Касым Аманжолов

Кеуде толы кааретке Шомган журек шаршапты... Уйкыдары бебекке Укшап капа ж аты р тыныш. М эн гш к дуние алдынан Ашылган кезде — жузшде, М эн гш к кулк! д1р1лдеп Ж айлап кап а гул атгы. Ал, одан сок, газиз жан Окыды вз жазмышын. Япырай, каталастым ба? — М умк1н емес. Ж о-ж о-ж ок! Еш кш асыз ед1 деп, Кдм дэлелдер? Ж ок. Ж алган! Дэлел бар ма, кайсында? Дэлел мына ез1мде! Ила ибады м мен оган, Иланармын юмге мен? Ce3iMi тасып кайнаган Ы сты к канды жары ед!м. BipaK салкын дэтс бар Судья efliM. Енд! KiM CeniMiMHen айнытар?! Б eлгiciз Мен айнытам! А р б е н и н (сескеш п шегшедй С о ц ы н ан ш ы р а я ы н а н а н ы ц ж у з ш е т аяйды.) KiM едщ 1з сонша ма? БелН Ы з Умытып калуын да ражап емес, Евгений: дос ед ж кой сона 6ip кез. Арбенин KiM е д М з ? О , тоба! 518

Белг icii Шалынбаб сенщ к е зт е, Кыр соныкнан калмаран, Ж ебеп журген эулие, Данышпанын мен болам. Эрдайым баска жузбенен, Эрдайым баска кшммен Ж урш , мен сенщ бар icin. Бар ойынды бЬлуш! ем. Маскарадта, жакында, Не деп ед1м мен, — ойлан. А р б е н и н ( селт е п п ) Пайрамбарларды ж ек керем ,— Сондыктан шырып турыныз; Шыныммен айтып турмын мен. Б ел г i с i з TyciHiKTi муныныз. Дауысыныз ызрарлы, 0 MipiHi3 тым катал Болса дары uibiFa алман. Танымай тур екенЫз. Ce3in турмыз оны 6i3. . Катерл! кезден тайсалман, — Кеп кундж максаттарынан Ж анылар пенден мен емен. М аксатыма 6ip ж етт1м, Ш епнбеске серт erriM, Осында жатып елуге Бармын, 6ipaK шег1нбен. Арбенин Мен ез1м де сондай жанмын; Bipaic мен мактанбаушы ем. (О т ы рады .) Ал, тындадым. 519

Б е лг i c i з (вз1не e3i) Манадан 6epi айтканым — Дары ган ж о к мынаран. Шынымен каталастым ба? К ерелж енд1 арт жарын. (А р бен ин ге) Осыдан жет1 жы л бурый, Сен рой мен! б1лунй ен... Т эж р и беаз ж а с ед1м, Байлырыма мае efliM, Кеудевде ceHiR сол кезде Б а р efli рой 6ip ызгар, Д о зактай карап дуниеге, Бэрш ен 6e3in журунй ен. Соны да м актан етунй ен. Сол MiHe3iH акылдан. Яки турл1 жардайдан, П айда болран д а шырар. Ж анынды сенщ тексерер М ен емесп1н. Оны тек, Сондай етш жараткан, Тэщ рш рана TyciHep. Арбенин Б1ссм1ллэшз ж а ксы екен. Белг!с1з Соны да жаман болмайды. B ip кун1 MeHi азрырып, LnecTipin экеттщ. К алтам толы акш а ед!. Б а к дегенге сенунп ем, Тэжрибем тапшы едь.. Отыра калды к шарк урып... Ойнап кетам ... ¥тылдым. Экем менщ тым саран, © те катал Kiel efli. Сескенш кунюл сездерден ¥та м деген ум1тпен, 820

Кездес-riM тары мен саран. Ж а с болсан да сен меш Шырармадык шецгелден. Тары да бэрш уткыздым. Жынданып кете ж аздады м. Банде сенщ бар uibiFap, Ж ыладым да жалындым... BipaK сен маран кулдщ рой... О, одан да канжарык, — Кеудеме Kipui-Kipm Kipce едП BipaK та сен жанылдын Пайгамбар боп алдынды Ерте болжай алмадсын! Сондары 6ip кеселд1 Бузылран дэн еш гт, ©зше лайык жемюш Ещй бугш бершть (А рбенин атып т урегеле ж а зд а й д ы д а , о й еа ш ом ады. Содан 6epi та л а к кып, Тастадым мен бэрш де: Махаббатты, эйелдк Ж астык шактын лэзэтш, Нэзш кыялдарды да, Ойдын тэтплерш де... Дуниеде жана 6ip дуние — Ашты маран eciriH — 0 те 6ip ж ат урымнын, 0 м|'рден безген пенденщ, 0 з 1мш1л , менмен жандардын, М уз болып каткая ce3iMHiH, Кызыктыррыш азаптын — Дуниесше енгемш. Ж ер патшасы акша екен, И ш п сэлем бергемш. ©Tin жатты кеп жылдар, — Денсаулык та, байлык та. Кете барды, мен калдым. Жабылды M9Hri сол уакта Бакыттын сырлы eciri! Тардырмен cohfh шартка кеп Боди, MiHe, осындай 521

Куйге TycTiM. А! Сен — сен Д1ршдейсщ. Сен мешн Айтканымды Жака тек Тусш дщ бьлем. Ещ й сен Максатымды да тусшген Боларсык хак. Ал, мырза,— Ceni танымаймын деп, Айтып корил тары да. Арбенин Ж орэл! — Таныдым сеш, таныдым!.. Б ел г i с i з Ж орэл! Э л i бггкеи жок, Кулген ен рой сен маган. Ешп мен де шаттыкка Bip кенелг1м келедь Куларыма жакында Bip ж а т хабар шалынран. Сеш мулде байыпты, Уйлештм, деп едь Ауыр -тид1 сол хабар, Ж урег!ме сак erri... Кеп ойладым сонда мен; Апырау, не се б е т т , Н е ушш рана бакытты Бола калды, бул кезбе! Д еп ойладым. Bip ce3iM Сыбыр eTTi сол кезде; «Б ар , бар, кет1р тынышын», Дей берд1 ол. Куп корд1м. IlIapmaFaHFa карамай, Кил!ге топка ешлм мен. Эр уакытта, эр жерде, Соныннан калмай. сук берд1м. Барынды б ш п м . EH6eriM Ж анды акыры дэл бугш. Bip шындык бар мен бьпген... Соны айтайын, тында сен, Ты нда: ( с о з ы п ) сен... сен... озщшн 9 йе.'пнд1 олДрдщ!.. (А р б ен и н ы р ш ы п туc ed i. К н я з ь келед1.) 522

Арбенин ©лтчрген юм? — Мен бе? — Князь! — О ! не боп к е т . . . Б е лг iс iз Айтарымды айттым 6ipa3, Ешпгюш айтсын князь. А р б е н и н (тершне сыймай) А! Кулык пен сумдык па... TinTi ж аксы ... С ен д ер д т Колдарында турмын рой... KiM сендерд1 токтатар? Патшасындар бул жерде... Кенбегенде не етермш, Аяктарына жырылдым... Коздерише каЬар бар, Ж аным шошып барады... E cc i36iH мен, бвбекшн, Ж ауабым ж о к карсы айтар. Ж ец1л!п калдым эп-сэтте. Алданып калдым капыда. Ал, жетчндер м аксатка. Балта астында басым тур..., BipaK менде эл! де Акыл, кайрат, тэжрибе Мол екенш дэл сендер Байкам ай калып журмевдер? Сонын 6apiH эйе-niM Кабырына ала Kerri деп Ойлап калм аса ип ендер. Мен сендерге эл1 де Керсетермш кер1мд1, Ойларынша: не былшыл Зымыян пыш-пыш свз мендеп, Мен соншама эл<преп, Ж ерге енген екем гой! Табылран ойын екен бул! Эттен, немен 6iTepin, Б 1лмей калыпсындар рой. 523

Ал, мына бала, мешмен Сайысура кумар рой; Bip ш апалак аз бопты, EKiHiuiciH caFbiHFaH. Бэрш д е берем, cyfiiKTiM. Тойдырган рой eMipiH,! Тадралмаймын мен оран: Аланда ecci3 кавдырран Bip былык жаннын OMipi. Жубанасын сен бугш; © лесщ ендй ушындын,! ©лесщ, ала кетесщ, 0Л1М1Н, данкын 6ip сумнын! Князь Керерм1з — тек тез!рек. Арбенин Жур, баралык, баралык. Князь Бакыттымын енд1 мен. Б е л г i с i з (nidipin) C i3 умытып барасыз Е н мэнд1сш , — сол керек. К н я з ь (А р бен и н д1 ток,татып) С эл токтаны з — ж азы ксы з ед1м — Ж апты ны з ж а л а , не ест1мед!м. Э йелМ з де жазы ксыз куйд1 — Мен соны ciere айтпакшы болып Ж урген ем, маран тШ ш з тид1 — Ж у р М з ендк жур1Н13. Арбенин Йемене? Йемене?

