Касым Аманжолов

Надан шал, тук бьлмейсщ кур тантыма, А ж ал бон туспе мен in сен артыма, © jiiM nin жаннатын да алмаймын мен, ©MipAiii eiu6ip ауыр михнатына». «Сулуым, ©Mip деген ыстык-суык, Кермейсщ узак, кы зы к ei<i туып, TwiMfli ал, тыпырлама eMip 1здеп, Д эл каз1р eMipimieH кврщ жуык. Мен ceni елл рем ш туншыктырып, ©3in де титыктадыц элщ курып, М уншама м актанасын адаммын деп, ©лген сон, мыкты болсац, корни турып» Дед1 де, какады кеп Боран дулей, С-онда да Ж эмиладан каш пады урей, Алды ©Mip, арты аж ал, арасында E recin келе ж атты тырс ундемей. Касарып, к аж ы са да катты шаршап, Талпынып, тайталасты ©Mip ансап, С ы лк етш 6 ip мезетте TycTi кулап, Капсыра бассалды 6 ip суы к кушак... Еш хабар ести алмай Жэмиладан, Тушмен эуре-сарсан болды Нурлан. Кыстакта уй калмады ол бармаган, Калмады терезелер кагылмаган. Дурлшш достары да ерд1 6ipre, B ip дy 6 iр салды булар долы тунде, Аралап ой-шукырын сол манайдыц, Уш лд! отты коздер ор тукпipre. Ce3fli олар адасканын Ж эмиланын, Тутюлеп тугел тш гп завод манын, Андыздап агылган журт шар тарапка, Шыгарды ат кешрш кен даланын. ImiHe сырып туйген Боран залым, Карасы н керсетпед1 Ж эмиланын. 200

Ест1ртпей айрайларан дауыстарды, Дур1лдеп, Terin турды бар каИарын. EKi сез — «Ж эмеш — Нурлан» журт аузында, Ж астар боп, ж1герш 6 ip салды сы н р э, «Табамыз аспан урлап экетсе де», Деп тунд! алды булар жан алкымра. Мумкш бе Ж эмиладан айрылмары, Кутырран долы тунш д кай кыйкагы! Ж аркылдап жалын жузд1 журд1 Нурлан, Кайратын кайрап алды, кайгырмады. «Табамыз каз1р, каз|'р, дэл к а з1р» деп, Ж улкылап тун керпеЫн журд> >здеп, «Ж эмила» атты нэзж алтын сэуле B ip сонш, сол Боранда 6ip елестеп. Кыз да бар, ж!п’т те бар, егде де бар, Боранмен жулкысура шыкты булар, Ж 1г’ер1 жалын атып умтылранда Адамныд айбарына не бар шыдар! Ун1лд1 тун койнына жуздеген кез, Бэрш де жалрыз титек, ж ал гы з-ак с е з ; _ «Ж эмила» деген eciM ж ал т-ж у л т етш Ж алаудай тен1здег1 беред1 елее. Муншама кад1рл1 екен адам неге! Осыны туешер ме дулей неме. Муншама махаббатты eMip бар да, Ж эмила онайлыкпен ж ан бере ме? «Жэмила, а, Ж эмила, Жэмила» деп — Та рады суыд тунде 6ip ыстык л е п ,— Улы eMip от кушакты, махаббатты, Кандай жан адсамайды ceHi 1здеп. Ж ас сулу тигеннен сон кушарына Боранныд Ж1б1гендей муз жаны да, Жэй тауып, саябырлап бара жатты, К,ыз кушдан Kapi ш алга уксады да.

Нурлан д а аппараттын айтпай сырын, Тэжрибе керд1 жасап 6ip жасырын, Кектемдей кошлденд1 ызрарлы кыс. Bip гаж ап ж урт кермеген будан бурын. Тон Ж1бш, жер бауыры Kerri балкып, Ш айкалды аясы кда, айдын шалкып, Буркырап кетериий жердш буы, Ашуын аязды ц да алды тартып... — Т абигат сырым б1зден жасырады, EpKiiie к©не берсен — басынэды, К.ОЛЫЦДЫ шоктыгына баса салсан, T'kicim куш пл укдандай бас урады. Казындар мына жерд!, копарындар, Касарран карл тастан от алындар, Воранра баотырмаймыз бул манайды, Тары 6ip алып заво д орнатындар!— Д еп Нурлан кулд1 акырыи мыйырьшан, Тен|здсй кетл толкып жыйылган ж г и ,— Котерш тобесше Нурланды журт, Ш алкы ган 6ip мереке болды мейрам. Ж эмила ж аты р 6ipaK, эл устшде, Тыныстап ашпай кезш, келмей ллге, Дардарды дауа таппай дэр1гер б1ткен, Дардарды аспирин мен сульфидин де. — вл м ей д к — дейд1 Нурлан, юм бьледк «бл м есш , влмесшин» журт тклеН, Ж а с едк жалын ед1 турран лаулап, блм есш ... 03i д е 6ip суйюмд! едк Ражайып кушизгщей ж ап -ж ары к кеш, Албырап ж ас бобектей жатыр Жэмеш, «Алдыида OMip ткпеп адам жаты р, Ал, Нурлан, енддпсш ендд езщ шеш». Деген 6ip талап Д лек ойын мендеп, Нурланды тыншытпады ж ауап бер деп... 264

Tew 3 ой туб toe ол Kerri шошып, Айтуга аузы бармай «тэуекел» деп. Тым-тырыс отыргандай су туб1нде, 1здед1 ол 6ip сэулеш уза к тунде, Bip м езет орынынан турды атып, Керемет кулю ойнады келбетшде. Асланы аскар ойдыч Kerri ашылып, Жанынын айы туып, куш шыгып, Ж арына ж аз бейнел!* Караганда Жанбырдай жасын кезден алды сыгып. Аймалап Ж эмиласын, cyfiin, тербеп, Ж ас журек махаббатка калган шелдеп, Ж адырап ж ай тапты да ем !р тшеп, Отырды ол аппаратка «тэуекел» деп. Алдында кш-юшкентай б!р аппарат, Отырды' ол ауыр оймен соган карап; Кырандай калыктаган ер кыялы Айналып, аспан астын жур аралап. Болса да керер кезге кщ-юшкене, Аппарат ой тартады сонша неге? Адамнын басы даил юп-юшкентай... BipaK сол, дуние жаты р, кш жене де. Адамзат неткен илрюн енерл! ед!н. Тек, эттен, езш д !-ез1‘к керер ме eain! Б аскартсан е з ойынды е з ерк!нмен, в з щ е езщ к ас боп елер ме едщ... Куш таптын, куат таптын куд1’регп, Кушакка алгандайсьщ жер мен кекх), Урлатып enepifui жендеттерге — Сен т е ш сорламаксыц не себ ед п ?.. (Аягы вюц)

АКЫН 0Л1М1 ТУРАЛЫ АН.ЫЗ М айдан етш дуние т©р:н, TeMip, болат кактап отка, Ж екпе-ж ек кеп ом:р, *ш м , Соккы ласы п жаткан ж о к па? Аркалап сол майдан жугш, KwpFbiH coFbic ортасында, Журд1 улан, K eiai 3ijiin Коса т у й т KopFacbiHFa, — Ы pFbm булттан тусер жайдай, 0 3 i ок боп атылгапдай, Epericne жанын Tirin, Kyrri жауын, Т а с 6eKinin. ©Mip гулпг жяншып, тпптап, Ш аштан суйрсп м.ахаббатты, Ж^Р'М13де жыидай каптал, Нлнзагп iain ар-уятты. — Келе жптты сум жспдсттер, Ж|пркешп, жыйырылды жср. Ж ауга тамшы татырмастай Буырканып тасты езепдер. Ашулы жел ащы даусы Тундыргандай ж ау куларын. Сол аймактын эрб!р> тасы Куйретердей ж ау камалын... Канды K©6iK кара топан О ртасында бейне шын тас, ©р кеудесш ет;п калкан, 266

Сол 6aaFbi жатыр 6ip ж ас. Койып айды карауылга, Кун де шомды улы уйкыра. Конды орманра крррасын булт. Ж ат дыбыска кулагын сап, Тын тындаган адамга усап, Айнала аймак турды жым-жырт. Ойшыл орман м у л гт , калрып, ToHipeKTiii сырын андып; Ж айлап кана тартып сырнай, Сыр шертед1 ну карагай. Сонау орман етеп'нде Жаланган от сатыр-сутыр. Канды i3:H кара тунге Кеме тастап жаулар отыр; Сол 6ip оттан ыршып 6ip шок TycTi ме ер кеудесше? Койылрандай болды сол от ДинамитТг шлтесше. — К асакы ж ау карсы алдында Касакана керсетт кыр, С е н т алтын ошатында Зулымдык от жэрып отыр; Тускен душпан терезеннен Калыпыста салып жара, Kvca ceHi оз терщнен, Коисен соган, — Не маскара!.. — Касиет Kyuii Улы Отяиныц Канатын бер кыран кустын, Auiybiii бор арыгтлмиин, Ж урепн бор жолбарыстынИ Kyaai эломшц aiiiy-i<eri Орна мен|ц кеулеме кеп! Ж ау жолыма атам ceni. Бомба бол да жлрыл журек! Пар арманым аскар тауым, KoTepia, ел, намыс туы !— Деп ер улан бакты жауын, Болып cepiK жан ашуы. Канды пышак — ж ау кулкчМ К ак жартандай тун журеп'н, Шошып ушты орман кусы. 267

К ел ку рсМ п алды дем1н, Ер курсШп алды демш. Кыйнады жан кызрэнышы, Кыймай ж ауга кел-арнасын, Ж алы н шарпып дем алысы, Кушып жерш , cyftin тасын_ Журегшдей сол аймактык Алас урды намысты улан; Ащы зары махаббаттын Есты гендей, куй!нд! жан, Кеуде Keri, жан ашуы KeTTi uibiFbin «от езектен»... К©тер!лд1 жауды н шуы Тускендей-ак каЬ ар кектен. Айнала ж ау ырсыл кэрып, Айдайардай кетерд! бас. K e n i м езде кызып, жанып ' Дуниедеп б :р уды айкас. Тутаскандай жер мен аспан, Сокты уйткып ок бораны: Кан кьгште кара тастан, Тутк!лед1 кен Даланы; Кара толкын орман шашын Жулды талдап снарядтар; M auri мекен кел жагасын Тастап, cyFa cyitrwi жар. Умтылды ж ау ондап, жуздеп. Тойтарам деп ердщ сагын; Туткын eTin аламы з, — д е п ,— Айкара ашып ок кушагын. — Ала алмайсын! — дед! ер улан. — Алмай койман! — дед! жауы. Кысты кел!п жан-жарынан TeMip торлы ж ау курсауы. (длкш д!ре жер езепн Жарып шыккан отты селдей, Б ет каратпай ертеп лебД О к орарын орай сермей; CoFbin ж ерге ж а у журег!н, Тенкерштш тешрегш, — Бурсанды кеп батыр улан, Автоматтан тутетш ок,

Ж ау тобына лаитырылран Ж ер мен кектщ кэршдей бон. Канжарына каракшынын Карсы тосып эз кеудесш, Коргады жер батыр улын — Ж аралы ана жыйып есш. — Алмай койман! — дед!- душпан. — Ала алм ай сы н !— дед1 ер улан. Кайсарлыдпен шыккан данкы Келе жатты ауыр таню. Лактырылган 6ip шумак от, Ж 1берд1 ертеп ж ау танюсш. Ол тем1’рден алды тартып, Адамзаттын онер-кушш. Ы за боп ж ау ж1берд1 орт. Юд|'рд1 ер, ок таусылып. Автоматы ек сокгы рет, А'лды демш , тынды сулык... «Алтын туын бостандыцтын Bip килодай KopFacHHFa, Кулш турып саткан cyMFa, Мен бе екенмш болар туткын!» Серш'п ойын, сйгкш бойын, Турды атып, парады ертке, Калды катып, салып зеШн, Тацгажайып 6ip суретке: Кы зы л-жасы л кишген врт Квршд1 0FaH боп кы з ойнак, Толкып торрын, жайнап букет, Тым сыйкырлы билеп, ойнап. Ашып отка омырауын, — EcTiciH, — деп, — кырсык жауым. Айтты ол шыркап ерт iшiнде Суйген эш «KapFaMayuris... Кайсао батыр от кшнген Куш-кайратын и ске жыйып, Жанары акшыл ер жузшен Ж алын т)лi турды cytftin, Шурла шалган кешю булттай, 269

