Касым Аманжолов

САША (Поэма) Б ей тн д е баласынын зарларандай ана байгус, Муклы дала аспанында курсшед! балшыкшы кус. Ееплед1 епннпшн элдекайда салран эш, ¥ з а к эуен журек тербеп, кыялыка жалранады. К,арагай мен терек толы аралайсыц орман iiuiH... К е щ л а з-а к , туран дал а, дэл осы 6ip KopiHicin! Ы за толы ойым мешн неге 6yriH тьп катпайды?... Таны с орман унш ecTin, жаным мешн канат жайды. К езге ы стык кершед1 мына жаткан мэуел1' жер — Келд1 кез:м кыялыма ер!к берер, б!р сьлюнер. Кайнап таскан коз жасым ды тогешн 6ip туран жерге, Тогешнни тук калдырмай, кенййм 6ip женмгер ме' Ж ута-жута ыза зэрш калжырады жан журепм, Л кикат деп азап ш екпм , куанышсыз мен жудед1м Кабырында жаткан уйктап кунэа мол келенкеш Ещ ц кайта оята алман, арсыздыктын бар foA шеп О тан-анам! EmU в зш 61л, жуасы ды жаным мешн, К,айта оралдым 6ip езщ е, мен улынмын, сен суйгешм. Ж ерщ ceHin ж ем ю бермей, жаспен епн ексе дары, Талай кыршын боздактарын ш к у с а боп етсе даты, 3G8

Bip басылмас, кез ашырмас coFbin турган 6ip дауылын K,acipeT-KaiiFH кара бултын, михнат-азаг> бар ауырын — MaFan yflin, ж асканш ак кып, жанымды кеп корласа да, Кайта келд1м, мен ж ец й ш м , турмын мгае Отан-ана! Курыш кайрат Kerri балкып кумарлыктын жалынында, ©р ке ц ш м кайысты еши, в з сорыма барындым да. М ерт болды да музам мешн, мезп'л жетпей елд1 елец:м , ©лген муза жаназасы н шырарам мен, кушренемш. Ж ыладым деп карсы алдында уялар ж ан мен емеспш, Еркелетсен, ш к е тартсан, арланбаспын, кой демесшн. Кушагынды аш, мукымды бас, арылтшы 6ip Kaciper- зьлден. ©Mip езген пендемш мен... к®п узамай сенемш мен... Бузы лса да туран улы, ана пйрюн болар ма ж ат, Аштым кушак, куйылды ж а с, бойыма 6ip енд1 куат. Не керемет: жап-жанагы суррылт торгын сэры аймак, Кенет Mine кулпырды кеп, мэуеленш Kerri жайнап. Еркелейдк толкыйды кеп, калы н орман бас йзейдк К ектеп кун ж арк-ж урк етш, кещлдене кул1мдейдп Кошлденш KeniM журш ж абырканкы ecKi журтка, Сол 6ip журтта ойлар колдап, сонау еткен 6ip уакытта. Катал оймен ашулы олец жазуш ы ед!м эрдайым мен... Кетшт! журт азып-тозып, жудегендей уайыммен. Тым кешлшз болар мунда, кэрил'м кайда, барайыншы, Элде болса кеш емес кой, соны !здеп табайыншы, — Тату-тэгп уй iuiiHeH табылмас па маган 6ip жэй. KepiHuepiM, KepmuiepiM, адал efli, ипркш кандай. Адам ед'|, uiipKin кандай! Еш калткы сы з куанышы, Ж алганы ж о к пейшнщ , панды гы ж ок, адал iiui. Нендей куйде жатыр ©Tin дэл солардьщ дэу1рлер1? Тозган, солран, калжыраран 6ip кария ед1 epi, 24— К. Амаижолов. Н-том. 369

Keiunipi де келген ед1 i3 in басып байрус шалдык, Не куйде екен, кврсем екен ж ал и яз кызын мен солардыц. Керсем екен Сашаны мен... Алые емес уйлер: де, Тугел ме екен бурынрыдай, 6 ip семья уйме-жуйме?’ Кайырымды жанда]) ецдер, турушы ецдер тыныштык ойлап, С у й т ш кы з медет ед|-, алдарыкда турса жайнап. Кара торы нэз:к Саша 6 ip тупюрде тары ескен, Даладары желю лдеген сен 6 ip иэзж гул емес пе ен?! . Ата-ана мэпеледщ, келгеншше колдарыннан, Оныц ж а сты к шэрын KopFan, 6 ip сол уцпн салдыадар жан. Эттен, эттен! Укпадындар, умыттыцдар адам басын, Еш торбие бермедшдер ашарлыктай ой-санасын. KiTan деген 6 ip бос ауре — бала не ierep оныменен! Деревняныц акыл-ойын шошытады рылым деген. Dipaic ж асты к ж ан Kaycepi бул тушорде ылайланбас, Нур жаркы рап, гул боп шалкып, турар узак, балдырран ж ас. Б ет кы зы лы кою тартар, сулуланар, кез кумарта... Суйкамд1-ак кой, тым ж а с -а к кой, кы з балацыз, юм бар артар. Кул1мдеген кар ак ат коз бейне ал м ас аударылран. Шурыла шаш кан eKi беД кызыл жалын от кой жанран. К ас дегерн кыйылып тур, ж уп-жумыр боп eid иыры: Эуре емес, эрекетпен ашылрам ж о к кумарлыры, ©CTi С аш а, ерши журш , он алтыра толды ж асы , Уйкы канык, ерте турын, белге Tycin кара шашы. Кербез ж аткан кен далара кетед1 ол орткып, ойнап, Дем алады кумарта кем, д ал а мухит, терен бойлап. 370

Км келгеи жал оган таныс, ершндеп кеп басалы аяк. Пелен коркар? Тыныштык. рахат уйып капа тургандай-ак. Куттыктайлы карагайлар — бас изейд!, кол булгайлы, Жасыл бутак жамылып ап, жас толкындар сыбырлайды «Кел, жолаушы! Шаршальт гой, кушанамыз саган дайын, Кел туе бше, салкындашы» леи жаткандай толкын дэй!м. Келе жатеанкен далада айкала гул мын кулпырган, Кез аударсан аспан жакка — твбеде кун кулш турган, Бар табигаг шалыман-шаг, кун астыила жатыр балкып. Тыныштык, рахат 6api осында, еркждштщ куй! шалкып. Тек ана 6ip дшрменнщ бегетше килИп су — Epxi болмай, жатыр тулап, бойын кернеп ызалы ашу, Кайтс1н байгус тулап, мвнк1п, кутылгысы келед! Fofll Шашады кеп ак кебнш, мыц буктелш, жаза алмай бой. Кутыларлык дэрмеш жок тас кып салган бул бвгегген, «hpiKcia гып еркш суды, тагдыр бэлмм OMip еткен». «Неге керек боска шулап» деп ойлады Саша турып... Квл-Kocip бон жаткан ewip жас журепн куандырып. Tauip жомарт деп ойлайды ол, еш Kipiuixcia жастык жаным... Ypefl, катер еш кауп! жок журепнде кыз Сашаныц. Кара буйра жырткан жердс кыстак халкы жур жабылып, «Булар да рнэа тагдырына* деп ойлайды Саша турып; Жабайы ♦>мiр журнактарын сактап келген бейб|'т жандар, Терыен, каныен жер суарса, соган даты куангандар: Тыы суйк!мд1 Саша кызга. Тамаша гой кореец езж, Еннжанда 6ip уйл! жан уыстап гукым шашкан кез1н; Тамашасын, су1к1мдк!н, жан корен — п1скен eriii! Турсан толкып, мын кубылып, усте жортып ж1бек жел1н; Мерует длин nlcin — толып, шагылыскан нурыен ойнап, Эр| 6iiiK. apl 6mik, такапнарсып |урсац бойлан! 171

