастар даусы» атты жас акындардык жалпы жыйнары туралы жазган-ды. Макала сол жылы «Социалиста Казакстан» газетшде басылды. YmiHuii томра «Социалистш Казакстанда» басылран нус­ касы e3repicci3 енпзшп отыр. « А к ы н И с а Б а й з а к о в » . Касым бул макаланы 1950 жыл­ дык аяк кез1нде Иса Байзаковтын туганына елу жыл толуына бай- ланысты жазган-ды. Макала 6ipa3 кыскартып, сол жылдык ба- сында «Социалистш Казакстан» газепнде басылды жзне радиодан очылды. Бул томга архившде сакталган толык нускасы енпзШп « Т е м 1 р т а у т у р а л ы э к г i м е». Жазушы Иван Шухов- тык бул очеркш Касым 1946 жылы аударран. Аударма сол жылы 507

|10СРИЛУИЙГЬТ HVCKaC“ енг' 3|Л1П отыр ..........аударган-ды. Поэм..;...... ТвардовскнАдщ бул поэмасын Кас лекетпк б.ржкен баспасынан ramR1Tпaеnт 00люып... каза_ктын mi Екш Касым Л1950НЖыллын аЯя* ^ £ СЗИД МиРшакардын бул поэмасын «Пионер» журналында басылды^Эб^жылдын' бае!” 3 С°Л Жыл“ * TOMFa соклерксеомнгыэдеббаисыетлубыаспеанспыэшИаднп жекТ к!тап б^ыпК^ш,ы^кГтЫыН-

М АЗМ ¥ НЫ Шырарушылар алкасынан ........................................................... '• блендер! ^ 9 Дуние душпандарына .......................................................... . • 13 вз1м т у р а л ы .................................................................................... 15 Куапышка, бакытка ...................................................................... 16 17 ©лен туралы ................................................................................. 18 Айсулу ................................................................. Онаша ой . .................................................................................... 30 Ауылга конды самолет ............................................................... Зттек жок кой канатым ............... Шалкы, д а р и я .................................... Ах, Самара г о р о д о к .......................... Балдакты ж т т ................................. Аралым, айдын шалкарым! . . . . Казакстан коммунистерЫн съез1не Балбебек Р.с1мдо Емб! езеш . . . Жазгы ж ы р .................. Сырбайра екшш1 «лен Жыйырма б е с .............. Куи кетерген карындас Балалык шак туралы Отыз уш жыл . . . . Нурлы дуние ........................................ •12 Сейтжанга ............................................ 43 «Екшши курылыстын» 30 жылдырына Дуние сыймас бомбара ...................... Ауыл сырты маржан к а л .................. Ай астыида алтын т а у .......................... Жастык жыры .................................... Шынрыстауда .................................... Абай арманы ......................... оО«

Той бастар ......................................................................... Сырдария анызы ...................................... ! ! . ' ! ! ! ! ! ! 52 Комсомолдар колоннасы .......................................... 54 Квюрекке куйыл нур ............................................. . . j | 56 57 Сыйса erep eMip жыры 6ip ж а н ы н а ............................... ’ 59 Булбулдык, гулдщ жырш ысы.................................................... 61 Май майданы 62 64 Елу жасар Елубай ................................................. . . ’ ! ! ! 65- Сэке, Ызге тартамыз сэл сы йлы кты ...................................... 66. 67 Тыцданыздар, арткы iHi, алты а г а .......................................... Бул шытырман ойлардан ........................................................ 70 Шыкты епнге колхозшылар .................................................... 72 74 Бас, кектемнщ к у й ш е ............................................................... 75 Коммунизм квктем! .................................................................. 78 79 Бактерия Kopoai ......................................................................... Трумэнге ........................................................................................ 82 Трумэн достарымен .................................................................. 84 Аденауэр ускыны .................................................................. 86 Балалар — б!здщ б о л а ш а к ........................................................ 87 Сен KiM. мен ю м ? ..................................................................... Санатория сэнд|' т а у .................................................................. Bip бастыкка .................................................................. Жасып кайгы о й л а м а ............................................................... Дарига картам, сен y ia iH ........................................................... Ж|г1тгщ кврд1к жуйр1к, шабанын д а ...................................... Партияныц жабык жыйналысында 1951 жылдын декабр1нде Жаканта ................................... 94 Япырай, тудым неге ойшыл болып? 96 Кещлд1н KUTi жатыр ыкласта . . 97 98 ЕркЫдеп-ак к ел е с 1 д ..................... 99 Кайырлы болсын, купы болсын 100 101 Семья шатын м ем л ек е т.............. 102 104 Алты ай жаттым ауырып . . . . 105 «Келкен коммунизмге» .............. 106 О, датдыр, MeHi сауыктыр . . . . 107 Алматы ауасындай MiHesin бар . 108 ПО Ашыкауыз ................................... 112 Алматыда жур жортыл .............. П5 Абайта айтарым ......................... П6 Нурлы дуние ................................ 117 119 Эскер ж ы р ы ................................... 120 Кызыл тулы бостандык Поэмалары 125 Поэма фрагменттер1 ..................... 153. Хорлытайын ...............................

ары мен онеры Жамбыл шыгармаларынын аудармасы т у р а л ы ...................... 175 «Эдебиет жэне искусство» журналынын 1948 жылгы поэзия- 181 189 сы т у р а л ы ........................................ ... . j _ . ............................ 193 Поэзиядагы Жака толкын . . ................................................. Акын Иса Б а й з а к о в ...................................................................... Аудармалары Тем1ртау туралы э н п м е .............................................................. 202 Василий Теркин ......................................................................... 247 Алтын к ы с т а к ................................................................................ ЕстелЫтер мен арнау влендер Дсмагамбет Исмаилов. Касымнын акындык ем1ршен . . . . 409 Музафар ЭлШбаев. Касымме» жолыгыскан 6ip кундерде . . 452 Габдол Слонов. CesiMi ерен акын д о с ........................................ 455 Твлеутай Ацшолакрв. Мен бите» Касым жайында . . . . . 477 Жаппар в.шрбеков. Касым Аманжоловпен кездесулерден ес- те калгандары ........................................................... ... 482 Гали Орманов. Жауап хат............................................................. 487 Сырбай Мяуленов. Касым туралы влендер.................. 488 Тякен Эл1мк1улов. Касым Аманжоловгын домбырасына . . . 491 Энуарбек Дуйсембиев. Зират басындагы сез ...................... 492 Qkim Жайлауов. Акын К а с ы м г а ................................................ Турап Айдаров. Касымга арнап..................................................... 494 Комментарийлер ......................................................................... 495 490