Белг1с13 Ж азыксыз жарды мерт етпн, Байыбын бшмей, морт кетт1н. А р б е н и н (царцылдап култ ) Рас, сендердщ калжындарык Таусылар деп ойламан. Князь Ж ок, ж ок! К алж ы н емес бул. Кудай куэ, ойнаман. Бшезш™ баронесса Тауып алран. Сонынан — О н^. ол маран экелш Берген-д1 ез колынан. 03iM д е каталасыппын. Эйтсе де с е н т жан жарын MeHiH махаббатымды Кабыл алиаи ж о к ед1. Bip катадан осынша Коп ж ауыздык шырарын Бшген болсам, коз кулк! 1здемесем, нетедН Баронесса озшщ Мына жазран хатында Айтыпты ci3re не барын; Окыныз тез — earn кез — Маран кымбат, богеме. (Арбенин х а щ а назар аудары п оцыйды.) Б е л г i с i з (зымыяндьщ пен квзш квкке riain) Ж ауызды дарра асар хак! Ж азы ксы з. ©лдРау, аяймын. Мунда ол азап шексе де, — Б1р пана табар аспаннан! Ах, керш ем мен о н ы ,— Кездер1 онык 6ip айдын — 525

Ж ан шурласы шагылран. Кулпырып вскен сол гулд1 М и н у п ж дауьщ_ куртар деп, Япырай! KiM ойларан. Неге турсыц бакитсыз, — Ойбайламай, бакырмай; Шашынды жул, жасын сык, Сумдык, сумдык, о, сумдык! А р б е н и н ( а н а л а р г а тура умтылып) влтчрем сырып, жендеттер! (ЭлЫ реп бары п, о р ы н д ы щ а к,улайды.) К н я з ь (он ы итермелеп) 0 кш ш кемек бермес, жур — Шеиплген ж ок дауымыз, Пистолеттер кутш тур. Ун жок, Т1л жок — 6 ip мылкау, Шынымен-ак, япырмау, — Алжасты ма бул илркш... Б ел г iс iз Ол мумкш... Князь Cia бегет жасадыныз. Б ел г iс iз Екеуипздщ максатымыз — EKi баска. Мен кек алдым. Ал, сен енд! кеилпп калдын! А р б е н и н (уш ы п турегелед1, квз к,ар асы тым жат) А, сендер, не айттындар?.. Кайрат; кайрат Ж ок меыде, сонша ж ап а, сонша гайбат

Керд!м деп с е т и ем рой... фэруэрд^ер, Kemip, кеиир, сен меш, кеийре гер. (Сацылдап кулед1) А, кез жасты, т!лекп, Жалбарынган журекп — Кермеп пе ен, кеийрш пе ен? (Т Ь ерлеп отырады.) Алдарында, мше енд1, Турмын 6yrin пземдь Айтыныздар шындыкты, — Ант бузганы — рас кой. Жасырмандар сумдыкты. TuieriM жане aMipiM — Кшаландар тек соны. Кшасыз ба efli ол? Ж э, оны — Кайдан рана б|ЛД1Ндер? Осында болып па едйщер? Менше о да жалынып ет тепп зар. Ката болды, каталастым, Heci бар! О да маран осыны айткан, жылараи. B ip aK сонда: жалран дед1м мен оран. (Т у р егел е д 1 .) Осыны айттым мен оран. (Тым-тырыс) Сендерге 6ip шындыкты Осы арада актарам: 0 лт1рген оны мен емен! (Б ел гш зге к,адала царап ) 0 лт1рген оны мына сен! Шынынды айт, тез1рек, Батыл сойлес мешмен, Ж аныкды жай, актар, тек. О, досым, неге муншама Катал болдын? Оны мен Cyiouii ем гой; не шара! 427

Тамшы жасын ужмакка Кыймаушы ем гой, жасаран! Сонда да кешпм мен саран! (Белг'1с1здщ к еу д еа н е к,улап, ж ы лай ды .) Б е л г i с i з (итермелеп) в з щ е кел, есщ жый... (К нязы а ) Экетелж, кеп турмай... Таза ауара шыккан сок — EciH жы яр оп-окай. (А рб ен и н д1 ц о л ы н а н тартып ) Арбенин! Арбенин М эн п бакый Kepicnecni3 екеум!з. Хош ... ЖуР*ВДер... мунда... мунда... (Б у л ^ ы н ы п ш ы гы п э й ел ш щ табыты ж ащ ан . уйге к,арай M yaipedi.) Князь Ж 'бермещз!.. Б ел г i с i з Бул тэкэппар акылдын Талран кун1 осы да! А р б е н и н (зар л а п кеШн цайтып) Мунда, мше кврвдер! Kepiiw ep кеп, шошыма! (Сахнаньщ ортасына кел1п) Каталасты н деп айтып ем рой мен саран! 528

(К у л а п Tvcin, 6 ip буСНрлеп, KipniK к,ак,пай отырып к,алады. К нязь бен Б е л п с * оныц у с п н е твне ry c in т ураоы .) БелНспз Кептен-ак мен Кекке шелдеп, адсагам. KeriMAi алдым, Енд1 кандым. Князь Акылынан адасты... Бакы тты болды... ea a i бул. Ал, мен? Ардан, тыныштыктан Mauri журдай болдым тул.



К О '31 31 Б И Т А Р I I Й Л Е Р «Совегпк менщ ез ел1м». 1948 жылы жазылран. «Дауыл» жэне баска жыйнактарыпда басылуы бойынша катанка жШерЬдн «Дауыл». Алгаш «Социалиспк Казакстан» (X — 1940. № 255) газетшда басылган. Кейш жондеп «Дауыл» жыйнарына Kipri3ren. Сонры басылуы бойынша жармяланып отыр. «Жауынгер жыры». Алгаш «Соцналнстш Казакстан» ( I I — 1910. № 44) газетшде, ксй1м «Дауыл» да басылран. Бурынры басылуы бойынша жыйнакка ж1бер1лдь «Нар тэускел». «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка Ж1бс- ршд1. Муны 1940 жылы творчсстволык ecyi шабан, артта калын барады дсген сындарра жауап ретшде жазган. «Талгар». 1940-жылдары жазылып, кейш кайта женлеген. «Дауыл» жыйнагы бойынша жарияланып отыр. «Атамекен». 1940 жылы жазылран. «Дауыл» да басылуы бо­ йынша жыйнакка бершдй «Заула-заула Туркснб». 1940 жылы Туркнстан-Сибирь TCMip жо- лынын салынып б1туйпц он жылдырыиа байланысты жазылран елен. «Социалист1к Казакстан» газетшде басылуы бойыкша жарияланып «Совет Одагынык геройы Пулкин туралы жыр». Твардовскийден ерк!и аударып жазран. «Социалисток Казаке! ан» (23/II— 1940, № 44) газет1нде басылуы бойынша жыйнакка жКЗерШп отыр. «Армиясы Лениннш». 1941 жылы жазылран жыр. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка Kipristain отыр. «Коштасу». 1941 жылы майданга аттаьып бара жатканда жаз­ ган елен!. «Дауыл» жэне баска жыйнактарында басылуы бойынша штанка бершдк «Мазасыз музыка». 1941 жылы сорыс басталран мезгшде жаз­ ран елен!. Басылран-басылмаганын аныктай алмадык. Жыйнакка колжазбасы бойынша бершд|. «Вейсскештщ бес улы». Бул да сорыс басталган кезле жазыл- ган олец!н!н 6ipi. «ОнтустГк Казакстан» газетшде ( III — 1941) басы­ луы бойынша жыйнакка к1рг1з1лдк «Жапым, сэулем, еркенпм, кызыл гул1м». 1941 жылы жазылран лирика. Колжазба бойынша тунгыш жарияланып отыр. «Мен суйем аспандагы алтын кун®». Кай жылы жазылраны белг!с1з. Машинкага басылран нускада «Н... га» жазган хаттан де- лшген. Сакталган кагаздын nypiHe Караганда елец 1940 жылдары жазылран деуге болады. 531