Толк.ын iii.iuiia о п а р ойнап, Орт топапын кеш т, таптай, Ж алгы з »3i турды бойлап; Гурлы’ уксап, турды кейде О т устаган Прометейге. Кара Tyuri канатындай, Алыстагы нажагайдын, Ж арк-ж урк e n i ж у зж д е айбын, Лтылгандай шпнде жай, Ж ан ку н Ы ц нур uianaFu КулкГойнады келбетшде, Сол шытынап ай набаты, Ен coufh рет келд1 тш ге. — Ж ау жанында сен суншмд!. К ет 6epi, ол1м, кун!нд1 шерт! М е н т адал журег1мд1, Ж ел, туган жерге алып жет! Кош бол енд!, туган ел1м! «K erri де 6ip карыздар жан», Бул емес ед кексегешм. ТТсы-ак болды-ау, оттек нлркш! Сен оегелме улы жолдан, TyFan халкым, туган журтым! CeHiH ашу-арыстанын Сшкунп ед1 ж ер мен кэктк Ту сыртынан сыгып жанын, Алшы жаудан, алшы кектк Ж асаш ы той! Болюм сонда, Еске алып бул бебепнд!, Bip азамат ез ортакда Окыр MeHiH вл ею м дк Кош бол ещп, туган ел гм! К егп м , кегпм боп карыздар. fiKoFa ж ауым ! Кол 6epi, вЛ1м! Кош бол, достар! Достар! Доетар!!! — О. дукие! — деген даусы От ш ш де сол туншыгып, 0Mip акты к музыкасы Б асталды да, калды тынып. Каилп алып сол 6ip Kyfai 270

Жалгастыра кекте. жырлап, <©рт уст:нде кек тутшд! Куста р байтус жур шырылдап. Айтты да ол, сонры сезш , Аударды 6ip отты кезш, Жанарымен шырк. yfiipin, Ж ер мен KQK-ri алды жыйып, . Сол 6ip коздщ аясына Кеткендей ед дуние сыйып. Куй кедыци, ж а з бейнел! Алтын OMip мын кулпырып, Коз алдында жардай кулш, К асакана алды турып. Раш ык жардай кайран eMip Кыйналдырмай калатын ба ед? Ж елпучп ед1 ол, жуытпай Kip, Кус жаныныд канатымен. Кейде caFbiM, кейде жалын Арбады елее коз жанарын, KepAi бэрш, кушты бэрш: Туыстарын, ж ан достарын... Кенет осы сулу сурет TypFaH жайнап, кезд! тартып, Суп-сурланып, о керемет, Орны-орнында калды катып. Тур ед! ол, усте жалын Алтын тудай шалкып, лаулап, Аялдамай ж алт берд1 ©Mip, О т тосекке TycTi аунап. ...¥шты кустар шар тарапка, > Хабарлаука ер ел!мш. ¥мтылды жау, таптамакка Ен болмаса калган кулш. Бултын жыйып кок’репне KypciHAi б:р аспан ауыр; . Кос канатын сорып жерге, Азаланыпжегп дауыл; «Таптатпан, — деп, — кулш ж ауга» Кушыл алЫп Kerri дауыл, Республика аспанында Осынау куйд! шергп дауыл. Кыйыршыгыс. 1943 271



НРОЗАЛЫЦ ШЫГАРМАЛАР



АИКАСУ (Кызыл партизанныц аузынан) ...Куи де батты, 6i3 де 6ip юшкене калаш ы кка к е л т жеттж. Келемшщ кш кенелМ болмаса, сырттай кара- ранда кал а кернек-ri, кешелершде а з да болса электр ша- мыныц жарыгы бар. Dip кезде б!здщ командир — Drop езж щ жырык кулак кек атымен взводты жанап к е л т: — Эскадрон командиржщ айтуы бонынша 6i3 бугш осы калада болатын болдык. Б1здщ конатын yftiMi3 анау тур- ран, соран барып орналаса берпшер... Аттарыц босанып кетпесш, жаксылап байландар. Мен штабка барып кай- тайын,— дед1 де, e3iHin ж эрдеш ш сш е тапсырып, штабка карай кегп. ... Терт бурышталып салыиран ею каб ат кек уй. Di3 сол уйдщ acTbiHFbi кабатындагы уш белмесш е орналас- тык... Шаршап келгенджтен бе, тамакты iniin болысы- мен-ак, белiм!зд1 ш еш тж те, мылтырымызды колымызрэ алып жатура KipicTiK. II ...Умытпасам, сарат дэл терт шамасы шырар деймш, далала шыра келсем, карсы алдымдагы баранада жанып турраи электр шамынын жарь^ы манарыдан езгеш е. К.а- 3ip нурына нур косылран сыякты. О лп кек уйдщ езш е караган бетш кызыл гул нурына белеп'тур. Аслан ашык, тенгедей де булт ж ок, айналанын бэрi кекжисктщ ку- шагында турран тэр1здл Мына KOKTin 6eTi сынсыган кеп жуллыз, элденеге куаныш CTin, 6ipineH 6ipi урлап кезш кысады. Сол кеп жулдыздар :шшде «болсан болаттай бе- 275

piK, тастай табанды, асылдай тез1мд1, кажырлы мына мен сыяцты бол» деп, тем1рказык та тур екен. ...Соныц арасынша аттануга деген дауыс га кулары- ма саик ете ту стг Yiire калай Kipin калганымды б1лмей- Min. Ж олдастарымнын 6api жау жарагын асынуга ум- тылып калган екен, мен де барып косылып Kerriм. Ара- сы бес-алты минутке толган ж ок, 6opiMi3 де мылтык куралымызды асынып, катар тузеп тура калдык. Dip кез- де «шагом марш» деген команда бер еди Сол б е т т б е н тартып кетт!к. Э л п штаб турган нудын манайынан коп узаганы мы з ж ок, шолгыншылар да топтан белшш, жап- ж акк а тарам бастады. «Б1здщ взвод алдыцгы GoaiMiiiu алдында болсын» дсгси эскадрон командирппц буйрыгы да келдк сол минутта-ак топтан сытылып алдыцгылар- дыц алдына шыктык. Ж арты шакырымдай да узагапы- мыз жок: — E tu i в з 1цтпзден шолгыншылар шыгаруымыз ке- рек, — дед1 командир... B i3 де вз iu m m nen ж ап-ж акка шолгыншылар шыгарып келе жатты к. Бет алысымыз ка- ланын куншыгысындагы мунаргкан кара тау... . III Б1здщ тау im iHe KipyiMi3fli тосып тургандай-ак, ежелп тан, шолгыншысы ка ска ж улды з — шолпан да каскайып жогары квтергпе бастады. Айналаны жапкан тун каран- гысы да ерге туркчш сырыла бердк Нарттай жанып ал­ тын таннын сэу л еа де кер ж дг Соныц артынан кеилккен д е ж о к, жер дуниенщ а пасы ерке кун д е жер астынан Heine ишидп, элемд1 нурлы кушагына алды. B ip кезде «стой» деген команда 6epuwi, 6apiMi3 де тым-тырыс токтай калды к. Алдымыз зэул1м 6niK тау, ею ж агы м ы з кырланып кеткен бвктер, артымыз томен кул- дыйлап тускен ойпат. Сол ойпатты кулай 6iTKen селд1р агаш , 6ip шакырымдай созылып барып, арж агы тогайга косылып жатыр... — Ж аяу Tycin аттарыцды атшыга Gepiimep, 63iMi3 к а - sip 6enineMi3, — дед1 командир. — Ж ол д ас командир, 6i3 осы арага беюнем1з бе? — дед1м мен. — Ж ок, жоры кта жургенде ж ау кермейд1 екен деп мундай шункыр жерге беюнуге болмайды. Естер:нде бол­ сын, жауынгерлер, ж ан-ж аня KepiHeTiH, жауды алыстан 276

кере алатындай жерге бек!ну керек. Сол жерд)ц ыкгайы- на карай езш ж ау кермейиндей етш жасыра б|'лу каж ет. M iH e, сондыктан б1зд|‘н бекшенн жер1м1з бул жер емес, мына тебенщ тумсык баурайы, — дед! командир колымен алдымыздагы тебеш керсеип. Сонын арасынша «бекшу- ге 6ipiHiui взвод тебенщ батыс ж а к баурына, yiuiHiiii взвод тебенщ солтуст1к шьтысына «марш» деген эскадрон командиршщ командасы есп л д!, ap6ip взвод ездершщ керсет!лген жерш е карай женелд!. Б!зд!к взвод тебенщ солтуспк шыгысына келд!. КелЬ ciMeH ез!м|'здщ командир бек|'нуд1'н ЭД1СШ б|'зге кы скаш а тус1нд!рд| де, эркайсымыздык жататын орындарымызды KepceTin, «марш» деген команда бердк BapiMi3 д е бекшу- re Kinicin кетп'к... Айналасы он минутка анык толган ж о к, жауынгер- лердщ 6api лезде кара тебенщ тесш е ciiiin Kerri. Сейлеу, тыкыр.^тым-тырыс токталды. Манайдыц 6api лезде ку- лакк а урган танадай болды. Н ак сол кезде кара тебенщ iuiKi сыры терен болганмен, сырт Kepimci баягы мек!'реу куй!не кайта туей . Бекшген жер1м1'здщ ынгайлыгы сон- дай, сырттан келген ж ау былай турсын, жауынгерлердщ бек!нген жерш алгащ e3iMi3 кезбен керсек те, каз1р кай жерде екенш анык ажырата алмаймыз. Тек «пален жер- ДЩ манайында» дегенд1 жуйрщ ой алып ушып токтат- пайды. Dip кезде сол ж а к жанымдагы калы ц ак селеу- д:ц ез:м ж а к шет!н акырын байкап карасям , бал-бул жанган кездер андыганын енд! ыргып басатындай алды ­ мыздагы кара белецге эбден Tenin алган. Б а ск а ж а кк а бурылатын емес. Ол Хайдар мен М аксимнщ кез1 едь Максимнщ колында пулеметт!н к и т . Пулеметт!н аузын алдымыздагы кара беленнщ бел!н каптыра ашып койган, «бэлем KepineTiii болсан беленнен асырмай бел!нд1 узе- MiH* деген Kefiin бар сыякты. Хайдардьщ колында пуле- меттщ огы туратын кайыс. Б!р шетш пулеметтщ маши- насына TicTeTin койыпты. Онын да ею кез1 алдагы кара белекде... Сондай-ак б9р!м!зд!ц д е Ka3ipri ацдыганымыз кара белен болды. IV — Ш олплтнылардан алынган хабарга Караганда ат- танып келе жаткан жау осы кара беленнщ аржагында. Б ет алысы кара белецн!ц солтуспк ж а к тумсыгынан 277

шыкпак, RenTiri eKi ж уз кара.пы KicUeft. — Каз1р шыгып калуы мумкш, асыкпай-саспай дайын туруларыц керек,— дед! взвод ортаеында жаткан командир. Соныц арасынша жанагы корселлген жердей жаудын шолгыншылары да KepiHc бастады. Сол-ак екен, манадан 6epi жаудын келуш. онын кара беленнш кай жершен шы- гатынын андып ж аткан жауынгерлер жалма-ж ан мыл- тык. пулеметтердщ аузын сол жакка каратып салды. Ьэ- pi де дайын. Команда бер!лсе-ак болтаны, кара беленжн тумсыгына тенген ок кардай борайын деп тур. Ж ау шол- рыишылары да жанаты кершген жер!нен 6epi ofiFa таман TycTi. BipaK эл1 де оларга ок шыгарылган жок. Артынан коп кеинккен ж ок, шабуыл ж асап кеде жаткан жаудын тобы да элп шолгыншылар келген жерден керше баста­ ды. вздерпнн ойлапында ешнэрсе жок сыякты. Жайба- ракат саптарымен беленнен 6epi асып келе жатты. Кара беленшн тумсырынан 5 0 — 60 кадамдай енкейген кезде «ок nibiFapyFa» деген команда да бершдк С ол-ак екен, манадан -бер! эсырып ж аткан жауын­ герлер окты кардай боратты. Максим мен Хайдар пуле- метш ш огын онлы-TepicTi eni рет сершкенде-ак, жаудын талайын табанда баудай тушрдк Ж аудын Tipi калрандары кейгн.келген жактарына к а ­ рай каш а бастады . П ак сол кезде «атакара» деген коман­ да да берьпдк Атка калай колin Minin калганымызды 6ia- меймш, тулкi алатын бурюттей жаудын калган тобына карай «уралап» атты койып бердш. Бул кезде Максим мен Хайдар баягы орыпда пудемепмен шетке каш а шык- кандарын кулаты п жатты... А. дегечпне болтан ж ок, ка ска кылышты жапкылдатып б 'з де уйдек-туйдек келш араласып Kerriк. Екшн!м1зшн 03i де бэлемшн ecTepiH ал Fan шыгар деймш. В !з ж е гс !- м сн-ак кару-жарактарын тастап, o.aaepi колдарын коте_- pin 6ip ж а к шетке шыга берлi. Арасы жарты сагаттай болтан ж ок. бэрш де колга Tycipin алдык. Пул жыйырмасыншы жылдын ж азы едк — дед! пар­ ти з ан .

