Касым Аманжолов

Аскар таудын Аппак шашын карайтып, М айда 6ip кыр КерсеДндер сулулар, Кун боп кулш, Гул беленш шыгындар. Май да сулу, Майдан repi сен сулу, — Ш ык кешеге, Карындасым Менсулу. М ай келед1, май келедк — М ай келдНН Ажар ана Дастарканы н ж ай енд!. Экел 6epi... Домбырамды колыма, Косыл маран Дариражан, Хорлыра! MaftFa арналган Айтылмаран жырым бар, Жаркылдатып AcnaHFa атып шырьщдар. Мен де 6ipre, Мен де 6ipre барамын, Беге™ жок Аяктары жаранын. Бул аякпен Берлинге д е жеткенб1з, Бул аякпен Ж ауды баска тепкенб1з! Куаныштын кел1 арнадан Аскан кун! Алматыны шаттык сел! Баскан кун,— EMic-eMic есю таскын Bip апат. Ж ар к-ж ур к еткен Ж ан таскын — жан ракат! Кеше 6ip сел, Толкып, тасып барады, Айдын шалкар — Коминтерн аланы!

Bi3 барамыз Куйге малып аякты, Колтырьщнан Канат б1ткен сыякты. Кыз барады Ж елпш ж 1бер орамал; Ал, xcirfriM, Эуелете энге сал. Айнала гул, Ж айнаган гул ж ан-ж агы м... Неткен кеп ед Гул1 туган даланын! Мырзашелдей Гулденген бе кемгпр-шал! Гулге оранып Келе жатыр Гулжамал... Кун астында Ж алтылдайды кызыл ту! Кун астында Жаркылдайды Май сулу, Кайта оралып Соккан ж астык шагымдай, KeKiperiMe Bip нур куйды сулу май. Март емеспш, Мен ез1м д е 6ip маймын! Эсем жырды Аспанга атып жырлаймын. Экел 6epi Домбырамды колыма! Косыл маган Даригажан, Хорлыга! Мерекен!н Бастамасын бастаймын; Келсе де май Апта сайын, кун сайын, — Конагымды карсы алуга Мен дайын! 1946

TyFAH ЖНР Шыкшы TayFa, караш ы кен далана: М ез боласын, уксайсыц ж ас балага, Ол ш е л мен бул шетше жуг1рсен, Шаршайсыц ба, кумарын 6ip кана ма? У а, дарыйра — алтын 6eciK ту гая жер, Кадырынды келсем бшмей, кеше гер! Ж ата алмас ем топырарында теб1ренбей, Акын болмай, тасы н болсам мен егер. Неткен байтак, неткен улы жер едщ! Нендей куйге ж урег1м д1 беледщ ? Сенде тудым, сенде е с л и мен, сенде елеем, Арманым ж о к бул дуниеде, — дер ед1м; Мен де е з 1вдей байтак ед!м, кен ед1м; К ызырынды керш еркш келемш , Сен де аямай бердщ маран барынды, Мей де аямай барым саран беремгн. Болды м рашык, туран дал а , мен саган, Алые журсем, арманым — сен, ансаран; Ж акын журсем, мен — тершде рахаттын, © з С о в ё л м — е з 1м туран босарам! 1946 108

САУЫНШЫ ЖЕЦГЕИД1Ц ЖЫРЫ Сауыншымын, Суттен селд1 агызран, Сауыншымын, Бармактан бал тамызран, С ау ы нш ы м ы н, Колхозыма эйгш , С ау ы нш ы м ы н, .Сауып алрам бэйгшк А к телегей, Сауран суп'м тевдздей, Сыйырым — шл, Бузауым бар епздей; Арызамын — Бал каймактын езешн, Карык болсын, Деймш MeHiK в з ел!м. Бакытым жок, Тауып алган 6ip жерден, Берекесш — Сауып алган бул женген, Сол суттей ак, Кецш м аппак женгенмш. Шыркап энге, Той-думанга енгенмш. 1946 109

Б0 БЕГ1М1Н ЛЕНИНН1Ц Б ебеп м ш Лениннщ, лениннилмш Кы ры к кун кыррын болса да , мын кун cypriH, Лениннпл боп втекли бул дуниеден, «Ленин! Ленин! Ленин!» деп eMip сурд!м. Ж асырмаймын жасым нан тентек ест1м, Тойтара ал м ас ж у з1м д1 менщ ешк!м. Н ажарайдай жаркы лдап ж у рд1м талай Ортасында дуларан тебелестщ. 5 e 6eriMiH Лениннщ, ерк1н жанмын, Ортасында шыныккан дау-жанжалдын. Кара булттай каптаса есек-райбат, Нажарай боп как жарып жаркылдармын. Таудай толкын кездессе, жарып erriM О ттан ж эне сескенбен, е з 1м отпын, Ленин айткан: «Еркш ес, еркш жур»,— деп, Кысылура дуниеге келген жокпын. Лениннпл бол, адал бол, еркшдеп бас, Сонда сен 6ip камалсын ж ау ала алмас. 1946 но

АКАДЕМИЯ Bip уй маран карайды кызыктырып, Терезеде ойнатып кун сэулесж . Мен де оран караймын ой кулпырып, Ашып тастап жанымнын терезесш. Терезеде ойнайды сэби шурла, Кун кызырып карайды, шырып шынра. Н ак сол кезде аярын басып нырыз, Анрарына Алатау ойы сыймай, — Элдекайда кыялы копарып куз, Келе ж атад сол уйге Каныш aFafl. Ойлы кезбен 6ip карап жан-жарына, Шырады ол рылымнын михрабына. Ой мухитын кешкендей терец бойлап, Мухан келе жатады тым асырыс; Асау арман алыста салып ойнак, Акын кыял, — аспандап ак сункар кус. Дуние сезш бойына алган сыкап, Тулрасына караймын мен тацыркап. Нырай баскан аярын не 6ip сырай, Келш Kipin жатады сол 6ip уйге; Куанамын, тасамын, жерге сыймай, Сэлем берпм келмейд1 Фердаусиге. ©MipiMHin теренга, бш пн де Сол 6ip уйге барып мен корем куцде. Bip ж ет1м ул калган-ды Самураттан, Кой багам деп, ой баккан куба жонда; Ой багам деп, козыны жамыраткан; Н е т сонда ойларан, н е т сонда?! 111