«Казактыц эн1 мен влец1н». 1942 жылы Кыйыр шыгыст» аскер катарында журш жазган. Дэптер елендержщ 6ipi. Жыйнакка тун- рыш рет жйбершп отыр. «Сэбиткс». Жазушы-академик Сэбнт Муканов жолдаска 1942 жылы жазган хат еленк «Дауыл» жыйнагында басылуы бойынша ютапка бер1лд1. «Орал». Жастык шагын етюзгеи Орал каласынын тусынан ман­ данта етж бара жатып, 1943 жылы жазган елеш. «Дауыл» да ба­ сылуы бойынша жыйнакка юрпз1лд1. «втш бара жатырмын». 1943 жылы жазылтан дэптер влешнен колжазба бойынша жарияланып отыр. «Ерт1с». 1943 жылы Касым Кыйыр шырыстан батыстаты сотые майданына кет1п бара жатып, тутан жерлердж тусынан еткенде «Ерт|'с», «Сарарка», «Орал», т. б. елендерж жазады. «Ерт1с» «Дауыл» жыйнагында басылуы бойынша жыйнакка енпзждь «Сарарка». 1943 жылы жазылтан «Дауыл» жыйнагындагы нус- касы бойынша жарияланып отыр. «Ci6ip». Акыннын сотые кезшдеп дэптер елешнен. Колжазба бойынша тунтыш жарияланып отыр. «Байкал». ¥лы Отан сотысынын алташкы жылдарында Касым Кыйыр шыгыста эскер кызмет1нде болды. Осы кезде ол «Абдолла» поэмасын, «Ci6ip», «Байкал» елендерж жэне Сэбитке, Калмаканта, Капанта, подполковник Эллинге, Есмагамбетке, т, б. хат елендерж жазган. «Байкал» алгаш «Эдебиет жэне искусство» (1946 ж. 4— 5) журналында, кейжп жыйнактарында басылды. Ютапка сонгы басы­ луы бойынша жйберждй «Канкуйлы жау». ¥лы Отан сотысы майданына бартаи кезде жазган елеш. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка Ж1бер1лд1. «Отан сотысы туралы жыр». 1943 жылы орыс халкынын ер.’ик данкына арнап жазылтан елен. Акыннын колжазбасы бойынша тун­ тыш жарияланып отыр. Бул жырды Касым орыс т1л1нде жазган. «Зулым жау». 1943 жылы казакша, орысша ею тжде б1рдей жа- зылган елен. Орысшасы непзжде казакшасьшен дэл келедь Былай дегегп бар: «Из какого ада брошен ты, подлей! Каким же ядом пропитан твой венец?.. Какая злодейка родила тебя? Какая ведьма в мир вводила тебя? Кинулся на мир, как змея на орла, Как сатана, как ведьма злостью полна». «Рабдолга». Жазушы Рабдол Слановка 1943 жылы жазган хат елеш. «Дауыл» жыйнагында басылуы бойынша ютапка юрпзьлдь «Май майданда». 1944 жылы майданда жазган. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка берждь «Подполковник Эллинге». Майданда e3i кызмет еткен эскерн полктын саяси командир! подполковник Эллинге арналтан елеш. взшж сакталган кунделж дэптерждеп сезже Караганда, Элпин жолдас Касымнын акындык талантына анрыкша назар аударып, оны майдандык газет кызметже орналастыртан кержедь Армнялык упт пункттержде, ойын-сауык уГн'рмелержде де Касым белсене кызмет штеп, еленд1 ею т1лде: казакша, орысша катар жазып отырган. Ка­ сым мже осындай творчестволык кызмет!не мэн бергеш уш1н Элпнн- 832

re арпап елен жааган. Элппнге жазган елен!нт орысшасы да катар сакталган. Онда былай деген! бар: «Знаю, примете мое послание Как любовь солдата и певца, Знаю ваше братское внимание — Не забыть мне жизни до конца. Я в обмотках и в шинели серой. По солдатски сквозь пожар пройду; Я своей поэзией буйной, смелой, В светлое грядущее войду». «Дауыл» жыйнагында басылуы бойынша баспага ж1бер1лд|. «Мартбек». 1943 жылы Совет Армиясы шабуылмен алга басып бара жатканда, Диепрден жузш orin, карсы жагадагы жау бекпн- cin алушы данкты ерлердж 6ipi — Матбек Мамыраев. Сол enairi уш1н Мартбекке Советтер Олагынын Батыпы атагы берьлед!. Март- бек ¥лы Отан согысына дейж Карагандычын uiaxrepi. Kasipri Ка­ раганды калалык советник председатель Казак ССР-нык депутаты. Касым Мартбекпен 1944 жылы Брянск каласында аске.ри полкта 6ipre болып, оный Днепплен отудеп ерлй\"1мен толык танысып. поэма жазбак болван. Поэма б!рнеше тарау жеке эпизод ретшле жазыла- ды да, б!рак акыннын оз: ойларанлай поэма шыкпайды. 1946— 1947 жыллары Касым эуелг1 жазгандарын тары 6ip капап, б1рталзй же- pin кыскартып, поэманы аяктап шыкпак болалы. Б1рак поэма талы да аякталмайды. 1954 жылы. бул поэмага прагмент ретжле, бурыплы жазгандарын тары карап кыскаотып, осы жыйнакка ю'Ып отырран нускасыь дайындаран едт Б1з б1рнеше варианттары «Мартбек» ту- ралы жырдын эуелп толык нускасын алмай, соцры нускасын алып, жыйнакка Kipriam отыомыз «Елге хат». 1944 жылы майданная жазган хат олендепппн 6ipi. Алгаш «Дауыл» да жарияланды. Жыйнакка колжазбасы бойынша бе- рждь «0л1м деген арсыз сез». Бул да майланда жазган дэптер влеш- нен. «Дауыл» жыйнагы бойынша жарияланып отыр. «Карагаш». 1944 жылры майланда жазган даптер елендержж 6ipi. «Дауыл» жыйнагында басылуы бойынша жарияланып отыр. «¥лы кут'с». 1944 жылы майланда жазган елец!. «Дауыл» да басылуы бойынша 6acnaFa ж1бер!лл1. «Fanura жауап» Акын Бали Ормановтян хат алранда жауап ре- т!нле осы оленл! жазган. Бугаи Бали ла «Касымга хат» деген бел­ ил! \"лент жазалы. Бул eKi кушт1 акыннын 6in такырыпта. согыс кез!нлег1 сарыныш-куймпштерль акынлык онео жарысына тускенлей терец толланьш жазранлыктарын байкатады. Ралидыц хаты да узак. Онда мыиадай деген! бар: «Сагынган хатынды окып, балгын 1н1м, Куйылды кеудеме кеп барлык ушч: Сыйрызып сыян калай жаза аллы екен, Соллаттыц ашу, кег1и, зарлы мунын? Каи каткан ки!м1не, сапар тарткян, Тугчннен Kopin турмыи жаннын б!рж, Сайыскан аспан, жерл!н арясында, Шыккандай жаркын-жаркын жангырырын...

Жаркылдап нажагайдай булт астында, Kepiiiren кез Tiretm 613 Касымга. Topic 61'ткен карагайдыц бутагындай Караймыз куаиыш кып тулгасына. Санкылдап акын унi ест1лед1 Кан топан — Кызыл селдш ортасында. Заманнын жыр жалыны сек1лдешп, Лапылдап араласып тур гасырга!..» («8м1р дастаны» 1948) «Дауылда» басылуы бойынша жыйнакка берглдк «Капанга». 1944 жылы ¥лы Отан сотысы майданында журш, акын Капан Сатыбаллин жолдаека жазган хат елсш. Бурый «Да- уыл» жыйнагында «Досыма хат» деген атпеп басылган. Жыйнакка колжазбасындагы тупю нускасы бойынша шрНзшдк «Дунне кандай жап-жарык». Мяйпанда жазган дэптер влекшей, колжазба бойынша жыйнакка ж1бер1лдк «Успмде сур шинел1м». 1944 жылы майданда жазган дэптер еле- шиен. «Дауыл» да кыскартылган нускасы басылган болатын. Жый­ накка колжазбасы бойынша юрпзшн. «Сен фашиссщ мен казакпьш». 1944 жылы майданда жазган дэптер елешнен. Колжазба бойынша жыйнакка енпзшдк «Согыстын, кыстын ызгары». 1944 жылы майданда жазган дэп­ тер еленшен. колжазба бойынша тунгыш жарияланып отыр. «Куз». 1944 жылы майданда жазган дэптер елешнен. Колжазба бойынша жарияланып отыр. «Кекте зырляп барады». Бул да майданда жазгап дэптер елен- дершен. Совет Одагынык Батыры атагы берьлген Элия Молдап'.ю- вага арналуы ыктнмал. 0лен алгаш «Казак одебиет (29/1— 1955 ж.) газетшде басылды. Жыйнакка колжазба бойышна бертлдк «Сырласым». Бул да 1944 жылы майданда жгурш жазган дэптер елендершщ 6ipi. Колжазба бойынша тунгыш жарияланып отыр. «Аспанымлы булт торлап». 1944 жылы майданда жазган дэп­ тер елекдершш 6ipi. Колжазба бойынша тунгыш рет жыйнакка ш- pin отыр. «Ойлаймын да жазамын эр немеп1». 1944 жылы майданда жаз­ ган доптер еленшен, колжазба бойынша жыйнакка шрп31лдь «Кураулап жылкы шакырган». 1944 жылы майданда . жазган дэптер елешнен, «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка бершдг «1945 жыл». «Дауыл» да «Жана жыл» деген атпен басылган екен, колжазбасына жэне мазмунына карап, осы атпен жыйнакка енпзйш. «Майдан». 1943— 1944 жылдары Казакстан жазушылар Одагын- да «Майдан» атты альманах шыгып турды. Касым сол альманах™ алып окып, осы ялсшп жазган. Жыйнакка «Дауыл» да басылуы бойынша ж 1бершдг «Калмаканга». 1945 жылы майданная акын Калмакан Эбдта- дыронка жазган хат елсш. Колжазба бойынша жарияланып отыр. «Достар, кайда жупешлер»? Майданда жазган дэптер елешнен, «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка бершдь «Сен елin меш айырган». 1945 жылы майданда жазган еленде- piniii 6ipi. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка юрпзшдг «Агама». Агасы Ахметжанга майданнан жазган хат елекш, «Дауыл» да басылган. Жыйнакка колжазба бойынша бершд!. 534