Е к кызыры erin баскан: канаттанып кетед! енбек, Ж ацрырады орман-дала: «тездетадер , тездет, тез» деп. IllipKiH сол ун! Сол 6 ip унмен оянган жан ек бакытты, Кеш лдеш п, куле журш етю зед1 ол кун уакытты. С аш а дары ерте турып барады тез кырман ж акк а. Кун шыккан ж ок, карангы емес, жарык та емес 6 ip уакытта. А зан-казан малдар шулап, барады epin жайылымра. Ж ы лкы мен кой туярынан мыйга айналган ылра-жылра. Ж ан а жауран суттей ауа, кумарта кеп ж утасы к сен. Б а у тиеген ap6aFa epin кербез кулын басад эсем, — Day кеплрген сонау уйдщ егшшен бу буркырап, Пеш алдында отыр 6 ipey от м аздата жарынкырап. Кырмандары журттын колы ж арк-ж урк етед1, турсан карап, Асты к туйген колараштар к е тер т ед жогарырак. Коюланып келеикелер, кул1'м кэрып шырэды кун... С аш а т е р т , жуг!ред1, ж астан таныс дала гулш. Сол манайдык эрб!р шебш б т е д ! ол бала жастан, 3 p 6 ip кусты , ор жэндштн таныйды ол айнытпастан. Болып калды туе м езг ш , Саш а кайда, квршбекги, «Кайда журещ, Саш ажан-ау? Тамак суып калды» — • дейдк 1здейд1 оны к ар т анасы. Сары ала eriH арасынан Ест1лед1 сынгыр к э ры п 6 ip н эзж эн Саша салган. «A -у!» деген суйюмд1 ун! естшед1 элдекайдан, Егш дердщ арасынан кершед1 6 ip карайран. Кы зы л-ж асы л гул, ж апы рак алган к и т такьш кып... «Карандаршы, мына сайтан, кеткен, мше, кайда кангып! «Э -э! Б1здщ кызымыздын осы емес пе бойжеткеш, — Сонау биж бидайлардаи басын бш к керсеткеш...» 872

«Ал, сонда не?» — Ештеме ем ес! Ойла дэры тусш е бер! Не ideyiM i3 керек б 1зд!ц , — езщ нщ де im in сезер: «П1скен eriH сабарына — ж арасады , отшр орак», «nicKeH кы зга — куйеу керек»— бар айтатын с е з 1м сол-ак. — Сол ма ceHiH бар тапканын, о, обалсыз Kapi какбас^ «Болды дей бер 6ip той 6i3re, мейл1 caFan жагар-жакпас!» Осылай деп, шал мен кемшр карсы алатын жалинз кызын. Отыратын жасырынып, келер кыздын, андып 131Н, «А, сайтан кы з, тусп'н бе 6 ip, колымызра» дейтш булар, ¥стап алып м зз болатын, бишаралар балакумар... Кыскы кеште эжесШн epiericiH тындайтын ол. Тек тан атса, шана теуш , орден ofiFa зырлайтын ол. Кок тайранак таудан кулап келе ж а тса ол екшндеп: Айканлайтын карт эж еск «олесш рой, карагы м» деп. Квн1лд1 кы з ж ар к-ж ур к етщ, келе ж аты п зымыратып, Аударылып шанасынан, калатын-ды карга батып; Таркатылып бурымдары, кигсн тоны сокталанып, Туратын да кулетш ол, устшдег1 карын карып. М эз болатын карт эж ес1, ecTin онын ж а с кулшсш, Урсайын деи ойласа д а , аяйтын-ды суйшмдган. Кайрыратын, жылайтыи кы з кессе 6 ipey агаштарды. Талай рет, соларды аяп, козiне ол ж а с т а алды. Бар ед( рой 6 ip кездерде неше турл1 буйра кайын. К абак туйш, кэр! шырша турушы ед! шегш уайым. Аржарынан кып-кызыл бои караушы ед! жуз1м жайнап, Кустар ушып тобесшде турушы efli емен бойлап. Араштардын арасымен жортушы efli ко ркак андар, Кенет 6 ip кун шыкты агаш ка колрэ балта устагандар. 373

Орман те п е Kerri шулап, уИлегендей, курешгендей; К ср как коян Keni жытып, не болганын еш тус!нбей; Тулю Kerri жге Kipin, кус канатын какты сасып, К ез келгенд! !ндер!ие кумырыскалар ж урд1 тасып. Эндетш ж урт басты !ске: ж а с теректер TycTi сулап, Сатырлады ку кайы вдар, Ty6 ipiMeH емен кулап. Карт карагай балталанды, аркан салды кулаткалы, TycTi сулап кайсар aFaiu, успнде журт ойнактады. Д эл осылай женген душпан тепмлейтж елгендерд1, Шынында д а сол суретте аянышты сыр кеп едк Ж ас терекпн бутактары курешумен кулап жатты, Карт кайывдар коштаскандай маржан жасын буршактатты; Т\\тан ж ердщ соцгы сыйын керш олар жатты курып. Пул 6 ip кыргын катал ецбек токтады арен, кун батырып. Туншн ж ары к сэулелер! жымын. кагып шыкты acnaHFa, Децгелек ай турды темiп сулап жаткан агаштарга; © лжтей боп кескен агаш жатты жерде cepeflin кур, Кайырылып бутактары жатты сынып шатыр-шутыр; Мунын шертш жапырактар жамырайды айналада; — Ж ауынгердей ж араланган, азап шеккен айдалада; — Канды дала устш Ke3in, ызын кагып жел етедк — ©лген улан шашындай-ак жапыракты тербетедг Суйык терек, кою кайыц жаткан жерге обмен карап, ©Hi каш кан томарларды 6 ip коленке журдд аралап. Урешп yKi ж алп-ж алп й -in жерге сокты канаттарын, Элдекайда сунк-сунк erin жалгыз кекек теки зарын; Бакырады бар дауысымен узак сорлы жындангандай, ¥ядагы балаларын, шар-шар етш, жур таба алмай. 374

AFauiTaFbi ол балапандар тускен кулап уясымен, Ашып ЭЛС13 ауыздарын шар-шар етш б!раз журген. Олар даты ездершше зарлаган-ды назаланып, М ужы к б'асып, куртты жаншып, болмаган сок мазаны алып. Ертецшде тагы кайта кызды жумы с кешегщей BipaK Саша урейленш, ол макайра койды келмей. 0TTi 6ip ай, — келд! Саш а: каптаган ор, толрэн томар, Анда-санда 6ip караран,— кайрыррандай турды олар,— Жалрыз турран карт карагай уксатады кы стак картын, — Ж урт ж умыска кеткен кезде, журтта жэлрыз сол калатын. Е к жогары бутактары тым тутасып кеткен екен, — «От кус» онда уя салып, бейне соны еткен мекен. Кариялар айтушы ед1 — «О т кус» дейтш 6 ip к у с бар, деп, UlepiK расыр еткен сайын балапаиын ушырар, деп. Сол «От кустыц» балапаны ушатын кез жеткен шырар, Деп ойлады Саша 6i3flin, 6 ip керуге болды кумар; Сол гажайып балапандар томарларга комар, дед1 ол^ Олар сайрап женелгенде, — 6 ip тамаш а болар, дед1 ол. Осылайша турды Саша,\" арман е т т ж умбак кусты, Кун де конды уясына, кып-кызыл кып кунбатысты; — Ксалмеген араштардыц арасында тарамданып KeiuKi кун!пц нур шурласы мыц кулпырып, турды жанып; Томарлардан толкып е т т , алыстары 6 ip белеете Кун нурымен келенке ойнап, 6 ip ражайып T6KTi кесте. Сол 6 ip тунде кез in жумбай, уза к уакыт Саша жатты, Сол манаты ж умбак кустар OFaH талай ой ойлатты.0 0 з болмес-i бурынрыдан тарылрандай пысынатты, Кешл-кур^ шалкып-толкып, уйктай алмай узак, жатты 375

Ала-кула ойлар келш, 6ipiH-6ipi сей1лд1рд1, Eni 6eTi нарттай жанып, онан сайын еш шрд1. TaHFbi уйкысы тым -ак тэ гп , тып-тыныш боп жатты уйып... Ж а с л эззэггщ туцгыш таны, кандай нэзж, кандай буйык! Ж а с журектщ соруында 6 eJirici ж о к еш азаптык. Кундей кул!п жатыр уйктап. Булты жакы н жастык шактын,, BipaK ол булт жылжыйды ж ай кундей жанды аягандай, Ж арк-журк, еткен бул нурлы кун сурапылда болар кандай! Б ал ал ы к нур турган ойнап, мына кезден от сенер ме, ©Mip оты турран лаулап, мына ж узш ж ас кемеЬ ме? OfmaKTaFan ерке ершн, азаттырын туткын ет1п, Булд!руип л э зззт uiipidii, кор етер ме, 6 ip кун жетш!.. Аулак мунан, аулак мунан, катуланган кара булттар! Сендерде, рас, женер бэрш кайрат та бар, бостандык бар, — Бул н эзж гул ж ана ашылраи, кырда ескен, кол тимеген, Шьшар ма екен, шырар ма екен алысура сендерменен?... III YmiHiiii ж ы л, бул елкеш тастап кет1п бара жатып, Кушактасып кориллермен, к е з1мнен ж а с буршактатып. Эл! ес1мде, айткан се з 1 м :— Саша есер, деп ед:м мен, Б акы тты боп жармен, перзент суйсш пи,— деп т!лед1м мен; — Еш азапсы з, KacipeTci3 узак румыр сурсш,—- дед!м... Амал канша !ске аспапты, мешц сол 6 ip тьлегешм. Карттардын. мен б и ш м халш , ашырандай шын-ак жанык; Баян erri экеа онын Саша кыздын ахуалын: 376