Тон орнына, сол бугш, том кетерш, Келе жатыр. Куаиам соны nepin. Академик емеспш, тек акынмын, М эз боламын, сол уйге сырттан карал... К елеш еп кул1мдеп е з халкымнын Ж актауынан сол уйдщ тур сыгалап. Карсы алдымнан ашылган кен eciKKe, K e rriм Kipin, асыктым келешекке. 1946

«СОЦИАЛИСТ!К КАЗАКСТАН» Мектеп бардым, б ала кврд!м, Колтыгыиа KiTan кыскан; Сол кггаптын арйсында «С оциали ст Казакстан». Майдан баргам, солдат кергем. Ж ана шыккан канды урыстцн, Журген онын койынында «С оц иали ста К,азак,стаи». Ауыл бардым, шалды керд1м Кеткен асып жасы алпыстан, Шал алдында дастаркандай «С оциали ст Казакстан».

ЖАМБЫЛ Е ам д е, дэл осыдан он жыл бурын, Б о с тастап журген кез1м ой шылбырын, Акындык аспанынан калдым корт, Ж арк еткен ак жамбыдай Жамбыл жырын. KiM бм ген , жур екенмш жы рга шелдеп, Купыя 6ip куаныш бонды билеп, Асырып алы е ж олдан Алатауга К елд1м мен ж у м бак картты KopefiiH деп. Акындык ж олга Tycin, ж азды м елен, (Сол кезде уркуил ед1 елен менен), Ж амы лы п ала кебе шыктым жолра Барардай бата алралы эулиеден. Ж олшыбай елешмд! келем жаттап, Ж еп-ж еш л сездер 1м д1 ж у з салмактап, Акындык сарайынын босагасын Кермесец, кыйын екен, бурын аттап. Бьлмеймш «Май тебеЫ» — кай те б еа, М ен унлн шыи ед1 акын м эртебеа, Аулына Алатаудай аксакалдын К елд1м мен, 6ip кш кентай жыр neci. Толкуын токтаттым да журепмшн, EciKTi ерк1н ашып, уйге KipfliM, Ж арк еткен нажагайдай жанарыммен Bip шарпып еттш бэрш уйдегшщ. Сыпайы ак сакалы желшлдеген, А к жаркын, ж а с баладай елшлдеген. 114

«Токсаннын тон катырган» Kapi кысы Кысса да, кы за сейлеп еркшдеген. Ж узж де айбыны бар жолбарыстын, CaycaFbi шенгелшдей кыран кустын, Кыяда кыныр шеккен Kspi куздай Бф шалды баласындай келш куштым. Сыйпады ол мандайымнан, танырандай, Токсанда толкып жаткан жаны кандай! Кагып ап 6ip акыннын домбырасын, 0p6iTTiM елеш мд!, еш тайсалмай. «Кездесу кайда 6i3re ол заманда, Зар карып журер ем foh кой соцында, Корер ме ем, мумюн сонда кабырынды, Карайып турран ж ал гы з куба жонда!> Д ед 1м мен, ж ал т карады ол 6ip, нажарай Ж арк erri жанарынан атылрандай, Bip жалрыз ап-ауьф ж ас Tycri аунап, Жанары нажарайдан мерт болгандай. Алды да домбыраны, кегп жырлап, Тындадык ой ойнактап, бой шымырлап, Коп ж уткая дуние сырын Kapi кеуде Тебреши 6ip гурищеп, бф сырылдап. Аймагы Алатаудык сыкшгендей, Кунрен1п келе ж аткан отты селдей, Кайнады бурк-сарк етш 6ip таскын жыр, Сапырып, созд1-сезге сорып сендей. Сакылдап ею жары, тулап т ш , Бусанып буырканып шыкты ун1, IujTeri тынран дауыл Kerri буркап, Ж елюлдеп кырау баскан беттщ Tyri. Кабагы копарылып куз, жар тастай, Саусары Kapi жорра жортты адаспай, Жанын 6ip ж ел п т-ж ел ш п тастады да, Кулшынып шыра келд1 кыршын жастай. 1946

АСТЫК «Астык! Астык! А сты к!* деп Дабыл кага, жантырта, Тербенген кез тешздей Банта!; дала, сан кырка. «А сты к!» деген алып ун Б у п н п кун дауысы, Д ал а толды бул \\нге, Толды унте тау iiui. Косылыпдар бул упге Ойдан, кырдан, каладан, Каптып ун аз жата алар Кеудесшде ун бар ж ан1 Унспз куыс кеуделер Yu шыкпаса, — туншыксын. Астык жырын жырлаймыз, Миллион ун! 6ip шыксын! Аслан ашулапды деп B i3 бе екенб1з жерге енер, Булттар каИарланды деп B i3 бе одан именео! Епн мухит даласын Сапырындар дауылдай, Тула бойдан тер аксын Несерлеген жауындан! Арашала жанбырдан Алтын дария астыкты, Айдалада кацтыртан ¥р тумсыкка аштыкты! Ж ет1мс1реп жалтыз дэн К,ара жерде калмасын, Толтыр сыкап алтынта 118

Колхоздардын камбасын! Кыймылдандар, жтттер, Кыймылда тез, карындас! Кузде келгсн жеб1р жау — Жауын мылкау кетсш аш. Мейл|' булттар аспанда Аласурсын дэрменаз, TiJicia жаудан жасканба, TUfliciH де квргенб1з! Астык жырын жырлаймыз. Миллион yHi 6ipre шык, Булт боп катер тенгенде Дауыл боп ти. тур де шык 1945

