Касым Аманжолов

ЭЦГ1МЕ ЭЛ1ППЕ ТУРАЛЫ Улы орыс халкынын алфавиты бойынша жана элшпе кабылдап алганымыз urtaimri ic болды. Отандас, iciec орыс халкынын алфавитын тандап алуымыз 6ipaeH-6ip дурыс шешкен м эселелш eai, оныц дурыстыгы ic жу- зш де де дэлелденш отыр. ¥ л ы орыс халкынын мэдение- Ti бу1ил совет халыктарынын енеге алатын aFa мэдениет1 болып отырран ж агдай да, онын устш е улы косем1м!з Лениндш партиянын данышпандыгымен уйыскан алуан сырлы терен магналы с о ц и а л и с т мэдеииет1м1з жасалып отырган жардайда совет халыктарынын 6ipbiHFaft алфа- внтке Kouiyi — б!зд1н занды TuieriMi3 де, занды жет1сп- riMi3 де болып шыкты. Ж ана элшпеге кошуден к а за к халкынын 6yrinri да- муына, келешек игш ктерш е толып жаткан колайлы жардайлар тутанын журтшылыгымыз ж аксы бкледь Сон- дыктан бул м акалада ол олжаларымызды ri3in жатпай- а к , э л тп ек п здщ алдагы уакыттарда ж аксара, сулулана Tycyi С легш ей туран азы н-аулак niKipiMi3fli ортага са- ламыз. «Кош журе келе ту зел ед Ь дегендей, б !зд !к OMip ко- iuiMi3 ал га узаган сайын, мол тэжрибем1з молайган са- йын кеше байканкырамаран кем ш ш г!м 1з д 1 бугш корт, т у з е т т отыруымыз занды. Сол сыякты 6i3flin жана элш пем!з де ж ы л откен сайын OMip елегшен отш, сурып- талы п, ж аксары п келе жаткандыкы байкалады. Бул жерле opinTepiMi.afliH кобеюш, азаюын немесе ж ана apin танбаларыныи косылуын, езгеру1н айтып отырранымыз ж о к. М эселе элшпем1зд1 дурыс пайдалана бшуде. Кай журттын a..iinneci болмасын б1рден тап-туйнактай бо­ лып шьша келмеген ш ьтар. Ендеш е б1здш бул элшпе- М1з эбден ж ет ш п болды, осы ережемен быйыл да жа-

замыз, булжытпастан мыц жылдан сон да ж азамы з, деп 'ешюм айта коймас. Сонды ктан Ka3ipri элш п ем !зде, ж а з у ереж елпзде ерек- ше кезге тусе бастаган мына 6ip кемш ш ктерге журт- шылык назарын аударрымыз келедк Ka3ipri ж азу ереже\\пзде ерекше кезге тусш журген кем ш ш ктер «ы », «i» opinTepiHin тан балары н ет е кеп кол- данып келе жаткандырымыз. Бул тацбалардын орынсыз кеп колдануынан туып келе ж аткан ею кыйыншылык бар сы якты : б1рш1ш ден, — ж а зу г а тускен ap6ip с е з 1м 1з- дщ сырткы сулулырын бузады да , екшннден.— ж еке сез- дер1м!зд1 ж азу ы м ы зга, окуым ы зра кы йынды к келт1редк Эр адам ез енбек процесшде колданатын куралыныц api колайлы, api пайдалы болуын тшейдк Ал элшпедш миллионный куралы. Сол миллиондардыц шинен: «Япы- рай, осы «ы » мен «i» эрш'н а зы р ак колдансак, кайтед1 екен» дегеш и yueMi ecTyi.Mi3 тегш ем ес. Ш ы ны нда д а : «ж ы йы лы сы м ы зды » деген 6ip сез1м1зд1н е зш д е алты «ы » бар! Бул керер кезге epci, жазура, окуга кыйын екеш даусыз. Ал «кыйын» деген сездщ e3i де онай жазылып турган ж ок. Мундай мысалдар толып жатыр. «Ы » — «i» арштерш ете кеп колдануымыз орынсыз-ак. BipaK, бул амалсыздан туып отырган ж агдай емес сыякты . Kefl6ip чл м амандары мы зды н ж ет е ойланбаганды гы нан туып отырган жагдай. Онын солай екендш н практикадан да байкап келем1з. «Ы » мен «i» Hi негурлым а з ж а зу га ты- рысушылыкты eniHin 6ip inin ж азуы н ан керуге болады . Айталык: Дауылбай деудщ орнына Д аулбай, H ypneiiic Нурпеис, Жыйын жиын, Кыйын киын, KiHiM KHiM. Шынында да «Дауылбай» дегещй «Даулбай» деп ж а згаи д а, сезд|'н магнасы на тиетш зы ян бар м а? Еш Зыян жок,- Кайта к азак ш а д а , оры сш а д а 6ip турл1 етш жазганымыз олдекайда артык, элдекайда колайлы. «Ж ыйын» «кыйын», «к iиiм» деудщ орнына: «ж иы н», «киын», «кшм» деп, немесе, «жыин», «кыин». «кшм» деп ге ж азы п жургендер кеп кездеседк Бул ф акты ларга к у ­ лак аспауга болмайды. Бул журтшылык тшегшен туган,

ой ел е гтен еткен фактылар. «Кыйын» деп жазудан repi «кыин» деп немесе «киын» деп ж азган элдекайда ко- лайлы. BipaK сокры екеуж щ кайсысы дурысырак болар, оны журтшылык болып шеше жатар. Шздщше бул тэр- Tim i жаппай 6ipbiHFafi колданбай, сездщ туп магнасыиа, естилеуше карай колданган жен. М ы салы : >Ки — жиын — жиылыс — жина; Н емесе: Сый — сыим — сыйымыз — сыйла. Егер 6i3 «кыйын» деудщ орнына «киын», «кый» деу- Ai «ки» деп жазаты н болсак,— будан с ез магнасы да, ecTuiyi де eui6ip бузы лм ак емес. вй ткеш «ки» дегенд1 ешк1м д е «ки» деп окый алмайды, ж ал п ак дыбысты «к» spni жпйш ке дыбысты «и» эршн е з ыкпалына багынды- рады. «Кы ймасты к» — «кимасты к» eKeyi 6ip-aK магна бередь К азак с е з Ы н к е ш ш л т н косарланган «ый» дан, «iй» ден босатуга эбден болады. Акыры осылай болаты- ны даусы з. Ж азу тэжрибем1з coFan бастап барады. «Ы », «i» эрштерш а з жазура тары 6ip жардай бар сыякты . B i3 осы KyHi «толтыру», «хабарландыру» деп жазы п журм1з. Ал егер «толтру», «хабарландру» деп ж а з с а к калай болар ед1? С ездщ 6ip буыны кемт калар едп Оран нем1з Kerri? B i3 с ез ушш емес, с ез 6i3 ушш рой. Айткан уакы тта «ха-бар-лан-ды -ру деп, епш м де «ды» деген буынга токтап жатпайды. «ха-бар-лан-дру» деп айтады. CoiiFbi «дру» деген буыннын айтура, не жа- 3yFa eui6ip орэштыры сез1лмейдк Осындай орьжсыз тур- ран «ы » нын салдарынан б1здер 6ip кездерде (ecKi apin- пен)» тыруба» (труба), «тырактыр» (трактор) деп жаз- бады к па? Ж азд ы к. О л ка т е екен, кешннен тузеттш. Ен- деше «хабарландру» деп жазура эбден болады. Осы айтылрандардын 6api к а з а к тш н щ занына, тео- риясына сыймайды деуийлер болса, ол кате, вйткеш ка­ зак, тш н щ «Адам атадан» 6epi келе жаткан зады жок. К а з а к т ш туралы теория тек октябрь революциясынан берп ж ерде рана туа бастады . О л теория жылдан-жылра ecin , нырайып келедь Ол теорияны ecipe беру керек. Олай болса, ескелек OMipiMi3fliK С л еп н е карай т ш м 1з д 1 де, э л т - пем1зд1 д е мэдениеттенд1ре 6epyiMi3 керек. ¥ л ы орыс хал- кы нык мэдениетшен уйрешп, соныи алфавитын да алып отыр екенб1з, олай болса сол улы мэдениеттен жаксылап уйрену1м1з керек. Орысш а «взвод», «Брянск» деген сездер 6ip-ai<, буыннан курылран сездер. B i3 оларды 6ip кездер­ д е : «бы збод», «BipHHCKi» деп те ж азы п журдш; Соны да 818

\\ казак тш ж 'н «занымен» дэлелдемекнл болгандар банды. Бул мэселеде ол «закшылдардан» repi халкым ы з элдекай- да бш м паз болып шыкты. «Взвод», «Брянск» деген сыяк- ты сездерге тш м 1з д е ж аксы келед1, дурыс та ж азам ы з. Рас, айткан уакытта сол «взвод» деген сезден ем дыбыс есп'летш сыякты: «взвод». Б>рак ею дыбыс е с п л ш екен деп «вы з-вод» деп ж азуга болмайды foi’i. Б|'зде д е сондай сездер кеп. Ол жапян да ойлау каж ет. «Ш ырак» деудш орнына «шрак» деп ж а з са к кателесе коймаймыз. ¥зын сездщ кыскасы — б1здщ осы кунп ж азу ере- ж ем !зде eflayip к е м ш т к т е р бар. С оларды к салдарынан ютаптарымызда, газеттер1м1зде ем ле кателер1 кеп Kerin жур. Оган кевдинп отырута болмайды. Журтшылык бо­ лып бул ыэселеш тагы да 6ip K8TepyiMi3 керек те, мык- тап турып шешу1ы1з керек. * >