— Б1збен Kepiui, осы манда, болушы efli 6 ip кец жайлау. Бос жатушы ед кептен 6 epi, ен кемш де кырык жыл болды-ау. YmiHiui жы л, сол жайлаура 6 ip мырза кеп орналасты, Кеп кеш1кпей сол керш1М1з б1збен дары араласты. Алексеич Л ев Аг^рин аты -жеш ол мырзанын; Мырза емес сыкылды 03i, коре алмайсын еш ызрарын: 0 si катпа, 03i куп-ку, лорнеткасыз1 карамайды, Тебесш де тебелi бар, ж у ка шашын тарамайды. 03iH-e3i — мен 6 ip coFap, ушып конран куспын,— дейдг, Д эл жакында шет елдерд1 аралап мен уштым, — дейд1,— KepfliM дейд1 неше турл1 ражайып зор ша!парларды, Кек тешздщ астын уцгш салган кешр-наЬандарды; Сонда байлык, сонда ырыс, сонда, дейдь не керемет; Акшаларым келш турды, алдым дейдь б1рнеше рет; оурш т дейд|' 6ip бакы т кой, келреш рой меш айналса. KeMnipiMMeH 6i3 екеум!з ац-тац болдык ес шыкканша. Ал, Сашамыз кулш едь ол да 6 ipre кулш жатты... Содан 6 epi б1здщ уйге келуш ол жыйылатты. Сейлесед1 Сашамызбен, шыгады ылрый саяхатка. Кей кездерде мш тагады б1зд щ мына табигатка. Дуниеде 6 ip ел бар, дейд1, кы с жетпейтш, ж азы етпейтш, Балкондары жатады ашык, кунге шскен лимон — дейтш: Карал уйдщ тебесже, айтады e3i элде нет... Рас, ce3 i жыр сыякты, дауысы тым кушренедь Кудай баска салмасын де! Таусылмайтын сездер: еш! Эл — ол боп па: отыратын к:тап окып ертецд|-кеш, Сор кайнаган Сашамызра уйрететш француз тЫ н . Н ак eneyi кетергендей бул дуниешц кайры-мунын, — 1 Л о р н е т к а — к(№а устап карайтын кез1лд1рш. 377

Айтатын кеп, айтатын кеп, сэл нэрсеге себеп !здеп, Талай гасыр етсе даты адам неге бакытсыз? деп. BipaK, дейд1 — кынжылмандар е з д е р а д оймен мукап, Эдьпегпн KyHi 6 ip кун жер бетше шыгуы хак! Сяйтед1 де, ол e 3 inin сол у м т н бемткендей; Шарапты кеп кетередп Б1здщ кы з да желжкендей, — Калмайды одан; irnnece де, типзед1 ершше. Bisfliii дагы кш амыз мол, — irnin журдш сомен 6 ipre. Кы с кеп калды кылыш сермеп, коштасты ол б1здерменен, Ж етер, дейд1, журд!м 6 ipa3 , кун ©TKi3 in аздерменен. Турыцыздар бакытты боп, кайырымды жандарсыздар, Жетер ендп.. IcTepiM бар, адал тшеп каларсыздар, — Д ед ! де ол, 6 ip шокынды, Kerri ншилп какпамыздан: Сол Kerri де м аза Kerri элпештеген Сашамыздан. Байкаймыз 6i3, уй iuiiMi3 болды OFan тым кещ л аз. Ж ас жеткен сон сейте ме элде, ол арасын бпамедж 6 i3 . в л е к айтсак, ертек айтсак, — оган euj6 ip унамайды, Кы с та жеттП Бурынгыдай шана теуш зырламайды. Ой ойлайды карт адамша, — кеп шаруасы бар адамша, Онашада ютап окып, жылайды да... амал канша! Кашан керсен х ат ж азады , оны б1зден жасырады; Кггап тауып алады да, бтргенш е асьнады. Койшы aflTeyip акырында, Kipfli oip кун акыл-eci. . Айтад ж еш н эрнэрсенщ, ты м -ак Tayip энпмеск Кандай 63i кен п е й а д ... ондай пей Li ж о к ешшмде, — Мен мундай ж ан керген емен, сен де, cipo KepMeccin де. Ж ургеш ылрый жакы н тартып жалшыны да, кедейщ де, Курметтейдн ас бередн сыркат болса емдещи де. 378

Осылайша жургеншде асты жасы он тогыздан, Журш-турып ж атты к б1здер, келгеншше колымыздан. KopiuiMi3 де жайлауына 6 ip кайтура тш еп ем ес пе! Хабар ж ет п келди деген. келмекни екен 6 i3 re тусте. Саша кандай кути дейсщ, кешлденш кетН мулде! Уйдщ шпн безенд!рш, толтырды кеп не 6 ip гулге. К 1таптарын койды жендеп, тым жупыны ки1нд| 03i, Шыкты жайлап какпа алдына конак келер болып кез!. Келд| корил, а !! дед! ол, корген жерде Сашамызды. E ci шыккан тэр1зденд!, кермей бурын мундай кызды. Шынында да 61зд1'ц Саша колымызда epniH турып, Cohfu eKi ж ы л ншнде кеткен ед! тым кулпырып; Сол баягы бет кызылы таркамастан турган шалкып, BipaK, анау, шашы тусш , Kerri эбден кукыл тартып... Не окыды, не 1стед1, — С аш а бэрш айтып жатты , Bipaiv оган айтылган соз бурынгыдай дарымапты. Касакана кынырайган адамра уксап кес-кестед1: — Екеум!здщ ондагымыз бос сез, бос 6 ip елее! — дед! Акылдылар айтты маган: адам зат кор, opi жауы з. Ойдай сокты-ау, сокты, сокты, жан екен 6 ip кеб|'к ауыз.. Не айтты ол, туешбедш, м азасы збыз содан 6 epi; Он ж е л кун болды бугш, Сашамыздын, бардай uiepi, -— Кайрырады, кангырады, уназ-тьпшз келецкедей; Ютаптарын окыйды да, лактырады тырс ундемей. Конак, келсе, сез бастаса, койьщызшы, дейтш болды. Элг1 мырза келд1 уш рет: келгеншде ол ец сонры, — Б|р мужык кеп х ат жаздырып отыр ед1 Сашажа.нра, Bip катыннык сыркаты боп, дуалы шеп сураган ба... Мыпза б о ге карады да, 6 ip с ез айггы калж ы н кылып: — Баланызра жана ермек табылыпты,— дед! кулш. 379

Саша турып кете барды, карамастан, тёп катпастан... «Teri сыркат болар бш ем», деп мырзамыз болды ан-тан. KiTan 6 epin жмберсе ол, — Саша оны окымайды, Кайта апарып теста, дейдк журегшде бар 6 ip кайгы, Ж ылайды да толранады, жалбары над 6 ip тэшрге... «Ж ол ж уремш » деп ед1 ол, — Саша шырып б1збен 6ipre, Коштасты да, кайта келш, жатып алды жогарры уйде. А мал бар м а?.. х ат жазыпты ол, шыдай алмай мундай куйге, — Кунэкер боп б|'з 03iMi3 окып алды к онык хатын; Косы лсак деп сурапты ол ризальшьн;, махаббатын. Саша онын бул Ti.neriii Ж1'берд1 dtoFaui кабылдамай, Хатын 6i3re Kopcerri экеп, еткенйен сон кун 6 ip талай. 0 з 1м 1зш е уп ттедпе куйеу болар ж 1п'т, дедж . Ж а с десен ж а с , бай десен бай, мшезш д е кеиптпедш. «Ж ок, бармаймын» д е й д 1 Саша, кобалжулы, сыо бермейдё Кейде турып: «ж ок, мен OFan, тец емесшн. кеммш» дейдк Дейд! кейде: «жок, ол мешн — тешм емес, мемешбеймш, Ол ашулы, ол кайгылы, рухы тускен, мен суймеймш». BipaK та ол кеткеннен сон, болып алды тым кайрылы, Хатын онын суйш кояд, — дел-сал болдык укпай муны. Не ©3 i бул? Tycnmipuii, туешдфий, туысканым! Kepmi 03in, кер Сашаны, корил онын не болранын! Е нд! канша кайгы шекпек, елм ек пе бул байгус балам? Ойнап-кулу дегендерщ болганы ма буран харам? Кайран балам ! кор етт1 ол, кор болмак па eMip-баки? Айтшы 6 i3 re: шм 03j ол, тусшбед1м, таусылды мый. А дам ба ©3 i кэд1мпдей? К ара журек эзэзш ме? Элде арбаушы сыйкыршы ма, i6 uiicriK дэл 031 ме?