АБАИ ШЫГАРМАЛАРЫНЫН АУДАРМАСЫ Абайдыц тандамалы шьтармаларынын орыс тш нде шыккан 6ip томдыры журтшылыкка тарала бастады. Бул KiTan М осква каласындагы мемлекепзк керкем эдебиет баспасында басылып шыккан. Тиражы 25000 дана, ба- Facu 7 сом. Ютаптыц imi-сырты казак ты ц ою кесте- лер1мен накышталган. К1таптыц редакцнясын баскарган советтщ кернекп жазушыларыиын 6ipi, к а з а к эдебиет:н:н urtairiiie уне- Mi ат салысып келе жаткан досымыз Леонид Соболев жолдас. «Халыктыц ауыр каЫретйпц ражап жыршысы болран i Абайдыц даусы да буюл совет елпйц oii-санасын жац- I рырыктырсып, улы с о ц и а л и с т революция к а з а к халкын I кандай кара тунсктен алып шыкканын Советтер Одагы- ныц халыктары угатын болсып» лсйд! Соболев ж олдас I езппц к!тапка жазгап Kipicne созшде. KiraiiKa Л^ухтар Оуезов ж олдасты ц «Абай Куианбаев- тыц OMipi мен ецбекгерЬ деген макаласы енг1з1лген. Эуе- зов ж олдас бул ецбегшде Абайдыц OMipi мен творчество- сыныц алуан сырлы кезецдерш улКен шеберлшпен, рылми терец мэнд| eTin берген. Абай шыгармаларын бую'л совет елйп'н халыктарына, оныц нншде, acipece, улы орыс халкына толы к ж етю зу 61здп1 эдебнет1м1'зди1 улкен 6ip мэселеш едй Бул мэселе, Абай шыгармаларыныц осы жыйнагынык басылып шы- руымен байланысты, б1рсыпыра шенллген сыякты. Муныц G3i букьп совет эдеби етЫ н курдел1 6ip мэсе- лес! eKeiiiH осы жыйнакты ты га р у та кзты скан ж олдастар терец урынран. Абайдыц осы жыйнакка енген тандамалы шыгармаларын (елецдерш, поэмаларын, раклиясын) ау- даруга улы орыс халкыныц жыйырма бес шацты акын, 27В

жазуш ылары ат салы скан. Лбай шыгармаларын аудар- ган Липкин. Гатоп. Бродский. Рожденственский жэне бас­ ка жолдастарра Абайдыи 6yrinri урпактары шын туыс- канды к ниетпен алгы с aflryFa тж с. Бул жыйнактын. журтшылык суйсшгендей ерекше 6ip KacneTi бар. Ол касиет — Абай шырармаларыныц аудар- масы туп нускадан онша алш ак кетпей, б1рсыпыра дурыс шыкканында. Ж асыратыны жок, Абай шмгармаларынын будан бурый шыккан аудармалары туп нускага жакын- дык, жарынан да, к©ркемд!к кундылыры жарынан да ой- датыдай болВЙЯ емес-тй Ал, мына жыйнак, ол жарынан кен:л толарлык болып шыккан. Абайдыц осы жыйнакка енген шырармаларын аудар- FaH ж олдастар улы акыннын жан толкынын, сырын, жу- periniK отын, акылыныц алтын шурласын, улттык ерек- n iejiiriii, тур жэне мазмун езгешелштерш орыс халкына айнытпай жетшзуге, орыс эдебиетшш, одан ары, букм дуние эдебиетшщ элемш де Абайдыи ез тулгасын ашык керсетуге ершбей ецбек ciitipreii. Бдздщ ©лен-жыр ау- дарушыларымыздык шпнде «epKin аударма» деген каги- даны» K©6ipeK колданатын жолдастар бар. Ол «кагида- ны» колданып журген аударушылардын енбектершщ нэ- тижесш б!здщ бурын-сонды орысшадан казакш ага, ка- закш адан орысш ага аударылран ©леи, поэмаларымыздан керш келе жатырмыз. Ондай аудармалардын ©\\прлер1 он­ ша баянды бола коймайтынын журтшылык туспиеп. Эрине, ондай «epKin аударма» кагндасына Абай сы- якты улы акын сыймак емес. Абай шыгармаларын аудар- FaH ж олдастар epKin аударма емес. шын творчестволык аударма кагидасын 6epiK устаган. Бул жолдастар 6i3fliH Kefl6ip аударушыларымызра саб ак боларлыктай ic icTe- ген. Алайда, Абай шыгармаларын орыс т ш н е аудару мэ- с е л е а эбден uieuii.nin болды деудеп аулакпыз. Кай улы шыгарманы алмайык, оны б1рден толы к жетю зш , туп нускасындай толык кунды етш аудара кою ©те кыйын мэселе. Абай поэзиясынын-алуан Kacnerrepi мэдениет1м1з, эдебиет1м1з ©скен сайын терендеп ашыла бермек. Сол сы- кы лды, -Абай шырармаларынын аудармасы да 6apFan са­ йын ж аксара бермек. Абай поэзиясынын туп нускасымев толы к тек тускен. шыныня шырып токтаран аудармасын 6is 33ip алдан кутуге Tiiicni3. Абайдыц осы жыйиарына eHin отырран аудармалар 280

бул кунге дейш казакш адан орысшага аударылган шц. гармалардыд щ ш д е п ен 6ip багалы лары . BipaK, осы- ларды к езж д е, туп нускасымеп салыстыра келгенде, кей- 6ip алшактап кеткен, туп нуска Fa жетпей ж аткан жерлер кезд ест отырады. Мысалы: «Бурютш! тау басында, кагушы ойда, 1здп1 бетш тузетш ацдаганда» дегенд!, «Всадник с беркутом скачет во весь опор: Направление следа заметил взор» деп аудару, Немесе: «Томен ушсам тулю ерлеп кутылар деп, Канды коз. кай кац кагып ш ыкса аспанга...» дегендк «Слишком низко мы скачем, уйдет лиса! Так подумав, он взм оет к вершинам гор» — деу, эрине, дэл аударма емес. (Ж ыйнещ тыц 7 - б е п н царей цыз. А удорган С. Л апкин). «Белый лоб — серебро, чей тонок чекан» («К актаган а к кумштей кед м аддайлы »). «Он глазами лучистыми осиян» («Аласыз кара кез! нур жайн айды »); «Нос ее — словно выточен на лице» («Мацдайдан тура тускен кырлы мурын»); «Ш елк завидовать может шее такой» («Ж уп-жумыр, а к торгындай мойыны бар») деген аулярмалар Лбай Лергеп cvpeTTin бояуыпа жетпей жатыр. ( Ж ыйнацгыц 9-бетшдегё Тарловскийд1ц ау дарм а- сын царацыз). Эрине, Абай шыгармаларын аудару жумысыныд ка- sipri кезекж де мундай кемш ш ктер болмай к ал м ак емес. BipaK, ондай кемнплжтерд! алдана уакыттарда жондеп отыру аркылы Абай шыгармаларыныд ен тандаулы ау- дармаларын жасауды м аксат ету1м1з керек. Тек Абай поэзиясы емес, жалпы поэзия аудармасыныд сапасын ке- теруге бет алуымыз керек. Жорарыдагыдай б|'раз кемш Ы ктер! бола турса да., Абай поэзиясыныд осы аудармалары, бурынгы аударма- ларга Караганда, элдекайда ж огары екенж тары да ай- тамыз. Казакстан совет жазуш ылары уйымы, К а за к С С Р Ры- лым Академиясыныц ткп-эдебиел институты Абай шы- гармаларын орыс жэне баска улттар т1лдер!не негурлым

KnfiippK. негурлым сапялырак ст:п ауДарту мэселесш эр- лаиым кумттап. колляп отыругя тш с. Абай буюл дуние халыктарынык т!лдср1ие ауларылуга т и х . Ол yiuin Абай шыгармалары. еи алдымен, улы орыс халкыныц тшнде жаксы аударылуы керек. к е п окь:п, у и р е н ш , ж л к с ы ж а зл и ы к Керкем эдсбиет майданынан кейбзр кедерплер арыл- FaH сон, б:здщ ж ас акын, жазуи1ыларымыздын еркендеп ес у ж е колайлы жагдайлардыц барлыры да туды. Eiiairi MaKtaT 6i3ain ж ас жазуш ыларымыз ездер'не жасалган кеп MyMKiimiKTcpai ж стс пайдалана отырып, б1здЫ со­ вети к эдебиеим1зд1 кешлдепдей d in еркендетхуге бар- лы к ынта-жшерлерш сала кыймылдауы керек. Ол уиНн ж аксы ш ыгармалар ж азу керек. Ж аксы шыгармалар жа- зу уш!н коп оку, уйрену керек. Ж асыратыны жок, С»:зд?н жастары мы здын оку-уйрену жагы aai де тэмеи жатыр. Кейб'р ж ас акын, жазуш ылар «бойында талантын бол- са окы май -ак та ж аксы ш ыгармалар ж азуга болады» деген т е р х пш рд е ж у р ге н д т де байкалады. Bi3flin ra3eTiMi3 бен журналдарымызга тусш жаткан елецдердщ 6ip катарыньщ сапасы ете нашар болуы, жас ж азуш ы дары мы здык ж азган o.ieH.iepi 6ipiHe-6ipi ете ук- сас бола 6epyi, 6ip айтканды кайталап айта берушшк, терец магналы, идеясы бар корнем шыгармалар элдс бол- са аз болып отыргандыгы ж ас акын, жазушыларымыз- дын б ш м дорежсспмц KCMicTtriHeii.- В1здег| 6ip калмай келе жаткан ж ам ан одет — калай болса солай курастыпылгап, аягы уйлеснртген кара сез- Д1 — елец деуш ш к. © л е ц т ц касиеи — оиын аягьшын уй- лесуш де емес, идеясыпда, мазмунында, imi-сырты бзрдеЯ келгеи керкемд1пнле екенш умытпау керек. Эдебиеттщ Heri3ri жанры — прозаны кушейту керек. Б !здщ ж а с жазуш ыларымыздын шпнде ппозаиктер|'м!з ете а з-ак . Э б ш е в Элж аппар, Сланов Рабдол, Омаров Сейтжан жолдастапдан бас^а жастарымыз ппоза жазуды ескермей келе жаты р. Бул б1здщ улкен кем ш Ы пм !з, про- занын манызына жете тусш бегеш мЬ болады. О нан сок сын м эселесш кушейтпей болмайды. Б 1'з д т сынымыз т!пт! артта калып койды. Осы эдебиет сынынын KeMicTirineH б!з 6ip кездерде кейб|реудщ сын кетермейии кунсыз шыгармаларын жете эшкерелей алган ж ок едж; 282

Сол сынпыц наш арлыш нан 6i3 каз1рде де шырарманын сапасын квтеру жен.'нде, кейб:р жеке шырармалардыц кемш ш гш керсетуде кешеу|'лдеп калып отырмыз. Осы сыншы болар деп у.чпттенген жасымыздын 6ipi Исмаилов Есм агамбет едй BipaK, Есм агамбет соикы кезде бул умгг- Ti актай алмай отыр. ол кептен 6epi эдебиет мэселесше салактау карап жур. Е н д :п жерде сынды кушентпей бол- майды. 16 январь. 1938

KIM К1НЭЛ1? Фельдшер Плотников Акмола аудандык денсаулык бел1мшщ системасында жыйырма алты жыл гстейд!. Плотников бушл Акмола ауданыньщ журтшылырына бел- I'i-ni. кад1рл1 адам . Бул дэреж еге ол озппк ш керлтм ен, адал кы зм ет ету1мен жеткен адам. Денсаулы к майданы- ныц eKniluici атанган адам. 1935 ж ы лды к 17 ноябршде Плотников оз1н1н ем1р1нде болмаган 6ip уакы йгаFa ушырады. Акмола аудандык ден­ саул ы к бвл1мппк менгеруип'с! Михайловский Плотников- ты кызметтеи шыгарып тастады. — Себеп? — Себеп сол, Плотников аудандык денсаулык бел1м1- нен коптсн 6cpi ала алмай ксле ж аткан енбек акысын (1933 жы лдаи 6epri енбек акы сы 4000 сомдай) кайта- канта сурап, Мнхаиловскиидш «мазасын» алады. Михай­ ловский бугаи ашулапады, жатып коп шамданады. Ойт- Keni, «ce3iKTi cenipep» дегеи сыякты. Мнхайловскийдш 6ip жасырыи «сыры» бар едй Ол езнмн. бухгалтер! Зубовпеп 6ipirin алый, аудандык денсаулык бол1м1н1н каражатын жымкырып журуш1 ед1. Сондыктан, Плотниковтан сеске- нуш1 едк «О сы курплр акш асын сурап сонымнан калма- ды, Teri урлыгымнын шет1н сез1п калып, шек-карнымды актарып журмесе ип едк Сондыктан, осыиын озш-ез1мен элек кылып койсам, кайтер екен» дейтш. Акыры ойлага- нын штедк Анау-мынау деп ©т:р:к сылтэу тауып, Плотни- ковты кызметтен шыгарды да ж1бердк Плотников акш а­ сын сураса: «Бухгалтерия б1рсыпыра а к т а документтерш жогалты п алыпты, так что сенщ аласыннын бар-жогы маган мэл1мс1з», дейдк Уакыйга осыдан басталады . Плотников енд1 аудан­ дык прокурордын «мазасын» алады.

