тшшШ
/МУСРЕПОВ ГДБИТ тт т «ваш а КАЗАКТЫН МЕМЛЕКЕТТ1К КОРКЕМ ЭДЕБИЕТ БАСПАСЫ АЛМАТЫ— 1962
* ? \" \" ■ влке> F Мусреповт1н ен квлемя! ле кунды шыгармасы. Команнан гасырлар бойы боикуйез жаткан Караганды кеш нт ашы- луы мен 6ipre казак халкынын оянуын, ездершщ бостандыгы мен бакыты ушш курескешн керем1з. Окушы журтшылыктык TUeK-тала- бы боиынша «Оянран елке» екишл рет басылып отыр. -
Б1Р1НШ1 БвЛ!М Тагы да таласып кел!п, тары да такасып келТп конып жаткан eKi бай ауыл ак уйлерш эл! т1ккен жок едй Ж аз бойы Куланвтпес пен Кудаймендешк кен шиырына сы- йыса алмай, кунде канат cepnicin, кунде камшы currecin, кактыгысып келген eni байдык аядай жерге арка Tipecin конып жаткандары ж ай да емес сиякты. Алшак жайласып, араласпай ар аз отыратын ек1 бай уэделест койгандай, М айкудык басына 6yriH кешке жа- кын катар келш кулады. BipiHeH 6ipi ipreciH айыра ал- майтын дос арайындарша, 6ip рана булактын басына иык тшсе конып жатыр. BipaK eKi кабакты н да тую-- ai eneni бул eaipre кашаннан ыэл1м, б е л г ш сыр бола- тын ед1. Он буМрден шубар ала жыландай шубатылып Иг1- fliKTiH к!лем ж алкая туйел1 кеии кулан бергенде, батыс ж ак 6erri тутас торлап келе жаткан Ж уман байдын он жвы мын жылкысы да кврш дк ¥зын туйел1 кештщ ез1не уксаран еркеш-еркеш шаны шубалып кел1п, кеп жылкы- нын тутаса карауыткан шанына осы 6ip булактын ба- сында TyfiicTi де, торысып кетп. Енд1 Mine, 6ip enipfli тутас ш ан басып, булыктырып барады... Элде гана у к а з кер ш п ж аткан ел1 даланы кернеп кеткен кеп жылкы тещздей толкиды. Ж анбырсыз ж аз- дан ерте кураган тыкыр бозды устарадай кыркып, шан мен ниркейден дамылсыз пыскырык аткан кеп жылкы ерттей каптап, кекжиект! керсетпей ж1бердк Оян жер- лер TinTi темендеп, кыран жерлер т!пт! бшктеп кеткен- дей. Кыскы коныстан узай алмайтын б1рен-саран жатак- тар ор жерде моладай шошайып турган караш а yflaepin
кьз ьпескенше жыгып алып, кеше женелуге эз1рленш каллы. К,араша у йлерд т орнында, уй деген болмашыны аркаеына кондырып алып. кулаган тамдай опырылып жалгыз-жалгыз туйелер гана жатыр. Екеу болса — терт турлк бесеу болса — он турл1 eTin эдей1 боягандай ала- бажак ешюлер туйенщ келенкесше уйльтады. Кулд1реу- im арасынан кундактаулы балалардын юшкене кара кездер1 жылтырайды. Шыркырап ctaeci катып, зар ка- гып жаткандары да бар. Сынык жуздк кун пакты жа- дау эйелдер шыркыраган баласына карауга да муршасы жок, аксак ошак, пушык куман сиякты умыт кала жаз- даган болымсы'з дуниелжтерше кезек-кезек жупрш жур. Кеп жылкынын пыскырыгы жакындаган сайын, ерт таянып калгандай сескенш, аз уйл1 жатак булан-талан, 6ip жагына карай сырылып кеткел! жатыр Байлык ек- niHi кедей ауылдарды куйы- тай ысырып келедк Жуман бай кеш алдын Майкудык булагына жакын- дай бергенде гана куып жетш едк Оган дейш И гш к ке- шшш кайла тартканын болжай алмай ауре болды. Cy3icep жер1м1з осы болар ма деп, Шерубай Нурасына аялдап ед1, И гш к кепи spi асып Kerri деген хабар алды. Кеп салтаттынык коршауында к е т т бара жаткан, кос- кос туйе жеплген кек арбалы узын кеш, алыска тарт- кандай жинакы к е т т бара жатты. Cypinflipep жер1м осы iuuFap-ак деп, Сокыр езеншен тосып ед1 ол болжа- лы да дурыска шыкпады. Сонымен, Жуман байдын ж т - ci3 жетелешп, он ею кун к е ш т, эрен аттан ту ст отырган ызалы жайи бар. Жуман узын кара бурыл аттан тусе калды да, улкен ак уйш TiKTipe бастады. Кантарулы аты касында, камшы мен шылбыр белшде. Кепей б эй бш е^н кай жерден к а пы кетерш андып, акырып калуга эз1р отыр. Бул мжезге он бесшен уйрешскен 6efi6iuieci баяу козгалса да бабын тауып, м1н тактырар емес. Yfi Т1пл1п жатса, жук жина- лыплкатыр. BipaK мундай карбаласта Жуман бай Копей байб1шенщ 6ip капысын таппай да калган емес, зеюмей де калган емес. Муны eKeyi де жаксы б те д к Ka3ip exeyi де кыл устшде, кутуде сиякты. Жуман — Алтай-Карпыкка. мэл!м тапал адам. BipaK денеа тертбак, сом жаралган Келденен! куректей му- кыл тырнакты саусактары — келшщ сабындай жуп-жу- ан. Кылтанак шыгып кермеген каска непнен тагал ы ад тайып жыгылгандай. Салбырай бастаган ур!ына дей!н к.