■ ИСА АКЫНМЕН COHFbl КЕЗДЕСУ 1915 жылдын жазы нда ¥л ы Отан согысынан Алма- TbiFa кайттым. Майданнан кайткан солдаттын сагыны- шын, куанышын, бурын 6ip журш, 6ipre вскен жолдас- тарын керуге каншалык, ынтык, болатынын майдандас ж олдастар рана б1ледь Сол ж азд а улы Абайдыц туранына ж у з жыл толра- ны буюл Казакстандык. мереке болды. Осы мереке ус- тш де 63iMHin кал ам дас жолдастарымнын кепшшпмен кездесш , ш екыз 6ip куаныштын айдынында жузш жур- д1м. Сол жылдын, ж е н х жылынын жазындай жаркын, аспанындай ашык кекмпме кутпеген жерден 6ip ой ор- най калды. Ол не? Ол мынау: Абай тойында акын, жа- зуш ылардыц бэр! бар; елдщ nopi тарлан, жуйрпс жырау- лары да топ ж ар а суырылып шырып жатыр. Осындай думаннын ортасында дуылдап жанран оттай шалкый- тын П са кайда? Онсыз думай етуш ! ме ед1? Ол эрдайым ортамы зда болушы ед1 Foft. Осынысы калай ? Исанын орны бос турран сыякты, ол неге келш отырмайды орны- на... Канатын желш ген бурк!ттей eTKip кара кездер1 тенкерЫ п «желд1рмемен» желш п-желпш втпес пе? Акын жаннын самолетш дей асыл жырды аспандата айтпас п а ? .. Ол катты наукас дейдк Алматыда ж о к дейдь Келе алмапты бул тонга. Неткен арсыз хабар! Домбырасын колга алып, кыран кустай комданып кез алдымызда да, елекш н вткел бермес тешзш ек т н д ! желдей «желд1рме- мен» сапырып-сапырып ж1бергенде де сол Исанын бо- йында м энп сенбес ж алы н, мэнп тозбас eMip бар сыяк­ ты ем ес пе едГ? Япырмай, сондай куатты омф дк сумедек ауру басынганы не сумдык? 320

«И са кел ш тЬ дед1 6ip ж олдас. Куанранымнан «И са, Иса1 И са!» дей берд1м iuiiMHeH. Тускен ж ер1'н бинп ал- дым да, дереу сонда тарттым. Коз алдымда баягы Иса сол калпында елестейдк Ж е г п м . Енд1м уйше, сэлем бер- д!м. Тердег! 6ip тосекте мандайы уксас, 6ip кур суйек адам жатыр екен. Ж аны ма муз т е г ш п кеткендей бол- дым. Д аусы акырын Faна шырып, «KapaFbiM, Касымым» дед! де, калт-култ еткен колын соза берлн Мен in ы стык шенгел1мнен, онын салкын тарткан шецгел1 достыктын 6ip туйшшдей ж азы лмай 61'раз турды. — Отыр, карарым, — деп торд1 усынды. Отырдым. Ж айлап басын KOTepin, ол да тесек усп'нде отырды. — Аман-есен кайтканыцды еа ткем . Бэрш д е есгг- кем. Кайырлы болсын, уй болыпсын. Ол менен кандай елец жазрандырымды, арайын-туыс- кандарымнан м м барлырын сурады. Осыдан кешн тесек- тщ бас жарында турран, алрашкыда Исанын койнында- ры баласындай ж асты ктаса ж аткан домбырасын алды да, бас пернеден сэрага дейш 6ip-eKi рет сыдыртып eTTi. Байкаймын, саусактары бурынрыдай куйгытпайды, тек ж ай рана желедь.. — Сэбитке сэлем айт. Осында Сапарралид1 ж1берш- Т1, мен!н ем1рбаянымды жазы п алсын, деп. T eri меш « ел е д Ь деп ойлаган екен. Мен ©лмеймш. Т у б ер ку л езт жок, тек бойымды суы к алган. блм ейм ш ! — дед1 И са. Бул кез 1946 жылды к коктем1 ед1. Сол жылдыц жа- »ында Исара Алматыдагы туберкулез институтыныц ау- ■руханасында жолыктым. Bipneme адамдармен 6ipre ж а- гыр екен. Сэлем1мд1 алды. Куанып калганы б1рден се- 0 з 1мен катарласа ж аткан домбырасын алды да, «сжелд|'рмен1» ойнап, б1рден косылып кетп'. Ам ал не, цаусы сэл-сэл рана ест1лед1. Кеуденщ эбден кажыранды- I ?ы сезш п -а к тур. I Будан сон Ж азушылар Одарында не жаналы ктар бо- j лып жатканын сурады. © зш е м м келдВ м м келмегенш айтты. Gcipece, М уктар мен Кэр1мшц келген1не катты ри- I аа екенш айтты. Акыр сонында: j . — Мен осы канша олмеймш десем де, елемш -ау дей- I м1н. Teri, еши узак ка бармаспын. Ж олдастарра сэлем 321

ант. Сэбитке сэлем а(1т, — дед1 де, кез!н жумып 6ipa3 жатты . Мен шаршап жаткаиын сездш де: — Иса aFa, мен e iw кетеиш ,— дед1м. Кодын созды. Колын алдым да, шырып кетпм. Осыдан 6ipa3 кун еткен сон Ш ахмет Кусаинов, Раб- дол Сланов, тары 61'рнеше жолдастар болып сол инсти­ тутка барып, Исанын суйегш алдык...

ЕСТЕН КАЛМАС Б1Р YAKblHFA (Жауынгер дэптершен) — Старший сержант, ceHi штабка, партбюрога ша- кырып жатыр, — дед1 посыльной. Бардым. Капитан Шестерное: — Ал, дайындал, угтш лердщ округтж м эж ш сш е барасын, — деп жылп-жылп етедк Бурын кабагынан муз туспейтш капитанныи мунша жылпылдауы меш 6ipa3 ойландырып тастады. «Эй, шы- paFbiM-ай, MeHi 03iM ж1берш отырмын дегендей Fbin кыр керсетесщ. Teri сен емес шыгарсыц, подполковник Эл- пин uibiFap. Сен1ц сырын, мэл!м ед1 Fofi. Осы немеш не- сше ардактаймын деп ойлайтын д а шырарсын. Шынын- да да мен емес, сешц баратын ж еш ц бар ед1 рой. 1шщ- нен MeHin баруымды унатпай-ак отырсыд-ау», деген ой басыма келе калды. Сарт eTin бурылып кете бардым. Азык-тул1г1мд1 алып, ж олга жыйналып жатыр ем, aFa лейтенант Бессережнов (батальон командирши саяси орынбасары) шакырды. Бардым. — CeHi жадсы yriTmi деп округке м эж ш ск е ж1бе- рейж деп жатыр едж , ем й ж1бере алмаймыз... — дед! ол MaFaH. Соны айтты да, ж упрш ш табка Kerri. Артынан мен д е бардым. CyMipefiin кайта шыкты. Л ездщ арасын- да Hi канып, жумсап капты. — Ал, дайындал, таза кшм ал... — деп маган енд|' адыл айта бастауга KipicTi. Брянск 1-цпден noe3Fa Minin, М осквага карай тар- тып кетт!к. Февральдын З-шде М осквага келдж . Казан вокзалында 5 —6 сагат поезд кутуге тура келдь Сессия журш жатданын бшем. К азак азаматтарыныц 6ipiHe жо- лыккым келе бердй 3 сагатка улы ксат алып, «М осква» згз

конакуйше келд1м. Комеиданттан улыксат сурап, Казак- баевтыц пэтерше келд!м . EciKTi кактым, ойел1 шыкты. KiiiiKcne кара дом алак бала коридорда ойнап журдй Корндордагы диванда отырып жекгеймен 6ipa3 энпме- л есл м . «Ж арайды, айтайын» деп, ол к е т т калды. Енд| 6ip мезетте 6ip жуан келе жатыр. Кдрасам баяры G3iMi3- д!н Ж азуш ылар Одарында ic жург1зуип болып ктсген Баязитов. О, куданыц куд!ретнай! TinTi ceMipin кетштГ маран пандана карайды. TinTi сойлесюсй келмейдк Егер мен1ц офицерлнс погомым болса сейлесетш сыякты. Бал- тырымдары танрышымды, у с т а д е п шинел!мд! карген сон, онын шолак^ойынын кортындысы мэл1м Foil. Сонда да болса, жайыйды айтып жалынвандай болып, К,азак- баевтын кабылдауын сурадым. K.ipin кайта шыкты да: — Арайдын колы тимей жаты р. Ертен кел, — дед!. ААен ертен келе алмайтынымды айтып, отырып алдым. Табандаган 6ip жарым са га т отырдым. Н ешс турл1 ой- лар келднау баска. Баязитов 6ip ш ы к кан д а:— Тортште- pini3 бойынша, oye.ii Tencepin барып кабылдайтын шы рарсындар. Олай болса Mine документтер!м, — дед1м. Bip мезетте желбегей шапан жамылган Казакбаев шыкты. Ол меш кабинетше epTin барды. «Мен казактын акынымын. Егер Meni б1летш болсаныз, маран 6ip до­ кумент жазды ры п 6epini3...» деулм муц екен, iminen жакты рмай калганы ж узш е ойнап шьша келдк — Сен К а за к С С Р Жогарры Советш е Menin атыма х ат ж а з , мен к ага з ж1бертешн, — дей салды. КекеШ мэ- л1м болды. — Осында, элг1 Сабит М уканов жур, — дед1 6ip кара 6epicTe. «Сабит» легенд! ecTiren сон к ен ш м тасып Kerri. Te3ipei< KeraiM келдн — Ал, сГзге кеп рахмет... Айыпка буйырмасацыз, Сэ- 6n rri тауып алайын, — деп тайып берд1м. КонакуЙДщ cciri алдында машинара Minin жаткан 6ip жуан нэп ка­ ра казак ты корд1м. . 'я — С эби гпн кайда туратыньш 6iaeci3 бе? — дед1м. «Мына жаманнын С эбитш ш н кара» дегендей, адырая карады ол маран. Тек аздан сон, рана: «Гранд отельде» дед!. Гранд отельге кепчм. Сабит ж о к. >KyperiM алып ушып барады. Тангаламы н. «М ынау нагыз туе сыякты болды-ау. Б акы т деген тулюдей еркелеп алдыма келдн B ipan ж алт 6epin алдап кетпесе uri е д Ь , деп ойлаймын. Ж азуш ы лар Одарына кайта-Кайта телефон сорып журш, 324