«Еркш гшме». Майданда журт, немере iirici Ерюнге (агасы Ахметжанньт баласыиа) сагьшып жазган хат олень «Дауыл», «Бзл- бобек» (1949 ж.) жыйнагында басылран. Жыйнакка бурьгьры ба- сылуы бойынша ж1берждь «Акшалык». Майданда жург'п жазган дэптер елешнгн 6ipi. Арасы Ахметжанды сарынып eciHe rycipeaji. «Дауыл» да басылран. Жыйнакка бурынры басылуы бойынша ж!бер1лд!. «Твлеутайра». Сорыстан бурынры жолдасыньщ 6ipi Твлеутай Акшолаковка майданнан жазган хат олень «Дауыл» жыйнагында басылуы бойынша к1тапка к1рг1зглд1. «Акша булт». 1945 жылы акын Эбу Сэрсенбаевтык «Акша булт» атты белгмй лирикасы «Майдан» жыйнарына басылды. Онда Эбу майдандагы солдат сагынышын айта келш былай дейдг: «Уа, акша булт, айтшы маран, Айтшы маран, келд!н кайдан? Ак тесгнен кунг суйген Жаралдын ба Алатаудан?.. Урлеме жел акша бултты, Алыска айдап кете корме! Ак канатты перштемдей Калсын .Mauri тас тобемдс!» Касым майданда ж урт Эбудгн осы лирикасына жауагг рет1иде езг'шн «Акша бултын» жазады. «Дауыл» жыйнарында басылуы бойын- «Жешс лаусы». 1945 жылы Э-майдагы жешс кунже арнап жаз- ран Олеги. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка к1рг1зждь «Эшг'м». Бул да майданда жазылран. «Дауыл» да басылуы бойын­ ша жыйнакка жгберждг. «Жылкайдар». 1945 жылы майданда жазган влешнен. «Дауыл» да басылуы бойынша _жыйнакка шрпзждь «Кызралдак». 1945 жылы майданда жазрагг дэптер елекшен. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка берждь «Алматы». 1945 жылы coFbic жешспен аякталраннан Kefliri эскер кызметшен босап Алматыга кайтьгп келгенде жазган олень «Дауыл» да басылуы бойынша баспа^а берждь «Сенгн алма багына». 1945 жылы майданнан кайтып келген сон жазган олень 1953 жылы танаамалы жыйнагына басылуы бойынша ютапка еггг1з!лд1. «0з бн1г!м — оз совет!м». Алгаш «Ленгшш!л жас» газет!ггде (26/XII— 1945, № 260) «Акын ce3i» деген атпен басылган. Kefriirri жыйнактарында осы атпен басылды. Жыйнакка эуелп толык нус- касы берждь «Жыйырма бес». Бул Казакстаннын 25 жылдырына арналган жыр. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка к1рпз1лдь «Казакстагг». Казак республикасынын 25 жылдык мерекеспге бай- ланысты жазган олень «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка ж!берждь «Эджет айггасы». 1945 жылы Совегпк Констнтушгяга арнап жаз- гагг олень «Социалист Казакстан» (5/XII 1945. № 246) газетгнен алынып, жыйнакка берждь «Согыстан сонгы бесжылдык». 1946— 1947 жыллары жазган «Нурлы дунгге» тандамалы шыгармалар жыйнагына басылуы бо­ йынша жыйнакка берждь

«Достар». 9-майлагы \\'лы жешс нужно арнап жазган влек!. Ал- гаш 1946 жылы «Эдебиет жопе искусство» журналыида (№ 7) ба- сылган. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка юрп'зглд!. «Май келд1». 1946 жылы 1-майга арнап жазган елсщ. Сол жылы «Социалист™ Казакстан» (V — Л% 88) газетшде басылды. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка енпзшдк «Туган жер». Бул елецге Касым ез1 он шыгарган. Энш Касым- нан жаттап алып калган акын Кайырбеков Рафу. «Дауыл» жэис баска жыйнактарына басылуы бойынша к1тапка к1рг1з1лд1. «Сауыншы женгейдш жыры». 1946 жылы жазылган. «Нурлы дуние» (1950 ж.) жыйнарында басылуы бойынша кгтапка к!рг1з1лд1. «Бебеумш Лениншн». 1946 жылы жазылган елец. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка берьпдк «Академия». 1946 жылы Казак ССР Рылым Академиясыныц ашылуымен байланысты жазылган елен. Колжазба дэптер1нде елек- лл кайта-кайта тузеп жазыпты. ©лещин непзп тексте к1рмеген, белек жазылуында мынадай шумак узшдшер бар: «Академия деген сез Ауырлау тиер елецге, Bip жырлап етер келд1 кез Ауыр да болса кенем де». «Караймын саган кумартып, Казактын гылЫм ордасы». ©лещин алгашкы шагын rypi «Эдебиет жоне искусство» (1946 ж. № 7, 8) журналыида басылды. Жыйнакка колжазбасы бойынша то- лык нускасы Ж1бер!л1п отыр. «Социалист Казакстан». 1946 жылы «Социалист Казакстан» газетшш шыга бастаганына 25 жыл толуына арнап жазылган. «Ка­ зак эдебиет!» (29/1 — 1955 ж.) газетшде жарияланды. Жыйнакка колжазбасы бойынша бершдй «Жамбыл». Жамбылдын туганына жуз жыл толу мерекесше ар- нап жазган олени Алгаш «Сонналистш Казакстан» газетГнде (1946 ж. V II, № 134), кейш «Дауыл» да басылды. Сонгы басылуы бойынша, жыйнакка к1рг1з1лд1. «Астык». Алгаш «Эдебиет жоне искусство» журналыида (1946 ж. № II, 12) жоне кейпнп жыйнантарында басылган. Ютапка сонгы басылган нускасы бойынша Ж1бер1лд1.'* «Акындар босжылдыгы». 1946 жылы игольде Жамбылдын туга- ’ мына 5йуз жыл толу мерекес! болып erri. Осы мсреке устпще акын, жазушылар бас коскан жерде Касымнын «Жамбыл тойында» поэ- масы еске алынып, улкен энг!мелерд!н такырыбы болып, сез салма- гы Касымнын 6yriHri акын, жазушы туралы жана 6ip енбек 6epyi керек дегенге лрелт отырды. Осы энг!ме кенестерд1н acepi ме я болмаса акыннын кептен айтайын деген ойларынын туй!н! ме, ой- Teyip жолдастык оз1л рет1ндег! осы шыгармасын акын б1здергс окып 6epin журм. Б|'рак жариялай койган жок. Ce6e6i каз!рп б|летж акындардын барлыгын да камтый жазбак ойы болатын-ды. Шыгар- ма колжазба бойынша тунгыш жарияланып отыр. «Шарт жугпип, буйыгып». 1946 жылы жазган дэптер елейней колжазба бойынша тунгыш жарияланып отыр. «Рабигага». Рабнга Кутхбжинага арнап жазган дэптер елеш. Колжазба бойынша жыйнакка ж!бер!лд).

«Су жагасында». Акыннын дэптер елендер!нен. Колжазба бо­ йынша тунгыш жарняланып отыр. «Келпи, курбым». Акыннын дэптер еленшен. Колжазба боПып- ша тунгыш жарняланып отыр. «Курбыма». 1946 жылы жазылган, 1955 жылы «Эдебиет жэне искусство» (№ 3) журналында басылды. Жыйнакка колжазба бо- йынша ж1бер1лдк «Буйра жонын кунге тосеп, жылынып». 1946 жылы жазылган. Тунгыш рет журналда («Эдебиет жэне искусство» № 2, 1955) ба­ сылды. Жыйнакка колжазбадан бермши «Yiliiuiiiiii эз1л1». Акыннын дэптер елешнен колжазба бойынша тунгыш жарняланып отыр. «Домбыра». 1946 жылы жазылган. «Дауыл» да басылуы бойын­ ша жыйнакка енг!з1лд1. «Долы булт». 1946 жылы жазган. «Дауыл» да басылуы бойын­ ша жыйнакка енНз!лд1. «Дарнга, сол'кыз». Бул Касымнын музыкасын 6ipre шыгарып жазган олекйпн 6ipi. Алгаш «Эдебиет жэне искусство» журналында (1946 ж. Л1» 7— 4) басылды. Касымнын «Дарнга, сол кыз» атты елешн эшмен жаттап алган жастар коп. Композитор Еспаев акын Кайырбеков Рафудын жаттап алуы бойынша еленнщ эн!н нотага тус!рд1. Осы сонгы жазу бойынша влек нотасымен «Казак эдебиет1» газетшде (4/IV — 1955) жариялаиды. Сол сонгы басылган нускасы жэне Кайырбековтын айтуынан Еспаевтын нотага uyeipyi бойынша жарняланып отыр. «Астык пен бастык». 1! да жакша нш'не (мысал) д ша жарняланып отыр. - «Баспана». 1946 жылы езйпн пэтер мэселесше байланысты жаз­ ган влет’. Колжазба бойынша тунгыш жарняланып отыр. • «Сакыпжамал». Эйел1 Сэпенге арналган олени Тунгыш жария- «Сырттан». 1947 жылы балалар ушш жазылган экп'мел1 влен. Сол жылы «Пионер» журналында басылган. «Балбвбек» (1949) жыйиагында басылуы бойынша ютапка енпзшп отыр. «Жана жыл». 1947 жылды карсы алып жазган влен!. «Дауыл» да басылуы бойынша жыйнакка к1рпз1лд1. «Yrinui мен кемп1р». 1947 жылы Казак ССР Жогаргы Советник сэйлау ьауканы кезшде жазган. Газеттерде басылган. «Эдебиет жэ­ не искусство» (№ 3, 1955 ж.) журналында басылуы бойынша жый­ накка к!рг1з1лд1. «Ес1м бала». 1947 жылы жазылган елен. Колжазба бойынша «Аксэуле». Согыстан кей!нг! жылдарда жазган лирнкаларынын 6ipl. Сакталган дэптерге Караганда 1947 — 48 жылдарда жазды деп шамалауга болалы. «Эдебиет жэне искусство» (1955, Ме 3) журна­ лында басылуы бойынша жыйнакка бер!лд1. «Даригашым, Дарнгашым!». Кызы Дарнга туганда 1947 жылы «Низами тойында». 1947 жылы Азербайжаннын белгш клас- сиг1 Низамнлын туганына 890 жыл толу мерексеше Касым Казакс- таннан Баку каласына конак болып барды. Сол барганында жаз­ ган влен). «Нурлы дунне» де басылуы бойынша (1950 ж.) жыйнак­ ка к1ргЫл1п отыр.