табири тэр-rinTi бузбай-ак келген бурыл сакал каска иектен тайып кеткендей алкымга барып уйлырып калып- ты да, сакалдан repi уйысып калган кек шулан жунге квб1рек уксап турады. Ж узш щ баска Mepi тугел ешуге жакындап, ecKi тенгелттей кемесю тарткан. Б ар мшез! кездерш жартысынан асыра жауып алып, енд1 етеНн кетерместей б1ржола туйыген кабакта рана калган сиякты. Б эйбш енщ капысын таба алмай ыза болып отырран Жуманнык куларына катар конып жаткан кас ауылдын катты кулюлер1 еспледк Бакас ауыл куйш-шсш отырран 6ipey барын сонадайдан танып, м азактап кулетж сияк* танадЫ. К аска иекке кайдагы шыбын-ппркей де кайта* кайта конып, о да мазалап отыр. И гш к тщ Квк-дауылы мен Сур-перендер1 де элде кайдан сап ете тусш, Кара- ала мен Сарыаланы кабат талап кетт!. KaHFa боялып кансылап калган кар а ала ит TirLnin ж аткан уйге Kipin neTin, кереге арасынан иесше карап, кынсылап кояды. Ит те болса елке алмаганына, онай жещлгенше ызасы кайнай Tycin: — Уа, api кайтар жылкыны! Ар жагы н жаудын жер! емес, мына м е н т жер1м! — деп, Ж ум ан киядан кершген жылкышыга 6ip акырып калды. Kyaicin отырран И гш к ауылы ecTiciH деп, катты акырып айтты. И гш к ауылына да кез1 осы арада рана Tycin к е т т едк И г т к т щ ж урт кезш суршд1рерлш тары б1рдемен! шырарранын кердк Кутпеген едк танданып та калды, шошынып та Kerri. Keuii-кон жайын балалары на тапсырып, e3i касына 6ip топ адам epTin алып, И г ш к би Улытаудан 6epri ел- дерд( аралай кайтып едк Bipme «кайырын б ер ет» , 6ipiHe «кайырлы болсын» айтып, алыс-жакын арайыннын ка- гылран-сорылран екпе-назы болса ушыктай кайткан. Ею баласы ею жерде болыс, он ею мын жылкысы бар И п- л iKTiH эдеш келуж умгг етпей тт елдер мунысына катты риза болып, бас изесш калысты. Кеп бастар шулгысып, кеп сакалдар шошандасып калды. Бул ж у р к т т Ty6i 6ip ж анж алга согарын сезжген ку такым дар шыбындап ке- л1п, И гш к тобына ездер! косылып, елден-елге ш ьтарып салып кайтысты. BipaK салтак тымактын куларын калай турсе де, сыр ала алмай, шерменде болып калысты. Касында сонау туптен ерте шыккан Куренкез кожа, жылтыр Омар, Нысаналы акын, Ж умабек тере, Боздак
би, Kipemi Ыбрай, жеп'м болса да ерке жиен Сеит бар. И гш к каз1р Tiriain жаткан ж ака ушнщ сыртында отыр. EpiHiH 6ip ескерткенш eHflirapi кайталатпауга дардылаи- ган сылан токал Айганша кысыр жыландай жуйткш жур- Юлем-керпе тесеул1, кумктеткен сэры ала тегеме сапырулы, керектшщ 6api бар, артык ешнэрсе жок. Kemin шыкканнан 6epri он ею куннщ ш ш де биден 6ip хабар алмаса да, дэл бупн осы арадан кездесетшш 6ia- гендей, Айганша бэрш эз1р, бэрш бапты устапты. «Жаудын жер1 емес, мына менщ жер!