азын-аулак акшамды 6iTipin алдым. Ещ и кай гп м ? Уа- кытым 6iTin барады. Кун батып, карадры бола бастады. «Кой, не де болса бакытымды 6ip сынайын», деп, Мет- рора ту сп м де, Арбаттан кел|'п шыктым. Боровский ко- шес1мен апак-сапакта салдыртып келем. «Ж ок, кездесе алмайсын, бакытсызсын. Ж ок, кездесесш, бакыттысын» деген eKi ой басымда Kepicin келедк Егер кездессем, одан арры перспективам жаркы рап турган сыякты . Кездеспе- сем — rinTi вокзалра калай жетер1мд1 бйш еймш. (Экпе- ciH колына устап жортты дегеншн 03i осы болды. ЕндМ 6ip сэтте алдымдагы переулоктен 6ip адам шыкты да, мен1н алдыма тусш , кете барды. Куып жет- ™ , сыртынан байкасам — Сэбит! — Соке! — дед1м мен. М енщ осы yniM не кектен, не жердей шыкканын бммей калды-ау деймш, Сэбит ж алт карап, 6ipa3 Kwipin турып калды . Кенет eciH жыйган ю- сщ ей : . — Ойбай-ау, К а с ы м !— дед1 де, мол денеа'меп тарпа бассалып, куш актап алып, суй м еа бар ма меш. KeiyiiM ; бузылып Kerri: «Бакы тты екенмш» деп ойладым мен. 911 (Аяцталмай калган)

БУГ1Н МАИДЫЦ ОТЫЗ Б1Р1 (Жауынгер дзптерЫен) М арттыц аяк шешиде подполковник Элпин жолдас менщ К0цл1мд1 тары 6ip KSTepin тастады. Эскер керкем- енерпллершщ округтж байкауына — Тамбов каласына ж1берд1. Ж олш ыбай неше алуан уакыйралар болды. Оны кейш 6ip жазармын. Байкауда мен ез1мнщ казакша- орысша жазылран 6ip-eKi елещмд! окыдым. Бэйгесш, мактау кдгазын жэне 6ip справка бердк 'Одан кайткан сон апрельдщ онында тары да сол Элпин жолдас меш «Отан ушш сорыска» деген орысша газет редакциясы- на орналастырды. «Мына Аманжолов жолдас осы га- 'зетте кы зм ет icTeftTin болады. ©лендер жазсыи, сен ез жумысынды оный. устш е yfiin-теге берме», деп тапсырды редакторына. Содан 6epi редакцияда icren келе жатгым. Алрашкы 15-20 кушм наукастанумен erri, б1рак сыр бермед1м. Катты жудед1м. Н аукастьщ устше тары 6ip пэле косыл- ды. Редактор aFa лейтенант Кулагин менщ берген мака- ла-хабарымды не баспай тастайды, не жулкылап-жыр- тып берекесш кашырады. ©лен дегенд1 одан repi сыйыр ж аксы тусш е ме деймщ. ©3i кандай eid жузд1. Подпол­ ковник Элпиннщ алдында кунэЫз 6ip сэби болады да калады, ал оныц коз1 ж о к жерде: «человек с ограничен­ ным умом» деп жамандайды кеп. Осындай жардайда журш-ак, мен б!раз жумыс icTeren сыяктымын. «Март- бек» деген поэманыц жобасын жазып болдым. Орысша- казакш а б1рнеше елек жаздым. Б1рак, кеб1-ак шабыт- сыз, к е щ л аз жазылды. Bipininifleii, наукас болдым, ек1иш!ден, редактордын кьщыр мшез1 кещшад кетерт- пед1. Бупн майдын 31 кун1. Редактор Кулагин ез бейне- ciH абден Kepcerri: «Сенщ маган KeperiH жок. Кет!» —

дедь Батальон командирше кагаз жазып, меж сонын ка- рауына ж1бердь Мен онша мойый коймадым. ©йткеш, мешн жаным мундай соккыларга алдын ала дайындалган едк Бул кезде подполковник Элпин командировкада едь Мен сонын келуш асыра ку гп м . Ол кел1с1мен суранып, май- данра кетк1м келдь Июн ьнi н алтысы Бугш подполковник Элпинге жолырып, бэрш баянда- дым. Ол буюл редакцняны шакырып алды. Редактор Кулагин нарыз кебш ауыз ©Tipiicmi екен: «Мен курам ж ок, ©3i кетш калды . Мен онын ултшылдырын сезш калдым. Орыс каруы деудщ орнына, совет каруы деп ж азу керек деген болатын», деп Kencirri. Онын орынбаса- ры капитан И саков т а о з сезш ен танып Kerri. Bipan, мен ез1мнщ адалдырымды, шындыкты ко пш ш к алдында то- лы к дэлелдеп бердгм. Подполковник оларды мен кеткен- нен KefliH д е алып калган болатын. EpTenine мен кайта- дан редакцияда кы зм ет icreft бастадым. Сол кун!, мен in юшкене жежш ме уштаскандай екшнл майдан бастал- масы бар ма... Кенш ш|ркш жадырап Kerri! Eni куннен 6epi эжептэу1р сыркатпын. Кеше ысты- fhm TinTi жогары болды. Сонын озшде «Брянские леса» деген елещмшн басын жазып койган ед!м, бупн аяктара- лы отырмын. 1944 (Аягы жок,)



АУДАРМАЛАР



А . С. П У Ш К И Н II Е II КЫСКЫ КЕШ KeuiKi аспаида алай-тулей С оккан боран кек дулей; Кейде улыйды аш бермдей Кейде жылап сэбидей. Тозран лашык камысындай Суылдайды кейуакыт; Тун каткан 6ip жолаушыдай Кагады эйнек бейуакыт. 0 p i мунды, api кунпрт Баспанамыз кеш курым; Алдында эйнек болып жы м-жы рт Неге отырсьщ KeMnipiM, Элде, досым, кажыдын; ба, Боран улып, буйыгып? Элде, талып калрыДЫц ба, Уршыгыцды nipin? Кел, imefliK осындайда, Ж арлы жастык cepiriM; Гшелшш!, кружка кайда? Bip таркасын шер 6yriH. Жырлашы 6ip, кек шымшык кус Тешз жайлап калганыи; Жырлашы 6ip, ж а с мунлык кыз Ертемен су алганын. 331

ЧААДАЕВКД М ахаббат, умгг, арзан мансап Bi3fli й р а з алдап бакты, Балалык ж елж кегп таркап Т ан га туман, туе сыякты. ©шпедЁ 6ipan т 1л ег1м!з, Керсек те заман каталдыгын; Асыра cofhh журепАнз, Тьщдаулымыз Отан унш. Талыга толкып куткен жарын М ахаббатты ж а с ж!г1ттей, Еркш дш езгу келер шарын Кутул1‘м 1з тэтт1 умлтей. Азаттык ансап, шелдегенде, Тазасында арымыздын, Арнайык, досым, туран елге И гш гш жанымыздыц. Илан, жолдас, тумай коймас Б а к жулдызы б!з ансаран; Кэтерер Ресей уйкыдан бас, Кул-талкан боп озбыр заман, Ардактап жазар атымызды адам. 334

АРЫСТАНДЫ TblPHAFblHAH ТАНЫИДЫ Ж адында 6ip ииберш ем ысдырып, ©лен шынты, бастырдым мен кол поймай; К,ол коймастан макаласын кыстырып. Журнал куы сол еленге салды ойбай! Бейшл неме i3iMni авдып калыпты; Мен де оныц аштырмадым адымын. Ол ку меш тырнагымнан таныпты, Мен де оны к¥ларынан таныдым.

Т¥ТКЫН Отырмын дымкыл, KapaHFbi уйде терезеа торлаулы, Капастары 6ip ж ас бурют кос канаты комдаулы: Кайрыланран, капаланган менщ мунды жолдасым, Карсы алдында тереземнщ жейд! шокып канды асын; Шокыйды да, тастап жемш, тереземе карайды, Бейне менщ ойыма ортак, меш езш е балайды, Коз кырьшен, дауысымен шакырады шаккылдап, Д емек болад: «Кел, кетелщ, кел, ушалык жаркылдап. >Kerri уакыт, туысканым, 6i3 epiKTi кустармыз, Б у л т буркенген аскар TayFa 6i3 yuiyFa куштармыз, Келбеп жаткан кек тешзге канат безеп кетешк, Т ек жел есер... тек мен журер... еркш жерге жетешк!» 336

АКЫНFA Акын! Х алы к суйд1 деп, таспа бекер, Минутпк мактау шуы етер-кетер; EcTipciH ecci3 сотый, сумдар ниетш, Сонда да сабырлы бол, саспа, бекш. ©3in патша: тур жалгы з. Ерюн жолмен Акылыца ер даты журе бер сен, ©ршгг ойды к ж е м ю н п г ш к п , BipaK оран сурама сен сыйлыкты. Сыйлык та бар езйше, бнлж те бар, © з енбегщ ез!цмеи багаланар, Ризамысын, сен «ж ан , суреткер1М? Ризамысын? Mefiai олар cere берсш, Саган карсы каррысын теге 6epciH, Мейл1 ceHin булд1рсж треножнипн.1. 1 Т р е н о ж н и к — ерте замандагы Римдеп кудайга сыйыну ку- ралы. 21— к. Анаижодов, 11-тоы. 337 1

АРАКЧЕЕВ ТУРАЛЫ Ол бумл Россияны мазактайды, Губернатор бггкенд! азаптайды, Кенеске ак,ыл айтып, шалжактайды, Патшага туыс та дос, дегендей «дат». Ашу, кек туда бойы, жансыз, ойсыз, Акылсыз, тасбауыр 6ip, абыройсыз, «Бер1лген жан-тошмен» ю м той д е й а з? Куны жок, кек тыйындык жаман солдат.