АКЫНДАР БЕСЖЫЛДЫРЫ (Достыц 93U) Б!реулер Kerri кезщ а к т а бултты, Б1реулер Gip-ак аттап тынга шыкты. Б 1реулер айга барып aflFafl салып, Ж улды збен алтын KipniK сырласыпты. Аспандап алые кеткен не 6ip мыкты, Не кылсын темен карап, жерд!' умытты. Кундердщ кунжде 6ip соноу коктен Тегер деп жыр носерш, мен умггп. «блеем орным кара жер сыз болмай ма?!» — Ж 1бермейм1з , керыкпаиыз ci3ni ондайга; 0лген жан «кайтып келш ойнап-кулмес», — Ол кате, пожалуйста, кул де ойна! — Деп М ухан ж 1берд1 ашып сахналарды, Tipijiin эн сап Абай тура калды: «Мен 6ip ж у м бак адаммын, оны да ойла». — Ойлап жазы п жатырмын торт романды; «Ж уп-жумыр келсш Teric айналасы*, Д ед ! Абай. М ухан б !раз ofiFa калды. «Сулу шаш» кашты шошып «Ак аюдан», Сэкен ж о к каш кан кызды соннан кутан, Сырласып Аскар, TeMip. Балуанмен, Сэкеннщ журген ж ер 1 кунде думан. « С е з — советтж Армия» сапын курган, «Б1здй1 зам ан батыры» мына TypFaH, 118

«Ес1лдей> edn жаткап квн1л! бар. Сэкене вкпелейтш «кай антурган?» «Кыз Ж|'бек», Актокты мен Ваян сулу, Кыз тусан, о дарига салардай ту!» Деген жыр шалынган сон Кулагина Габеннщ журеНне бар ма тыншу! Ыза боп Козы менен Твлегенге КаратпаЙ уш сулуды вле-влгенге, Ерт1п кеп театрра енг1з1пт1, Б1лмейм1н ештенссж одан внге. Эбд1лда тангаламыз м1нез!ие, К1рг1збей «Квтермген кумбеэ1не» Дсйпн-ау «6i3 де казак» баласымыа Кумбсэд! салып па ед!н 6ip вике? Ала к!р ен болмаса Шахмет1нл1. Бул Шяхмст алмай коЛлы б!зд1н т!лд1, Ж1бсрл1 вкпелетт «Марабайды», «Алдар» мен дос болтан сон. аяр KiMAi? Шомылып Аскар отыр соноу Сырда, Bepepiii бергендей-ак 6ip гасырта, «Колдай квр Кожахмет Яссауи» деп Ол отыр, «уборщика» тур касында. «Миллион кол», «Кун т!л катты», «Таскын», «Нарыв», Тайыр ап, таусып койды-ау гоибрарыи, «Акылдан кайгы» жасап алганнан сон, Б1лмейм1н «Сур кулыи» мен не табарын. ••• «Астынла кызыл тулын Кызыл тайыиша», Япырмай. «ынкылдайды» ол калайша? Кудрет1 Рабиленнщ KyuiTi внес пе, Балкытты тем1рд! де, осылайша! Элжаппар колына устап «Жас тулег1н», Кет1пт1 квремж деп квм|р кен|'н, Шаршап-ак журген шыгар шахта астында, Ол вз! жек Kapyuii ед сем)рген1н. Ill

Туб1нде Рали отыр «Е м ен М н * А к шалып бара жатыр бастын Tyrin, Кайтсын бул каж ы ган гой кэтерем леп. Ж амбылдыц тастап кеткен ауыр жупн •* • «Дон асып» «Ж анар тауга» барлы Рабдол. «Ж анар тау» жолы ете 6ip кыя жол, «Ак тары», «Ш убар таяк» асулары Асырмай, катты шаршап калды Рабдол. ••• «Егерде к а з а к улы екеисш сен» Калиж ан кайтер ед1 свзге квнсек, Ш ашылмай онда-мунда ж азсан олен Кетер ме Ж умабайда сенщ есен? Экелип Жумагали лириканлы! Ж анында «Кулэндакнын» уйкым канды. Ж ырлаш ы ©3 тЫ м ен эр дэу1р д т , Мшпзбей Тайбурылта Бауыржанды. Куандык сен шыкканда, шын куандык. Аялап алдымызга «Ар» ынды алдык. «К улак тос керден сен де аруактар!» Айтпаймын аргы жагын, аллауакпар. «Элхамды Эбу Эльмин Атрауын», А к ш ам д а'ар ал ап ты Б алкан тауын, Окыпты тан намазын Балатонда, БэЙ1т кьм! гул жайнауын, кус сайрауым. «О, Вольтер!» Кайда Капан Сатыбалды. Сатыбалды баласы жатып алды, Ж атып алды, аккудай акын данкын Атып алды, тарихта аты калды. «Маскарадтын» шыгарып маскарасын Алматыда жортып жур ерке Касым, Мазасын ап Каратай Курманычтын Ж ыр eTin жур ез1нщ баспанасын. 12-

Бар Семейд1 жеке'алып Хайым, Ж экеш. Талай eciK сарт та сурт, ертел|'-кеш, Е кеуж 1к алдынан ж алгы з-ак тек Поэзия eciri ашылмайды еш. •* • Кайдасыц акын Зыяш Калауова, Кавказдын шыгып едщ кай тауына? .Мариям екеу|’нд|' сыйлаймыз 6i3, Болмаса кап. ж у ^ е ^ з кыз дауына Ассалаумаралайкум, Есмарамбет! О з уш' н аткарам деп мен 6ip мшдет, Байкаусыз жерпизге келтм Tycin, Арайын адамбыз foA, кеш, рафу ет!.. 1945

s« и Шарт ж у п н т буйыгып, М олла отырса намазга, Ш арк урып к е л т TyflLnin, М ен тенем1н кагазга. М олла сенде не iciin бар, Субхан айт та сункылда, TipMTin елен ж аратар ©3iM TOiiip — 6ip куда. 1941 122

PAEHFAFA Т 1л 1н13 ra rri, ойыныз кандаА! Тындадым, уктым, жан куйЫ зд!. Болар ем кунде 6ip жасаррандай,- Кеп туса казак дал аздей кызды! Ойыныз жаркын, тойыныз жакын! Куаныш, бакыт — 6ip езш зд е ... Журепн1'зге тимесш салкын, Ypun6a, жаным, ертелей кузге. 1446 123

СУ ЖАГАСЫНДА CapFaa кутш квктемд! Сап-сары боп су акты... Шынтакка алып сексенд1 Ж агада жалгыз шал жатты. Су саргайды ылайлы, Шал каррайды кудайды. Квктем келдК сарысу Бола калды меп-мелд1'р. Ж ы лга боны у да шу Ж амырады ж ас 0Mip... С ы лк-сы лк eTin су кулд1, — Ш ал 6ip ауыр Kypciaui. 1946

Келил, курбым, Кешмгурым Тау жакка. Сырласайык, Bip жасайык Аулакта. Келий, курбым, Kepuui. курбым, Ж анымды; Квр уй|'мли Кер сыйымды — Барымды. Сен секпессщ, Бай eMecniH, Кедеймш. Сырласайык, Bip жасайык, Кел деймш.