«Азербайжан кызына». Бул да сол 1947 жылы Бакуге барганда жазган елен. Алгаш «Казак эдебиет1» (29/1 — 1955) газет!иде басыл- ды. ЖыГшакка колжазбасы бойынша ж1бер1лд1. «EpKin шабыт». 1947 жылы Бакуге бару сапарыьда Самед Бур- гуннен ерк1н аударып жазган. Колжазбасы бойынша жарияланып «Партняга». 1946 жылы Казакстан комсомолы атынан еленмеи жазылган хаттын 6ip тарауы: «Тамаша етЧиз де, жер1м!3 де Кай тагдыр кыныраяр енд! б>зге. деген шумактан кейш Касым жазуды токтатып, «аржагын Капа Куандык жазуга тшс» дейдь «14/VI — 1946 ж.» деген дата кояд Арада алты, жет1 лирикалы елендер жазып, келер айда, осы х еленнщ аягын жазып 6iTipreH. Жыйнакка колжазба бойынша рияланып отыв. «Серт». 1947 жылы улы Социалист революциянмк отыз > дыгына байланысты жазылган толгау жыр. Эуслшде Партняга с; хат туршде жазылып, кейш 6ipa3 жвндеген сыякты. Хат ршдеп нускасынын жазылуына Казакстан Орталык Партия к тет| тарапынан, жазушылар Одагынан улкен мэн бер1лген сыякт «Серт» толгау жыры «Эдебиет жэне искусство» журналын (1947 ж., № 11) узшд1 болып басылган. Жыйнакка колжазба бо­ йынша толык берьпш отыр. «Алтын айна алдында». 1947 жылы ССРО конституциясынын жузеге асуына байланысты жазылган влек. Газеттерде басылган. Жыйнакка колжазба бойынша ж1бер!лд1. «Арман». Эуелшде «Шалдын сыры» деген атпен жазбак бол­ тан. Келемд1рек жырдын 6ip fy3iHaici. Kefiin жырга «Арман» ат койыпты. Колжазба бойынша тунгыш жарияланып отыр. «КуГн'м тасып барады, куй!м тасып». 1946 жылы 14 июнь жазылган. Дэптер влекшей («Казак эдебиет!» (29/1— 1955 ж) тшде жарияланган. Жыйнакка колжазба бойынша бершдк «Экспромт». 1946 жылы 14 нюнь куш жазылган дэптер еле! Колжазба бойынша жарияланып отыр. «Бетпак дала». 1940 жылы жазылып, 1948 жылы жвндеген Сонгы елендер жыйнактарына юрпзген. К>тапка сокгы басылуы бойынша бер1лд1. «Б1з отаннык солдатымыз». 1948 жылы жазылган елен. «Нур- лы дунне» жыйнагында басылуы бойынша баспага бершд!. «Сэскеде сансыз квкек сункылдаган». 1948 жылы жазылган дэ тер елеш. 1955 жылы «Эдебиет жэне искусство» журналында (№ «Квктем» деген атпен басылган. Жыйнакка колжазбасы бойынша бер1лл1. «влмес eMip влеш». 1948 жылы жазылып, «Эдебиет ж; кусство» журналында, ксйшп жыйнактарында басылган. Сонгы сылуы бойынша бершш отыр. «Туган халык даусы». 1948 жылы жа-ылган. Акыннык танд малы шыгармалавы бойынша жыйнакка ж1бер1лдь «Квктем» 1948 жылы жазылган. «Балбвбек». «Тандамалы ш гармаларында» басылуы бойынша к!тапка енгЫлд!.

«Мен комсомол». 1948 жылы жазылган. «Балбебекте» басылуы бойынша жыйнакка енпи'лдГ , «Б1зд1н жастык». 1948 жылы Казакстан комсомолдарынын съез1- не байланысты жазшган елен. Газеттерге басылган. Жыйнакка кол- жазбасы бойынша ж1бер1лд1. «Караганды». 1948 жылы жа-ылган эн текст. «Нурлы дуние» де басылуы бойынша жыйнакка юрпзнадй > басылуы «Балхаш». 1948 жылы жазылган. «Нурлы дуние» бойынша т а п ка К|рг1з1лд1. i жазылган. «Нурлы дуние» де «Акын мен шахтер». 1948 х басылуы бойынша к1тапка ж1бер1лд1. «Алгыс». 1948 х 1 -ж-а--з-ы--л--г-а--н. 1953 жылгы жыйнак бойынша баспага бер!лд1. j жазылып, 1953 жылгы жый- «Тангы дауыс». Бул да 194 как бойынша тап ка берглд!. «Жаз дидарлы жас ана». 1948 жылы жазылган. 1953 жылгы жыйнак бойынша ю'тапка бер1лд1. «Алтын жулдыз». 1948 жылы узд!к малшыларга Социалист Екбек Epi атагы бер!лгенде жазган елеш. Бурынгы жыйнак- тарында «Алтын жулдыз» деген атпен басылып келгеи екен. Маз- мунына жэне колжазбага карап жыйнакка осы атпен ж1бер1лд1. «Мектеп — кеме, б т м — тешз». 1948 жылы жазылган. Сон- гы жыйнактарында басылуы бойынша т а п к а енг1з1лд1. «Балам ауырганда». 1948 жылы кызы Дарига сыркаттанган уакытта жазган елен!. Колжазба бойынша жарияланып отыр. «Бауыржан». 1948 жылы Момышулы Бауыржанга арнаган елеш. Колжазба бойынша жаоияланып отыр. «I ... О ... га». 1948 жылы 1льяс Омаров жолдаска жазылган хат плен. Алгаш «Казак Эдебиеп» (29/1— 1955) гагет!нде басылды. Жыйнакка колжазбасы бойынша толык нускасы бер1лд1. «Бермесен бермей-ак кой баспананды». Bipiieme рет пэтер су- рап, eTiiiiuii аяксыз кала Сергеи сон, Алматы калалык советник прсдселател! Айбасовка арнап айткан рлснк «Баспаиа» атты еле- шнле б\\’л такмоып кен жырланган. Колжазба бойынша тунгыш жарияланып отыр. «Сырбайга». 1948 жылы акын Сырбай Мэуленовке арнап жазган елеш. Колжазба бойынша жарияланып отыр. «Т... мен X... га». 1948 жылы акын Тэкен Эл1мкулов пен онын 6ip таныс кызына арнаган елеш. Колжазба бойынша жарияланып «Алатау». 1948 жылдары жазылган. Алгаш «Казак эдебиет!» (29/1— 1955) газет1иде жарияланды. Жыйнакка колжазба бойынша к!рг1з!лд|'. «Карашаш». Акыннык дэптер влен1н1и 6ipi. 1955 жылы «Эде- биет жэне искусство» (№ 3) журналында басылган-ды. Жыйнакка колжазбасы бойынша бер!лд]. «Жаз кешл». 1948 жылы жазылган. Эн текст!. «Нурлы Дуние» де басылуы бойынша к1тапка бер!лдГ «Денсаулык жыры». 1948 жылы бтр сыркат жолласына жазыл­ ган хат влек!. «Нурлы дуние» де басылуы бойынша жыйнакка бе- «Жетп!с.пен жет1». 1948 жылы жазылган жыр. «Балбебек» те басылуы бойынша жыйнакка енпз|'лд1.