ЕРК1НД1К Аулак, менен, жорэлшы кез алдымнан Н эзж ханша, махаббат деп ah урран!1 Кайдасын сен, бостандыктын жыршысы Патшалардын зэре-кутын кашырран? Келий, жулшы таж га таккан ryaiNwi, Кыйрат нэзж лираны да 6yriH ri, Дуниенщ босгандырын жыр етем, Зулымдык,к,а атамын да з ш м д ь Алуан шатак, арасында a6irep Болып еткен, еркш улан-жауынгер Батыл унмен салган уран 6ip кезде, Абыройлы сонау галлдын2 жолын бер! Жендл тардыр жел1гше мастанран Дуниенщ озбырлары! Бол талкан! Сендер тында, кайрат шак.ыр, кетерш, Ж ауыздыдтан жанышталран кул-кутан! Амал канша! Айналамныц 6opi сор: Ауыр азап, курып к,ойран тем ip тор, Сорлы тутк,ып сор боп акдан кез ж асы , Зацды-зацсыз жойып жаткам пэлекор. Ж алган жаным тунег1 6ip шытырман. Отыр билеп не 6ip сумдар кутырран, Кулдьщ exiip данышпаны кайарлы Кыяпатты кумарлык.к,а умтылган. | Н а з i к ха н ш а — махаббат тэнр! Венера, а С он ау га л л (французика) — деп, Пушкиннщ кшд| айтка- 339

KacHerri еркшджД кад1рлеп, K yaiperri зац ж урпзш , ел билеп, Отырмас па патша деген тагында Сорлы халкын езе бермей жэб1рлеп. Эд1л зан мен еркш джтщ ceMcepiH Берне устап, б а с к а р м а сп а елдерш, Тен адамдар тебесше типзбей, Бш м ес пе ол Kiмнin басын кесерш. Ж огарыдан нлтеп эд1л кылышты TycciH к,ыйып кыянатты, кылмысты, Болмасын ол калтыраган су журен, Болмасын эм уры-кары жымыскы. Билеунплер! Т а ж бен такты зан бердк Артык eTin жараткан ж ок сендердк Зацнан бшк бола алмайсын кашан да, Бш к шыгып билегенмен елдердк Эд1легп, занды кад!р тутпаган, Не патшасы, не халкы оны укпаган, Соры калыц санылаусыз елдердщ Салды р-салак самаркау боп уйктаган. Адастырып та ж бен тактыц кесел|, Д ар га асылган даулы кунде кешеп, Элемге аян каталдардыц курбаны К эр ш к ке шакырамын мен сенР. Сол Людовик абыройдан айрылган Д арга асылды, к1м болды оган кайгырган? Унс1з-тунс1з турды карап урпапл, Ж ауыздыктан журектер1 шайылган. Х алы к унс13, зан да унс1з, тым-тырыс, TycTi кыркып басын онын сом кылыш... MiHe енд1 тагы да б:р жауыздык Француздарды eTin отыр 6ip уыс2. Франция корол1 Людовик XVI — француз революциясы кез!н- ipra асылган. Наполеон француздары. 340

Озбыр, жауыз! ©3im ii де, тарынды Ж ек кврем1н, жеркентесщ жанымды! Kahap-пы, ер куанышпен кутемш Тукымынмен ceiiin курыганынды! Кара бет1н, каргы с танба басылган, Халы к ceHi KapFan койрэн жасыннан, Бул дуниенщ кубыжырысын, сумпайы. Taiipire де дак. келт1рген антурран! Жарым гунн in жулдызынан нур алып, Кунпрт Нева агады жай буралып, Сабырлы уйкы салмарынан жаншылып, Алаксыз журт жаткан кезде демалып, К ез алдында ойлы жыршы уланнык Турады eci3 ecKepTKimi тираннык, Кулазыран, умытылран зор сарай, Нык уйктаран арасында туманный. Tyci суык сол сарайдан шьщрырран, Ж ан турнлгер ун естид| жыршы улан, Калигула1 сыкылданраи неменщ Сонры тун1 етед1 кез алдынан. Лента, жулдыз тарып, сырты кулпырран, Аракка ашу араласып, жулкынран, Tyci суык, су журекп жендеттер Ж ет! тунде сол сарайга умтылран. Ундемейд1 арам ойлы кузетнл, Kenip дайын к е тер т де тездетпн, Тун ш ш де тур ашулы какпалар, Тапкан женш жалдап койрэн кызметнн. О, маскара! О, замана сумдыгы! Умыт болып дэл кешеп кулдыгы, Анша келш бассалды олар патшасын, Тегшлед1 тажды жауыз — жындыны*2. Сонын бэрш умытпандар, патшалар; Сендер берер сыйлыктар мен жазалар, 'К а л и г у л а — ecKi Рим императоры, есерсок, катал болтан. Оны Рим гиарднясыныи адамдары штрген. 2 Павел I патша есерсок жауыз болтан. Оны осылай елт1рген. 341

Канды капас, каргыс, налет — 6api де Корган емес, ездерщ е кар казар. Онан даты эд1л занмын, алдында Б а с ищдер, аспа-таспа, каплиба, Халыктарра бостандык. бер, .тыныштык. бер, Сонда рана отырарсын тарында.

ДАСТАРХАН ЖЫРЫ Неге тынды шаттык, уш кенеттен? Шарап тэнр1 шыркап салар кайда эндер?! Ж асасын да нэзш кыздар бойжеткен, Ж асасын ж ас б1зд! суйген эйелдер! Толтыра куй ыдыстарды! Ханымдар, Д эл тубше Tycipe, Кою шарап iiuiHe Kacnerri жузжтерщ салындар! Teric турып, сорыстырып алып кой! Ж аса б 1зд т музалар мен акыл-ой! К асиета кун лапылда! Арайлы тан, алдында 0 u i кашып, элс!реген шамдайын,— ©mein жалган такуалы к, сэры уайым! ©шсш курып! Акыл куш шыксын да! Ж асасын кун, каранрылык ыксын да!

ЖАЗУШЫ МЕН АКЫН Ж азуш ы м, немен эуресш? Кэрсет 6ip ойдыц сэулесш: Айтарыкды алып устайын, ©тюрлеп турып уштайын, Жебедей жуйрж уйкаспен Салайын да садакка, — ЦНрене тартып бар кушпен, Ж1берейш ж а у ж а к к а !

Н. В. ГОГОЛЬГЕ ХАТ В. Г. Белинский Менщ макаламнан екпелеген адамды байкаран екен- ci3, оныныздын ептеп ж е ж бар, дегенмен, а з д щ кггабы- нызды окыранымда мешн кандай халге келгежмд1 баян- дау унлн екпелеген деген сез ете э л а з , тым биязы рой деймш. Б1рак, а з д щ муны, талантынызды курметтеунп- лерге берген бараныздын, рас, оншама жагымды тимейтш | бараныздын каруы деп тусшу|’ш з мейлшше кате. Ж ок, энпме одан Kepi маныздырак мэселеде жатыр. 0 з 1м1шлд|'к ce3iM жэб1р керсе, оны кетеруге болады, егер бар мэселе сонда турган болса, ол туралы ундемей- а к коюдын акылын тапкан бэлар ед г Ал, акыйкаттык сез1М, адамгерш Ык сез1м жэб1р керелн болса, оран те- зуге болмайды. Дшд1 бетке устап, камшы yfiipin отырып, eTipiK пен ен егеазд ж л акыйкат пен адам герш ш к деп сокса ундемей кала алмайсын. Рас, мен ci3fli ете ж аксы Kepyrni efliM, ез елш е ка- нымен cinicKen адам сол елдщ у м т н , намысын, данкын кандай суйелн болса, мен ci3Ai сондай суйелн efliM, сол ел1М13дщ ояну, есу, прогресс ж асау жолындагы улы ке- семдершщ 6ipi деп cyiouii ед1м. Егер сол махаббаттан айнып, 6ip минутке болса да сешммен ауыткыган бол- сам, OFaH тугелшен ci3 кшалысыз. Муны айтып отыр- ганда мен улы талант иесше махаббатымды сый кып тартайын деген ниелм жок, бул женде мен кеплн 6ipi ранамын, ол уш ан-тежз к еп ш ш к л ci3 де, мен де eai ке- з1м1збен кергешм13 ж ок, олар да азд1 ез кездер1мен еш- кашан керген емес. Слздщ ютабыныз аяулы адал жу- ректердщ барлырын да ал л д е й тындырранын мен айтып та ж ел о зе алмаспын, сол сыякты онынызбен е з ш з д ж ке- meri жауларынызды, эдебиеттен тыскары чичиковтер мен 345

ноздревтердь дуанбасыларды... эдебиеп-eri e3iHi3 6iae- тш душпандарьщызды каишалык куанышка карык кыл- ганынызды да айтып ж ет м зу кыйын. Ф зд щ ютабыныз- бен ниеттес сыкылды адамдардын, ездер! де сырт айналып кеткешн 03iui3 д е керш отырран шырарсыз. Егер ол Ki- табыцыз эбден ден койран угымнан туран болса, онда ж уртка эсер e iy i де мумюн едь BipaK, оны журттыц бар- лыры да ж аксы айтты деп суйшш, ж ам ан айтты деп куШ- нуге болмайтын азы н-аулак адамдарды коспаранда, жер- fleri м аксатка рарыш аркылы жетуд1 кездеген, жещл- желш жазылран кулык-сумдык деп кабылдап отырса — буран ci3 рана кш алысыз. Мунда танкаларлык ештеме ж ок, кайта Ыздщ муны танкаларлык деп тусшуйнз тан­ каларлы к. М енщ булай деп ойлауьшда себеп бар, ci3 Россияны терен тусшгенде ойлы адам болып емес, тек художник болып кана TyciHeTin сыяктысыз, бул кыяли ютабьщ ызда ойлы адамныц ролin nibiFapa алмапсыз, бы- лай деу1м — ci3fli ойсыз адам дегендйс емес, ci3 талай жы лдан 6epi Россияга аяулы кыйырыцыздан1 карауды эдет кылып KeiTiHi3, мэселе осында, 6ip затк а алыстан карап, оны калай KopriMi3 келсе, нак солан коргеннен онай не бар, бул бел гш емес пе; ci3 езйиздщ аяулы кы- йырыдызда жатып, мундапыны танымайсыз; езйизбен 03ini3 болып алгансыз, Ыздщ квщ л куй!ц1зге карай ку- рылран, а з д щ ыкпалыцызра карсыласар дэрмеш жок ушрмешн yfiipiMiHfle калгансы з. Сондыктан да ci3 Россия 03Ш1Н елм ес ©Mipin мистицизм2, аскетизм3 пиэтизм4деген- дердщ б 1рде-б1р1нен кутпейтйин, корам дамуынан, енер- бш м нен, адам герш ш ктен 1здейтЫ н байкамарансыз. Россияра дши уарыз да керек емес (талай ecTiren олар- д ы !), бата-дура да керек емес (талай сарнаран оларды!), расырлар бойы Kip-кокы с арасында жогалы п келе жаткан адам герш ш к ce3i.Mflepi оянуы керек, — праволары мен зандары болуы керек, олар ипркеу урымынан аулак, акылра, эдкчетке сыйымды болуы шарт, олар мумкш ка- дарынша олай болмай, бул 6ip, адамын адамы саткан суркыя сумдыктыц ел1 болып отыр, америка плантатор- лары в зд е р Ы н кулык-сумдыктарын негр адам емес де- 1 Гогольдщ Римде турган кездер1 айтылып отыр. г М и с т и ц и з м — адам тардырыпа эсер етеТш -ranpi кушше 3 А с к е т и з м — SMip кызытынан безш, тэн!рд1 дэрттеу. « П и э т и з м — кудайшылдык. 348