КУРБЫМА Ж ы м -ж ы рт тун. Ж ым -ж ы ртпы н, М уяш а неге буйыктым? Козгашы, Ой салшы Келпи' бермен. еуйж лм . Bepiui маган домбырамды, 1олк.ытайын кицыр эндь Жым-жырт тун. Жым-жыртпын, Жан дауысы кайдасын? Сокшы 6ip, Текил жыр Ж ым -ж ы рт кеш л шайкалсы» Кайгыланба кур бекер, Куаныш куШ бури егер. 1946 128

Буйра жонын Кунге тесеп, жылынып, Тастар жатты кешёмде, Кектсм кел-in, кеткендей-ак TipLnln, Ж ансыз тас кой десен де. Акын деген кы зы к ж ан foA кей кезде, Ж ансыз затпен сырласар. Ж ансызга жан бсрей|'кип' дейипз де, Коп болтан сон жансыздар. Тартып сырым табигаттын, тастардын Bip нэрсеж уйренд|'м. Квктем келш, к у л т жаткан тастарды BacyFa мен именд|’м. «Эттен Ш|'ркй1, берер ме ед1 сез1мд1? Т ас болтаны — ж азганы ». Д еп турганда 6ip есерсок вз!м д1 * Басып кете жаздады. 127

YRIUIIHIH Э31Л1 Тозыпты ceHin кейлепн, Тозбайтын елен жазайын; Болмаса ceHiu кемегщ UlbiFap ма, KVPfbip, кун сайын. Курысып ж аткан кэщпмд] Уттктеп 6eoiui азы рак; Kyui бойы шыймайлап, Калыппын шаршап, калжырап. Ашуыма ащы етш Ж 1бере керме бурыш сап; Ж аныма сусын пейшн, Экелнп 6epi дурыстап. Ь^кытым тапшы, кыскартпа, Кайшылап кыйып журме сен; Тутанбай жаткан жырымды, К,айтед1 келш урлесен! Бурк-сарк етш кайнаган Карамашы шэйнекке; Ал, ойнайын домбыра, Косыла кой «ай, гекке». 1946 I»

ДОМБЫРА Домбыра мунша- шешен болдын неге, Куй толган кешрегщ. шеж1ре ме? Сыр козгап гасырлардан женелесш, Саусагым rain кетсе itueriHe. Аккудык эуеншдей унщ бар-ау, Сарарка самалындай ескен баяу, Бвбектей бесш вде маужыраган Тындаймын мен отырып уйкылы-ояу. 2 влек Салкын кеш ашып тастап терезеш, Кол Fa алсан коныр сазды домбыраны, Кырандай калыктатып кыял ceHi, Аскар ой шынына 6ip кондырады. Ж арк ели ашылэды жумбак жаЬан, Элем1 акындар мен куйпллердщ, Ун-тш аз отырасын болып ац-тац, Купыя сырын андап кек пен жердщ . Коныр саз домбырадан ескен баяу Тербетш, кетеред1 ceHi акырын, Оянып, K0Kiperine келед таяу Белпс1з элдекайда жаткан жырын. Сол мезет жайып тастап жанынды алга, Келер жыр жолын тосып отыра кал, ■Пзшп кв з алдыцда жыр туганда Кулшынып тары кайта домбыраны ал. 194t (29 9 — К. Ашлжоло». П-тоы.

ДОЛЫ Б¥ЛТ Суырып кекте кылышын Н есерл1 кара тенд1 булт, Тарылтып жердщ тынысын, Тапа-тал туе болды ымырт. ©picTen каш ты терт тул1'к, AcbiFa уйге енд1 журт... Салатындай 6ip булж, Акырды жерге долы булт. Куйзелд1 келш, кунрещи, Аласурды аепанда, Ш уылдап аймак тебренд!, Ж алынын ж ерге шаш канда... Ж^берд! ж ы лап долы булт, Т в ги ш ж ерге к ек несер... ©TTi д е Kerri, болды умыт, Ж адырап жайнап кулд1 жер. 1946 ГМ

ДАРМГА,СОЛ КЫЗ. Музыкасы F. Кайырбековтыц айтуы бойынша мен свз1 К АманжоловтШ. нотага туЫрген А. Еспаев.

ДЛРИРА, СОЛ КЫЗ © щ м де ме efli; тус!мде ме ед1, Kepin ем рой 6ip армандай кы зды... Bip нэзйс сэуле кул1мдеп едк Сурапыл сорыс сокты да бузды. Сапырды дауыл, тебренд1 тендз, Тулады толкын, шайкалды шын-куз.. Кып-кызыл epiriii iuiiwie журм1з, Кайда екен, кайда, дарига, сол кыз?! 11 Ок тид1 келш, кайратым кемш, Барамын сенш, келмейд1 ел п м ! Туррандай сол кыз жаныма келш, Талпына берд1 кайран ж а с кецл1м1 Керсетпей жузш , еспртпей cQ3iH, 132

КаЬарын Terin, тур ДОЛЫ СОРЫС. Арманым бар ма, елеем 6ip керш, Кайда екен, кайда, дарира, сол кыз?! IP «Келмейд! елг!м, Келмейд! елг1м. Кайратым кайда, келий осындайда», Дед1м де турдым, жуг1ре берд1м, Колымда найза, шэрылып айра. Женд1К кой жауды , арман не курбым, KypKipen кундей, етп рой сорыс. Келемж кайтып, елeniмдi айтып, Кайда екен, кайда, Дарира, ерл кы з?!