IV Жетер, жетер, жарандарым, серпшндер, бос кайрырмай! Т ез арада тузеледй турарсындар бурынгыдай. Саш акыз да Tayip болар — тэщ р OFaH медет берер; Ол епш мд1 алдап-арбап жене алмайды, бос a6 irep: Ол 03i 6 ip... не деп, cipo, тусш д1рсем екен, а з г е ... Бьппшсшген 6 ip ж а т ур пак ecin тур рой ел1м1зде! Ол Kicini3 сайтан емес, адам заттын арбаушысы! Амал канша! Бул заманнын солар боп тур тандаулысы. Ш ала-пула кггап окып, TiMiodnen дуниеш, Колдан келмес жумы с 1здеп, ез-езш ен куйшедк Экесшен калган байлык екбекке кол типзбейд!, Еск1 жолдан шыгамын деп, озш ше б:р ж ол 1здейдь — Ж ок, дейд1 ол, MeniH ж аным усакты кка ж аралм агапр Адам деген 6 ip кумырыска, онын ici харам маран; — Н е взГмшц канратымды кетере алмай мерт боламын, Ж астай барып жатамын мен тупшршде 6 ip моланын; — Не болмаса, ж улды з болам, арам зырлап зангар кокте! Дуниен| бакытты етем! — деп урады коюрекке. . Колда бардын Kaflipi жок, жек керед1 оны мулде, Еш марнасыз куртады тек, лактырады гулд1 кулге. 9pi улы, api ауыр 6 i3flin мына заманада KiTan деген ойыншык па, — тек окый бКп, б агала да , ©рескел не, топастык не, ж ауы зды к не, тугендейдн Шрак та сол штабыныз ип icKe эл бермейдй Шын журекпен шындап турып сукад д е уйретпейдй.. Еасырлардыц ган жендеу — онай емес, куш жетпейдП Езгш кке, дурыстыкка, еркшджке болып кумар, Олар ылрый эуре-сарсан, б!рак одан не мэн шырар? ктерш де, сездершде береке ж ок еншек мылжын, Б и л т жок, кайраты ж ок, табы с тапнай болады ын-жын. 881

Ж аксы кере б1лед1 олар, ж ек кере де б1лед1 олар, Шыбынды да ренж1тпейтш, эрдайым 6 ip соры болар! М ахаббатка келген шакта: каньш, дейд1 толкымайды, — Ойыы толкып, басым эуре, махаббатта жаткан кайгы! 0Сонры oKbiFaH к1табынан не ук са, сол FaH 6 ip зац, Орын алад ол жаныныц ен y c m ri кабатынан. Сену-сенбеу — керек емес, тек далелд1 болсыншы дер, 0 з жанынан шырары ж о к, кеше орранын бугш егер. Ертек HeHi орарын ол биш есе д е eryi хак... Ж эй сезбенен айтканда ол тек сез купан 6 ip акымак. Ал егерде ал са колга 6 ip ж умысты, ол 6 ip кайгы! ¥к с а та алмай калган ы ушш — дуниеш кш алайды. Э л а з ойдьщ канаттарын сэл талдырса ойбайлайды: «Тук шыкпайды!» дейд1 д е ол, ещц кайта ден коймайды. Канатынан кайрылган сон тым ызалы болар буркгг... Уктындар ма? Укпадындар! Уахасы ж ок, сез сонын кут, Бул айтылпан сездер1мд! Саша укса болды маган, Ол e3 i де сезген екен — аулак салса ещц ападан. Ал eim iri калгандары н м езп л ез| жендеп керер. М езп л @3i TyciHep де и гш к п тукым егер! Б 1здщ мына далам ы зда а як ба сса к жилиалар бар: Ж азда жилиа сусыз курап, жап-жаланаш кумпа айналар. Куз келгенде ласка батар, кыстагы кар жатар кемш, Асыкпандар, сол 6 ip ж ы лга кулпырар 6 ip кектем келш. Адамдары кеуде кере дем алатын жылы жактан, К,ып-кызыл кун кетер ш п , Ж1б1р аймак м узга баткан. ©зен аиар елендет!п, б !зд щ ж а к к а келер жетш , Бетен ж акты ц толкындары сел бон басып, ж атар келюп; Сонда э л п сорлы ж ы лга кэусер кумю суиа толар, Ж алт-ж улт eTin, ж ен керсетш, ол да езш ш е ойнак с а л а р .. .

Кектем етер, жы лгамы зда су тартылар, кунге куйер, Ж ат толкынмен суарылар, жы лгамы з мол eriH берер. Саща кыздыц зердесш де ж аткан уйктап не 6 ip Kyurri Оятып ол кеткен екен, соны болтай суйш ш тк.. Ой мен, cipa, ке там б м ем , укпайтын кып, с ез кубылтып! Иланындар дос-жарандар: ж а с ж ан ылиий eM ipre ынтык. Р ахат табар, шабыттанар кандай дауыл турса coFun, Сурапылда ж ан шыныгар, ой ж ел 1 а nicep толып. Ж алт-ж улт еткен ж екш джтен бала бойын салса аулак, Сонда ол 6 ip сшкшер де, шырар жайнап, о т боп лаулап. Ы рысты 6 ip жерге келш тускен екен дэн домалап, — Одан енген ж смю даты болар толык. болар мол-ак!

М. Ю. Л Е Р м о н т о в т л н МАСКАРАД (влецмен жазылган терт пердел1 драма) А рб енин , Евгений Александровнч, Н и на, онын ойель Князь Звездич. Б а р о н е с с а Штраль. К а з а р и н , Афанасии Павлович. Ш прих, Адам Петрович. 1-ПЕРДЕ Б i р i н in i с а х н а Б1Р1НШ1 K 6P1H IC Карта ойнаудоылар, князь Звездич. Казарин жэне Шприх. (Столдагылар карта ойнауда... Айнала tik турган адамдар.) 1-понтер И ван Ильич, мен кояйын 6 epini3 ! Банкомет М1некейнйз. 1-п он тер Ж у з тенге. 884

Жен Оолсын. по нт ер 2- Ал, сапарыкыз он болсын! 3- п о н т е р Бул а зд щ бакыт сынар жерМ », Эттен мыймырттар Жол бэгеп кыйпыктар. 4- п о н т е р Кыздыру керек. 3-п о н т е р Ал, набер. 2 -п о н т е р Бэр|'не ме? Жон, Иманыцыз Typuiirep! 4-пон тер Досым, бупн (плтеп-сипеп калм асан, Муратыца жете алмассын ешкашан. 3 -п о н т е р (1-понт ерге сы бы р л ап J Кезще кара, кезще. Князь Звездич Ж^бер бэрш 03iMe! 2 -п о н т е р Эй, князь, Ы за деген кап бузар, — Ашуланбай ойнаныз. Князь б. Акылдын да орны бар, — Дэл осы жол койсаныз. Ванкомез 0лш туей. Князь Кап, сайтан.

Экеле койыцыз. 2-п он тер (сык,ак,т ап) Байкауымша, теп а з — Кызыл отыр ек ен аз. Ешнэрсеш аяйтын да ем есаз, Канша турад шеннцз? Князь Б 1з курметпен ж еткенб1з мундай шенге, Em 6 ip сатып ала алмас а зд е й пенде. 2-понтер ( K erin б ар а ж ат ып, пст ене) Ж ас жетш , бу.ч кы рсыкка кез келгенде, Ш аманызды байцацыз дер ем мен де. ( К н я зь 6 ip ст акан л и м о н а д iutin, u ie m e p i от ырып odFa туc e d i.) Шп р их (мулэСИмст к ел т ) А к т а керек ем ес пе, князь... Каз!р беруге даярмын. Процент! тукке турмайд, аз. Ж у з ж ы л кутуге д е бармын. ( К н я зь с а л щ н д а у иш арат кврсет ш , rep ic айналады . Ш п р и х н а р а з ы б о п кете б а р а д ы .) ЕКШШ1 KOP1HIC Арбенин жэне баскалар. (Арбенин ншаратпен Kipin, столга келеди Kefi6ip белплер жасап, Казаринмен нетели) Арбенин Ал, калай, калранбысын сапырудан?.. А, Казарин? Казарин r>aFbin турмын буларды ту сыртынан. CyfliKTiM, болып апсын сен 6ip барин, Уйленгенсш, байыгансын, Достарынды шынымен умыткансын.