генмен жуып-ш аймак болса, — мунданллардын ондай да дэлел1 ж о к; мундары адамдар ездерш ездер1 аттарымен де атай бщмей, Ванька, В аська, Стешка, Палашка деп атайды, бул елде, ен акыры, адамнын, ар мен меннпктщ еркендеуше em6ip жардай жоктыры былай турсын, тш - Ti полициялык тэртштщ 63i ж о к кой, бар болраны кы з- мет аткаррансып журген неше алуан уры-карылардык ipi- ipi уйымдары рана! Россиянин алдында турран улттык мэселелердщ ен мэндитерк ен nicin жеткендер! к а з 1р мы- налар: крепостнойлык правоны жою, дуре соруды дорар- ту, Ka3ipri коз жетш отырран азы н-аулак зандардын ©3iu колдан келгенше жузеге дурыс асыру. Муны r im i укь MerriH 03i д е сезе бастады (помещиктер ездерш щ шаруа- ларына не KepceTin келе жатканын да, шаруалар жыл сайьгн канша помещики бауыздап келе жатканын да бул угамет ж аксы б1лед0, онын а к негрлер пайдасын кезде- ген ж е м к а з шаларай шаралары, адам кулерлштей етш 6ip б!леу камшынын орнына уш б ы еу бш ш кп колдануы1 тепн емес. Букш Россиянин самаркау уйкысын дурлжпре бузып отырран мэселелер, мше, осылар! б з ш щ ражайып керкем, терен шындыкты копарран шырармаларымен Россиянин оянуына керемет эсер еткен, онын е з бейнесш езш е айна- Fa туаргендей корсеткен улы ж азуш ы дэл осы туста ку- дай уннн, шеркеу ymin сум помещиктерге у а га з айтып, шаруаларды Ke6ipeic ж ёп акш а табура, коб1рек баларат- тап каксатура уйрететш KiTan экеп тартып отыр. Осыны Kepin отырып, мен калай назаланбайын? Япырай, мун- дай маскараны жазранынызша е з OMipiMe вл1м соккы- сын салсаны з да мен ci3fli мундай ж ек кермеген болар ед1м рой... Осыдан сон а з д щ к!табыныздьщ ниеп адал- дырына журт илансын дейс!з рой? Ж ок. О з сайтаннын сандырарын сокпай, кудай жолында кулшылык еткен пенде рана болсаныз, бул жана ю табынызда баскаш а ж азган болар едщ !з. Онда С1з помещикке айткан болар е д М з : шаруалар да взщ нщ Д1Ш 6ip бауырьщ рой, ал, бауырын болран сон ол саран кул болура тш с ем ес кой, олай болса, сен o.napFa не бостандык бер, ен болмаран- да, олардын енбек етуш е мумкшдш бер, олар вз ецбегш 1 1845 жылы iuiKi icTep Министр! Перовскийдщ талабымен 6ip 6iлеу камшынын орнына уш б1леу бнпнк колданылатыи болран. 347

ез пайлалаоына молыпак жаратсын. сен езщ ожданык- мен ойласан. олардын аллында кунакапсын деп ед!н1з‘. «Ah, онбаган нас тумсык!» дсген кай сез! Вул сезд! кай ноздревтсн, кай собакевичтен ecTin ед5н5з? Мунымен элемге неж айтпак болдыныз екен? вздерш ш мырзала- рына сенемж деп, ездерш вздер! адам деп танудан кал­ ган, сондыктан да жуыну-тазаруды да умыткан мужик- терге апнап, пайдалы улы рылым аштым демек болды- цыз ба? Ал орыстын улттык соты мен ж азалау TapTi6i туралы niKipini3fli не дейМ1'з? Бул жожндег1 идеалды Пушкинн!н энп'месшдег! акм ак катыннын жазыксызды да, жазалы ны да дурелей беру керек леген урымына сай сезш ен тапкансыз ба? Р а с, ол б1зде ж ж колданылатынын ci3 айтпасаныз да б1лем1'з: 6ip айырмасы, дуле, кебшесе. ж азы ксы зга сорылады, ей ткеж , онын пара 6epin куты- ларлы к ш амасы ж о к; «ж азы ксы з жазды м » деген мэтел содан туады. Адамныц imKi терен толкынынан, жорары рухани сана сэулесж ен осындай да жтап туалы екен! М ум кш ем ес! Ci3 не сыокатсы з — онда емлелу|'жз керек, немесе... эттен. аузым бармай отыл! Камшысынан кан там ган надандыктын эулиесй ен ер-бЫ м лушпаны. кара капастын каЬаоманы. татар каталдырынын жапшысы — С'зл'н >степ отылганыныз осы 1 Аярыны', дын ястыня ''ао а- нызшы. курдымла кулалапы тупсыз рой... Ci3 мундяй уа- разынызды православный шеркеуге апарып телид! екен- С13. оныныздын да сыры мал1м> ол эрдайым-ак, камшы ужрген канкуйлы зулымдыктын итаршысы болып келе жатканы н б !лем. Хри сп неге катыстырасыз буран. Оны- мен шеркеудщ, acipece, православный ш ер кеу дт арасын- да кандай уксасты к таптыныз? Бостандык, текдж , туыс- канды к уагазы н адам баласына тунгыш жарияларан, ез рылымынын шындырын азап m ere дэлелдеген сол Христ болатын. Ол рылым шеркеуге уйып. ортодокс1 приникши непзге алганга дейш рана адам баласына корган болып келген. Ал. шеркеу болса, ол 6ipevAi 6ipevre табыидыру орны болып келди ечдеше ол тена'здж т! тедыпды. ектем- д ш к т щ жаршысы болды, адамдардын 6ip-6ipiHe бауыр- малдыгын бейберекет етш, кудалаган душпаны болды, — кун! осы уакы тка дейш сол калпынан айныран жок. Ал Христ 63iHiH MOHici еткен расырдын философиялык коз- галысында ашылган емес пе ед1? Сондыктан да Европа- 1 О р т о д о к с — 6ip гылымнын жолынан айнымау. 348

дары фанатизм мен надандыктын ошактарын келемеждеп сенд1рген Вольтер дегеншц езк-ак поп, архирей, митропо­ лит, патриарх дегендерщадщ жанында нарыз кудайдын адал улы болып саналады! Ci3 Tinri осыны да б ш м ей аз бе? Бул казф ap6ip шэкфтке д е ж ацал ы к ем ес... Олай болса, «Ревизор» мен « 0 л i жандарды» жазран ci3 орыс- тын luipiK дш иллерш щ уранын кетерш , оларды шынымен- ак. католик дшпилдершен соншама жорары койып отыр- сыз ба; католиктердщ колынан бф кездерде бфдемелер келген, ал мыналардыц колынан устем кауымныц итар- шы кулы болудан баска-еш теме келмей тш н ci3 б.лмеген- ак шыгарсыз дел!к; ал, бидщ дши кауымды бук.л орыс корамы мен орыс халкы ит етшдей ж ек керетш ш ci3 ка лайша бФмеис.з? Орыс халкы беишл экпмелерд1 юмдер туралы аитады.'' Поп туралы, поптыц эиел|, кы зы ж»не кызметкер! туралы аитады. Орыс халкы : арам тукым, мес карын айрырлар деп юмд1 айтады? Поптарды... Ж ал- мауыз, саран,, усак, арсыз сулде деп орыс Опкен Россия понтарын аитпатанда, кш д! аитушы едл* Осынын бэр.н ci3 бишеген боласы з роиг1 t-аж ап екен, ciame орыс халкы дуниедеп ен дшипл халык: ж ала! Д .нш .лдттщ Hemi пизгизмде, тац рле кулиш лы кта, кудаидан коркушылык- та. Ал, орыс оаласы кудаи атын атаганда... касши тура- ды; кудаидын cypeTiHe карап турып, ж ар аса — шокы- нармыз, жарамаса — дар еж е огырармыз деидк Бул езшир м.нез-кулкында Д1нге ден коимайтын х а ­ лы к екендл'ш сш ущлщкфесензЗ корер ед1фз. А1унын, ырымшылдыгы эл! коп, бф ак, дшиш1д!кт1н i3i д е жок- К,орэм мэдениет! ескен саиын ырымшылдык жойылып отырады, ал дш дплдж кьож еее сыишса оеред!, о$гиН Франция, дэлел, ондагы к е з1 аш ы к бш мд1 адамдардыц арасында да ден койран католиктер толып ж аты р, соны- мен к,атар христиан дш ш тастап, баска Dip кудаи жолын ра кулы ы аа забынбаиды, оул халыктыц аикын акь.лы, жаркын ойы ондайра жкбере коймайды; бул халыктыц болашакы, тарихи тардыры оор екенднш щ о л ось.нда оо- луы мумкш. Мундары дш иилдж дш кы зметкерлер.ш к 6о- йына да cinin жеткен ж ок. Соиылык салкын санасы бар азы н-аулак адамдар болатын болса, маселе оларда тур- ран ж ок. Bi3Ain дш кызметкерлершщ ка п ш ш п -а к , кашан 349