«0з1н не кылган м азасы з адамсын, арызынды айт- тын, болды, нэтижесш кутш, тыныш кана демалып ж ата бермейсщ бе. вш ирш берем деп айттым fou. Про­ курор eKi айтпайтынын б1лмейан бе?» деп сэгед1 Акмола- нып аудандык прокуроры Плотников жолдасты. Плотников 4-5 ай жумыссыз болып, прокурор айткан- дайын тыиыш кана «демалып ж ата береди Б ;р а к 4 — 5 айдыц ш ж д е уй iuriiiiH барлык дуниесш сатып, im in-жеп Кояды. Бул уакытта аудандык денсаулы к бел1мшде тары 6ip жапа «уакыйта» болып калады: тергеу журш калып М и­ хайловский мен Зубовтын (бухгалтсрдш ) урлыры ашыл- ды. Михайловскийден партия билет1 алынады д а , Зубов- пен екеуппн мойнына соттыц курыгы туседк Аудандык денсаулык бвл1мм(е Данилов деген жана бастык отырады, бухгалтер де жанарады. Д щ к е а курып, салы cyFa кеткендей болып журген Плотников ж упрш жана бастыкка барып мунын айтадЫ. — Ж арайды, реттейш. Мен жана келген адам Foft, б:раз орныгынкырап алганш а тура тур,— дейд1 жана бастык. Плотников ум1ттен1п журе береди Bipan, KyHKopici кыйындыкка сорады. Сататын нэрсеа де калган ж ок, 6ip ез1не карап отырран алты жан бар, онын ycTiHe 03i нау- каска шалдыгады, жары мж ан болып калады . BipaK, i кайткеиде де кун кор ic таппай болмайды. А мал жок, амбулаторияга б:р ж ен ж кызметке юредк Бурын айына 500 сом алатын Плотников амбулаториянын беретш 100 сомына канагат етедп «Акшамды eHAipin алсам , турмы- сымды жендеп алармын» деген ум!тте болады. Сейтш жургенде, аудандык денсаулы к б ел1М1‘ тары 6ip «уакыйрага» ушырайды. Ж ана бухгалтер казы на акш а- сын калтага салып алып, аудандык денсаулык бол1мшщ былыры устеле береди ол халы к кэбейген сайын Плотни- ковтын умiii курып барады. ©йткеш, кэп былыктын ара- сында Плотниковтын «окыйрасы» б1ржолата жогалып ке- тет1н. Баягы прокурордын уэдеЫ далада калды. «Прокурор ек! айтпайды» дегеш eTipiKKe шыкты. — Уэдешз кайла, прокурор басынызбен мен1 алда- раныныз б а ? — дед; Плотников. — Уагдам уарда ед1, 6ipaK... аудандык денсаулык бе- л!м!н!н былыры тым кушешп Kerri, TinTi басым катты. Кайта, С13 маран кемектессешз кайтед1? — дед1 прокурор. 28Б

— Камлай кемек су р а й сы з?— дед! Плотников. — Мен in жупмд1 6ipaa жеш лтсеш з, 1с!н1зд1 кайтып алсаны з, баска ж ерге айтып квр сещ з,— дед1 «eKi айт- пайтын» прокурор. Байты банты ма, Плотнпковтыц халы eHfli TinTi жа- манга айпалды. Катын-баласы шулап, аш-жаланаштык кордн Бул Плотниковка ажалмен б1рдей кер;ндк Ашу, ы за Плотнпковты билеп алды, Плотнпковтыц шаршатан денесм, акыл-опы кермегеи ызата тетеп бере алмады, Плотников ез en ipin узуге бел байлап, у iu m . Эйтеу1р дэрцерлердщ жедел жордем! аркасында Плотников Tipi калды . bipaic, не керек, кур де н еа калганы болмаса, акы- лынаи адасып кеттн Keuieri Aopirep Плотников, бупнде жынды атапды. Бул уакыйта ж ен и т е «С оциалиста Ка- закстан» газен ертеде-ак взпйц пМ рш жазып, Акмола- ныц аудандык, прокуроры иаиж ауап сурап талап d in едк Б1рак, Акмоланыц аудандык прокуроры оны елец кыл- мады, е ж е л п кыцырлыгын э л 1 жойган ж ок. Плотнпковтыц жэне опыц уШиншц халы каз1рде Tirni иашар. Акшасын эл1 алган ж ок. Жындандыруын жын- дандыртанмен, оны емдеудц сауыктырып шытаруды ой- латан ец ш м ж о к. Акмоланыц аудандык денсаулык бе- fliMi: — Ондай ауруларды емдеуге белштен каражатымыз жок, — деп манына жолатпайды. Уакыйта осылай. Бутан KiM Kinaai? Б !здщ ш е, Акмоланыц аудандык денсаулы к б ел 1мши1 оибатан басшылары кжэл1, аудан­ ды к прокурор кш эль Ендеше, осылар совет азаматын осынш ама корлатаны yuiin элеумет алдында жауапка тартылып, TiiicTi сыбаталарын алсын, Плотниковтыц адал ец беп толы к еш ирьлсш, тез емделсш дейм1з. 1936

ДОСЫМНЫЦ УИЛСНУ! S cypetii комедия Катнасуш ылар: V 1. Д о сы м — колхоз ecenuiici 30 да. 2. Б и г а п и м— Досымиыц inclin'd 60 та. Л. М э н и а с и -к е р ш ! киз 18 де. 4. А Иг а и и м - AluMiijciiaiu uiemeci 60 та. 5. II а с ii х a i — Досымиыц жары 20 да. 6. Д у мсен — Досымнын жолдасы 30 да. 7. Ж а р к ы н — колхоз предссдател! 55 те. БI рIн шI акт Уйде Бугаиым йен Мэмпэсв Б п f а н ы м (цум алак, тартып). Б асы пайгамбар аш- кан бес элin. М ынау ж ерге туспес ж е й элш . М ынау трй- FaiiFa тусетта тогыз. Мынау, кызым, он кез, он кез болFa ида да тез кез. Ж урег! сэл к у гтл е у . Ол енд1 сенш ж у р егтж н Kaaipri кобалжып турганы рой, ештене етпес. Mine, кадалдыц буГпрден, мынау жол бердн каш еа ку- тылмайды, кусан жетесщ. СонЫ суйш шь Hi<i Кулагин ею езуйще. Ж арылканарга тусем дейтш жарыктык осы! М э м п э с н . Мынау 6ocaFa деуип ме ед1? Б и f а н ы м. Я, бул 6ocaFa. Бул б1здщ уйдщ 6ocaFa- сы, яш и кудай каласа, сен б1здщ босагага карай копа- рыласын деген соз. Я , кел ш м болганнан кешн копарыл- маганда кайтесщ. М э м п э с и Туу, койынызшы. Б и f а н ы м. Элде... сорымды кайнатып, меш'ц До- сымжанымды е з уйщнщ босагасына карай копарайын 287

деп журсщ бе? Эй, ну кыз, оныц болмайды. Картайган- да жалгызымнан Tipi айрылар жэшм ж о к (ж а с ы н сы- гады ). М э м п э с и . Айналайын, апатай, жыламаш ы! Мен жылараннан коркам. Б и г а н ы м. Корыкпа, кызым, корыкпа, картайран- да е зш де ж ы лауы к боласын. (Ж а с ы н суртт). Айтпак- шы, сен осы нешедеЫн? М э м п э с и . Он сепздемш. Б и f а н ы м. Он сепзде! М э м п э с и. С енбейаз бе, неге такдандыныз? Б а г а н ы м. Сенем рой, неге сенбейш. Осы кунг! кыз- дардын жасын жасыратыны болады деупй едк эйтсе де сен жасырм ады ц б1лем, ейткеж 15 тем ж десен, де мен се- HeMiH гой, ендне Караганда жап-жассыц. М э м п э с н. Осы кунп адамдар тез картаймайды де- седк сол рас кой деймш. Б и f а н ы м. Ойбай, онысы рас. 6з1м1з 18 жасымыз- да сэры карын тарткан эйел болгамыз. Eni баланыц ана- сы болганбыз. Мен ез1м Досымнын oKecine ж ап -ж ас ку- шмде шыккамын... М э м п э с и . Апа, айтыцызшы, осы бурын кызды ты- макпен согып алатын ед1 дей ме, б1рдеме дейд! foA. Б и f а н ы м. О л рас. Кыз тымакпен урранда жьныл- м аса, куйеуге бере берет1н. М э м п э с и. Ci3 ез1щз тымакпен урранда жырылды- кыз ба? Б и f а н ы м. Тымакпен урианын бм меймш . Ол сор- лынын ме.и ургандай тымапд да жок-ты. Досымнын эке- ci кара каска кедей болтан адам . Мен S3iM де OMipi жа рымa Faн адамныц баласы болганмын-ды. М э м п э с и. Апа, ол кезде рас сондай жаман ба ед1? Б и f а н ы м. Курысын ол кун. Досымнын экеЫ мен1 yfliHe альш келгендс, бар ж асаган той тамагы — орта к а ­ зан бидай едк.. Уй! Курысын ол кун. (Д ос ы м к е л е д 1) . KiMfli айтсан сол келед! деген (М ам пэсид1 нуск,ап к,ояды ). Д о с ы м. Апа, газет экелд1 ме? Б и г а н ы м. Экелд1 ана, кэзит1 де, тапл б]рдемес1 де бар ( Д о с ы м газет -ж ури ал ок,уга Kipicedi). М э м п э с и . Апа, мен кайтайын. Б и f а н ы м. К айтсан, кайта foA, карарым. Кудагый KyTin orapFaH uiHFap. Басымды сыктырып алайын деп ед1м, ж арайды, кейш 6ip келш сырып берерсш.

Д о с ы м . Мэмпэси, мэмпэсищ бар ма? (М эм пэси уя- лы п KyAiMcipeudi). Б и f а н ы м. Мэмпэсидщ мэмпэси! де бар, канты да бар, ейда й нес:'н айтасыц! ( М эмпэсид1 ш ы гар ы п кетед1). Д о с ы м . Осы кыздын 03i б|здшне келпштеп бара- ды; эй ант «ткан кыз, 6ip арам ойын болмаса Hri едк.. (Бит ным enedi). Б и f а н ы м. Манаты жумысын калай болды, жэй ма екен? Д о с ы м . Жэй эшейш... (газет ок;ый 6 ep ed i). Б и f а н ы м. Там ак эл| шскен ж ок, отыра тур. (Ш ы - гы п Kerin, бороздам сон, келед1. Д о сы м га с в з айтпак, б о- лып 6ip к,ымсынып, 6ip ж ым ыйы п к уле 6epedi. Б ip уа- к,ытта ж ак,ы н дап к ел т от ырады ). Дарагым, 6ip сез айта- йын, тыидайсын ба? Д о с ы м . Айтыкыз, 1 е тындамайын! Б и f а н ым. Карагыл , осы кашангы отырамыз екеу- ден екеум1з. Уакытын жетп’ емес пе? M art 6ip келш зпермейан бе? Мен немере суймеймш бе? Д о с ы м . Туу, апа-ай, кайтеЫн сол сезд1 айта 6epin! Б и р ’ а н ы м . Е. айта бермегенде кайтем? Bip кула- рыннан куйсам, еюнил кулагыннан а л ьт кетедр сонан сон айта берем. Елден-журттан уят емес пе: жасын отыз- Fa келгенше бала болмаксыч ба? Сен in экек жыйырма- сында уйленген, сешн жасында б1рнеше балалы болтан. Кулындарымнын «лin калганы болмаса... (Ж ы л а й д ы ). Д о с ы м . Туу. жыламанызшы. Б и f а н ы м. Жыламасын десен, тмпмд! ал! 9з1н не кылган кещес!ц?! Bip айтам тындамайсын, мык айтам тындамайсык... Элде саган кыз тимей ме2 Тимей кара- '! Кудайдын кызы болса да... ( в э ш е -е з 1 ) Астагыпн рылла! »СЫ И . Ana.^eisfliu колхоздын быйылгы табысн оннан асып кетп’, миллионер! I f а н ы м. М ш ж еш канша, MUHFa жете ме? Оцы койшы, меш’н жанагы айтктныма келешк... | миллпондаган.соманы \"^йанына дешн жанылмай есептеп шытарра» мына жаман балячыз. _Б и f а н ы м. EcenfereHiP'./ii кайтейн. , чл- мейан. Д осы м . Гилем, ana, б!лем. Б ир aiMfli I 289