АСТЫК ПЕН БАСТЫК. Бастыры 6ip колхоздын, ед1 салак, QiTreyip келе жаткан бой тасалап, Мшдетш боле салып баскаларра, ©3iHin енбек куши журд1 санап. Сакалын саусагымен саспай тарап, Аспанда аласурран бултка карап, Орылран тарыларды курт-курт басып, Bip куш ол еп н басып журд| аралап. Ж ыйналмай, ат Kenip боп ж атты eriH, Бул журд1 соза тастап кещрдегш, Ж ел .турып судыр e rri бидай, тары, Айнала курсшгендей алды демш. Ж алр ы з-ак басты к кана курс!нбед!, Егшнщ ишаратын тусшбедк Карады ол элденеге елепзш, Ж уреп аттай тулап дурсьлдедк Астында аягыныц жаткан тары Сол кезде 6ip булкынды бардай таны, Тойраннан jy c r i бастык шалкасынан, М унартып соне берд1 коз жанары. Турам деп умтылранда, жаны шошып, B ip сулы ж 1берд1 оны беттен осып, «Бгсмйплэ, б1смшлэ» деп жупргенде Топ бидай шыра келд! алдын тосып. Ашулы бидай мурты TiKipeftin, Б асты кка соз сойлед1 катты кейш: «М уишама салды р-салак неткен жансыц, Айтшы е з 1Н не ойын бар 6i3 бшейж. Былтыр сен «урыстын 6i3re аз шыктын» деп, Б ул жерд1 «ку такы р» деп Kerrin тшдеп, Ал быйыл шырып ед ж каулап ecin, 134

Ё асасы н успкнзден сен бугш кеп. Булт анау аспандары аласурран, Кыс анау келе ж аткан сонау кырдан, Ж ем болып малга, куска 6i3 жатырмыз, К ак турып квл-Kecip боп жатыр кырман. Япырмау 6i3fli ол баста неге ек т в д е р !? Не ymiH кущцз-туш тер т е к тв д ер ? Усте муз, астымыз сыз ycin тонып, Bi3re уксап бул далад а сен жатып кер. Бос журш , юмге артасын мшдет1нд1, Айтар ен, ею л келсе, не бепщ й? Болсан да сен аямас, 6i3 аяймыз, Ж аным-ау, ойласаншы ертещнД!—» Деп бидай басын шайкап суылдады, Мелд1реп кез жасындай шык моншары, «9л1мнен уят KyoiTi» деген рас, Бастыктын eKi 6eri дуылдады. Сол кезде селт erri ол ес юргендей, Жыйнатты астырын тез кун-тун демей, Камбада кул!мдеген бидайларра Уялып карай берд1, «кеш» дегендей. Ю46

БАСПАНА Баспана деп бастайын бул жырымды, Отырранда жамылы п жылы кунд!, «К.ылыш суйреп» катал кы с кы сса келш, © л ек мен1н ты вд ам ас буйрырымды. Он жы л бопты, жуг1рд1м астанада, Шакырса да бармадым баска кала, Алдамшы елее сыкылды ум1т куып, Он жыл боны болдым зар баспанага. К,алай салган агаш ты , не Kipniiirri, Б аспан а 6ip уй eni терт бурышты, Алрашкыда ертенг1р, ж ерде ед!, Ещ и бугш кыял боп acnaHFa ушты. Кузра салган кыраннык уясындай, Ушпактары софынын хужрасындай,— ЕлестеГад баспана, — Алматынык Кен койнына 6ip Касым койды сыймай. Он жыл боска жуг!рд(м, болмай жолым Баспалдарын тоздырдым квартбюронын, Bip ордерра 6ip б асты к кол койранша Улгершпш мен жазып елен томын. Талай уйдщ телм1ртп терезеа, Алматыны шарладым ерте-кенп, Алрызбады баспана кыйын камал К ецш мде калды тек келенкесь Акын болдым, жырладым астанам деп, Б ос scyripin журмед!м, боска нан жеп, С олдат болдым, сарындым. келд!м кайтып. Тары б!раз сенделд1м баспана 1здеп. Ж ер сурадым, акыры, курке салар, Ж ер д е ж о к боп шыккан сон не шара бар? Ж ер сурасам — сьптейд1 зират ж а кк а ,

блген жокпын, какым' жок олай барар. Койдым енд1, cipa мен уй алмаспын, YfiiM ж о к деп ешюмнен уялмаспын, ©гей улдай койныца сыймасам да , Кете алмаспын, астанам кыя алмаспын. Аспан мен ж ер 6api д е ушм менщ, Сен1к корюн астанам, суйшгешм, Кен кешенде ерюндеп журсем басын. Н е кыйындык болса да , — ш лмед1м‘ . 1946

САКЫПЖАМАЛ С акы пж ам ал! B ip ез1нде Eni эйелдщ аты бар; Кун боп кезщ кулгешвде, Кабагыцнан ай туар. Сол кез саган карай берем Кермегендей мен бурын, Ж аннын сырын ж аткан терен Окый берем жасырын. Сакыпжамал! Атын кандай! «Сэпен» дейм1з кыскартып. Ж ар бола гор айтылрандай; Сенец кайсы кыз артык?! Махаббаттан талай жастын Ж уректер1 кукмп, Мумюн жендеп суйе алмаспын, 0 3 in уйрет сую дь «Сенен арты к ж а н табам » деп Ойлайтын ж ан мен емес. Кате бассам, кетсем желдеп, ©31Н сотта, езщ кеш.