да болсын, тек жуан карьшдарымен, устарт ой усактыры- мен, турпайы надандырымен кезге тусш келе жатыр. Онын кунасы думше фанатизмде, оныц жаксы жаты дш- ге салды р-салак карайтындырында деуге болады. Дпшлл- д !к б1зде тек эр багыттары дши кауымдарда гана байка- лып жур, олардыц рухани ж а i-дайл ары калыц халыктын рухани жардайына карам а-карсы, ал, сан жарынан атау- ра да туррысыз. СПздщ оры с халкы меи оныц билеп-тостеуцллер1 ара- сында м ахаббат байланысы бар деп дэрттеуппзге токта- м ай-ак кояйын. Турасын айтканда, бул д э р т т е у М з еш- KiMHiii д е конлш аулай алран ж ок, TinTi, 03ini3re Keii6 ip мэселелерде ж акы н болып журген адамдардыц алдында да беделнбзд1 туаргеннен баскасы болран жок. Ал ыенщ nixipiMfli 61'лгпиз келсе, ондагы айтарым: патшалыктын Kyfliperri керк1н Kepin л э ззэ т ала 6epiHi3, арынызга сал- ды к (бул opi ракат, api п айдалы ); 6 ipaK муныц тамаша- сын сол аяулы кыйырыцызда турып коре 6epini3: жакын- нан Караганда бул онша корпел д е емес. Bip байкаганым: европа адамын, acipece, католики дши рух билеп кетсе, онда ол ушметтщ эдш ш здтн эшкерелеген болып алады екен, сейтш, жердеп кушилердщ э д ш е та зд т н эшкереле­ ген еврей пайрамбарларына уксайды екен. Ал, б1зде л п л баскаш а: eci ауыскандарды карайтын дэршерлер айта бе- peTin Reliq iosa m ania1 дейтш ауру жабы скан адам (Tin­ Ti байсалды адам болса д а ) аспан кудайынан ropi жер ку- дайыиа коб1рек ж алпацдайды , TinTi шектеп шырып кете- н ш соишама, ж ер кудайы оныц ку л ты л ь ш ьт ка;прлеп сыйлайын десе, котам алдыида м аскара болам ба деп сес- кенедй.. Б 1л ед1, б !зд щ орыс бауырлар! Айтпакшы, ci3 о з ю табыцызда букара халыктын. сауат- ты болуы е з 1не пайдасыз exeni былай турсын, кып-кызыл зыян дегенд1 коштш, 6 ip улы рылымды ашып тастагандай болыпсыз, мунынызга не десек екен? Осы византиялык niKipini3Ai каразра туртуш турткенмен, не айтып отырра- ныцызды ацрарран болсаныз, — византиялык кудайыцыз кунацызды кеше ж атар .. MyMKiH, ci3 былай дерЫз: «мен адаскаи -ак болайын, niidpiMHin барлыры ж алган-ак бол­ сын, 6ipaK, мен1ц адасуга срк!м бар ем ес пе, одан неге айырады, менщ адасканым шын екенше неге сенбейдЬ д е р а з . OFaH MeHiH ж ауабы м : мундай багы т Россия ушш 1 Дшшн acepiHeH кыялн болып, аурура шалдыру. 850

кептен берГак ж аналы к емес деймш, муныц езш Бра- чок бастаган топтын таптап тастаранына да кеп уакыт болран жок- Эрине, олардык шырармаларына Караганда, а з д щ кггабынызда акылдыц, Tiirri таланттын acepi бар (6ipaK, мундары акылыныз да , талантыныз да шамалы- а к ), сейтсе де, азбен 6ipre ашкан рылымдарын бар ынта- Ж1герлер1мен epeciHe ж етш зе суйред1, онын сонры нэ- тижелерше дешн батыл барды, барлырын Византия ку- дайына бере салды да, сайтанра тук калдырмады, ал, ci3 болсаныз, екеу1н де вкпелетшщ з келмей, кайшылыкка кыстырылдыиыз, мысалы, Пушкинд!, эдебиет пен театр- ды KopFan калы псы з; ал, с!здщ кезкарасы ны зш а, егер бет-барытыныздан тайып кетпесещз, олардын 03i жаны- мызра жэрдем бере алмак емес, кайта куруымызра себеп- тесет1н керш едь.. Гоголь мен Брачок 6ip тектес деген ой KiMHiH басына келген? Орыс журтшылырын бул сеш м вдз- дщ шындырына иландырам деп, ci3 езщ1зд1 тым жорары койып алган ек ен аз. Акмакка табири нэрсе данышпан адамра да кона iceTyi мумкш емес едь О з д щ штабьщыз шатаскан; б1ржола жындануга калган акылдыц жем^а деп ойлагандар да болды. BipaK, олар бул уйрарулары- нан тез тайкып шыкты, — ойткен! бул 6ip кунде, 6ip ап- тада, 6ip айда жазылран KiTan емес, мумкш, <5ip жы л яки уш жыл бойы жазылран нэрсе, байламы, т у й ш бар, с а ­ лак сейлемдердщ аржарында ойланып ж азган д ы к жаты р; ал, билеп-тестеупп уюметтерге гимн ж а зу такуа автор- ды к дуниэуи T ip m kiriH e ете колайлы-ак. Сондыктан да Петербургте тараран сыбыс TeriH емес екен, ci3 бул Ki- тапты мурагер агзамнын улына тэрбиепй болып орналасу ушш жазыпсыз деседП Будан бурын да а з д щ У варо вк а1 ж азган хатыныз да Петербургке э й г ш болран, онда ci3 Россия туралы жазгандарымды журт ж атка жорыйды деп кайгыратын KopiHeci3, одан сон езщ^здщ бурынры ж азган шырармаларынызра кецлвдз толмайтынын, патша арзам- га унайтын шырармалар жазбайынша канараттанбайты- нынызды айтыпсыз. Енд1 ©зщ13 6ip ойлап карацызшы, вз ютабьщыз езйпзд! маскаралап, журт алдында жа- зушылык беделщ1зд1, тштд адамшылык беделщ1зд1 Tycip- ген1не тан калуга бола ма? Байкауымш а, а з орыс журт­ шылырын оншама бше коймаган ек ен аз. Онын мшез- Кулкы орыс когамынын жардайына байланысты, мунда 1 Уваров халык агарту министр! болтан. 851

iiUTe кайнап, сыртка Teyin шыгып жаткан ж ана куштер бар, 6ipaK, олар ауыр азап астында еркшдеп бой ж аза алмай, камырумен, кайгымен салкын самаркау халде. Т ек эдебиетте рана катал цензурара карамастан oai GMip бар, алра талпыну бар, жазушыныц атагы б1зде сол се- 6enTi KypMerri, сондыктан да шарын таланты барлардын 63i де эдебиетте абырой табады. Б1зде акын атагы , эдебиетшшщ лауазымы турл! TycTi шен-шекпендерд!н беделш элдекашан басып еткеп. Сон­ ды ктан да либералдык барыттыц кандайын болса да, тш- Ti дарынсыздардыц oain б1зде ©те-моте кад1рлейд1, ал улы талант иелер1 амалсы здан болсын, айламен болсын, дш- ге, патш алы кка яки кауымра кулды к ететш болса, олар- дыц куны тез Tycin калу ce6e6i де осында жатыр. Ьуран там аш а мысал — Пушкин, онын 6ip-eKi м актау олен жа- зып камер-юнкер кшмш жамылуы-ак муц екен, халык сушспенд1гшен айырыла ж аздады ! Егер ci3 мтабымныц куны Tepic барытта болгандырынан тускен ж ок, эрммге ж эне элеуметке айткан шындырымнык OTKip болгандыгы- нан т у сп деп шынымен ойлайтын болсаныз, мыктап ка- телескешадз. Айталык, ci3 оны эдебиетш Верлен керупиз мумкш дел ж , ал , журтшылыкка айткан ашулы шындык- тары цы з OTKip емес едк акы йкат емес ед! деп i<iM айта- ды ? EcKi мектептен шыккандар ci3re ешжкеншен жында- на ж аздаган ы да мэл!м, 6ipaK, «Ревизор» мен «0л1 жан- дарды ц» куны одан туспейд1 рой, ал, мына к!табыцыздыц абройы жермен-жексен болды. Ж уртш ы лы ктш дурыс: олар орыс жазуш ыларын жалранда жалрыз кесемдср1м!з, корраушыларымыз, орыс патшалырынык дшиплдж пен кауымш ылдыктын кайарынан сактаушыларымыз деп ту­ нн ель сондыктан да жазуш ы ютабын жа.ман ж а зса , ке- uiipe б;лед! де, арам ниетпен ж азса кецпре алмайды. Бул б1здщ когамымыздын эл| курсагында ж агкан ж ас, сергек сана-сез1м KymTepi канш алы к коп екешн корсетедк бул сол корамнын келешег1 бар екенш керсетедь Егер Рос- сияны шын ж аксы коретш болсаныз, ютабыныздьщ icice алрысыз болганына мешмен 6ipre куаныныз! Орыс журтшылырын мен 03iM бмраз бшетш сыякты- мын деп антсам, кушрлж бола коймас. Мен нздщ ютабы- цыздан корыкканда ол журтшылыкка эсер беред1 деп емес, ую м ет пен цензурара эсерш ти г!здьау деп корык- тым. YniMeT Ыздщ ю табынызды коп тиражбен басып шы- рарып, арзан багамен сатпак екен деген кауесет Петер-

бургке тараран кезде менщ достарым кобалжып калган едк кайткен кунде де ол ю тап абройлы болмайды, узакка бармай умыт калатын болады, деп мен оларра сонда-ак айткам. Айтканымдай болды, ол туралы жазылган мака- лалар FaHa есте калды да , онык e3i атымен еш л , солай, орыс баласынын акы йкат ce3iHyi ж е л л е коймаса да Те­ рек. (л зд щ тш епш з адал тш ек болуы д а мумкш, 6ipaK, оны журтшылыкка ж етю зу деген niKipiHi3 — барып тур- ган с эт а зд ж . К1б1ржщ келпрсудш заманы б1здщ KOFaM- нан да элдекашан еткен. Бул корам кудайра кай жерде сыйынса да 6apioip екенш, Иерусалимнен XpHCTi 1здеу- шшер, оны ем1ршде омырауына такпагандар екенш не- месе жоралтып алрандар екен;н ж аксы б!лед1, басканын азабын керш, кас1рет mere алатын адам, оаскапшн к,а- налганын керш, кыйнала алатын адам , Хрисп e3iHiH ке- юрегшде сактайды, онык И ерусал и м а ж аяу баруынын каж ет! ж ок. Слз уагаздап отырран кулшылык, бфшкиден, ж аналы к емес, екшшрден, 6ip жарьшан раламат пакдык болса, енд1 6ip жарынан е з адам герш ш п н де табанра сап маскараларандык. бмфден аулак кетш, жургган такуа- лыгымен жогары болам деген угым не пандыктан, не ж а- рыместшктен туады, кайсысынан туса д а , екйжуздшкке, кара ниеттшкке, китаизмге апармай коймайды. Онык ус- тш е ci3 ез штабыкызда баскаларды балагаттап коймай (бул тек инабатсыздык кана болар ед|), е з ш з д ! де ба- лагаттапсыз, бул TinTi сумдык, ейткеш, 6ip адам езш щ жакынын ж актан урып ж атса, ы закды келлрер ед1 де, ал, e3iH e3i урып ж атса, тула бойык турилгер едк Ж ок, ci3 агармапсыз, карайып к етш аз, с !з б!здщ заманымыз- дагы христианствонык мэнш де, TypiH де урына алмапсыз, С1здщ кпдбыкыздан христиан дшшщ акыйкаты сезшмей- Д1, ел1м сандырарынык, сайтан мен дозакты к nci анкып тур. Т ш кандай, сез саптауы кандай десеш'зил? — «К,аз1р эмме адам uiipix шокпыт болып Kerri»,— эр адам немесе барлык Ъдам деудщ орнына «эммэ адам» деу — дш тш м ен сейлегенд!к дел ойлайсыз ба? Неткен ражап шындык десещш: адам деген тугел1мен ет1ржке берилл кетсе, акылы мен таланты одан безш кетед1 екен гой. Егер сол ютапта а з д щ атыныз турмаса, сол 6ip су- йык сез, сылдыр сейлеммен жайылып, icin-Keyin кокы- 353