Д о с ы м . Е , е з М з г е керек болса, ала берпш . Маган кереп жок. Б и г а н ы м. Олай болса, отыр осы уйде жалгыз езщ ! Меи елер шагыма жеткенгс д е т и ceiiin кул'щд! шыгарып, суынды тасып ж уре алмаймын. Кетемш 6ip ж а к к а ! Е к болмаганда, баска б1рсудп1 ж ас Hicin барып иiскеiiмin. Курысын б у н тт турган KyiiiM. Бузылган ба­ л ам , бузылгансын сен! (Ж ы л и п ш ы гы п кстесИ). Д о с ы м . Бэсе! Э л п кыздын нелпштеу1 жаман едь ау. Расы нда ез1м д е 6ip оцбаганмын Fofi. Дуниеде жок сулуды табам деймш. Табы ла ма о кургыр. Мен сыякты- лар толып жатыр, кагады да кетедн Шынында осы мен суду дегеншн кандай болатынын айыра алмай, шаты- сып журмегей ед!м. Teri, сулу жеш ндеп кез карасымды кайта 6ip зерттемесем болмас. (Битным Kipedi). Ana, осы сулу деген кандай болады? Б и f а н ы м. Э, сайтан бала, ойланайын дейсш бе? Сулу деген элп Мэмпэсидей болады. Д о с ы м . Мэссаган! Б и f а н ы м. Тук те мэссаганы ж ок. Сулу сондай-ак болар. Сен езщ е де 6ip карасаншы! Д о с ы м. Ж о-жок, апа! О зд щ сулуга кез карасыцыз отсталый екеи. Б и г а н ы м. Мынау, не деп отыр? Сен маган жа- кылтпаш айтуыцды кой, айтканым айткан: Мэмпэсиден аскан сулуды кектен 1здесе'н де, жерден 1здесен де таба алмайсын. Сен бул кылыгынды коймасан, катынсыз ка- ласы н. Эр-берден сон ccHin унаткан-унатпаганында менщ диялам ж о к, ез|'ме унаса болды. Д о с ы м. Ойбай-ау, онда калай болганы! Б и f а н ы м. C eniii экен, toeui алганда «осы сулу ма, сулу емес не» деп ойланган да жок-ты, ала салган. Ол да уй болып, бала суйген. Д о с ы м. Сонымен не icTe дей п з? Б и г а н ы м. Ойбай, милау неме-ау, ani туешбей отыр- сын ба? Ал, деймш элп Мэмпэспдь Д о с ы м . Е, ол маган тие ме? Б и г а н ы м. Тнмей карасын, шашын жулып, колына берейш. (Д о с ы м к,арк,ы лдап кулесИ ). Неменеге кулес1н! MeHin балам а кудайдын кызы болса да тиер. Д о с ы м . Кудайдын кы зы бар ма ед1, онда сонын езш -ак алайын. Б н г а н ы м . Тэйт, кап1р! Кудайда кы з болушы ма

едь Адамнын кы зы да жетер. Ж арайды, екш'псш кейш сейлесем. ( Ш ы гы п кетёдг. Д о сы м телефон с о г а д ы ). Д о с ы м . Станция! М аган каланы бершг, я каланы ... К ала? Рафу eTiiii3, даусыцыз кандай эдем ! едк.. М аган 2 2 — 34 керек. 0 ... М аган Ж антлеуованы шакырыцызшы... Н асихат! М енмin. Урсып жатырсын ба? М енщ с о т ы кун- дер! колым тимедн Я, энеуп айткан жумыс. Bi3 миллио­ нер болатын TypiMi3 бар... Ж о-ок, Н аси, ол екпец орын- сы з... Айтармын озщ е... Ж о-ок, дипломатия дэу1р! егкен. Енд! озара шартка кол койпям келед!. Уш жакты келй ciMiiui бйлмеймш, exi жакты кел!а'мге дайынмын. Ж ок, одан жанж ал шыга коймайды.., Ж аны м, окпелеме! (Телеф онды U edi. Д ом бы ра luepredi, к,осы лады ). Кыздар кеп, дуниеде не коп десен, Сан жетпес, шотка салып есептесен,- Балансын шыгара алмай бул кыздардын, Кунд1з-тун ойлай ойлай, ту ей енсем. Кагамын кыздыц санын есеп шотка, Кызды ойлап, кызып-жанып тусем отка. Второй, третьилерш менс!нбейм!н, Kerin тур когил илркш первый сортка. Кыздар-ау, кайсын жаксы, кайсын жаман, Койдым Fofl TyciHe алмай, айтшы м аган! Сорымды кайнатпаска cepTiimi бер, Сонда мен сайлап журш 6ipiH_ai алам. Ойыцда от жанады кыз дегенде, Ж аксы кы з табылмайды (здегенде, KeTipin тынышымызды Kyui-TyHi, Жындарын бар ма кыздар 6i3 дегенде?! (Б и т ны м мен М эмпэси келед'и Б ит н ы м ш ай ж ас ай д ы ). Б и г а н ы м (М эм пэсиге). Албастыша сексимей, жа- сасаншы мына шайды! Кел!н дегсн инедей жы п-ж ы п етер болмас па? М э м п э с и . Койыкызшы, мен кел!н eMecniH, кызбын. Б и г а н ы м . Ойбай-ай, мына кыздыц созш -ай! Тэйт 3Pi, сен буйт!п еумандай берет!н болсац, кел!н кылып ал- маймын. Сонда кайтес!н? Д о с ы м . Ж олдас кел!н, гафу е т м з , ж о л дас кы з, эцпме калай-калай болып барады. • Б и г а н ы м . С аган не ж о к?! Тыныш отыр жайына. 19* 291

Men Мэмпэснд! ж ек кергеинен урсады дейсщ бе? «Б а­ даны ж астан , катынды бастан» дегсн. Айналайын, рен- ж ш калд ы к ба? Кой, ренж1мс, eneciuin с в з ж кетсрмейтш келж бола ма? М э м п з с и . Кэтерем Foil с е з М з д ь BipaK кел!н деге- niiii3fli койынызшы! Б и f а и ы м, Сен езщ калай -калай сейлейе!ц? Кел1н демегенде, сайтам дейш бе? Кой, айналайын, онан да мы- нa куйеущ е шан куйып бер. Д о с ы м . Апа!.. Б п f а н ы м. Апа-мапанды б ж м ейм ж . Мына кызга не бол! Бул с е т и келш ш егщ болады . Ертец ана ззрыс- терщ е барындар. Е рж сецдер ез1м -ак барып, т1ркетеГпн. Эй, сен кыз 6epi келий. (С ы бы р л а п ). Мен а з д :кше, куда- pufiiFa барам . Шайын куйып Gepin отырып, сойлес. \"Айт: «апам айтты де, ceHi к ел in етпей коймаймын дедц— де». (K ercdi). Д о с ы м. М эм пзси, хал калай ? М э м п э с и. Ж аксы . Д о с ы м. Брнгадаларын жоспарын орындады ма? М э м п э с и. Элдекаш аи. Д о с ы м. Бы йы л к а л а га окуга барам деГпи деп ес- Tyiui ед!м... М э м п з с и . Б арам ба деп ойлап ем... Д о с ы м. Бару керек. М э м п з с и . Элг1 а п а м ...' Д о с ы м (ой л ан ы п б а р ы п ). Сен езщ калай ойлайсын? Сол KiciHiH, т щ н алып, м ысалы екеум !з косы л сак калай болар ед1? М э м п з с и . Кайдан бьпейш, ж ам ан болмас деп ой- лаймын. С Д о с ы м . Ж ам ан болады . ©йткеш менен ж аксы ку- йеу mHFj’Fa та ю ем ес. М а м п э с и (о з ! н е н -е з1 ) . © зш маран тец CMecnin деп ойлайды екен foi”i. ( Д о с ы м г а ) . Б !з а з д щ басынызды ке- MimefiMi3. Д о с ы м. © зщ Meai шынымен ж аксы кересш, бе? М э м п з с и . Ж ак сы карем. *• Д о с ы м. Р аж ап екен. MeHi де ж а ксы керетш кыз болады екен. Неше процент ж аксы кересщ? М э м п з с и Ж у з процент. . Д о с ы м. А здау екен. Мешн, кал а д а 6ip кызым бар. ол мен1 5 0 0 процент ж а ксы кередь

М э м п э с и . Е , солай ма ед!? Б эсе... Кэрерм1з ол сулуынызды да... Ж арайды... Д о с ы м . Сулу дейтш сулу да емес. Сенщ жаныцда 6 0 процент темен. BipaK неге екенш бкдмеймш, ж аксы керем. М э м п э с и . Басынызды мыктап турып айландырган екен. Жынданып кетш ж у рм ет'з. # Д о с ы м. М эмпэси, мен с е т ж аксы керем, сондык- тан 6ip акыл айтайын: сен меш кой, ана Дуйсенге шык. Ол саган гашык болып жур. М э м п э с и . ГПшту. Д о с т ы м . ГПштуд1 кой. Ол к|'мнен кем? Сен езщ , махаббат мэселеЫне сыртынмен карайды ек ен с т. М э м п э с и . Маган куйеу тауып бермей-ак койыцыз. Д о с ы м . Койдык. Айтпакшы, ж ецгеюздщ суретш керсетежн. (Сурет K epceredi). М э м п э с и . Кэпе? (K ep ed i). «Раж ап екен». Моншага 6ip туссе ештемес!' калмас. Д о с ы м . Неге? М э м п э с и . Бояуы epin кетед| дегешм гой. Д о с ы м . Кой, ол rinri боянбайды. М э м п э с и . Kepin отырмыз рой. Ш ашы кандай жаксы ед|‘: жылкыныц куйрыгын тагы п алран рой дей- MiH. ©3i тжрменде 1стемей ме? - Д о с ы м . Жок. М э м п э с и . Кайдан бидейш, yHFa суцпп шыккан СЫЯКТЫ FOfl. Д о с ы м . Кой, сен TinTi cyMipeftTin ж|’берд|ц Foft. М э м п э с и . О з бул KiciHiu нешншл куйеу-i болмак- сыз? Д о с ы м . /!(оллас кы з, байкап сейлеш з. Мен ceHi алмаймын, не кыласыц?! А Ь м п э с и . Мен саран тимеймш, не кы ласы ц! (Ш ы - гып Keredi). Д о с ы м . Мэмпэси, Мэмпэси! Кап! вкпелетш ал- дым-ау. Эй, к е м п п -'й , булд1рдщ-ау эбден. ( Б ш а н ы м мен Айганым ке/iedi). Б и f а н ы м, Кударый. жогары шык. ( Д о с ы м г а ) Ене- ci келгенде ушып турып, сэлем берер бол эр. Д о с ы м . Шеше, жогары шырыныз. ( 6 j i ш ы п яп ке- redi). А й f а н ы м. Досымды е з баламнан кем Kopveyuii едш ... 293

Б и Р а н ы м . Сен с е з д 1 кой. Келес! жумада кел1н1мд1 бер. А й f а н ы м. Ой, кудай-ай! Ci3 TinTi оп-онай кере- cia-ay. Б и р а н ы м . Е . оп-онай кврмегенде. Йемене, жаса- уын жетш'зе алмай турсын ба? Т у п н ж к Keperi ж ок, жал- рыз iiu кейлег1мен берсек де. секпеймш. А й f а н ы м. Сонда да ... Екеум1з сырттан бэр’н б т - pin отырмыз, балаларды н не ойлайтынын кайдан бшдщ? Б и f а н ы м. О лардын не ойлаганында жумысын болмасын. К.ыз ceniKi, ул мешки Тапкан екеум1з. Ocipren екеум|'з. Б1зден асып кайда барады олар? А й f а н ы м. Оныныз рас. М еш н М эмпэсшм ез1мнен аспайды, аягын Tepic баспайды. Б и г а н ы м . Ендеш е мешн Досы мы м да менен ас­ пайды. Сен бакы тты к е м т р екенсш : жам ан шуйке бас кызынды алтындай улым алайын деп отыр. А й f а н ы м. Кударый, сен oflrin аспа. Мешн кызым бай таба алмай отырган жок. Эршмнщ ез баласы езше к а д 1'рлк H eci арты к улыннын? Б и f а н ы м. Эй, кударый-ай, эйтсе де улдын ж еш ул рой. Шынын айту керек: езщ ж аксы болранынмен, кы- зын ш амалы-ак кой. А й f а н ы м. Ш амалы-ак болса, несше колка сала- сын? М ен caFaH жалындым ба? О йбай-av. ea a i кайтейш! Б и f а н ы м. Сен OFaH ш амданба. Ж аман да болса кел'ш м, ж аксы да болса кел 1тм . Ойбай-ау, ез келМ мнщ MiHiH ©з1ме айткы збайсы ц ба? А й f а н ы м. О лай болса, е з куйеу баламныц MiHiH мен де айтура TiiicniH. Б и р а н ы м . Айт. А й f а н ы м. Т ек сеш н ce3iHfli ж ерде калдыргым кел- мейдй эйтпесе меш н кызымнын Teni с е т и улын емес. Мен кызымды пайгамбардын улына бере алам. Б и р а н ы м . Кой, кударый. мунын к у п р ш ш к болар. Б асы кату болса, аяры тэту болады деген. Кызыцнын кем и пл И бар, оны жуып-ш аймай-ак кой. Аузы суйрен- деп ©сек айтатыны бар. А й f а н ы м. Е , ©сек айтса саган тарткан шырар. Б и р а н ы м . MaFaH кайдан тартады ? С аган тарт­ кан да. А й f а н ы м. Кап ж ерде ©сек айтканымды керш ек? Б и р а н ы м . Айтушы еД1Д гой... 294

Эйелдер, цы здар энмен: Апам берд1 улыксат, Кэпе, кыздар, ойнаймыз, Ортамызда Насихат, Ойнаймыз да тойлаймыз. >KiriiiMi3 азге сай, Колхозымыз жэне бай, Кутты жерге келдЫз, Той бастаймыз енд1 6i3. Б иf аным ме?! Енед жаман i<ici емес, 03in жаксы бола алсад. Ыстырына 6i3 куйin, Суырына тона алсад, — демейандер Dapi Бэрекелдд апатай, Бэрекелд)' C03ine, Келш болмас тозбейтш ЕнесМд тезiне. Б и f а н ы м. Керерм:.з! Ш ымылдык; 2-к е р 1н i с Сол уй. Tepri уйде Досым мен Н аспхат орналаскан д а, ауы з уйге Биганым кешкен. Ш ы м ы лды к аш ы лган да Айганым мен Б ш а н ы м шли im in оты рады . А й f а н ы м. Солай де. Ж ас келш ©эпид эбден дод- гелент;п алгап екен fo A. Солай болады. Заман жастар- д ш . Карттык, каишама касарганмеп жастык. жедбей донманды. Орнаткан екен ©з тэрт!б:н келе сала. Б и f а н ы м. Бул не деген сезщ! Кекеткенщ бе? А й f а н ы м. Кекет:п мен не кылайын.