«Акылбек». 1948 жылы жазылган елен. «Балбебек» те басылуы бойынша жыйнакка берклдк «Балбебек». 1Q48 жылы жазылган. «Балбебек» жыйнагы бойын­ ша ютапка юрпзкпдк «1шме» 1947 жылы жазылган. «Балбебек» те басылуы бойынша жыйнакка к1рпз1лдк «Агасы мен inici». 1947 жылы жазылып, балалар газетшде, «Балбебек» те басылган. Сонгы басылуы бойынша жыйнакка ж1берт- «Жанна». Кызы Жанна желге толганда 1948 жылы жазгак еленк «БалбРбек» те басылуы бойынша жыйнакка ж!бер1лд1. «Эпкес! мен 6eneci». 1948 жылы улкен кызы Жанна ж ете, id- mi кызы Дарига eKire шыкканда жазган жыры. «Балбебек» жыйна­ гы бойынша мтапка енпз|'лдк «Койшыбай карттын арманы». 1947— 1948 жылдары жазылган. «Балбебек» те басылуы бойынша жыйнакка бершдк «Жан eai жаткан жумбац сыры терен». 1946 жылы тоньше 14 нен 19-м арасында жазылып, аякталмай калган елен. @лен кол- жазба бойынша тунгыш жарняланып отыр. «Жас даурен». 1948 жылы жазган елен, колжазба бойынша жа- ркялаиып отыр. « А кы н о м i р i т у р а л ы аныз». Бул Касымнын ¥лы О- согысы кезждеп ен курлел1 шы'армасы. «Дауыл» жыйнагында ак e3i «Абдолла Жумагалиев (1915— 1941) немтс-фашнст баскыншы ларына карсы согыста ерлжпен ката тапкан казак акыны» дел ту- ciniit Сергеи. Касым 1943 жылы Кыйыр шыгыста аскер катарында журт, Аблолланын ерлж ел!м1н газеттен окып жэне елдег1 жолдас- тары жазган хат аркылы ccTin бЫп, бурынгы езнпн жанындай жа кын досы Абдолла туралы поэмасын жазады. Поэма ен алгаш «Со циалистж Казакстан» (V— 1944. № 102) газетшде жарияланады Поэма бтрден калын окушы. эдебнет журтшылыгынын назарын ау дарып, Отан согысы такырыбына жазылган ага манызлы ipi ш гармаларынын 6ipi болып багаланды. Жазушы Рабит Мусрепов пс мага алгаш шш'р айтып, былай дейдк «Касым поэмасы майданная соккан жана леп сыякты. Еллеп акын, жазушыларга тугел ой салады. Коп нэрсегп ангартады: «Жа- сым Kiiui демендер. айта алсам айып емес шыгар, ссылай айтайык, жаксылап айтайык!» дейдк Казак одебиетшде Касымнын агасы да бар. inici дс бар. кур- дасы да бар. Солардын пшнен Отан согысынын такрыбына жазамын деунплердш 6apine де «Абдолла» жана б!р кырканы мензейдк Жана такырыпты жаксылап жазайык дейдк Касымнын ен 6ip жете угы- натын жаксы ойы осында. Касым поэмасын жете угынгын келсе, мунда коп napceniH дурыс бейнеН когселлген. Сонымен 6ipre, сол бейнслерд! калан керсету керекттн де аныктап кетед!... Кеп шыгармаларымызда «Отанын суйген, елш суйген» деп келем1з де, соны шын эдебнет тЫмен айта алмаймыз. Отанын суйгп дед1к, м1ндет аткарылды дейм1з. Ал осыны Касым калан бергеи? Ол Абдолланьш жан жалынын, сез1м толгануын керсету аркылы бере алган, жалт-жулт еткен жау отынын 6ip шогы кслш Абдолланын журег1не тускендей болады. Сонда Абдолла кайтедб1

«Ер курсжж алды демж, Кыз1ыш болып кызганышы. Кыймай жауга кел арнасын Жалын шарпып демалысы, Кушып wepin, cyfiin тасын, Журегждей сол аймактын Алас урды намысты улан!» Mine, Отанын суйген адамнын жан тулгасы осылай болуга ке- рек. Жазушы адам жаныиын инженер!, осы жан кубылысын керсете алу керек. Сыртты емес, iuiTi керсете алсын. «Сайтан отын» жатып, ектемдей кулген жаудын кулис! Абдолланын журепне канжардай кадалды. «Ашуын бер арыстаинын, Журепн бер жолбарыстын. Кулл| элемш'н ашу-кеп Орна менж кеудеме кеп! Жау жолына атам сеж. Бомба бол да жарыл журек,— дейд! Абдолла. Шыныи айту керек, б!зд!к эдебнетте бул эл! айтылмаган создер. «Сол аймактын журегждей тулап, намысты улан алас урды!» деген ете магналы тенеу. Осындай жан толганысы бар намысты — «Жау жолына атам ceni. Бомба бол да жарыл журек!» лесе, акын айтам деген сезж барынша-ак жетпзе айта алганы! Мунда соны тенеу де бар, мунда терен ой да бар, мунда жалынды акын да бар! Поэманын ен куши жер1 Абдолланын олер жер!... Тудыны айту канша куанышты, канша онай болса, «елд!н!» айту .сонша кыйыи, сонша кайнылы нэрсе. Акын Касым осы жайды мы- .падай 6ip шебер суретпен берген: «Кейде сагым, кейде жалын, Арбады елее коз жанарын, Kepai барж, кушты Сэргн: Туыстарын, жан достарын... Кенет осы сулу сурет Тургаи жайнап, кезд! тартып Суп-сурланып, уа, керемет, Орны-орнында калды катып!» дейд!. Поэма майданда ерлж керсеп'п, eai ymin каза тапкан акын жайында. Акын Касым акын жаныиын бар толгауын, кек куш.н, ceeiM Tepeimirin тугел бере алган. Жалынды сезбен жау|а аттанды- рар, жан cesiMineH жас тамшылатар акын ce3i 03eriii ертеп, журепн тербен шыккан. Поэма 1945 жылы «Социалист1х Казакстан» газетный ез|'нде (X— 1945 № 190) епнш! рет басылып шыкты. Окан кешнп турлер! жыйнактарда «Дауыл», «Нурлы дуние», «Тандамалы шыгармала- рында» жэне «Солнечный день» атты орыс т!л!ыдег! (1949 г.) жый- нагында басылды. «Эдебиет жэне искусство» журналында (1947 ж. № 1) акын Калижан Бекхожин былай дейд!: 541

«Касымнын бул поэмасынан канды майданда жараланган жолба- рыстай жау отымен жагаласкаоо «ерт жанарлы» жауынгердон бейне- сон KepeMia... Поэма окушыны тартып, геройына ыстык сезом туды- ратын, онын ерлж iciepine cyficiooflipeTiio шыгарма. Поэманын ooeria- ri касиет! акыннын бейооелеу, суреттеу жагына ет1мд1, конымды тенеу табуында. Касым келе жаткан сумы'рай жаудыц сыйпатын аз сезбен эсерло', айкын erin суреттей бжген». «Социалисток Казакстан» да (18/V— 1948) акын Эбдмодэ Тэж1баев былай деп жазды: «Акыннын сотые такрыбына жазылтан кеп жаксы елендержщ ен биок шоктыгы «Абдолла». Бул батырдын канымен жазылтан, эр сезо ок бон атылып, от бон шашылып турган оптимисток трагедия. ©ломд1 женоп елген намысты, саналы совет жауынгершоц ошпес образы, ерлок шен1... Акын мен кеоппкердш жаны тепе-тен. Расында да эрбор соз кыраннык канатынан, арыстаннын ашуынан, жолбарыс- тын журепнеи алынгандай. Сол каснстт1н аркасыида акын журен жау жолына бомба болып жарылтан. Осы 6ip еленоощ вз1 Касым- ды ен кушн акынымыз етед1». Белгйп орыс жазушысы Л. Соболев былай дейд!: «Ол каптаган жауга каскайып карсы турып, жалгыз огы кал- ганша жалынга вртенгси 03iiiiH шебш KopFan сооысып, ерлжпен каза табады. Осы туралы Касым Аманжолов «Абдолла... Акын еломо ту- ралы аныз» атты поэмасын жазды. Бул шыиында да терен сез1мге жэне жаркын образдарга лык толы салтанатты, улы бейооело аныз» («Солнечный день» 1949, 5-бет). Акын Тайыр Жароков былай деп жазады: «Касым Аманжоловтын «Дауыл» атты ©лендер жыйнагы Herisi- нен алганда ©скен акыннын каламинам жаркылдап, тын сеа!м1нен курылым жазылган жылы лирикалар. Соны, тын тенеулер аркылы, улкен ойлар ойлап, окушынын ce3iMiii козтай болели Онын «Абдол- ла» атты шыгармасы осы айтканымызды дэлелдейд1». «Социалисток Казакстан» 2/IV— 1949.) / Совет мэдениетошц корнекто кайраткеро, Cearijoi акын Н. Тихо­ нов былай деп жазды: «Казак акындарынын жырларында ©м1рдщ кем тынысты леб! ©зонт табигоо туйспчмен елестейд1... Касым Аманжолов «Абдолла» поэмасында батыр Абдолла Жумагалиевтщ ерлогж жырлады, герой- дын отты еломш бейооелеуге шебер акындык евздер, бояулар таба бшген» («Казахстанская Правда» 25/V— 1949.) Поэма бурынгьо басылуы бойыооша гитапка енг1з1лд1. «Бор а оо». 1946 — 47 жылдары жазган поэма. Поэманы жазояп болган сон Касым акын, жазушылардын б1рталайына окып бероп, олардын сын.-шк1рлерш алып, боркатар жендеген. BipaK, акын оюэ- маны аякталды деп санамай, баспага усынбаган. Поэма колжазба бойыооша тунгыш жарияланып отыр. «Кытай кызы». Акын бул поэмасыоо 1937 го я Жапон и рооалистерпот Кытай жероне баса-осоктеп otipin, осыроы таран эрекеттер1 жур!п жаткан кезде жазура KipiCKen керонедо. ы- рак поэманы жазып аяктамай, кейшнен борнеше рет жендеген, кеи- 6ip тарауларын emipin каоота жазган. Алайда бул жендеуон де акын езо тупкшкто макулдамагаоо сыякты, ce6e6i поэманы оз уакытыо1да баспага усынбаган. Жыйнакка поэма колжазба бойыооша тунгыш бе- ролно отыр.