paFaH б!рдемеш — «Ревизор» мен «0л1 жандардын» а в­ торы ж азды деп юм ойлар едк М эселе маран прелетш болса, тары да айтайын: мешк м акаламды а з д щ маран — оз сыншыларыныздыц 6ipi есе- бшле берген баранызра кару кайтарран м акала деп тусй Hyini3 кате. Егер мен OFan окпелеген болсам, онда сол туралы наразылырымды баса айтар ед1м де, баска жо- шнде салкын сабырмен рана жазран болар ед1м. О здш 03 тала'нтынызра тагзым етунплерге берген бараныз ею есе жам ан, ол рас. ©знии жер-квкке сыйгызбай мактап, дэрштеумен e3iim i уятка калдыратын акмакты кейде ау- ыздыктап кою каж е г п п н тусшемш, 6ipaK, булай icTey ете ауыр, ойткеш онын жалран махаббаты yuiin жауласу- ра адам ды к уж даны н бармайды. DipaK, а з д щ нускаран- дарыныз озы к акылды адамдар болмаранмен, акмактар да емес. Бул адамдар, мумюн, а зд щ шырармаларыцыз жошнде пайдалы niirip айтудьщ орнына коб1рск дэрштеп кеткен шыгар, 6ipaK, кайткен кунде де олардын ci3re де­ ген ыитасы ен т аза , адал тшектен туран, озйиздщ де, олардын да жалпы жауыныц колына ci3 ол адамдарды устап бермеущ^з керек едр онын устше менщ шырарма- ларымды ж атк а жорып жур деген юнаны оларра такпау- ыцыз керек ед к ci3, эрине, ютабыцыздьщ неп зп ой-niKipi- нен шыга алмарандыктан ж эне байыштамарандыктан со- лай icTereH боларсы з; ал, аксуйектер . арасында князь, эдебиетте итаршы болып журген Вяземский деген 6ipey а з д щ шюрщ1зд1 ©piuiTin, тш ектестервдздщ уст!нен (aci- pece, Menin у с т ш е н ) нагы з ж ал а шагым ж азды , ол му- ны с1зге алрыс ретшде жазран болуы керек, ойткеш, ме- нщше тукке турмайтын акынсымакты «жер беп'нде суй- реплген, ш ала-ж ансар» елендер1 yuiiH улы акын деп жа- рияларан ci3 едщ1з рой. О нын 6opi ж аксы нэрсе емес. Ci3 ©3 талантынызды кад1рлеуиплерге ризалык 6i.i,aipin ке- л in, алрысынызды жауларынызра айтып отырып, уакыт KyTin ж ургеш щ зд1 мен бкпмеп ед1м, бкпе алмадым да, шы- нымды айтсам, бплпм де келген ж ок. М енщ алдымда а з ­ дщ ниетщ1з емес, ютабьщ ыз ж атты ^м ен 6ip емес, жуз кайтара окыдым, сонда да озщ деп* барынан баска еш- темес1н коре алмадым, ал, озш деп бары мен!ц жанымды корлап, ызамды келт!рдк Егер ойыма epiKTi молырак бер- сем, бул хат лезд е калы н дэптерге айналган болар едь Мен бул туралы ci3re жазамы н деп ойлаган да жокпын, 6ipaK, жаным ауыррандыктан жазрым да келуил ед1, cis-

д!ц eui6ip кулык-сумдыксы з шынды айтып, ез1ме жазы п турындар деп эрю мге баспасез бетшде право бергенш зд1 де ескергемш. Мен муны Россияда турып ж а з а а л м ак та емес ед1м, ейткеш, ондагы «шпекиндер»1- журттын хат- тарын тек кы зы к керш кана ашып окымайды, кы зм ет бо- рышын аткарып, жала-шарым ж а зу упин де ашады. Ьы- йылры ж азда басталган кемрек ауру MeHi шетелге куып ж1берд1, а з д щ хатынызды Зальибруннда жургеш мде ма- FaH Некрасов ж:берд1, 6yriH Анненков екеухпз бул жерден шырып, Майндагы франкфуртты басып, Парижра кетпек- ш з. О зден кенет х ат алуымнын аркасында ю табы цы з ту- ралы ойымда жаткан а з г е карсы пшрлер1мд1 актаруы ма тура келдк Мен ipKe сейлеудк кулык ж асауды бишеймш, бул мен1н колымнан келмейдк Мен с!з туралы шюр1мде адаскан болсам, е з 1ш з д эл ел д ер а з, уакы т та дэлелдер. Мен сонда оран да ен алдымен куанармын, 6ipaK ci3re айткандарым ушш опык жемесшн. М эселе ci3 бен б1здщ кара басымыз туралы емес, мен тугш йзд ен де бшк за т туралы болып отыр; мэселе акы йкат туралы, орыс KOFa- мы туралы, Россия туралы болып отыр. Сонымен корыта айтарым мынау: егер а 'з тэкэппар такуалы к жасаймын деп, е з 1ц!адщ шынайы улы щырар- маларыныздан безш, бакытсыздыкка ушыраган болса- ныз, евд! адал ужданыцызды ал га устап, мына co h fh Ki- табыныздан 6e3iKi3 де, оны шыгарудары ауыр кунанызды ж ана шырармалармен, бурынрыларыныз сыкылды шьшар- малармен актаныз. П о ч т м е й с т е р Ш п е к и н|— «Ревизордын» 6ip геройы.

т. г. ш / : и ч /: а /»• о д . Ж ел кыякка сыбырлап, Сырласады тораймен, Ж алгыз кайык калтылдап, Келед1 aFbin Дунаймен. Су лык толран кайыкты Токтатпайды еш пенде; Юм токтатсын, балыкшы Бул дуниеде кешкенде. Телегей тец1з, кек жойкын Кайык aFbin барганы, Ойнап ед1 кек толкын Жанкасы да калмады. Сол жел кайык сыкылды Жетчм кетер ж а т елге, Онда да азап кутул!, Дайын Kayin-катер де. Ойнар онда адамдар Теш зд еп толкындай, Сорлы ж ет1м тексе зар Мандайынан сыйпар жай. 1здеп Kepuii соиынан Кайда екен деп сол жеДм? Кермегендей оны жан, Пенде шыкпас бметш. С Петербург. 1841.

Турсам да Украинада, не ж а т жерде, Эйтеу1р суйреллген 6ip eMip рой. Е ске алар, не умытар м е т пенде, Калсам да кар асгында, 6opi 6ip рой. Ержетп'м epiKci3 боп ж а т ортада, Бакы ты ашылмаран 6ip сормандай, Ж ылармын, елермш мен жан капала, Барымды экетемш дым калдырмай; EpiKci3 ж ат жайлаган туган ел|'м — CyfiiKTi Украинада Ы м калмас, Ата-баба умытып кайран елш, Ен болмаса 6ip мезет есше алмас. Экса' айтпас, касына ап жалрыз улын «Украннан yuiiH 6ip жалбарын» деп, Мумк1н айтса,— баласы алмас тш н , Bapi6ip рой не рылам оны елеп. Bipai; мына адамнын айуандары Урлап, корлап ел|'мд1 кернеу ертеп, Жургеншде оятар Украинаны, Сонда 6ipaK айтпаспын 6api 6ip деп.

Ж алгызбы н мен, жалрызбын Сортандагы сояудай, Не бакытты, не сыйды Бермед1 маран 6ip кудай; Сулульщтык журнары Тек каракат кез бердь Жалрыз кыз боп жылаумен Ж анары оныц тез сендк Ага, апа, не сщл1 Дегендерд! бшмед1м, Ж ат ортада бойже-тм. Eui6ip жанды суймед1м. Кайда менщ жан жарым? Кайдасыз, дос-жарандар? О лар жок.-. мен жалрызбын, Б олм ас менде суйген жар.

Даламен журш, Орранын yflin, !<еле)П орып демалмай, УИлейд! кара жер, УЬлейд1 тещздер, Кушренед1 жанрырып. Караксы тунде, айсызда, Опакшы cepiK 6afiFy3Fa. Келед! орып демалмай, Em6ip жанра карамай. М ей л т ж ы ла, не жалын, Тастар емес орарын, Бакш а болсын, жер болсын, Эйел болсын, ер болсын, Ж еДмшн де коп зарын, Кездескеннщ небэрш Устарамен тыйпыл Fbm, Келед1 6ip шал кырып. • ©лендетш орып шал Келед| yiiin тау кылып, Патшаны да куткармас, Кала алмаспыи мен буеып, Жургешмде ж ат жерде, Кетер таптап, бауыздап, Крест коймас басыма Е нш м меш ауызра ап.

«Туыскандык, махаббат» Деген свздер косылмай, Facbip.napFa болып ж ат Кеткен1 ме осылай? Ушпу сездер жогалды-ау, Жел аударган канбактай! МейлП.. Ана болдын жат, Сонда да суйдш ардактай. Ерж азден ж ат болган Туган анан Украина; Суй ананды, жарандар, Умытпандар, калайда! Умытпаплар, суй!ндер, Мына кырсык заманда! Актык ауыр минутте Еске алындар, жарандар!