A ft f а н ы м. М е т ц кызым с е т и балацнан он есе артык. адам ды менс1нбей ж у р гетн биш ейсщ foA. Б и f а н ы м. Эй, сен е й т т шандыйма. Е геепрсец то- калдыкка алып берермж. А й f а н ы м. Адырам к а л (Т у р а б аст ай ды ). 1ш- nefiMiH б у й т т берген шайынды (кет уге ы ц г а й л а н а д ы ). Б и f а н ы м. Кой кой, о neci б ал ага усап, coFaH да ашулана ма екем Kici?! А й f а н ы м. >Ki6epuii о зж , кетем. Б и к а н ы м. Осыдан кетсец, екпелеймж, А й f а н ы м. Е , мен окпелемеймж бе екем? Б и f а н ы м. Айтпакшы кы зы к бар, отыр, айтайын. А й f а н ы м. Е , сонынды айтсацшы онан да, кур бет- алды лага бермей. Б и г а н ы м. Эй, Айганым-ай, 6i3 екеум1зд1 койшы, ecTin к ал а беретж эдет1м1з гой. А й р а н ы м. © 3in гой ж о к экг}ме(п бастап отырган. Ал, койдым. Б и f а н ы м. Мен де койдым. Е ю ортада кунэга ба- там ы з-ау . Эйтпесе, келпкм канш а ж а к с и болранмен, ез колы мда оскен М ямпэсиж анга не ж ет сж ! А й f а н ы м. Э лп кызыгынды айтшы. Б и f а и ы м. Тускен куннж ертещ'не кел М м д! сы- иайын деп: «тойт эр] сексимей» деп, ез1м ж ц кимешег1м- д1 кнг!зд1м. А й г а н ы м. Кид! ме? Б и f а и ы м. Кидк АумаРан баярьжыц катыны бо- лып шыкты. Bipaic е з ш аяп кетт:м . А й f а н ы м. Кимеш еп кургырдыц заманы еткен бе немене, осы nyuri эй ел д ж суркын бузып Ж1беред1 екем FOft. Б и f а н ы м. Осы б|'здщ де кейб:р ecKi м:нездер: м1з ж астар га унамайтыны дуры с па деп ойлаймын... Ойбай- ау, шай куюды умытып KeTinniH foii. А й f а н ы м. Оонымеи 6yrin тары да той ж асам ак- сындар ма? Б н р а н ы м . Е , ж асам ай ! 9 n ey ri тек эшешн рой. Онда ж астар ганг ойнады. Б у гж бастыгымыз бар. бас- кам ы з бар... (Д ос ы м , Насихат енсЗУ). Д о с ы м . Ana, тамакты тездеп д ер ! Б и f а и ы м. Аг басында жур гой ана келж дер. Ж ур, Айрэным. екеум1з барып араласайы к. ( K e r e d i) , Д о с ы м . ( Н а с и х а щ а ) . Керсетил 6yriH 6ip en epiiui.

Вугш ен мыкты кайнаган. болады. Колхозы мы зды ц бас- тырыныц 03i болады. Н а с и х а т. Болсын. (Д осы м ны ц м ойн ы на асы лы п. cy H ed i). Д о с ы м . Ойбай-ай, ойбай-ай. Койшы, Н эси, осы сен суйген сайын азайып барамын. Н а с и х а т. Е , мен азаймаймын ба екем? Д о с ы м. Мен есеппен суйем, сен riiiTi е с е п а з кете- ciH. ( Е с е п шотты к,атып). Ецбек кунщ е бес суюден ар- тык жаза алмаймын. Н а с и х а т. Есеп олай болмайды, былай (суйип ж ат ц ан ы н да Б и ган ы м K!p in келед1. Н аси хат у я л ы п твр- ei уйге Kercdi. Д осы м томен к,арап турып к,алады ). Б и г а н ы м (вз1н е 0 3 i). Кайдан Fana Kipin ед1м. Н а с и х а т (т врй у й д е, в з ш е вз1 ). К,айдан рана су- ittin ед|'м. Д о с ы м ( в з ш е эз1). E ce6i курсын, ocTin шатасты- рып алатыным бар. ( Е с е п шотты к,ага 6 e p e d i) . Б и г а н ы м . Каррам, уялмай-ак кой. Ондай-ондай бз басымызда да болран. Экен маркумды... (Д осы м ш ы- гы п K er ed i). Келш , эй, 6epi Ke.nmi (Н асихат к с /te d i). Сен немене, терп уйге тыгыла калдыц? EciKTeH Kipin тор ме- HiKi деп ж ypciu бе? Ж ок, байынмен eKeyin Meni ауы з уй­ ге тыксырып шыгаргзндарыца далиясындар ма? Н а с и х а т . Ойбай, апа-ау, е з ш з рой... Б и г а н ы м . 03iM болганмен де, 63iM емесшн. ©йт- neciMe менщ шамам бар ма? «Токпагы мыкты болса, кш з казы к жерге енер» деген. Н а с и х а т . Онда ауыз уйге ка з!р -а к кегшре кояйын. Bi3re борi 6ip, (r e p e l уйге бары п, т всекп суйрей бастай- ды. Биганым enedi). Б и г а н ы м . Кайда апарасын оны? Суйреме балам- нын TeceriH! Сен, келш, е й т т буртандама. Буртандатар- мын. Ашсам алаканы мда, жумсам жумырыгымда бола- сын, бьлдш бе? Келшнщ ж олы ж ж ш к е болар. Оны неге биьмейсж? Тылтыйган кейлепщ и тырсыйтып к и т ап, алдымиан олай да ойкастаисьж, будай да ойкастайсын. Сен катын болдыц. Катыниын квйлеиш ц 6ip шабуы сал- бырап журер болмас па? Н а с и х а т . Апатай, а з д М жон, 6apiH д е iereftiH. С !здж кен кейлегнбздж 6ipin киейгнци. Б и г а н ы м . Карай гер. Мен элгенде суйеп'ме тус- кендерге беретж KimmepiMai саган 6epin, тоздыргам-ау. 801

Н а с и х а т. 0лмейс1з. Б и г а н ы м. ©леем куп пар едш -ау, о1 Н а с и х а т. 0 л с е ш з жылаймын, сагынамын, сондык- тан влмен!з. Б м р а н ы м. 0 з iM де немеремд! суймей елмейм1н. Онан да м аган тез(рек беле тауып бер. Н а с и х а т. Туу, апа-ай... (г я л а д ы ). Б и f а н ы м. Байыннын мойнына асылып алып, шол- пылдатып суйгенде с'ондайсык, ендеше б ала тал! Н а с и х а т. Ж арайды , табайын. Кайтсем де ci3re 6ip боле тауып берешн. Б и f а н ы м. Айналайын, м енж урысканыма рснжИ ме. Меи ceHi ж аксы болсын дсп урсамын. (М а ц да й ы н а н cy H ed i). Мен in кейлепмд1 де, кимешег1мд1 де кимей-ак кой, осы ки1м1нмен ж уре бер. © 3ine о с ^ ж а р а с а д ы . Ыз- дер алжыран сон айта беремia гой. Н а с и х а т. А ла, мел с1зд1ц баланызбын, калай урыс- саныз да кетеруге тшешн. Б и f а и ы м. Айналайын. Мен Досымра эне 6ip Мэм- пэси деген сексиген кы зды onepin коя жаздады м. К,у- дай сактаган екен. Менin барыма ceni кез келДруж ка­ раты . 11 а с и х а т. М эмпэси менен ж а ксы р а к кон деймш. Б и р а н ы м. Туу, сенен садара KeTcin де. Ж алгызым, келш'ш! (E n ey i cyiiicin ж а щ а н д а Д о сы м к e s e d i). Д о с ы м. Ойдай деген. Aline, осылай болу керек кой. ( в з ш е 0 3 i). М ына калыппен б1здш уй cyflic жоспа- рын 100 процент орындайды екен. Маран да суйпзн*- дерш1. Б и f а н ы м. К еле рой, айналайын. (Y u iey i цушак,- тасып cyiiicin жатн,анда, М эмпэси en ed i). М э м п э с и . Эй, бэрекелдП Б и р а н ы м (аз/не вз1) . М ына сайтам кандан шыра келд1 (М э м п э си ге). Эй, сайтам кы з-ай, кел, ceHi де суй- еиш. кел1шм болмасан да суйейш. bapi6ip сен де Mcnin келiнiм боласыц. Д уйсенге алып берем. Ал, мыиалар- мен де cyiiic. C yflic деймш (М эм п эси м ен Н асихат cyiii- c e d i) . Ал, Досы ммен сушспей-ак. кой. Н а с и х а т . Суш ссш . Онда туфтан не бар. Б и г а н ы м . Кызранбайсын ба? Д о с ы м. MeHiH суйпм кел тур. М э м п э с и . М енщ суйг1м кеп турран ж ок. Н а с и х а т . Онда плюс пен минус, есеп тугел. 302

Б и f а н ы м. Мэмпэсижан, сен мына женгене комек- тес. Д о с ы м. Ал, дайындай берпшер. Ka3ip келем)з (к е- rcd i, yuieyi стол ж а с а й баст ай ды ). Б н f а н ы м. Конакты 6yriii сендер куйндер. Мен 63iM luipemn турып отырамын. Н а с и х а т. Куп. Мам паси екеум !з-ак децгелентем!з. Б н f а н ы м. Баяты да 93iMi3 тускенде Досымнын экес|‘ кырык кун ойын, отыз кун тойын жасаган-ды . М а м п а с и. Лпа-ау, орта казан бндай кож е FaHa nicipfli дегенниз кайда? Б и га н ы м . 1<,ашан? М а м п а с и . Тунеу кун!. Б и f а н ы м. Эй, сайтан кыз-ай, умытпаган екенсщ Foil. Мен де 6ip en'piK айгайын да . К ел ш м е мактанба- ганда, KiMre мактанам? , • Н а с и х а т. Ana, ондары тойдын ececin енд| кайта- рыцыз. Б и f а н ы м. Кайтармаганда... Досымнын сорлы эке- ci бул кызыкты кере алмай Kerri j o f i . Беу. Бишаранын ен болмаганда эруагы теб1ренсшГ. Ж асан дар тойды! (Кона^тар к ел е баст айды). Ж а р к ы н . Ап, барекелдП Ау, Биганым, тойын тойга улассын! (« К а й ы р л ы б о л с ы н »», «к,ай ырлы б о л с ы н » д еп журт Kipin ж ат ады . Б и ган ы м *«айтсын, айтсын» д е п ц а- былдап жатады). Б и f ан ы м. Торлейндер. М енщ де кызыгымды 6ip коршдер. (Ж урт ж ай л ан ы п отыра б аст ай ды ). Ж а р к ы н. Биганым, келш кайда, кел1нд1 керсетшП К в п ш i л i к. KepiMAiK-KepiMAiK. Б и f а н ы м. Мен1ц келш1мнщ KepiMAiri анау-мынау ролмайды. I Ж а р к ы н. Колхоздыи к а к жартысын сурасац да ререГйн. | Б и f а н ы м. Колхоздыи как жартысын жер-кекке 1ыйрыза алмаспын, е з берекеннщ к а к жартысын алсам 1а болар. в Ж а р к ы н . Ал, ала рой. I Б и г а н ы м . Келш! Mine келш м. I Ж а р к ы н . Эй, бэрекелдП Ьиранымнын 93iHe тарт- 1ан екен. I К в п ш i л i к. Кайырлы болсын. Бакы тты ем ip су- ■ндер.