СЫРТТАН Султан деген баланын Болды мойнак куийп, Мойынында каргысы, Тап-туйнактай yftuiiri. Кунд1з Kipin уйшжке Уйктайды, дем алады; TyHi бойы кез имей, EciK алдын багады. Kici келсе, ит келсе Ш эуидеп кеп уред1, взш ен мыкты жоктай-ак Балпан басып журедк Султан оган «Сырттан» — деп, Ат койыпты кад1рлеп, — Еркелетш ecipfli, Керген емес жэб1рлеп. Кундердщ 6ip куншде Султан бала ержетп; Ж М т боЛДЫ КЭД1МП, Кен иыкты, келбетл. Кек ж ал каскыр сешлд1, Твбет болды Сырттаны; Бас дегенщ каугадай, Салбыранкы урттары. Манайдагы иттердщ Патшасындай басады, Ит б1ткендер Сырттанды EciHe алса, сасады. Ж абылса да он бес ит iSe

Ж ене алар ма Сырттанды, Талайын-ак жулкылап, Алкымынан сыккан-ды. Султан уйде жок болса, Сагынрандай ypeTiH, «Келер Ke3i болды» деп Жолын тосып журетш. Коре калса Султанды Арсаландап, еркелеп, Шапшыйтын кеп мойнына, Кынсылайтын искелеп... Кенет 6ip кун сум Гитлер Шапты Снзге каскырша, EaiM i3re ок атты, Бурып келш урыша. «Коргаймыз, — деп Отанды!» Тастулектей тушлд1к, Кекке толы кеудем1з. Кок болатты уШрдж. Б1збен 6ipre Султан да Эшелонра отырды; Ж ур п зем деп дэл каз1р Паровоз да отрдк Сол мезетте вокзалда К ер д ж б1здер Сырттанды, Ж ерд1 искелеп, xcyripin, ЖурД1 1здеп Султанды. Корд! Султтан Сырттанын, Шакырмады, тан калды. «Япырай калай келд1 екен, К алган efli байлаулы?» Султан мшген вагонды Тапты Сырттан искелеп, Ypin-ypin ж!берд1 Д эл eciKKe ж акы н кеп. Султан ит1н кыймады, Тастарысы келмедГ Ит ерткендей жэй бар ма, Командир! кенбедк 140

Сонда Султан акырып Сырттанга «уйге кет», — дед1; Коркытса да , урса Да Сырттан TinTi кетпед(. Паровоз да ышкынды, Вагондарды суйрелеп. Султан итш ойлады: «Кайтады рой уйге», — деп. Ж ш -жш дем алып, Ж ер жанрырта айрайлап, Заулады кеп паровоз, «Кайдасын», — деп майдан ж ак. «Сырттан уйге Kerri ме?» Деген оймен ер Султан EciriHeH вагоннын Карады да, болды ан-тан: К ез кер1мде, алыста — Юшкентай боп домалап, Келе жатыр Сырттаны Эшелонды куалап. Келе жатыр Сырттаны, Келе жатыр M i epin, Алыстагы сэуледей Bip ж арк eTin, 6ip coHin. Эшелон кеп токтады EKi-уш сарат жол журш, Жетт1 Сырттан алкынып, Bip cypiHin, 6ip ypin. YcTi-басы ак кебж, Tlni кеткен салактап, Солкылдап кос eKneci, E ci шырып, алактап, Султан м1нген вагоннын Сулап TycTi алдына, Улып-улып ж1берд!, Ышкына дем алды да. «Сырттан!» деген Султаннын Даусы 6ip-aK санк erri; 141

Карсы умтылып Сырттапныц Кезшен от ж арк erri. «Ж(бермеймн<» дегендей, Ж а сы , Tepi моншактап. Е ю аягын Султаннын Ж атып алды кушактап. Ж урттын 6opi аяды, Аяп Kerri командир, С ултанга ол келд1 де, Д едк «муны алып жур». Султан итш кетерш, Алып юрд| вагонра, Арсалавдап мэз болып Куанды -ау 6ip ит сонда... Султан ж етп майданга, Ж егп 6ipre Сырттаны; Т а р ет л , гу р а л 6ip дуние Сырттан мош'н уклады. Бар 6iflreni, бакканы — Иесшен адаспау,— Bip айнымас MiHe3i — Султан ж ауы — OFaH жау. «Сырттан, Сырттан, Сырттан» деп, Еркелетп солдаттар, B ip взводта 6ip 63i Бол ран сок , не кемдж бар? Эр солдаттан сый Kepin, K erri Сырттан ceMipin, Асыр салы п ойнайды. Элденеге ел ipin, Султан болды барлаушы, Тун жамылып кетедй Автоматын алра устап, Итш 6ipre ертедь Т ал ай рет ер Султан Ацдып бакты фрицД; CepiK болды Сырттаны, 142

Btaflipln ж а т Hicri. Талай рет ер Султан Жекпе-жек те шайкасты, Алкымында фрицтш Сырттан Tici айкасты. Кундердщ 6ip куншде, Султан калды коршауда, Kayin тенд!, «не гстемек?» Жалрыз e3i кеп жаура. KaFa3 жазып тезбе-тез Ит мойнына байлады, «Взводка тез жетю з», — деп ЖуМсады ит!н айлалы; Ит болранмен бьпет1н MeciHiH ниет!н, «Ж ат», десе тыныш жататыи, «Ур», десе кеп уретш. Тек осы жол азырак Тусше алмай дардарды, Бара Tycin, кайтып кеп, Дел-сал болды, сандалды. Юм бьледй элде ол Кыймай жур .ме иеа'н, Айтар едй т ш ж ок, Ойын кайдан бьпесщ? Ит1не 6ip карады Ашуланып ер Султан, «Кет.» — деп, катты 3eKipin Салып калды тумсыктан. Сонда рана тусш ш, Сырттан сызып женелд!, Ж ер бауырлап, жылысып, KeTTi асып 6ip белдь Кеп жуг!рд! токтамай, Взвод жаткан бекш с, Тапты соны оп-онай, Взводтары жМттер Кере салып Сырттанды, Тез TyciHin 6ip ranTi, Мойнындары хатты алды. Салпылдатып тш мен 143