Кыррын-сурпч сумдык тары кеп жеттК Кан агызу, Kici елНру ниеп Акырында MeHi эбден кажытты. О, махаббат! Кайда сен|'н бар KyiuiH.? Акыл-сана! Кайда енбегщ? Жем1с1н?1 Ж ауыздык пен зомбылык той тойлап тур, Yctcm eTin ок. пей найза, кылышын.. Мыпа сум жыл, согыс, жаижал урыгын — Екпек 6i3AiH урпакка да кун бурый, Жийанда ж ок жан саясы тыныштык ун, Махаббат та, бостандык та ж ок бугш. Кайда болса кекп араздык, коркактык — Сонда халык канга жузш жур малтып. К ек Kypciniп, уИлейд1 дуние; Жалрыз-ак сен, бакыт кызы эулие — Поэзия, ундемейсш тш катып. Амал канша, даусын буп'н болды элс1з! Каларсык сен болып журтка унамсыз, Карацгыда aFbm тускен жулдыздай, Не жапанда солган гулдей кунарсыз.1 1 Некрасов бул «ленд! 1877 — 78 жылдардагы «Славяндар ушш» аска карсы жаэган. 381

Аулак, аулак! Кесепатты шубэлар, Калай сендер ofiFa келш калдындар? Б1лемш куп, поэзияны ардактар Элде болса талай отты журек бар! Туранда олар, тур efli атып нажарай, Сол наж агай кан эрызды дариядай. Ол суйю м д! e3ri жандар турплгш, Дауылдары корыккан кустай урпит, Калды кутш, жарык сэуле, жылы жай. 362

АКЫН FA (Шиллерд1 еске туфу) Кайдасындар жыршысы махаббаттын, Бостандык пен татулы к, ерлж, данктын? «Кан мен канжар» расыры! Ж ендетт! — ер деп, Ж ер тер iне банкирд! тары орнаттын! «Расырра акын каж ета'з»— дейд1 бул журт, Акын да ж о к— Ж ыр тэнф болды жым-жырт... О, KiM енд! Tycipep жан eciHe Онын улы рухын; калар ма умыт? Keuiip дары кунасын сокырлардын Кайт eMipre, шабытты жыршы уланым. Мегзеген журт устшде кайта жансын, Арам колдар emipreH шам-шырарын. Нажарайын аспаннык сен кару ет! Б1здщ мен-зек рухты жогары ерлет. Е з г ш к пен сулулык сыйпаттарын, Сонда рана адам зат шындап кермек. М ахаббаттан, достыктан елд1 азрырран, Куштеп кернеу аразды к жсужа салран Опасыз сум жауыздыц атын euiip, Ж азал а сум жен дегп куналанран. Бул элемнщ сез1мш, e3ri iciH. . K&nicripe кэркейтер жалгыз сенсщ. Кеуден сенщ махаббат, шындык Tepi, ¥л ы енерпаз курынды кеп кергенсщ.

ТАН.ЕРТЕНЛ САЯХАТ «Неткен гажап астана,— Кении! б1здш Петербург!» (Лакейлер жыры) Койды-ау 6ip атып-атып, тэуба кудай! TyHiMeH двнбекппдж 6i3 уйктамай, Ж о к шыгар бул калада коз |'лген жан, 3|‘рк1лдеп 3en6iperi, атты-ау тынбай. Астана! Тугел турып жылап хакка, Неванын таскынынан саскан так та, Уйктайтын дэрмен бар ма! Orri катер, Тартылып барады су арна жакка. Басталы п келе жатыр жексурын кун, Л ас, кунг!рт, желдк дымкыл, окта-сокта. Ах, 6i3 бе дуниеге куле карар! ТеНлген кунп'рт шырмау емес тарар, Турады терезеннен ж а с сорралап, Ашылмай дымкыл туман, жанбыр мен кар! Бойьщды жаздырмайды, корланасык, • Ыршып кете ж аздайды квзден жасын... Курысын, KeTeiiiHmi кеше кезш ... KeTTiM мен. Кврд1м «кы зы к», не кыласын! Уст!нде И саакиев KenipiniH, (Ш ьтар ы п элде kimhi'h жаназасы н.) Жай жузш бара жатты кара табыт, Коршатан еш пенде ж о к айналасын. Поп та ж о к, жакы н да ж ок, ерген коршап, Ж абы лган ока да ж о к зерл1 uiamaic, Табыттыц какпагына сарт-сурт rain, Сабалап келе жатыр жауран буршак.

К.олында арбакештщ узын биппк, Кетерем ат жонына тиед шып-шып, Осылай арка жоны а к таи дак боп, Ж ануар элш жыйып, тусед1 ыршып. Устжде ж ум сак арба 6ip офицер, (Офицер деген неме кандай есер), Ж у й т к т п келе жатты айкай салып, Арбаны табыт салган OTTi карып. Какпары Kerri ушып анадай жер, Арбадан тенкерме туст1 табыт. «Ойбай-ай, бауырым-ай, бауырым-ай! ■Прлжте кор eTin ед сеш кудай, Ку тагдыр аямады-ау елгенде де... Кеше сен ортте калдыц, о, сормацдай! Bip сайтан карып ©TTi енд1 6yriH! О, М акар, шын бишара едщ кандай! Cyiieri турран yiii Kerri opTeHin. KerinTi ж ур т умытып, тек мен Kopin, Табытын аман сактап алып калдым. Кордin бе кырсыруын еш» келш! Ж азмышта мол екен foi\"i муныцсоры... Кудай-ай, ш ы ры п K e rri-a y мына колы... Деп ауре болып жатты жалрыз KeMnip, Ж алпылдап желмен ойнап жы рты к тоны, KninTi аярына ер еДгш, Bi.neriH жан сыякты ол ж тш н , Унжде окЫ ш тщ oemrici жок, — Карашы, жер жоктай-ак журетурын, Кулатып кете барды жынды неме! — fleim i ол. Мен келд1м де, дед1м: «Б ул к!м?» — Юм болсын? Чнноиник те. Bip кездерде, IcTenTi департамент, дегендерде, — Жайларан емж-сркш Петербург™! Ойелin жорэлтыпты таскын селде, 0TinTi OMip-бакый коинп-конып, Шыдапты он торт рет ортенгенде. В ас ерюн курбан етш кызмет еткен! Кекседе отырумен кундер! еткен. Мейрамда бастыктарра жарынам деп, Ж упрш , аяры да кус боп кеткен. Акыры ауырды бул суык rain, Шакырыпты карындасын кыйыр шеттен,

B ipan та нобермед! 0FaH акша, Келмед1 карындасы сол себептен. «Акыры ж ал гы з жатып болдым ©лер, Bip пенде табылар ма MeHi кемер? Сен немил, ен болмаса», дед1 маран. Шошыйсын ышкынранда, пэруардигер! — Bepin кет eTiriimi,— дед1м ,— маган, Аш ылмас, бул жацбырдын 6eTi жаман, Ofueyip елесщ рой, кемейш мен — Бештке жалац аяк налай барам? Б асы н 6ip изед1 де, сез айта алмай, М ол к е гп , сол ксткеннен, 6ip кайрылмай. «Сен TinTi аямаган сыкылдысыц» Аяу ма? KyfiiM бар ма аярандай? М эселе аяуда емес, жерлеуде тур. Кун мынау, зират кургыр алые жатыр. Ж арлы ж ан т1рл1пнде жарымаран, блген сон болады екен тапа-такыр. Сатулы табыты да, кабыры да, Наны да, шырагы да, сакта куда. Осы 6ip тым к е щ л а з сырды шертш, Ж ай басып зиратка да келдш жетш, ©лш Д ап кен eciKTen 6i3 енгенде Ж урт турды шеркеу iuiin кущрентш. Тар шеркеу ж ургка толран туншыктырып, Зиратка саяхаттап кет-пм журш, 1здед1м белrici ж о к 6ip кабырды, Койнында 6ip улы куш жаткан тцнып. Уш рет орарыттым. — таба алмадым. Келд1м де, кузетш1ден ж ен сурадым. Досымнын аты-жен!н, лауазымын Сурады ол бес кайтара — мен шыдадым. Кузетип ж ауап 6epni: «Б1лмед1м» деп, «Ал егер керем десен 03in i3flen, — Б аста да мына шеттен аралай бер, Айтайын 6ejiruiepiH болсан бшмек: Басы нда к1рсш! бар болса егер, — Ол жаткан не 6ip мещан, не офицер, Ал егер кулпы тасы болса улкен — г Ол жаткан чиновниктщ 6ipi дей бер. Крее те, кулпы тас та буйырмаса, — Н е элг1 акындарын, не кедейлер».

Кузетилм, мын ракмет а з г е , дед1м, Ол куш кабырды мен 1здемед1м. Жанары KeMiiipiMfli тауып алып, © л ш л жерлеу болды бар кызмет1м. Кун турды бурынрыша ipin-uiipin, Дененд1 жауран жакбыр турилкпрш, ©лжтер дуннесшдс келе жаттык. Кез келген кабырра кеп 6ip cypiHin. Алдымыз жаткан батпак баскан туман, K o3im i, кенШцд! жаскандырган, Уй тугш еа м д ш ж ок, 6ip e a i жер, Тек кана ызын кагы п ж ел улыран. Энеки квршед! жалрыз нокат: Ж анагы кузетил рой кутш турран, «Тездет!» деп буйрык бере айкайлайды, Солкылдак K©nip сапты сыррауылдан, — Калтылдап сол кешрден е г п к зорра, ©лшД алып ж етпк казулы орга. Кабырра куйылган су лай-батнак К елш л белуардан, б1зд1н. copFa! Амал не, табыт K erri суцгш сура, Батпакпен бастырура келд1 тура. Тардырдын мазарына назаланып, Тэшрмен кемп1р байрус урсысуда. Бишара, кердщ -ау сен не сойканды! Сум тагдыр тонамаран Heci калды? Кудай да 6ip кыйнаса катал екен, Кеше орт, бугш сура тары салдь!'. Кемшрдщ K03iM TycTi келбетше,^ Ж узшде турран тунып кааретш е, Ун-тьчаз ишарамен басымды шп, Коштасып, кете бардым оз 6eTiMe. Ризамын, кешеге мен бос шыкпаппын, Бой жаздым, «тым кешлдЬ> ермек таптым, Зираттын сахнасынан керд1м концерт — ©Mipi дайындаран адамзаттын.