Д V ft с е н ( д о м б ы р а г а к ос ы л ы п ) Ал, агайым — азамат, Лштык бет in келжшц, Шашу erin шашалык Куанышын кешлдш, К елж Mine, квр!пдер, KepiMAiriu бернщер, 0 3 i кандай суйюмдк Tw i кандай т о т екен! В1здж курдас Досымжан Кандай балды татты екен! Суду екен, суктанба, К вз TiiMeciH келжге. Кун екен Gip нур куйран Ж аст ы к SMip квгжде, Аспандагы ай екен, Ж ерге кел in коныпты, Арманыц ж ок, арайын, C i3re келж болыпты. Солем дс солем, мыц солем, Кайын енеце 6ip солем! (Насихат сзлемжаeсrаeцdдi.арЖ» урдтеп дуылдасып кулЫ, *Жасп, жатады). Ал, арайын олеумет, Айтарымды айтайын, Айра шауып, аспандап Ж атсын мешн айкайым! К ел д ж 6i3AiH колхозга, Ж а л к а у болма, келшшек, Ж ас махаббат жолыкда А нкау болма, келшшек. - Ендт бтздж колхозра Муше болдыц, келшшек, Алдыцызда барымыз. M ice болдыц, келшшек. Сон салтанат 6opi сай, Колхозы мы з 6api бай, KeiiiAiMi3 коктемдей, Тебехпз кекке жеткендей, Сонын 6opi алдында, К ызырын квр, келшшек. Ш еру тарт Kin вм!рге 804

К ызырып ер, келшшек! Мына отырган Жэкене, 0 pi ара, api экене, Сэлем де сэлем, мын сэлем, Верил, келш 6ip солем! (Насихат сэлем ered i). Д о с ы м. С ез Ж экене беришп Ж а р к ы н (цалж ы ц ар ал ас). Жолдастар! М эж ш с- ri ашык деп жариялаймын. Кун тэрт1бшде 6ip мэселе. Ол Цосым мен Н асихаттын махаббатпен косылуы туралы. Бул уйлсну мэселеешщ e3i... Ж аксы м зселе. Сондыктан Цосым бул м эселсж уактылы койган екен. Ендеше, бул нэселе туралы баяндамана KipicnecTeH бурын, eKi ж ас- гыц KypMCTiiie тост-тостарандар к о т е р т ж1берсек дей- vtiH. Алындар! Бакытты болындар. (Тост K er ep U ed i). - е з баяндамашы Биранымра бер1ледп К в п ш i л i к. Дурыс-дурыс. Ал, шеше, агыт баян- таманды. Б и f а н ы м. Е , мен баяндама ж асай алмайды дей- йндер ме, жасаймын. Агайындар! Айткан сездерщ е ри- <амын. М енщ куанышым сендерд|'н куаныштарыц. К,е- iiHiM ж аксы . Ж асасын менщ ке.'пшм! К е п ш i л i к. БэрекелдН C i3 де бакытты болыцыз! Ж а р к ы н. Сурак ж о к болар. ЕщЦ ж ары с свзге к ь iceMi3. С ез жастарра бершедп ( Г а р м о н ь тартылады). Жастар хори Досы м менен Н асихат eKi курбы, Ж айкалындар гулдей боп жазрытурры. Тойра улассын тойларын, бакытты бол, Деп шыркаймыз 6i3 6yriH эн мен жырды. Досым мен Насихат Рыйзамьтз, арайын, а к ниетке, Ойын мен той улассын сый-курметке, Элпештеген элеумет баласымы з, 1/ Слздер ушш дайынбыз эр кызметхе. Eapi \\осылып Ол1 талай тойлармыз бул ем|'рде, Ба т пенен береке б1збен 6 ipre, Шыркатындар колхоздыц ул мен кызы, Куанышпен барамыз келер кунге. Шымылбыц. Аманжолов. Н-тоы. 4Q5 i

«АУРУ» МЕН «АЖАЛ» (Скетч) Катнасуш ылар 1. Ж а л к а у б а й — кырыкта, колхозшы. 2. Б и г а н ы м — отызда, колхозшы (ofteai). 3. Ш а н ш а р б а й — кырыкта, колхозшы. Е с к е р т у : Ажал боп Шаншарбзй ойнайды. Ол ушш ажалдык турпатын керсстетш .костюм-маска жасау керек. Жалкаубайдын yfii. Tepri белме жэне юшкене ауыз уй. Тан атып келе жаткан кез. Тер уйде Биганым шай iuiin отыр. Жалкаубай тесекте. Б и г а н ы м . Ей, турсаншы. Ж ум ы ска шыгу керек кой. Турсаншы, жаркыным. Ж а л к а у б а й . Ойпырмай! Ойпырмай! У-у-у! А-а-а! О-о-о! Б и f а н ы м. TaFbi д а не боп калды? Кой эр!. Ж урттан уят. Ж а л к а у б а й . Кет оцбаган! М енщ елген!м саган не керек. Кайта куанарсын, ж ас байга тием деп. Б и г а н ы м . Ж аны м-ау, ойласаншы. Осы айдын плшде табандаган он eKi ецбек кунш боска ж!берд1Ц. ©TipiK аурумын дегенщ е ж урт сене бере ме? ¥ я т кой. Ертец енбек алган Kyui не б е т в д ! айтасын? Ж а л к а у б а й . Кы скартасы ц ба, ж о к па?! (Атып турып б а с ы н KQ Tepedi). О сы отырган ж ер а д е... Б и т а н ы м. Е , бэсе, ауруыц к у н т -а к екен. Ж а л к а у б а й. Япырай, мына катыннын кылыгын- ай. Эттен... пар см терюшкш .Ош бай бе.й м! Ойбай бел1м! Ойбай-ойбай! (К,айта ж ат абы ). 306

Б и f а н ы м. Б елш тунде рана can-cay efli рой. Ж а л к а у б а й . Бы лж ы рама деймш! ©3i'n ауырсан бьпер ен, бэлем! Б и f а н ы м, Туршы езщ , тамарыцды imiiii! Ж а л к а у б а й (к е к е п п ). «Тамарыцды iniuii!». Ме- Hiii там акк а хеш ам сокса — буйтш ж атар ед 1М-ау, э? «Тамарыцды iuiiui». Б и f а н ы м. Мен жумы ска кетем. 1ш мына шайын- ды, суымай турганда. Ж а л к а у б а й . 1шпеймш! Б и f а н ы м. Е т же, мына, ет бар. Ж а л к а у б а й . Жемеймш! Б и f а и ы м. Кеш епден калган юшкене ар ак бар... Ж а л к а у б а й . А! (Б асы н квтерт а л ад ы ). Б и f а н ы м. Тур. Соны irnin, ет ж еп ж1берсец, сыр- катык таркап кетедь Ж а л к а у б а й (о й л а н ы п ). Оран да кешпм сокпай- ды, шшеймш. (Ж ат ып к,алады ). Ес1к кагылады. Жалкаубай тындайды да, ынкылдай бастайды. Бмгаиым барып ашады. Шаншарбай келед). Ш а н ш а р б а й (а у ы з у й д е). Ж алкаубай уйде ме? Б и f а н ы м. Ол элдекаш ан ж умы ска кетш калган. Ш а н ш а р б а й . Б ул 6ip ж ац ал ы к екен. Ш эп сын- дыру керек, Б и f а н ы м (м у ц а й ы п ). К,урдасыцныц жайы б ел гш рой. Ж атыр уйде. Ш а н ш а р б а й . Э, бэсе! (T ep zi уйге en ed i). А, Ж ал- кауым, ассалаумагалайкум! Ж а л к а у б а й (зор га деген де басы н квтерген бо- л а д ы , д а у с ы цалт ы рап). 9 , Шаншарым... сен бе едщ ... УЬ-аЬ!.. Ке-ше... машинара... асты к тиеп жургеш мде... 6ip он путтык канты... ж алгы з аркалаймын деп... он иы- рым и л т ете тусш едь.. Ш а н ш а р б а й . Шырып кеткен шыгар? Ж а л к а у б а й . Шыкпаранмен шыра ж а зд а п калды- ау деймш... Ш а н ш а р б а й . Ойбай-ау, дэр1гер т а к ы р у керек ко й ? .. Ж а л к. а у б а й. К,ойшы, сол Aopirepifuii. Сынран мен шыкканга не icTeyiui едь Колынды icecin тастаймын деп тура жугарер. 20* 807

Ш а н ш а р б а й . Кэие, кай »ep i? (Б ар ы п оц иыгын 1гстай а л а д ы ). Ж а л н а у б а й . Ойбай, оллрдщ ! Ойбай-ай, ойбай- ай! Ah-yh! Oh! А -а-а! А-а-а!.. Ж ындымысык езщ ? Keniii epi. О Heci... А -а-а! У -у -у .. Ш а н ш а р б а й . Ой, жанын шыксын! Бнганым мырс етш кулш ж>беред1. Л ^ а л к а у б а й . Эй, ceHiK осындай 6ip онбаган м1- нез!ц бар. Керер ем езщ ауырсан. Ш а н ш а р б а й . К,ой, сезд1 кой. Б упн кешеН тап- сырманы орыидап тастайы к. Л<ур, кырман басына ерте- рек барайык. Б и р а н ы м (Ш ан ш арбайга). Курдас, калдырма, алып кет! Ш а н ш а р б а й . Ей, Ж алкауы м -ау, Kemeri уэде кайда? Ж а л к а у б а й (к е к е п п ), «У-уагда...»! Bipey елгел1 ж а тса «уагда» дейд1 foA. Ш а н ш а р б а й . «0лгел1 ж атса...» 0 л !п кетпесец ип едщ, бупннен калмай. Ж а л к а у б а й . Кудай ел 1м Ж1берсе, еле д е калар- сын. Men кудайдан «колымды шьшар» деп тшеген жок ед 1м. Кайтешн, кудай б аска салган сон. Ш а н ш а р б а й . Сейтш, кудайга жазып калган екенсщ гой. Ж а л к а у б а й . Ж а зс а к , — ж азы п журм1з де. Юм бьпедь Бул уакыттарда Биганым дастарканын жыйып журед!. Ш а н ш а р б а й . Кудайра теп сэлем бермегенсщ гой. Л^ а л к а у б а й. А с т а т ы р а л л а ! ( Оц ц о л ы м ен ж ар а- сы н устай а л а д ы .) Ш а н ш а р б а й . Ой, сешн мьша ауру колын жагана ж ы лп ете т у сп foA. Ж азы лы п Kerri ме лезде? Ж а л к а у б а й . Алла деген жерде ауру колды да аямассьщ ! Кой, шырарыы, кунакар болмай. Ш а н ш а р б а й. Кудай-судайды не кыламыз, жур жумыска. „ Ж а л к а у б а й . Астагпыралла, мынау не денди* Б н р а и ы к . Ceni ж ал кау кылган кудай болса, он- дай кудаймен мен д е аразбын. 808

V - Ж а л к а у б а й . Тэйт, куиакар неме! Ш а н ш а р б а й. А л ,' мен KerriM . М ейлщ. Бнганым, 6epi кеп к е т н п !^ ^ _ EKeyi ауыз уйге шыгады. Ж а л к а у (с а р н а п ) . Ойпырым-ойпырым! Ойпырмай! Сынып калган ба бул кургыр. Yh-ah-oh!.. ( Ы цк,ылдай 6 ep ed i.) Ш а н ш а р б а й (ау ы з уй д е). Мен осы куйеупш журдек кып берейш бе? Ренж1мейсщ бе? Б и f а н ы м. Алгыс айтамын. Ш а н ш а р б а й . Ендеше сен жумысыца ж уре бер. Б и f а н ы м. Ж арайды. Ш а н ш а р б а й . Ал, солай болсын. (K ered i). Ж а л к а у. Бэйб1ше, а, б эйбш е! Б и f а н ы м. О не? Ж а л к а у б а й . Ойпырмай, мен рас аурумын рой деймш. Басым сынып барады. Б и f а н ы м. Ештене етпес. Ал, мен ж умы ска барам. Сен там ак iiuneflcin, foA? Ж а л к а у б а й . TinTi ештемеге коц.'пм сокпай orapFaiibi. Б и f а н ы м. Коцлщ сокпаса iuinefi-а к кой. Ал мен KerriM. (Ш ы г а 6 ep ed i.) Ж а л к а у б а й . Ж олык болсын! Yh-ah-oh, басым-ай! (Б 1 р а з уак,ыт ы ц ц ы л д ап ж ат ады . Б ip м е з г м д е о р н ы н а н атып турып, ет ш н m e d i . Т ер е з е г е б а р ы п к ,ар а й д ы .) Кап! TaiiFbi намаз окымаппын-ау! ( Б а р ы п eciKTi б е к п е - d i.) Кайда койып Kerri екен? (О ж е р . б у ж ерсИ 1 зд ей д Г ) Элде мунда ма екен? (Ш кафт ы ашпак, б п л а д ы ) . Кап, ку катын-ай, б е к т п кеткен екен рой! (Твсект'щ аст ына б о ­ сым ен еш п Kerin, орта бвт елке арак,ты а л ы п ш ы г а д ы .) Э, кудай бердк (С т олдан н а н тауып а л а д ы . Орта стакан к,уйып iu iedi. Н ан асат ан бет'шен ж а й н а м а з ж ай ы п , «ал- л а акп ар, а л л а акп арга» б асады . E ip-eni б ас к,ояды. Т а­ ты д а ш п е к б о л и д ы .) Кап, кудайдыц умытш ак кылуы- ай, дэрет алмаппын foA. (Д эрет а л а д ы . 'Гагы д а арак, к,уяды .) Б|Ъплла. (Ж ут ады .) Yh, жарык:ы <; ай! ©3eriM- ai ертеп i<erri-ay. Кап, ку катын-ай! Е т г п с к т п кеткешн карашы. (Шкафты аш а м d en aype.ieH cdi. Г а г ы кел'т iuiin жатк,анда т ерезеден «А ж а л » Kipin к е л е ж ат а д ы .) Ойбай! ■(Талып к,улайды.)