Ем-уш рет су жалап, Бегелместен i3iHUie Сырттан Kerri абалап. Бул кездерде ер Султан Арпалысып, арбасып, Жауларына жаралай Ж аты р ед1 ок шашып. Айнала ж ау андыздап, Калып ед1 жакындап, Он шактысы окна ушып, Кырык шактысы жалпылдап; Ж ер бауырлап, еибектеп, Тасбакаша тырбанып, Ж алрыз ерд1 жене алмай, Кете жаздап жынданып; Н урсыз merip кездер1 Каира толып, ышкынып, Келш калды жакындап, О к жыландар ыскырып. Н ак сол кезде белестен Сырттан шыкты арсылдап, Ж эне сол кез есплш А т туяры тарсылдап. Муны ecTin фрицтер YpKin ала женелдк Мылтыктарын лактырып, Ш еше тастап шинельдк Келе жатты 6ip взво д Кылыштарын yiiipin, Ж ау басына нажарай Атар булттай туйш п; Н ак сол кезде ер Султан Атып турып орнынан, Автоматтан боратып, Туст1 жауды ц сонынан. В зво д жетт1 aprraFbi, Ж ер cwKiHTin, «Уралап!» ©те шыкты енсерш, Фрицтерд1 туралап. Офицер1 HeMicTin Ж алрыз рана сол калды, CeKipfli д е 6ip жардан 144

Зым-зыя боп жоралды. Квп 1здед1 Ж1пттер Сез!лмед1 дэнене. Арты жар да, алды езен, Кайда кегп ол неме? Сырттан журд1 жупрш, Су ж агасы н июкелеп... Bip мезетте ceKipin, ©ршелене урд* кеп. Султан сонда «айт!» дед1, Сырттан Keiri кумп 6epin, взеннщ ер толкынын Кеудесймен HTepin. Офицер! HeMicTiH Мекен етш су Ty6iH, Отыр едй аузына ■Пстеп кам ы с тупгш ... Сырттан барып бассалды, Зэре-кутын куырып, Су бетше cepeftTin Алып шыкты суырып. Муны керш ж1гйтер Кулш турды каркылдап, Сырттан ж узш келед1 Офицерд1 алкымдап. 1946 •Э-Ц. Аман

ЖАКА ЖЫЛ CaFaT дэл он ек!деи турды аумай, Ecid жыл жайлап жылжып карт адамдай, Е сж тен шыга бере сэл К1д!рд1 Карсы енген ж ац а ж ы л га кактыккандай. Eneyi келюкендей болды ттлте, Ж ац а жы л ж а с ж М т боп ещц OMipre, .Ерю ндеп,— eiiflirici мен ini деп, CaFarra оз колымен бурды 6ipre. Ж ац а ж ы л мыц торыз ж у з кырык жетпшп, Отырмыз ceHi Kyrin улкен-Kiuii, Айкара ак шапаныц серпе тастап Кэнеки, шыкшы торге, 6ip желпшшП Кел, достар, кетерелж. Кукпрлетш, Ал, досы м , кендлд1 куй ж1бер шертш, Ж ан а ж ы л, ж а н а мейман, ж ац а ырыс, К ел болып, кец1Л uiipniH ж атсы н кел Kin. Ры й зам ы з ecKi жыл га, болды ип, Кыйынды кыйып ту стж неше кыйлы, Он eiri cepirin ол соцына epTin, Аралап ел|‘м1здц кор/п сыйды. Курметтеп'уш ж у з алпыс нокерш де, * Кызыкпен уластырдык кунш тунге, KeTepin улы ецбекттц кумбездерш, Тойлады к келер in де, кетерш де. Сен дары кутты болшы ж аца жылым, Шомылып шалкарына онер-гылым, не

Ашыла TycciH 6i3flin ой-санамыз, Шыныга TycciH куна жумысшынын. TaMFan тер, а'нген кайрат жер1м1зге Ы рыс боп, турсын ecin келер кузде, Адамзат енбек етсе — б1здей етер, Берерш дуние нпркш, 6epciH 6i3re! Ту-етш касиетп ынтымакты, Кеудеге толтырайык махаббатты, Бакыттын б естн д е тербетешк 0Mipre келе жаткан ж а с урпакты. Сол ушш, келий, достар, ж ана жылда, Отырып кала-дала, ойда-кырда, Ш алкая тарталык 6ip шаттык суын, Дуымыз жетсш тарап 6ip FacbipFa! 1546— 1947

УГ1ТШ1 МЕН КЕМП1Р LLIeTKepi 6ip кешеде, калтарыста, Туратын-ды 6ip KeMnip ж асы алпыста, М айдан кеткен улынын орнын барып, Карай-карай журетш кунбатыска. «Кара кагаз» алган жок, у м т мол, Ж алгы з-ак хабар ж ок, батады сол, А нда-санда ку м алак тартады 83i, ¥ л ы келе жаткандай «тусед1 жол». Керилсшде 6ip кыз бар, соган карап, «¥лы м келсш » дейтж -д! ж акы н балап... Сайлаушылар Ti3iMiH нырыз устап, Сол кошенi угпчш журд1 аралап. «Кеш жарык!» деп эр уйге ол келш журдЁ Сайлау жайын эрю мге тусшд1рдк — BipaK та ол байкамай журд1 кетш, Калтарыста туратын сол кемшрдк Bipaic KeMnip ж уретш байкап сырттан, «Кеммш бе, — деп, — япырау, баска журттан» 1штей наза тартатын, сыр биш рмей, Бэрш Kopin картайран жалрыздыктан. BipHeme кун сырын ол, ште букп, YriTiuiHiH 6ip Kyui жолын куттк.. К е з д е сп р т кешеде, уйге epTin кеп, Кып-кызыл рып уялтты ж ас ж ш пч: — Б алам , мен д е бшемш, сайлау жайын, Калып кэрген емеспш болган сайын,