м!» деген Жу- маннын даусынан езге отыргандар елендеп калса да, ИплЧк кезшщ KHbiFUH да бурган жок: — Ие, анта 6epiHi3, — деп, манадан тандайын кагып, такданып отырган Куренквз кожага бурылды. И гш к п ч ыкгайымен вруге yflpeHin калган топ, ол елен кылмаган- Fa елендест калгандарына уялгандай болып: — Ие, кожеке, айта 6epini3, — деп, 6api coFaH карай бурылды. Кожакен де дугасынан жаньш андай саскалактап калып: — Батшагар, Шон-Шорманнан да, Зшрара-Шопан- нан да кврген емес ем мундай уйдй Абылайдын ордасы дейм1з Fofl, о да тогыз-ак канат екен десунй едк Он ем канат дегенш з Кожакмет Султаннын мунарасындай бо лып шырыпты Fofi, — деп, Tiruiin жаткан уйге тары да Карап, тамсанып-тамсанып калды. Куренквз кожа И гш ктщ ecKi 6ip cepiri. Dip кезде би- д1н. басына Кенесарынык Kopi т е н т калганда, ат кешр eTin сакалын твсеп, аман алып калып едк Одан 6epi квп жылдар eTTi. Ka3ip И гш ктщ саркытына канагат eTin, ер кезде кошаметнй, Tiлекiui куй!не тусш калды. Осы кунп бар -плен — И гш к аркылы Акмола дуанына указ ной имам 6o.HFbicbi келедг Бул жайларды тугел туйш болтан И гш к Куренкездщ бул жолры кошаметше де кулай кеткен жок. Онын устше, И гш к журт кезш сурш- flipeTiH icTepfli icTen салатын да, ез басы OFaH мэн бер- мейтшдей KepiHrici келетш. И гш ктщ жака т т л !п жаткан yfii шынында да квз суршерлш улкен едк Он ею канат уйдщ эр керегесш терт ж1ггг колдасып эрен кетерш, эрен жайды. Шакы- ракты эуел1 желбауынан керегеге асып койып, одан кейш терт ж т т терт баканмен эрен кетердк Дэл каз1р yflai айнала тура калган салт атты ж т т т е р эркайсысы 6ip
уык шаншып, шаныракты жорары кетерш экетш бара жатыр едь Уырын ат уст’нен шаншатын он ею канат улкен уй бул отыргандардын да кермеген yfti. Ж уман- нын шошынраны да осы. Енд1 ол уй уыктары шаншыл- FaH сайын комданып, эруактанып бара жатыр. — Уыктары карына дейш алтын, жогарры жагы ку- Mic бьпем!— дед! К уреккез кожа. — Ж ок, кожеке, 6i3re ол ысыраптыц лайыры жок кой... Эртурл1 сыр бону рой эшейш, — деп, И г ш к сы- пайы жауап бердь — Сыр бону болса, ендеше, бул Букара-Ш эрттен келген шырар!.. Мэккэи М укэррэмэ мен Мэдинэи Му- наууэрадан сон Букара-Ш эрштен баска дуние жузшде мундай сыр-бояу бар деп ecTiren емесшз. Кутты бол- сын!.. Кшзш жапкан сон, бул ак кумбез кундш жерден кезге урып туратын болар. И г ш н е болсын!..— деп, Куренкез кож а у зак шубатып тш еулеспгш айтып Kerri. — Кутты болсын... Bipre ж урш -ак 6ip сырына кез 1леспре алран емесшз... Осындайыннын 6ipiH бшсек не дебсщ— «Былшык баскан KeaiMi3, тарлан тарткан кез1* Mi3» дегендей, бултагы квп булынгыр заманынды шала алмай каламыз...— деп, Боздак би вз онында журген 6ip туйш шекп де анрарта Kerri. — Кун бурынын жок демесен, ортана туспей кететш нем болушы efli менщ...— деп, Боздак бите карап езу тартты да, И гш к e3iHiH ел аузына тараткысы келген свз1мен аяктады: — К оя-ак койындар осыны, тере тукымы емесшз. 6i3re не лайыры бар деп ем, б^лалар болмады, кожеке... Заман солардМ рой, койдыра алмадым, — деп, Kinii- пешлдыж Kopcerri. Уйге де осы арада рана дэлдеп карауды лайык квр- гендей, толык денесш тугел бурып алып: — Мен сыны жок, сыпайылыгы жок, кур абаж адай б1рдене болып ш ьта ма деп те коркып ед1м. Эз1'р ж ат керш'ш турран жок сиякты екен, — дед!. Манадан жабырласып мактаура да бата алмай отыр- ран тобы мунысын берьлген улыксаттай Kepin, онысыз да 6niK уйдд TinTi жогары кетерш экегп. HrifliK «торе тукымы емесшз» дегенде, жиишке узын саусактарын сэнмен сыртылдатып отырран Ж умабек тере 6ip козралып койып едк Мунысы осында отырран