Арбенин Рас, квптен 6 epi сендермен кездеспед1м. Казарин Я , ютен колын тимесш сезбес пе ед1м? Арбенин 1стен емес... махаббаттан. Казарин Эйелщмен, тойдан-тойга. Арбенин Жок. Казарин Ойнап т а коясын, ба? Арбенин Ж ок... Тыйылдым! Эйтсе де мунда бупн Ж а т киллер бар foA? Ана сылкымыц icim? Казарин Шприх Адам Петрович!.. Екеу1Н13д! б 1рден таныстырайын. ( Ш прих келт , и ш п сэлем десед1.) Досым ед1 бул м ети , Танысыцыз, — Арбенин. ' 387

Шnр Мен c i3 4 i бшем. Арбенин Ж аны лмасам — ci3 бен б 5з Еш кездескен емесшз. Ш пр и х Ж урт сезжен ci3 жайлы Оны-муны бжуш ! ем; Сэтт туссе, нпркш-ай, Таны ссам деп журуиИ ем. Арбенин Амал канша, ci3 жайлы Тук ест1ген емесшн. BipaK с1зден кеп нэрсе EctiMecniH де демесшн. ( Б а с u in ц ош т асады , Ш п р и х т ы рж ы й ы п кетт к ;ал ады .) Унамады мынауын... Kepin ем талай тумсыкты, Ойлап жасай алмассын Дэл элпдей кубыжыкты; Кулк1с1 кандай зымыян, Алаяктыц 6 ipi екен... Ж анарсы з кез1 шыныдай Ш атынап-ак тур екен. Карап турсац — адам емес сыкылды — CaiixaHFa да уксамаган, — 6ip турлй Казарин Эх, бауырым, неге керек сырт бейне? Сайтан болсын!.. Керек адам ол кейде, 388

Тек ишарат етсен — болды, бермей ме?! Кай улт е з 1, — жете б1ле коймаймын, Барлык i w e заулатады, тепнде — Ж аЬуд болар деп ойлаймын. в з ш н танымайтын пендеа ж ок, Бар жерде осынын-ак шаруасы кеп. Расыр боны ж альдор ем ес ютсн, Бэрш бшген, бэрш де бастан кешкен; Талай рет соккы да жеген сыкылды, Кудайсызбен кудайсыз бола салды, кутылды. Софыларга кездессе — 5 ip i6 ijiic — алдамшы. Д эл б1здерге кезшсе Жулып жеген карташы. Ал, адал адамдардын арасында Ен адал адам осы, нанасын ба? Кыскасы, мен бшсем, — Ж ек кермессш оны сен. Арбенин Ж аксы сурет, — 6 ip жексурын! Ал, ана 6 ip узын тура сырыгын, Бет-ауызы кып-кызыл Болганын KiM? T eri бул — Журтка эуес дукендерд! ерк1н жайлап, Талай шет елкелерде тырагайлап, Акыры отставка алып келген шыгар, Эрине, ic жуз!нде батыр емес. Нысанага тиг1зпш мерген шыгар? Казарин Солайлау. Bip кун дуэль ашканы ymiH, Ашканы емес, дуэльден каш каны ymiH, Полктан куылган-ды. Адам канын Карыз гып артам ба деп корыкса керек. Анасы катал екен журттан ерек, Содан да сескенген бе. Кейш оны, Д эл бес жыл еткеннен сон, кайта алгызып, Дуэльге салган екен, — осы жолы Тебелесш шыгыпты, кан агызып. 389

Арбенин Ал, ана 6 ip шап-шарынын шм ед1? KpecTi бар, шакшасы бар, Бей-берекет, айран-жайрац куледр.. Казарин Т р у щ о в !.. Ал, бул 63i багаланбай Ж урген 6 ip момын адам : д зл ж ет1 жыл Грузияда турыпты табан аумай. Генералра uiecin барыпты бул. Бурыштан элде ю мге шап берген бе, Сол ушш T3H,ipi буран бак берген бе... Эйтеу1р, мойынына крест алыпты, Бес жылры кулшылыры акталыпты. Арбенин Таныстырура келгенде Талрауыцыз кеп екен! О й ы н ш ы л а р (айгайлап) Казарин, Афанасий Павлович, Bepi келвдз! Казарин K a3 ip. (К а са ц а н а чу л ан а.) Дш нен безу дегешндз О сы екен рой, ха-ха-ха. 1- п о н т е р Тез келш з. Казарин Не боп калды, не сойкан? 890

(О й ы н ш ы л а р д ы ц к,ызу эцгГмёЫ . О д а н к е й м о л а р т ыныш - талады. А рбенин З везди ч князьды кврт к ел едй ) Арбенин Князь, Ыз калан Келгеназ мунда? Бурын да талай Болрэнсыз ба? К н я з ь (наразы лау) Дэл осы сауалды, Мен де ci3 re коймак ем. Арбенин Ci3 айтар жауапты, ез1м-ак ойлап ем, Мен мунда кептен таныс, ашынамын. Сан рет iurreH тына, толкып жаным, Kepin ед!м, бакыттын Terepiuiri Калай-калай бул жерде айналранын. Сол тегершж KOTepin б1реулерд1, KepreMiH б1реулерд1 жаньшщанын. Мен OFaH кызыкпадым, катыспадым, Ж астар керд1м ум1т пен сез1мге бай. TipiuuiiK гылымынан коргем талай Бакытты наданды да. Ал олардын — Максаты тек махаббат, жандары вртл, — Болушед 6 ip кездерде; сонын Ko6 i Алдымда влш-курып, OTTi-Kerri. Сол жайды, бупн, MiHe, тары кайта Квруге тардыр маран эм ip erri. К н я з ь ( е л ж 1р е п к ,о л ы н а н и л а б ы . ) Мен утылып калдым. Арбенин Kepin турмын. H eci бар? 0лес1з бе?.. 891

Князь Курыдым Foft, кайтсем екен? Арбенин Мунын eKi-ак ем! бар? Антын бер мэнг1 карта ойнамаска, Немесе отыра кап кайта баста. Егер де утамын деп салсан жанды, — Ар-намысты, достарды, туыстарды — Болмайды талак е т т тастамаска. Салмакпен салып сынга арынызды, Белшектеп санап, елшеп барыдызды, TiriH.13 тэуекелге жаныцызды. Сэл таныс адам жуз1 кубылысын, Ой-niKipiH, тап басып, угып, тусш. Ж ылдар бойы жалыкпаныз. кенадз,— Колынызды жатты кты ра берпиз. Занынан без табигаттын, Занынан без адамзаттын! Кушйз ойлап, тунде ойнап, Арылманыз азаптан. Угып койып журмесш Азабынды eiu6 ip ж ан. бзш м ен тендес ойыншы Отыра калса саспацыз. Сэт сакатын сак купп, ¥ятты, арды тастаныз. М ейл! 6 ipey: «Сумырайсын»! д е с ш — Бетщ эсте былш етпесш. (У н Ы з . К н я з ь 30pFa т ы ц д а п , ц о б а л ж ы п т у р а д ы .) Князь KaflTepiMfli, не !стер!мд! бммеймш. Арбенин Не ютесешз — оны icreiiis. Князь Мумк!н бакы т оралар. 392

Арбенин Бакы т 1здер жер бул емес! — Князь Сыпырылдым барымнан, Берсещзин 6 ip кенес. Арбенин Кенес бермеучп ед1м. Князь Отырдым, ендеше... А р б е н и н (к ен ат ен о н ы цолтыцтап) Токтаныз 03ipuie. Мен отырам cis уннн. Ж ассы з рой ci3, Мен де аздей ж а с болтам епс|'з, ойсыз, — C i3 сыякты карамаушы ем айт-уйтка, Тожрибем жок, камалушы ем туйыкка. Эттен ниркш... ( тоцталады .) Bipey MeHi токтатса... Онда... (О ган у ц ш п царайды, свз сары ны н взгерп п ) Берии колды, iciMi3a i ондасын, Аржатында жумысыныз болмасын. ( О йын ст олына келедг, ж урт ы гы сы п ор ы н 6 ep ed i.) Руксат етсешздер жарымжанта: Сынайын 6 ip, тавдыр не айтар буп’н, Ka3 ipri ж ас пенделер мазатына Берер ме екен, езш щ Kapi кулын! Казарин Л ап e rri асау ujipKiH... амал бар ма! ( Ж э ш м е н .) Ал, сазра кулап ж урме етбетшнеи, 393

Е ж ел п е п т Ы п н етке сщген Мол едй 6 ip керсетнп мыналарра. Ойыншылар Ж ол а зд ш , акпме азд щ колда, Bi3 конак, уй Heci ci3 болранда. 1 -п о н т е р ( е к м ш ш н е с ы б ы р л а п ) С ак бол, ойбай, кезщ е кара ендН.. Ж аным ж ек керунп ед1 бул немецдь Тузы м ды бул туздатып ж1беред1-ау, Япыр-ай, Ванька Каин кайдан келдк (О й ы н б аст ала ды . Ж урттыц бэр1 стол б а с ы н а уйм елей дй К ей д е д а б ы р л а с а д ы , эрк'ш дер ry crep i бузы лы п , столдан кетт ж ат ады .) (Ш п ри х К азари нд^ оц аш а ал ы п ш ы гады .) Ш п р и х (чулана) Bopi уймелей калган екен 6 ip жерге, Кездесп бшем катерге. Казарин Бул олардын урей-кутын кашырар, Bip ай бойы ес жыйрызбай састырар. Шприх Сабаз-ай, Ерен екен ерекше. Казарин Болган ед1. Шприх Болган efli? K a3 ip ше? 304