«Айкасу». 1935 жылы жазылган очерк. «Лениниил жас» газетш- де (II — 1935. № 45) басылуы бойынша бершп отыр. «Лбай шыгармаларынык аудармасы». 1945 жылы «Социалист Казакстан» газет!иде (22/XII — 1945. № 258) басылуы бойынша жыйнакка юрпзиш. «Кап окып, уйрешп, жаксы жазайык». 1938 жылы «Казак эде- биет1» (16/1 — 1938. № 3) газет1нде басылуы бойынша жыйнакка к1рпз1лд1. «Досымныц уйлену1». 1948 жылы жазылран. Машинкага басы- лып сакталран. Нускасында Касым ез колымен «мен» деген ат койып «Бэйгеге», жакшаныц imiHe «Колхоз, совхоз театрлары lymiH* деп жазыпты. Жыйнакка тунгыш к1рг1з1лг‘п отыр. «Ауру мен Ажал». 1947— 48 жылдары жазган скетч. Пьесаны ез мезг1л1нде искусство icTepi комитетшт жанындары республнкалык халык творчествосы уйше етк!зген болу керек. Жый­ накка колжазбасы бойынша Kipri3wi. «¥лы акын туралы трагедия». «Социалист Казахстан» газе- тшде басылуы бойынша (5/1— 1940. № 4) жыйнакка енпзщдк «Энг1ме элтпе туралы». 1948 жылы жазылыпты. Сакталран кол- жазбада «С... К-fa » лептн Газетте басылган-басылмаганын анык- тай алмадык. Жыйнакка колжазба бойынша енг1з1лд1. «Иса акынмен сонры кездесу». Иса Байзаков туралы 1947— 48 жылры кундел1к дэптер жазуы. Осы кездесуден кейш Сабит Мука- нов жолдзс Касымнын белгЫ акын екенд1г1н керсетш толык м1- нездеме кагаз жазып беред1. Кунделж дэптер жазуы аякталмаран. Жыйнакка колжазба бо­ йынша бер1лд1. «Byrin майдыи отыз 6ipi». 1944 жылры майданда жазган кунде- лж дэптер жазуы. Аякталмаран, жыйнакка колжазба бойынша жь бер1лд|. Аудармалар А. С. Пушкиннен «Кыскы кеш», А. С. Пушкиннщ «Буря мглою небо кроет» деп басталатын «Зимний вечер» елею. Касым магнасы, жол саны жа- гынак дэл аударган (1948 жылдары). 1949 жылы Пушкиннщ таада- малы шырармаларында жэне Касымнын ез жыйнактарында басыл- ран. К'тапка бурыигы басылуы бойынша бер1лд1, «Акын». Пушкиннщ «Пока не требует поэта» деп басталатын «Поэт» деген еленшщ аудармасы. Касым 1948 жылы аударган. 1949 жылы жэне баска жыйпактарра басылран. Ютапка бурыигы басылуы бойынша ж1бер1лд|. «Чаадаевка». П. Я. Чаадаев (1793— 1856) Пушкиннщ жакын идеялык достарынын 6ipi, Россиядары азаттык козгалысты, декаб- ристерд! жактаушы аса бшмд1, философ адам. Пушкиннщ саясн идеялык калыптасуына Чаадаев елеул1 эсер еткен. Пушкин бул еле- н1н 1818 жылы жазган. Касымнын муны кашан аударганы бюге мо- л1мс1з. Колжазбасына Караганда 1947— 1948 жылдарда аударган сыякты. «Нурлы дуние», «Тандамалы шыгармалары» жыйнактарында басылуы бойынша бул ютапка енпзшдй 543

«Арыстанды тырнагынан таныйды». 1948 жылы аударран еден. Колжазба бойьшша жарняланып отыр. «Сеш ней мен», А. С. Пушкиннщ: «Ты богат, я беден; Ты прозаик, я поэт» деп басталатын сатнра- лык елеш— 1818— 1819 жылдары I-Александр патшага арнап жа- зылган. Б1рак акыннын Tipi кезшде колжазба куйшде таралып, ен алгаш 1859 жылы басылып шыккан. *0.\\iip сыры» жыйнагы бойынша к1тапка енпзьтдь «Т у т к ы н». А. С. Пушкиннщ: Сижу за решеткой в темнице сырой» деп басталатын «Узник» ат- ты елешнщ аудармасы. Касым муны 1936— 1937 жылдары аударып, «0мip сыры» жыйнарына юрпзген. Ютапка сол жыйнак бойынша ж1бер1лд|. «Акынра». А. С. Пушкиннщ «Поэт, не дорожи любовью народ­ ной» деп басталатын «Поэту» деген оленшш аудармасы, «©Mip сы­ ры» жыйнагында басылуы бойынша штапка ж1бср!лд1. «Аракчеев туралы». А. С. Пушкинн1н «Всей России притесни­ тель» деп басталатын «На Аракчеева», атты оленшш аудармасы. 1948 жылы аударылса да, акын 6acnaFa бермеген, колжазба бойынша туцгыш жарняланып отыр. «Ершндш». Бул Пушкиннщ белгЫ «Вольность» детей оленшш аудармасы. Пушкин еленш Касым ыргак, олшем, шумак молшер- лерш сактап дэл ауларуга тырыскан. Пушкишпц 6ip томдыгында басылуы бойынша жыйнакка к!рг!з1лд1. «Дастархан жыры». А С. Пушкиннщ «Что смолкнул веселия глас» деп басталатын «Вакхическая песья» атты оленшщ аудар­ масы. 1949 жылгы жыйнакта басылуы бойынша штапка бершдй «Жазушы мен акын». А. С. Пушкишпц «О чем, ты хлопочешь» деп басталатын «Прозаик и поэт» деген оленшш аудармасы. 1948 жылы аударган. Пушкишпц 6ip томдыгында (1949) басылуы бойын­ ша штапка бершдь «Н. В. Гогольге хат (Белинскийден)». Бул улы сыншы, револю- цияшыл демократ— В. Г. Белиьскийдш аса манызды ецбепшц 6ipi. Мунда Белинский Гогольдщ «Достармен жазыскан хаттардыц ган- даулысы» атты кертартпашыл идеялы штабын батыл сынап, бул Гогольдщ жай елеуаз адасуы емес, сол кездег1 орыс эдебиетшщ прогресилл, реализм жолымсн дамуына, Росснядагы азаттык коз- галыска кырсыгын тиНзетш ен барып турган зыянды штап екешп- rin, мунын идеясы крепостнойлык самодержавиен1ц онбаган саяса- тын колдау скенш ашып корсетед1. Сондыктан да Россиядагы азат­ тык козгалыстык дамуына Белинскийдш бул шыгармасынык ндеялык acepi аса зор болады. В. И. Ленин: «Белинскийдш эдебн кызмст1не кортынды жасаган оьыц атакты «Гогольге хаты» цензурасыз демо- кратиялык баспасездщ ен тандаулы шыгармаларыныц 6ipi бола­ ды ол осы кунге дейш озппн орасан зор, занды манызын жойган жок» деп жазды. (соч. т. XVII — ст. 341). Патша ук1мет1 канша тыйым салса да, Белннскшшн хаты_ ре- волюцняшыл кауым арасына кец таралган. Хаттын Белинскийд1К1 екенш елгеннен кеГпн бшген. IuiKi icTcp министрлншщ Ш бол1Мше- ciiiin Meiircpyuiici Л. В. Дубельт «Белинскийцп турмеде илр|тетш ед1м, кап Колыма туспсй кегп» деп oKinren. Ф. М. Достоевский, Ду- ровтардыц ен ауыр жазага KipinTap болуыныц ен бас «айыбы» осы 544