«Керепц ж ок» — десен де барамын мен... ©кпелеме, назым Foft, айналайын. Балам менщ кайтпады, эскер едк Уш жыл, уш ай мшеки хат келмедк Кездеспрген жокпы сы к, айтшы, каргам? CeHi 6ipey: «майданнан кайткан» деда*. «KpanepTipreH ж о к ед1м», — дед! у п тни. ЛСе.\\ш!р айтгы;-1(карарым7 келш журил;------- Жадрыэымды-керрендей болалш к _мен.- Оайдау-жайын—кэнеки, xvciHflipmi..^, - ^ £ Ы м д е _еш х а й л а удан_кал ган ем ед, _Быдаырры жыл а па рFaн машинаменг -Быйылры жыл ж аяу -ак бара аламын, Балам^уппн д е мен ез1м дауы с берем.— Дед1 кемгп'р. YriTiiii Kipicri icKe, Кеште шыкты сол уйден, келш тусте. Шашркеген к е н ш 6ip канган сок Кемгир калды риза боп м эж ш ске. Содан 6epi y r im i кунде келш, Сырласады. Кемшр ж ур кеш'лденш, «Э ж е» деген эдем1 ж а с ж !гггп ©3i TyFaH улындай KeTTi Kepin. 1947

ЕС1Л1 БАЛА Сабарын окып болып Bi3Ain EciM, CmnFa шакырады Карт эжесш, Калдырмай ap6ip opniH, Эр нуктесш, Сайлаудын беред1 окып Ережесш. Эж ес! тындайды оны Ынта салып, Баласы OKbiFaHFa Бул куанып, EKeyi отырады Кунде кеште, Bip кенес жалгасады Bip кеиеске. — Эже, ci3 картайдыныз, Хат бишейаз, «Сайлаура журтпен 6ipre Барам» дейаз, Ендсше, тыкдацызшы Ci3 д е мен1, Алыныз б ш п эбден Ережеш. Егерде барсаныз а з Бшмей муны, «Япырай, ж а л к а у екен Мунын улы», 150

Даригашым, Дарирашым! Куанышым, балаканым. Шешен Сэпен, экен Касым Ж айды саран алаканын, — Кусымыз боп кондын колра, М ахаббаттын бал бебеп', Кеп кути pin, келдщ зорра ©MipiMHin бар Keperi. ШЫКТЫ НЭЗЖ тунрыш уши Куйшдей боп арманымнын. Куанышы уй iuiiHin Адам болып — алда турдын, Kin-юшкентай K03inai ашып, Карадыц сен, — кердш жарык. ©\\iipre ендщ тайталасып, Болмай жы лап, тыпыр карып. Тосып алдык жайып жанды, Б®ледш 6i3 м ахаббатка, Суйдш катты, сусын канды, Шомды журек 6ip рахатка. BipaK, балам, кеилрерсщ, Ж асамадым журтша мен той. Ер жетерсш, тусшерсш. — Тойым м е н т алда, — деп кой. Ат койдым мен Дарира деп. ¥нар ма бул? ©3ip б|'лмен. Сактамадым eui6ip эдеп, Коя салдым 03 ершммен. Даригашым ер жетерсш. Окырсын бул елещмдй Келер кундер куле келсш, Суйейншл бебег1мд1.

НИЗАМИ ТОЙЫНДА О , Низами, устазымнын 6ipicin. Сен аткардьщ улы дуние 6ip iciH. C eri3 Facbip, улан асыр галамда 0 з г е ©лее де сен елм едщ , ripiciH. Кауырсынын калам етш ак каздын, Дуниеш алдына алып хат жаздын; Келер кундер керует кереш деп, Кунгешнде кумбез соктын Кавказдын. Сен Tipiciii, жыр жырлайсын бул кунде Туган елщ, Азербайжан тш нде; О, султаны акындардын, Низами! Сэлем саган, сэлем Самед Вургунге! Баку, 1947 154

АЗЕРБАИЖАН КЫЗЫНА Атын Сана, кезщ кара гезэл кыз, Ж ыр жаздырдын журепмнен амалсыз; Мен кетермш, альбом ашып карарсыз, Акын казак аганды еске аларсыз. Тавриз — Баку аспанында кун Сана, KyMic Каспий жагасында гул Сана, Журегщмен журепмд! 6ip сана, Айтарым коп, айткызбай-ак 61л Сана. 1947 15S

EPKIH ШАБЫТ (Самед Бургуннен) Фзули карт жырлады да жылады! Д осы умытты, кугын керд1 бу дары... Расыр бойы жыршы муны шер козрап, Кайран шырыс козден жасын булады. Туран ж ердщ мукын шарып, сол тунде, Салды айкай Уагиф турж тш нде: «Кыйрат фарсы курсауларын!» дед1 ол, Д ау ы с косты уш кан тырна бул унте. Ел мунынан шерл! болды ж уреп, Тун ш ш де тан атсын деп т!лед!, © з т ш н д е жырлаганы айып боп, Амал канш а, курында OMip суредк Б !з урпагы — еркш уш кан кырандай, Ж олым аш ы к, т ш м еркш, бэр1м сай. Аткан ж ебе кай та оралмас орнына, Енд! е с к ш к келе алмассын, кенл!м жай. Ж ана дуние, ж ары к ж улды з, кек мухит, Аслан орлей жузген жайлап улпа булт, Соларменен 6ipre сен де, cyftiKTiM, KoKiperiMHeH орын ал да, куй шалкыт. Акындык дар, — суМ кпм сен, достым сен, К абак шытпа, кыйналдырма мен десен! Куннщ жуз!н кара тунек баспасын, Тунге жаумын, тек кунменен доспын мен. 156

Ерюн жырмен суратам ж о к Tyflip нан! Егер Байрон кайта турса кабырдан, Сурамас ем мен одан да куш-кемек: А к дэптердей алдымда тур заманам. Дуниенщ туткасы тур адамда, Мен кул емес кара капас жалганга, Чайльд Гарольд емесшн мен екпелер, Ж ары к дуние, жаркы раган заманга. Юмдер кетер без in турган елшен? HeHi корсем, 6api e3iMHi« дунием. Сагат сайын суйюмденген Отаным, Кушагымнан босата алман ceHi мен. Батырлардык аналары, сез тында, Балаларды ап шыгындар мейрамга. Куанышка кулпырып тез ер жетсш , Кустай каулап бюдщ бакшалы Отанда. BeciK жырын тындаганда 6e6eriH, Кесемд! айтып жырларсыздар сенемш. Бакы т, 9Mip, epKiH ецбек берген сол, Мен де OFaH ем ipiмдi беремш.