Казарин Kasip ме? Уйленген, бай, сэндк Адам бопты байсалды. Козы бола калганменен бупнде Б эз-баягы нарыз 6 epi куйшде... 6з1цд1-езш женуге, ecKi эдеттен безуге Болады, дейд1 Снреулер. — Соны айткан, адам акы мак. Мейл!, Tiirri перш те боп кубылсын, Жанында онык сайтан отыр сакылдап. (Ш прихт ы и ы ^ а coFbin) Досым, онын, жанында сен, Сэбисщ Fofi, шынымды айтам, — Б ipак сенщ ишцде де Отыр рой 6 ip бала сайтан. ( E ki ой ы н ш ы к,ы зу с ей л ес т к е л е ж ат ады .) 1 -о й ы н ш ы Айтып ем Fofi мен саган. — 2- ой ын шы Не шара бар, жаркыным, Шалгы таска тиген кун. Талай карта жасагам, — Таппаушымем эр кыбын, Кашан рана имекщм, — Сорлатушы ем шетшен. Сорлап турмын енд! мен. К а з а р и н (ж сщ ындап келт ) Ау, мырзалар, неге тускен шшндз? 1-о й ы н ш ы , Жойкын екен с1здщ Арбенинниз. 395

Сонымец e m i, мырзалар! (О й ы н ш ы л а р а р а с ы н д а т о.щ у.) 3-п о н т е р Буйте берсе мынауын Ж уз м ывды 6 ip-aK кайырар. 4-п о н т е р (б у р ы л ы п ) Кыршынынан кыйылар. 5-п о н т е р Керерм1з. А р б е н и н ( турегелт ) Birri саудан! (Алтын а л ы п шыта б ер еди Б а щ а л а р столда к ,а л а д ы . А р б е н и н к н я з ь д ы ц о л ы н а н а л ы п , OFan ак,ш а d e p e o i. А р бен и н ш ц т уй ц а ш ц а н .) Князь Япыр-ай, умытпаспын дэл мунынызды... C i3 сактап калдыныз Fofi румырымды. Арбенин Акшанызды да. (М ы ск;ы лм ен ) Шыныида, eKeyiHiw кайсысы кымбат? Бшмейсщ, кыйын сурак, жаткан жумбак. Князь С1з меи ушш барыцызды салдыныз. 396

Арбенин Тук емес! Канымды 6 ip толкытарлык, Жардайра жетектед1 6 ip кумарлык, Лык толтыра басымды, коюрепмдк KacipeT-кайры куйып алрым келдк Майданра енес1з Foft ci3 атойлап... Сондай-ак, мен де енд1м, кеттш ойнап. Князь Ал, егер сонда ci3 Утылып калган болсаныз. Арбенин Мен бе... жок... Ол разиз кундер еткен-д1 — Мен бэрМн керем аржак-бержарын, Б|'лем жэне барлык юлтифандарын, Сол себепт1 тыйылрамын мен ендь Князь MeHiK мархабатымнан Кашып турсыз, сеземш. Арбенин Шынымды айтсам — мен оны Ит етшен ж ек керемш. Ешнэрседен ешюмге Карыздар емен елпрде. Ж аксы лы к етсем 6 ipeyre Соган, cipa, тепнде — Косакталсам демеймш. Тек эншейш Найдам ушш icTeflMiH. Князь Мен а з г е сенбеймш. 397

Сене корни демеймш! Бул мшезге кептен-ак Эдет алган адаммын, Егер ерш бесем мен, Ж албактап та багармын... Кыскасы — бул бос сезд! Койганымыз ж ен болар... (У н дем ей турып бар ы п ) Таркасалык ci3 бен 61з — Ен дурысы сол болар. Айтпакшы, бугш мейрам гой, Энгельгардтын уйшде М аскарад болар, б в д щ бе? Князь Я. Арбенин Барсак кайтед? Князь М ен дайын А р б е н и н (взш е) Тыныгармын тобырда. Князь Эйелдщ не кезел1 нак сонда... Ц К р к ш !. . Б олады десед TinTi онда... М умкш... Арбенин М ейл! десш , 6i3re онын ка ж е т! не? М аска астында KiM карар шен-мен!не.

М аска деген атаксыз, мэртабасыз, Ж аны ж о к ербендеген куыс дене. Бет-ж узщ маска астына букса егер, Ж ан-сез1м‘ маскалары тез шенллер. (K ered i.) УШ1НШ1 KOPIHIC Арбенин мен князь Звезднчтен баскалары 1-0 й ы Н Ш Ы М езплш де догарды-ау... Эйтпегенде пэле 6 ip. 2 -о й ы н ш ы Е с жыюра мурсат берд1-ау, эйтеу1р. К ы з м е т ш i ( K ipin к ел т ) Тарам дайын. Y й ие с i Ж урвдздер, мырзалар, Бул кайгыдан шампан-шарап жубатар. (K ered i.) Ш п р и х (ж алгы з) Арбенинмен кездеск1м де келед1... Ешб1р пулсыз ас imKiM де келед1. (С аусагы н м ацдайы на rip en ) Тойып та 6 ip алайын... Ж урт не дейд1, карайын. Iain онын суытпай М аскарадка барайын. (Э з'1м е н e a i б о л ы п о й л а н ы п Keredi.) 399

Е к Iн ill 1 c t x n i МАСКАРАД Б1Р1НШ1 K9PIHIC Маскалар, Арбенин, сонынан князь Звездич. (Журт сахнада ерсш-карсылы журт жатады. Сол жакта жумсак орындыктар.) А р б е н и н ( к ел е ж ат ады .) Бос эуре боп, думай куып шаршадым. А ла-кула, ын-жы к тобыр карсы алдым.. Ж урен салкы н, ой уйкыда — туманда, Bapi де ж ат, мен де жатпын буларга! (Е сш еп к н я зь к е л е ж ат ады .) О сы ма ур пак 6yriHri? • Осылардын жасында Мен де осындай бишара Болдым ба екен, расында? Я , князь!.. Ж анбай жур ме енбепн? Князь Кайтсем екен, дэл 6 ip са га т сенделд!м! — Арбенин А! Б акы т деген е з 1 кеп Бшепмнен устар деп Ж ур екенсщ. Ж ен екен — жен. Ж ана ермек, кауы мга уйретер ме ен. Князь М аска деген ecci3 екен шынында... Арбенин Ecci3 маска жок мунда; И л катпайды... Купыя сыр катпаиды. Сейлеп кетсе, суйк1мд!-ак. С е з 1Н коштап ci3 онын

Жанын арбап, кез када, Кулсешзип кылмындап. М ысалы, эне, каракыз CyHFaK бойлы, топ-толык, TypiK кызы — ана к.ыз ©семсуш кердщ бе! Кен. жатыр foA тынысы, Толкытады кеудесш Кумарлыктын Kyflici. БЬтеаз бе ci3 онын Юм екенш. Бул эл1 — Графтын яки князьдын Кызы не эйел1 Болып шыгар. 6 р м!нез, М аскарадтын Шолпаны, Сулулыктын Tsuipici — Тангалткан бул ортаны. Бэлю м, осы перизат, Ерте, кеш 6 ip caFarra О зд щ уйге жып 6 epin Келе калса гажап па. Кайткен кунде де оллаЬн, Ci3 утылмайсыз. (Keredi.) ЕК1НШ1 КЭР1Н1С Князь жэне эйел маска. (Далбайлы кен желен киген 6ip маска келш токтайды. Князь ойлап турады.) Князь Солай-солай, — айтуга онай_ B ipan та мен тыйтыктадым. 0 л i журмш, капыдамын... 0 , 6 ipeyi келе жатыр, — Ж арылкай rep TsuipiM акыр! (Bip маска бвлШп келт, Князевы и ы щ а сояады.) Маска Ж аксы б1лем... Мен сенН ■. Н-т

К н язь B ijice 6iлер бул Teri. М аска T i p i ceHiH ойындарыц — Айтпасац да маран мэл1м. К н язь Онда менен бакыттырак екенс!ц. (M acKaFa yntiedi) К аталасы п турмасам, озщ , cipa, эсемсщ! М аска ¥наран екем мен саган, — Сонын Ty6i тым жам ан. К н язь KiMre? М аска . Екеум1зд1Н 6ipiMi3re. К н язь Не жам анды к, — TyciHceM не? Сен буйтш сэуегейсш, болжасан да Коркыта алар ма екенсщ, cipa, меш! Айлакер куакы жан болмасам да Танырмьш оп-онай-ак K33ip ceni... ' М аска Онда озщ бш есм де, шырагым, B i3Ain сездщ немен барып тынарын?.. 402