БёлМИскин хатын окып таратДанлыРы. Ъул хат Белннскийдш каптыс Оолуына 100 жыл толуымен байлапысты аударылып, «Эдебиет жэне искусство» журьалында басылды. (1948 ж. № 6). Жыйнакка жур- иалда басылуы боЛынша бер1лд1. Т. Г. Шевченкодан «Жел кыякка сыбырлап». Т. Шевченконын: «Ветер веет, повевает, Шепчется с травою» деген елешнш аудармасы. Шевченко елендер! 1939— 1940 жылдары аударылып, Т. Шевченко­ нын 6ip томдык жыйнары (1940 жылы) басылран. Аударманы кеГпн таты жендеген. 1954 жылты Шевченко жыйнагында кайта басылуы бойынша ютапка бер1лд1. «Турсам да Украинада, не жат жерде». Тарас Шевченконын 1847 жылы турмеде отырып жазтан: «Мне право, все равно я буду На Украине жить иль нет» дсп басталатын елек'нш аудармасы. Сонры жыйнак бойынша к1тапка бершдн «Жалгызбын мен, жалгызбын». Т. Шевченконын: Как былиночка. в поле» деген олешнш аудар­ масы. Бул да сонры жыйнакта басыА£ы бойынша ютапка юрпзшдп «Даламен журш». Т. ШевченконыдоСн полями идет» дел бас­ талатын «Косарь» атты еленник еркГн^Удар.масы. Сонры ютап бойынша жыйнакка бершдн «Туыскандык махаббат». Т. Шевченкодан ерюн аударма. Сон­ ры жыйнак бойынша ютапка бершдн Н. А. Некрасовтан «Суркыя жыл». Н. А. Некрасовтыи «Страшный год1 Газетное витийство» деп басталатын жет1 шумакты оленппн аудармасы. «Ка­ зак эдебнет1» газетшде (10/1— 1938.), «0м1р сыры» жыйнагында басы- луынан алынып ютапка к1рг1з1лд1. «0 м1р сыры» жыйнарында ба- сылуында еленге «Некрасовтыи бул влен1 1877— 78 жылдардары «Славяндар ушш» согыска карсы жазран» деп берген. Tyciniii ду- рыс емес. Шынында да влек 1870— 1874 жылдарда жазылран. 1877 жылы жарыкка шыккан. «Акынга». Н. А. Некрасовтыи кайтыс болуына 60 жыл толуына байлапысты Касым «Где вы— певцылюбви свободы, мира» деп баста­ латын «Поэту» (памяти Шиллера) деген бес тумак олени) тугел ау- дарран. 0лен «Казак эдебист1» (10/1— 1938) газетшде, «0Mip сыры» жыйнарында басылуы бойынша баспага берйнп отыр. «Тацертенп саяхат». Н. А. Некрасовтыи бул oaeni «О погоде» атты узак жырдын 6ipinuii бел1м1 «Слава богу, стрелять перестали! Ни минуты мы нынче не стали» деп басталып, «Каламбур на кладбище услышал, Подготовленной жизнью самой...» 35 К- 545

деп аякталады. Муны Касым толык аударран. Жыйнакка колжазбй бойынша берiлiп отыр. «Саша». Н, А. Некрасовтын бул поэмасы 1856 жылы «Совре­ менник» журналында жарияланып, содан 6epi орыс эдебиет журт- шылырыныи аса жогары багасын алып келе жаткан елеул1 ipi шы- гармасы. Касым 1947 жылы улы демократ акыннын: «Словно как мать над сыновней могилой, Стонет кулик над равниной унылой», деп басталып, «В добрую почву упало зерно Пышным плодом отродится ОНО|» деп аякталран поэмасын, туп нускасындары eri3 уйкас lynriciH сак- тап толык аударран. Аударма колжазба бойынша жыйнакка енг1- М. Ю. Лермонтовтан «Маскарад». Орыстын улы акыьы М. Ю. Лермоцтовтын бул дра- малык поэмасын Касым 1946— 47 жылдары аударЫп, ол 1948 жылы жеке ытап болып басылып шыкты. Касым Лермонтовтыц поэмасын туп нускасындары марнасын толык сактап аударура тырыскаи. Ki- тапка бурынры басылуы бойынша енпзшдк

М АЗМ ¥Н Ы блендер Советик мешн ез е л ш .................................................. Дауыл ............................................................................ Жауьшгер жыры. ............................................................ Нар тэуекел .................................................................. Талрар ......................................................................... Атамекен ................. ............................................... Заула-заула Турксиб ........................................ Совет Одагынын геройы Григорий Пулкин туралы жыр Армиясы Лениш ин.......................................................... Коштасу ...................................................................... Мазасыз музыка Бейсекештщ бес улы «Жаным, саулем, еркеиим, цызыл гул‘1м ».................... «Ме'н суйем аспандагы алтын кундЬ «Казактык эн1 мен елеш н»........................................... Сэбитке .................................................................. Орал .............................................................................. «©Tin бара жатырмын»................................................. Сарарка ■ ............................................................ Ci6ip ......................................................................... Байкал ..................................................................... Канкуйлы жау . . . . . .......................................... Улы Отан согысы туралы ж ы р .................................... Зулым жау ............................................................... Габдолга ..................................................................... Май майданда . ........................................................ Подполковник Э л п и н ге .................................................. Мартбек ..................................................... Елге хат ................................................................... «0 л1м деген арсыз сез» .............................................. Карагаш .................................................................. Улы Kyric .................................................................. Галига жауап . . ..................................................... Капанга . , . , . i . .............................................. «Дунне кандай жап-жарык» .............................. Устшде сур шинел1м ..................................................... 547

«Сен фашнсЫц мен казакпын» . «CoFbicTUH. кыстын ызгары» Куз 70 «Квкте зырлап барады» 71 Сырласым . .............................. 72 «Аспаньгмды булт торлап» . . . . 73 74 «Ойлаймын да жазамын зр немеш» 75 Кураулап жылкы шакырган 76 77 1945 жыл .............................. 78 I . 79 I «Майдан» ................................. . 80 I Калмаканга .............................. . 81 Достар, кайда журакдер . . . . . 83 I . 84 Сен едщ мет айырган 85 . 86 Агайг.а ..................................... 87 . 89 EpniH iHiMe .............................. . 90 Акшалык .................................. Телеутайра .................................. «Акша булт» ........................ Жешс даусы .............................. Жылкайдар ........................... .ш . 92 Кызгалдак ■ , .................... . 93 . 94 Алматы ... . 95 Сент алма багыка ©с би1г1м — ез совет1м Жыйырма бес .................... Казакстан . ■ .* 3909— . 100 Эд1лет айнасы ........................ . 102 Согыстан соцры бесжылдык • . 105 . 108 Достар .............................. Май келд1 .............................. . 109 110 \" Туран жер ■ ........................... Сауыншы женгейд.1н жыры Бебепмш Ленинн1н ... . 111 . 113 Академия . i ......................... . 114 «Социалист Казакстан» 116 Жамбыл .................................. . 118 . 122 Атсык^. ............................ . 123 Акындар бесжылдыгы . 124 . 125 «Шарт жупшп буйырып» 126 Рабирага .............. 127 Су жагасында . 128 . 129 «Келш1, курбым» .................... 130 132 «Буйра жонын кунге твееп, жылынып» . 134 . 136 Домбыра ........................................ . 138 Долы булт .............................. . 139 Дарира, сол кыз .............................. . 146 Астык пен б а сты к........................... Баспана................................................ Сакыпжамал......................................... Сыргтан ..................................... Жана жыл ........................................ 35* 548

YriTiul мен кемгпр .......................... ........................................... 148 Ес1м б а л а ...................................................................................... 150 Аксэуле ................................................................................... 152 «Дарнрашым, Дарнрашым» ..................................................... TST Низами тойында ......................................................................... 154 АзербаПжан кызына ...................................................................155 Ерюн шабыт .............................................................................156 Сталинге ................................................................................... 158 Серт ..........................................................................................163 «Алтын айна алдьгнда»...............................................................171 Арман ............................................................................................172 «KyfiiM тасып барады, куМм т а с ы п » ........................................173 Экспромт ................................................................................... 174 Бетпак дала ........................................................ .......................175 Bi3 Сталниши солдатымыз........................................................ 177 «Сэскеде сансыз квкек сункылдаран» ........................................ 179 влмес вм!р влеш ......................................................................180 Тутан халык д а у с ы ......................................................................182 Мен комсомол . . . . 186 Гнздн! жастык . . Караганды . . , Балхаш ............. Акын мен шахтер Таигы дауыс . . Жаз дидарлы жас а Алтын жулдыз . 203 «Берсек бер, бермесен кой баспананды»................................. ... Сырбайга .................................................................................... 5о5 Т... мен X... г а ................................................................................. 206 Алатау ..................................................... 207 Карашаш ................................................................................. 208 Жаз квшл .................................................................................... 209 Денсаулык ж ы р ы ...........................................................................210 Кырман басы топ б а л а .................................................................211 Бесш жыры .................................................................................212 Жётп1с пен жцт! ............................................................... ’ .214 Акылбек ........................................... Балбебек ........................................... . 215 .217 Арасы мен i i i i c i ........................................ Жанна ................. Simeci мен бвпеЫ .............................. Койшыбай карггын арманы . . . . «Жан ед1 жаткан жумбак сыры терец» Ж4с даурен ........................................ Поэма 549

Акын eaiMi туралы 248 Айкасу ......................................... - :З Г Абай шыгармаларынын аулармасы Юм кшал! .................................. Досымнын унлену! ........................ «Ауру» мен «Ажал» . ., . _____ ¥лы акын туралы трагедия . . . . Энпме элшпе туралы ................. Иса акынмен сонгы кездесу . . Естен калмас 6ip уакыйга . . Бугтн майдын отыз 6 i p i ................. Аудармалар А. С. Пу шк и н н е н Чаадаевка .............. ................. Арыстанды тырнагынан таныйлы Аракчеев туралы .............. Еркшдж ............................ Дастархан жыры •■ • Гогольге хат (Белннскийден) Т. Г. Ш е в ч о н к о д а н . 356 . 357 «Жел кыякка сыбырлап>»................................... «Турсам да УкраннаЛз, нз жат жерле» . . • . 358 «Жалгызбын мен, ж ал гы зб ы н».................... 35!> «Даламен ж у р 'п » ...................................... - • ■ . 360 «Туыскандык махабба’г » .................................. Н. А. Н Суркыя жыл . . 36' Акынга . . . . 36.1 364 TanepreKri саяхат .368 Саша ■ •• М. Ю. Л е р м о и т о в т а н М„ аскарад . . . . . . . 3д8з4о Комментарннлер . . .........................................