А ж а л. О, кунакар пенде. ( Ж а л ц а у д ы ц 6 етше су буркесИ. Тереэеш ж ау ы п цояды. в з 1 ау ы з уиго шыгып ке- red i. Э л д ен уацытта Ж а л к а у б а й ecin ж ы я д ы .) Ж а л к а у. Астарпыралла, астагпыралла! Ифэ, Ti- фэ? Т 1фу, полекет! \"Пфу пэлекет! Арузнб1ллаЬи, мж-эш- шайтан ррахим... Б!см1ллэ-б1лм1ллэ... (О р н ы н ан тура- д ы ) Ойпырай! Ойпырай?!.. Бул не ражап? в ш м бе, ту- ciM бе? Ифу пэлекет, т1фу пэлекет! Ойпырай! Не керд1м мен, не керд1м?! Ал, жасаран алла, езщ кеш кунамды. 0 3 in кеш! (Ж ы лам сы райды . Д ер еу ж ай нам аз жайып, «апузы бы лэш » зуылдат ады.) А ж а л ( а у ы з у й д ен ). О , кунакар пенде! Ж а л к а у (т ш курмелт , квз: ш арасынан шыгып). «Мммшэш-шайтан, кккэллимэтш». Ажал Tepri уйд!н есИнен карайды. Жалкау «ас-ас-ас» деп, мелшиш отырып калады. А ж а л . О, кунакар пенде, корыкпа менен. Ж а л к а у б а й . Ас-ас-ас — ассалау-маралайкум! А ж а л (столга келйг, щ алган арацты к,олына алып турып). О, кунакар пенде, ini мына атауынды! 1ш дей- мiн! Жалкау корыкканынан алады. 1ш, бол! (А ж а л ren cin ed i, Ж а л к а у __к о р ы щ а н ы н а н iiu ed i.) Тур орныцнан! ( Ж а л к а у б а й щалтырап т урады). Сен меш таныйсыц ба? Ж а л к а у б а й . Ж -ж-жок... А ж а л . Мен ажалмын. Ж а л к а у . А-а-а-ж-аж... ( К улай 6epedi. А ж ал суйеп ку у л ат п а й ды .) А ж а л . Сен менен корыкпа! Eciiifli жый, бею т буы- нывды. Ж а л к а у б а й ( в з ш е вз1 ). Осы мен мае емеепш бе? Элде мастырым ба екен? Я , мен маспын! ( Сылк, e rin к,у- л а й д ы . Ш ы н ы н д а д а м аст ау). Мен маспын. Тук те жок. Кур елее. А ж а л . Кур елее пе... О, кунакар пенде! Ж ур меш- мен; Ж а л к а у б а й . К-к-кайда?.. А ж а л . Сен мае емессш, аурусын. Сен 6api6ip еле- ciH. Мен саган келд!м. 310

Ж а л к а у 6 a ii. Мм-м-мен ауру вмести, m-m-i А ж а л. Э, олгщ келмей ме? Ж а л к а у б а й . К-к-келмейдь (О рны нан турып, еЫ кке царай к,аша ж е н е л ед !). А ж а л. Токта! (О дан бурын бары п ecinri ж аб ады ). Кайла барасыц? Ж а л к а у б а й. Ж -ж -ж ум ы ска. А ж а л. Ж умыс о жакта да табылады. Ж а л к а у (ж ы л а п ). Ж 'берпбз... Эй&пммен кошта- сып келейш. (Э зЫ е вз1). Мастырым болу керек. Bic- м!ллэ! А ж а л . Хор кыздары бар. Ж ур м есШ мен nasip ж а- ныиды алып кетеШн. ( С аусацт ар ы н сат ырлат ады. Ж а л - к,ау к,алш-к;алш ered i.) Ж а л к а у. Б-б-барайын... BipaK ецбек кун1мд| алып кетей1н. А ж а л . Ж о-ж ок! ( С ы гы м дай устап а л а д ы . Ж ал ц ау - а л ы п у р а д ы . Б е п н е к в р п е ж а б а д ы д а , ш ы г ы п кете- [. Ж ал к ;ау тым-тырыс. Б 1 р а зд а н с оц Б и т н ы м K ip ed i). Б и р а н ы м ( б 1 л м е г е н а п ) . Ойбай-ау, мынаран не IF3H? Ж а л к а у б а й . Ойбай, ойбай, аттан-аттан! (К вр - li басы н а и е -м и е турегелт, ерсш -к,ар сы л ы жуг1ре- Н. Б и т н ы м устай а л ы п , к ер п еш с ы п ы р ы п тастайды.) Ж а л к а у б а й . Ah, yli! Oh! Ойбай, ойбай! Б и f а н ы м. Не болды, шырэгым, не болды? М э, су uni. ( С у окутк,ы зады.) Ж а л к а у б а й. \"Пфу пэлекет! Т|фу пэлекет! Б и р а н ы м . Ойбай-ау, айтсаншы, не болды? Ж а л к а у б а й. Э л п -эл п ... Б и f а н ы м. О KiM? О гам? Ж а л к а у б а й . П эле, пэле... Су, су! Ж а л к а у б а й . Сен кердщ бе? ( А л щ н а д ы .) Б и f а н ы м. Н е т ? Кдмд1? Ж а л к а у б а й . Ойбай, атама! Typi жаман! Typi аман! Шаншарбай енед!. Ш а н ш а р б а й. Ойбай-ау, мынаран не болран? Ой, .алкаубай, муныц калай ? Ой не болды, айтшы езщ ?

Ж л л к а у 6 a ft. Ж уР. келт'к. ( Е а к к е умт ылады). Ш а н ш а р б а й (ж (берм ей). Кайда? Ж а л к а у. Б ул уйде пале бар, пале... Б и f а н ы м. Кой, тук те жок. Ш а н ш а р б а й . Тук те жок. Сыркаттыгын nibiFap? Ж а л к а у б а й. Ж ок, керд1м мен, керд1м. Ж ур кет- Т1К. Б и f а н ы м. Жур, жатшы. Шаншарбай exeyi жаткызбак болааы. Ж а л к а у б а и. Ж атпаймын. Кетем сенлермен. Ш а н ш а р б а й . Кой, иырыи аурады. Ж ат. Ж а л к а у б а й. Ауырмайды, ойбай, ауырмайды. Калмаймын муида. (Ш ы- Б и f а н ы м. Кайда бармаксын? Ж а л к а у б а й . Ж умыска барам, жумыска. FctM д е п ж улк^ ы лайды. Б и т н ы м м е н Ш а н ш ар б ай к,арк,ыл- да п кулед1.) Шымылдыц.

УЛЫ АКЫН ТУРАЛЫ ТРАГЕДИЯ Ж азуш ы М ухтар Эуезов пен Леонид Соболев «Абай» атты трагедийны жазып болды. Трагедияныц ко л ж аз- басы январьдын 2-куш, Казакстан совет жазушылары одагынын баскармасында* жазушылар журттыльнына окылды. Трагедияныц б1рден epicreft жонелген, шыйыршык атып шиележсе берген куит уакыйгасы, сап алтындай жаркылдаган, дауылдай уйыткыган, кен1лд{ куйдей тер- беткен, жанды элдилеген келсл1 соз, корнем тш , сол улы 6ip уакыйганын imiaae. Шынгыстыц тауындай шоктыры шыгып турран улы акын Абайдын бейнеа, — пьесаны тындаган журттын ой-niKipiH айрандай уйытты. Траге- дияны тындаганда журекке сол 6ip заманнан дат болып жугып, шер болып байланган ecni кайрыныц коламтасы кайта козгандай, кейде TinTi K03iMi3re жас алып та отырдык. Miне, осыныц 03i трагедияныц куит шык- кандыгына айкын дэлел. Трагедияныц н е п зп сю ж ет! былай: Абайдын 5 0 ж ас- ка келген кезш де Абай шэюрттерМ н iuiiHeH ж ар к eTin, белектенш eKi ж ас шырады. 5ipi Айдар, 6ipi KepiM. — Айдар талантты акын, KepiM шешен. Айдар «Атасы з» ке- дей ортадан шыккан, KepiM аталы жердщ улы, Абайдыц жакы н iHici. Айдар Абайдыц адал улындай болып кет- кен адам. KepiM Абаймен де, Айдармен де 6ip ж агы бак- талас, 6ip ж агы Абай, Айдар бастаган прогрест1к ой-ni- Kip иелерже карсы, ултшыл интеллигенцияныц образы. Шрак, KepiMnin ондай екенш Абай да, Айдар да 61'лмей- дь К у ндердт куншде ж е а р ж а с эйел А ж арга Айдар уй- ленбек болады. >Kecip neci Ерден, Н арымбет деген жу- андар Айдарды устап алып, байлап, сабап олт1рмек бо­ лып жатады. Пьеса дэл осы арадан басталады. 313

Акыры Абай кел in, Айларды арашалап алады, жен- деттердщ ж ем Д п етпейдк Бул уакыйга Абай мен Ерден- дердщ арасын бурынилдан да ашып, ecid жарасын одан сайын ушыктырады. Ердендердщ Абаймен араздасу се- 6e6i — Абайдын файларга, билерге карсы болуы, ха- лыкты олардыц улы шецгелдершен айыру унии Kypecyi. Айдар, А ж ар туралы биге ж у п т с е д ь Ердендер жагынын сез1н Жиренше би, Айдарлар жагынын сезш , Абайдын тапсыруымен, KepiM сейлейдк BipaK кенш н де кулыгы бар KepiM созден утылгансып, Д зп щ и Жиреншеге 6epin кояды. Осы арада Абайдын 03i сэйлеп, Жиреншеш соз- бен ж ецедк Т ебе би Сырттан Айдар мен Ажарды ел1м- нен куткаруга бшйк айтады. Бил here женшген Ерден, Нарымбет, Жнреншелер ен- fli KepiMMeH кедiседi. Bopi 6ipir1n Айдардыц eMipine как- пан курады. KepiM Айдарга у бередк Айдар еледь Бул Абайдын жанына катты батады . Кеп кенпкпей окымыс- ты баласы Абдрахман кею рек ауруынан кайтыс бола- ды. Кайгынык кат-н абат тунеп тебесшен тенген Абай катты куйзелумен кур сулдерш суйреп журе бередк Абайдын душпандары Абайдын кыр сонынан калмай- ды . Болы с сайлауы басталады . Сайлауды ж андарал кен- сесш де тйпмэш болып ютейтш Эз1мхан, Кер1мбек бас- тайды. Н арымбегп болыстыкка усынады. Абай Нарым- беттщ ете кара пешл, жауыз екенш, халыкты баскару- дын орнына ж ем ететш кулкын кулы екенш ошкерелейдр ел баскара алаты н адамды тауып сайландар деп журт- ты улттей дь Н арымбет, Ердендер Абайды андып урып, соккыра ж ь^ады . Х ал ы к Абайдын мацына жыйналып, Н арымбет, Ердендердш мунысына катты наразылык бш- AipeAi. Айдарынан, Абдрахманынан айрылган, досы Дол- гополовты патш а ж андармдары б аска жерге жер ау- дарганына куйшген Абай кунренш кунёлтедк BipaK, куй- гелектш ке, тарыгуш ылыкка туспейдк в и тк еHi халыкка нанады, болаш акка нанады, халыктын езш курметтей- TiniHe Ke3i жетедк Кундердщ *кушнде Абайдын Магауия деген баласы д а кайты с болады. Кеп кеннкпей Абайдын eai де элем кайплсын аркалап, тчрлж дуниеамен кош айтысып, кара жердщ кушатына енедь Пьесада Абайдын Европага, Батыска кумартканы, Европа, орыс мэдениетш ардактайтыны, 03i солардан уйренетш айкын керсетш п отырады. 0 314

П ьесада Абай к а за к халкыньщ ой-niKipiH, элеумет- т ж eMipiH алра бастаран кемекгер адам болып керсетш- ген. Абайдыц улы тулрасы квршедь Трагедия окылып болрасын сэйлеген жолдастардык барлыры да «Абай» пьесасынын ете кунды пьеса екенш, бул б1з д 1к к а з а к эдеби етш щ . ipi табысы екенш айтты. Сонымен катар, трагедияньщ кейб|'р моменттер1 толы к ж е п л е коймарандыры, э л 1 д е уштай Tycyai керек ететш- fliri айтылды. BipaK, бул ар пьесаньщ ж алпы болмысына MiH келт1рерлж емес, шамалы тузетумен жетш етш усак кемнплжтер. Муны авторлар ескеретш болды. «Абай» пьесасы 6i3aiu драматургиямыздын, эдебиет1- » т д щ 6ip елеул1 фактысы боларлы к пьеса. Бул шын марнасындагы трагедия. Бул трагедияньщ театр сахна- сыиа тез шыгуын журтшылырымыз кумарта KyTin отыр. Авторлар жорарыда айтылран п1к1рлерд! ecKepin, «Абай» пьесасын б!ржолата аяктап шыруды тездетер дейм1з.