Йемен тынсын, сьтл асар м ы з,— таркармыз. М аска Рас па? К н язь Сен сол ж акк а, Мен оц ж акка... Маска Егер мунда келген екем, Максатым менщ ондагы - Дэл сешмен кездесш, Бхр свйлесу болганы: ©тпей жатып 6ip сагат Ант 6epepciH сен маган, ©Mip бойы гашык боп ©тем дерсш сен маран. А тсы з-ж вн аз елее боп ¥шып 6ip кез мен кетсем — Сонда менщ аузымнан «Хош» деген с ез еепсен, Ж алгы з сол 6ip сез yuiiH, ©Mipiimi курбан Fbin Шалганыца куанып, Каларын хак?.. десем, Кайтер едщ сонда сен?.. Князь Сен акылды, маскасын. Эттец C03in кеп екен! Б|лген болсан айтшы тек, Юм боламын мына мен? Маска Сен! М ш еза з, эдепс1‘з, Д1нс!з менмен, Ж ауыз жансын: 61'рак та бейбаксыц сен.

Ж алты лдак, api сорлы б!зд.1Н расыр — Д эл сеш н турпатыннан KepiHin тур, Куптегщ келед1 ем 1рд|, Лэззатынан кашасын. Еш нэрсе кыйрыц келмейдр Алам деп барж тасасьщ. Ж уреказ, жасык жандарды — Ж е к кергенде дурдейсш. BipaK та сен олардын Колындары ойыншык Екен1нд1 бшмейсщ, О, бигем мен сеш, бьпемж... Князь Бул с е зщ м аган жэрып тур. Маска Толып жаты р 6 ip сешн Жауыздырын, кеселщ. Князь Амалсыздан болмаса. Маска Кайдам! Бар бж геш м,— Эйел сеш ж ен керем суймеген!н. Князь М ахаббат 1здеп жургем жок. Маска 1здеуге д е ебщ ж ок. Князь 1здей-1здей шаршарам. 404 К

Маек Егер сенщ алдына Келш турса кул1мдеп, Buuiipce эм леб1з ш — С еж рана суйем! деп. Мелшиш, калшыйып, Турар ма едщ анкыйып? Князь Айтшы, KiM ол?.. Эрине, Кыял рой 6 ip эншейш. Маска Кыял емес, эйел... Ал, Одан ары не дейш. Князь Корсетсейип, ойбай-ау, Келсш дары жылдам. Маска Дэмен ете зор екен, Не деп калдын ойлан! (Б 1 р а з т ым-т ырыс.) Алкынуды, ант iuiyfli, Ж ас сыруды, жалынуды, Жалынды сэз дегендерд1 Тшемейд! сенен ол! BipaK онын KiM екенш Сурамаска бер антынды Эм аузыка 6epiK бол! Князь Ант етемш абыройыммен, Лнт етемш аспан, жермен. 405

Байка б!рак; Kerriк онда! Калжын гой деп ойлап калма. (К олт ьщ т асы п кетед1) Y IlllHIUI KQP1H1C Арбенин жэне eni маска. (Арбенин еркек масканы жетелеп келедь) Арбенин C i3, ку рм егпм , кеп сыр маган uieprriHi3 А р-намыска rain-rain кеттниз... М ен1Н KiM екешмд1 бктеаз бе? Маска О з д щ KiM болганьщыз е а м 1зде. Арбенин Табанда масканызды сыпырыцыз! Ci3 мулде ар-уяттан Kerin турсыз. Маска Осы маска сыкылды Таны м ассы з ж у з1мд1, BipiHiui рет елнрде Керш турмын мен с5зд1. Арбенин Сенбеймш мен! C i3 менен ■ Корыккандайсыз жайьщыз, Н азалансам — уят-ау. Сорлы екенс!з, тайыцыз! Маска Хош болыцыз! С ак болыцыз осы тун — Тун болгай-ак ci3re пэле тенетш. (Т о п ц а cH in ж ок , б о л ы п K cred i.) 406

Арбенин Токта... Kerri.. Ж ок болды... Юм екен бул? Бер;й TOHipiM машакат, тары сабыл. Зэре-кутсыз, сан жетккнз жауым бар. Азар болса сонын 6 ip i бул шыгар. Ха, ха, ха, ха! Хош бол, досым, Жолын болсын' ТвРТШШI K6P1HIC (Шприх келедГ. Жумсак. орындыкта ей эйел маска отырады. Bipcyine колi11 кылжактап турады, 6ipeyin колынан устайды. Ол эйел жулкына жвнеледк колынан б!лез!Г1 тусш калады.) Ш п р их Евгений Александры'!, ж ап-ж ака с!з Юмд1 сонша жетектеп жур едпиз? Арбенин Эншейш 6ip курбыммен Ойнап ед1м. Шприх Эй, бшмеймш, — Tcriii ойын сыякты емес мешмше. Ж аца Ызд! ол жамандады мейлшше. Арбенин KiMre? Шприх Bip маскара!

C i3 дары 6ip с а к ку л ак-ак екеназ. Ш прих EcTirimniH, пенде емеспш секемаз, 1шке туйем, айтпаймын. Ж вн с!з icne лакпаймын... Арбенин Kepim n-э к тур екен, ойпырой! BipaK сенщ орайыц — С онау ж айлы тук бжмеймш дейсщ foA,— Уятыца болайын! Ш прих Не жайлы? Арбенин Ж ай, тек калжьщ ым рой, эншейш. Ш прих Айтынызшы — бьпейш. Арбенин СЛздщ эйеладзд! сулу десед осы журт, Ш прих А, оныц Heci бар? А р б е н и н ( свз сарынын взгерпп) Э л г1 ана 6ip кара мурт Ж и1 келш журген шырар? (Ы сцы ры п Kerin к,алады.) Ш п р и х (ж алгы з) 0 з е г !н 6iTciH какырап, К\\’лемш деп маган сен, 40S

©зщ бочып журмесен— Кос муй1зд1 акымак. (Т огщ а еш п ж ок, б о л ы п кетед1.) БЕС1НШ1 KQPIHIC 1-маска, жалгыа. талыксый келш, жумсак орындыкка кулайды.) 1- м а с к а УЬ!.. дем1'мд|' 3opFa аламын. Кыр сонымнан калмай ол да Ж уг1рд1-ау кеп. Коргаладым. М аскамды Foft жулып алса, О, маскара, не болраным! Эйтеу1р ол таныран жок, Кайтш те ол таныр м еж, Ж урт тан калып журген эйел Сутрейген сол немет — Юм ойласын, кушады деп. Кумарлыктык ж ел 1 урлеп. Тез суынар лэззат 1здеп, М ахаббатсыз, еш рахатсыз, © кМ ш щ орт боп iiirre, Юмге барып асылмаксыз. Бул купыя сырыкды ол ©Mip бакый тусжбейдк.. Хаж ет! ж о к маран... мейлП Эйтсе дары сскертюшке Менен ол 6ip зат тклейдь Ж уз1’к болсын, кайтем ендь.. Бул кадамым тым катерлП (Ж ердег! бш зЬ еН корт, алады .) Мше, бакыт. Кудайым-ай, Bi.ne3iK кой, жоралткан к1м? Сырты сырлы, 03i алтын, Дэл осыны берд|'м, — алсын, Ж аксы болды. Ж урс1'н мендеп. Мен| осымен табамын деп. 40в

АЛТЫНШЫ K6PIHIC . 1-маска жене князь Звеэдич. (Лорнетш кезге устап князь асыгып кеде жатады.) Князь Д э л е зь .. M ine, ол. Мен муны М ын эйел ш ш ен таныймЫн. (О р ы н ды щ а отырып эйелд1 цолынан устайды) О , ещи кашып корmi сен менен. Маска Кашайын деген мен жокпын, Не п'лекпен к е л т ен? Князь Коре алмай С1зд| дел-сокпын. Маска Кызык екен! Квз алдында отырган жокпын ба мен Князь Кыйкар калж ы ц сеюлдП.. С е н т ойын — калжыцда, Мен in ойым баскаш а... Егер к а з 1р перизат Ж узп ш сен ашпасан — Куштеп жыртып тастармын Мына кар а бетнии. Маска Р.ркек деген осы да!.. C i3 эл! де риза Е м е са з бе? Мен аздП 4Ю .

Суйд1м дед1м, ещи не? Аз сокты ма? Бэршен Доме кылмай, кой, мырза. Gipo, менщ арымды Корлагыцыз келе ме? Тойда, яки жыйында Достарыцызра сыр шертш, КуД1ктер1н еселеп, Кызык к е р т кулю етш, Саусарыкнын _ушымен, Эне, кор деп, керсетш, Ж ур м еказ Fofi, б1лемш. Князь Мен сенщ даусынды шырамытам. Маска Керемет осы екен де, — Болам ан-тан! Осы менщ даусымдан Ж уз эйелдщ даусы бар, Бэленсш деп бассалсан, Ci3fli уялтар дау uiUFap. Сонын 03i кызы к-ау! Князь Бакытым менщ олкылау. Маска Ол арасы тары дау... Мен маскамды auinaFaHFa балгам ci3, Куанарсыз, тагдырга алрыс айтарсыз. MyMKin жынды KCMnip болып шырармып Тыжырынып, басыдызды шайкарсыз. Князь Сен меш шошытпакшы боласын, Б о д р и л ишараттык жобасын, — 411

Тен жара сезд1рсен тек болтаны. Б елгш , айтпасан да аржаты. М а с к а (кеткШ келт ) М энп хош бол!.. Князь Сэл токташы, сэл токта! Ескертю ш деп бергендей Bip зат ж ок па? Ecci3 жанды аясаншы? М а с к а (ею . а д ы м кете 6 ep in ) О з д ш ж ен, аяймын гой мен cisAi, Ал, мэ, алшы, Алшы, бкгезюмдк ( Б Ы е з 1К п е д е н г е тастайды. К н я з ь о н ы а л га н ш а , м а ск а жок, болады .) ЖЕТ1НШ1 K6PIHIC Князь, сонынан Арбенин. К н я з ь (м аскан ы алац дап боск,а i3 d ed d i) Акым ак болдым... естен-тустен Айрылгандай рет бар... (Арбенинд1 квр1п) А! А р б е н и н (ойланып келе жатады) Юм болды екен эл п жауыз пайгамбар?.. Meni ол, cipa, бшетш де ж е т бар... К ал ж ы н болмдй, айтканы рас шытар... К н я з ь (жак;ындап) М анаты а з д щ берген сабатыныз. Пайдама асты акыры... 412

Арбенин Жарадыныз. Ж ан-тэш м мен Суйсшем мен. Князь Конды бакы т TinTi оп-онай. Арбенин Бакыт деген дэшм солай. Князь Устап алысымен-ак— ic 6irri деп ойлагам, ■ Кенеттен... (Алсщанына ypedi) EHfli 6ip жаксы сабак болды бул маран: Егер 6opi туе болмаса серт етем, Акымактын ен улкеш мен екем. Арбенин Ешнэрсе де бышеймш, сол ce6enTi дауласпан. Князь Ci3 калжынга бурасыз, юм демейд! мун шансам? Айтайыншы бэрш де. (К улагина сыбырлайды да.) Ан-тан болдым оллаЬи! Сыпырылып сол сайкал кете барды... мшеки... ( Б и е з 1к п K ep cered i.) ус сыкылды 6api де. Соны сонша к у й М н т кайтера'з А р б е н и н (кул^мЫреп) Ж аксы-ак бастаган екеназ! Кэне керсетМзнй... 413

Бшезпс екен кез кыймас. Дэл осындай бшезщ Кайдан К0рд1м?.. Тым ук,сас? Ж ок. ол емес. М умкш емес... Ешмде жок... Князь Эттен! Мен оны кайдан 1здеп та псам екен? Арбенин К ез келгешн 1л!п ал да журе бер; К©п кой олар, болма 1здеп, кара тер. Князь Баска болып шыкса кайтем, ол болмай? Арбенин Онда сеш ц нен кетпекш1, оп-онай, — i Сол екен деп ойлай бер. Князь Ж ок, мен оны таппай койман Ж ер туб iне кетсе де Б ш езМ кеп!л оран. Арбенин Ал, ж арайды, eKi айналып шыралык, Eci дурыс адам болса ол анык Кеткеи болар i3i де онын жоралып. Y шiншi сахна Б1Р1НШ1 K6PIHIC Евгений Арбенин (келедО; кызметкер!. Арбенин BiTTi-ay, бул кеш эйтеу1'р, Таптым ба 6ip рахат,

Ец болмаса аз уак,ыт, Тыным табар ж ет п кез. Барлык, мына, ала-кула, Ойран-топыр маскарад, Мыйымда тур шыр айналып, Таркар ма екен, cipa, тез. Не к т е д 1м мен сонда журш, KwiKi емес пе 6ip жаткан. Bip. гашыкка кецес берд1м, Шешкен болып жумбатын. BiVieeiKTep салыстырып, Д ел-сал болдым 6ip жак.тан. Акындарша эуре болдым, Ойын ойлап басканыц, Мундай роль, оллапи, Ылайык емес жасыма! ( Кызметкерше ) Барыня уйге кайтты ма? Кызметкер! Жоп, эль Арбенин Кашан келмек, айтты ма? К ы зм еткер 1 Келмек болтан он екьлер кезш де. —• Арбенин CaFaT eni болып калды... Тепнде — Сонда конып калмакшы ма ол, мулде! К ыз меткерi Buie алмадым. Арбенин Солай ма? Бар, столга экеп шырак ж ак, Керек болсан шакырармын дауыстап. ( Кызметкерг кетедг, о л о р ы н д ы щ а отыраОы.) 415

ЕК1НШ1 К6Р1Н1С А р б е н и н (ж алгыэ) Тэш р э д Ы Ш екпесе игем xaciper! Кунам кеп кой еткендеп... сан рет — Кутш ед 1 Meni баска эйелдер. Ендк Mine, ез эйелщ кутп'ред... О ртасында не суйюмд1 сайкалдыц Ж аст ы к шагым мерг болдын да сандалдым. Ж алын атып, жан кумартып суйсе де, Суймей ©rriM 6ipiH д е мен олардыц. Немен 6iTep басталмаган роман, — Дэ№м мэл!м болушы ед1 ол маран; Сан журекке менщ рашык создер1м К ем т'р айткан ертепдей орнаран. Сол 6ip oMip к о ш л а з боп, сокты ауыр! Ш ыкты 6 ipey, — уйлен сен деп, о сыйкыр! Бул дуниеде eruoip жанды суймеске, — EpiK ал деп, талай рет салды еске. Таптым ж арды, барынышты 6ip жубай, Тым сымбатты, нэзж пенде нур толы, Курбандыкка кудай шалар козыдай, — М ихрабыма алып кеп ем мен оны... Кеиет iiuTe тыиган дыбыс оянып, ©Ai жаным TyKnipiHe, ойланып, Bip карады м... Суйем екен — мен оны! Айтуга уят, Kerriм шошып сол жолы... М ахаббаттан, ойлар тары толды ш к е, Ж аты р буркап, кернеп куыс кеудемдк — Сынран кайык, тары KerriM тешзге, Кайтармын ба жарасына мен енд1? (О йт батады.) Арбенина Нина. (Нина б!лд1рмей iteain, Арбениннт арка жап>шда турып, макдайынан суйедь} Арбенин А, Нина, eceH6iciH... Акыры 6ipL Кайтар кез, бтемш ш , кашан болды? 416

Нина Шынымен кеш пе уакыт? Кызыл iH,ip? Арбенин Мен сен! куткешме caFaT толды. Нина Не дейш? Каидай суйк1мд1 едщ, жаным! Арбенин Ecci3... деп ойлаушымен?.. Ол куте турсын... ал мен... Нина О. жасаран!.. Эрдайым, кейпщ болмай, ызрарланып, Жургешн. Кайтсем жарам енд! саган? Мен жокта ой ойлайсын аулактанып, Кездессек — кунюлдейсщ. Нина, деп кеп — Жай сана айтшы маран былайша дел: Тасташы той-тобырды: мен сешмек — М эн гш к татулыкка серт eTin ем, Кайтесщ баска ерд1; 6ip бос кеуде — Зулею , ойсыз-жансыз журген пенде, — Тылтыйтып тулыптай гып Kiiin корсет,— Ершбей ертелЬкеш токсан рет, Алдыннан карсы шырад той-тобырда... Мен болсам, куте-куте сеш мунда, — Тыкыршып турраным бул таппай тагат. Кездесш сойлесе алман жалгыз caFar. Д еп айтшы, айтшы маган. Ренж1р деме, Жерлешн ж а с шагымды 6ip тукшрде Адыра калсын бал, той, сэн-салтанат, М азасыз бул азаттык жаныма жат, Досым деп айтшы маган, айтшы 6ip наз... Кайда алып кашты меж ойлар, бйпмен... Суйетш шырарсык-ак, 6ipaK тым аз... TinTi сен кызранбайсын MeHi ешюмнен! 417