тере тукымы e3i FaHa екенш сезже калгандыры ма, элде тере тукымыныц пандьжын алдакашан астына басып алып, Ж умабектж езж аткосшы кылып алган калталы байдын ce3i шаншудан п ш ме, afiTeyip, салалы саусак- тар сылаумен ескен кара муртына карай барды да, сый- пай алмай кейш кайтты. Ж ауап бар да, айтуга аузы барар емес. Бурын бул булак басына шыккан теректей, еркж суарылып, жарык пен жемнен кагажу кермей ескендИ KepiHin турган адам. Мыкыраймай, буюреймей тузу ес кен. Ауыр енбек, азап, кайры дегендер ein6ip жерже дак салмаран. Ka3ip сол булак тартылран да, eni сынынкы- рап, ycTi-басына жудеуиплш Kipe бастаран. Атадан кал ган мауыты шапан, кум1с nice сияктылары болмаса, кун- д е л п т кшмдер1 жупыны FaHa, Keneci кеп те, жанасы — жамаулары рана. Сондыктан Ж умабек калталы баймен калжык туржде де кагыса алмай калды: «Енд1 ордаларын менмж деи ст foi\"i!» деп ойлады да, айта алмады. Шынында, И гш к осы уйд1 улкен есеппен жасатып еди Сонау Ecia бонындагы Сандыбай yfimire он кулын- ды бие берем деп, уйдж cyfteriH жасатты. Борлатып бас- кан ак KHi3i мен бау-шуына дейж сол жакта эз1рлетш, алты кек арбамен осы apaFa 6ip-aK TycipTTi. Дэл бугжп сэрсенбжщ сэтже Майкудык басында Tirmin жатсын, дедь Дал сол кезге касындагы улкен топ адамдарымен ез1 де жетть Уьтын ат устжен шаншатын 6iiiK ак уйдж калай Ti- гжгенж 6ip дуан елге жая кететж топка 6ip керсету — И пл ж тж тукшр тубжде журген 6ip арманы едь K.a3ip сол орындалган арманныц устжде отыр, 6ipaK эл1 уйдж касына барган да жок. — 1шж1з, кожеке, — деп, мойнын бурранда болмаса^ сол уйге K93i де тусе бермейтш сиякты. Imi кандай жы- лынып отырса да, сыртына шыккан 6ip белп жок. Эке сырын жаттап болтан ку балалар да, уй жайын- да 6ip ауыз сез шьтармайды. Осы уйдж бар жумысы ез колынан еткен жылтыр Омар рана мактау ecTirici келш, шыдай алмай козгалактап кояды. Онсыз да осы уйге арнап елец айткысы келш отырран Нысаналы акынра ерк1нси сейлеп: — Жарын байланып калган ба? Элде 6ipey жолык- ды карып экетсж деп отырмысын? Айтсакшы айтарын- L
ды! — дей'д!. Акырын FaHa сыбырларан болып И гш к тщ куларына шалындыра айтады. — А ксакал KiciHi кысталама, Омар... Тарлан кектщ ж у р ю катан xepiHAi Foft, шаршаран болар. Айтам лесе, бэйбш еге айтады да. Эуел1 уйге басын суктырсаншы, тым болмаса...— деп, И гш к ак кещлдене кенк^лдей кул- д1 де, сонымен 6ipre ез кар а басы ол елекге кумартпай отыррандырын да анрартты. Ондай елен, эрине, бэйбш е- ге арналып айтылганы лайык та... Тарлан кектщ ж урю катандырын айтканы — акынра жорга м ш п з деген! рой деп,' И гш к тщ улкен баласы Ор- дабай да inline 6ip туйш койды. Kepi акын да осыны дэ- меленш калды. -т- 0ленд1 койып жур ем, О маржан кысталаран сон болмас, — деп, акын жамбасына жабыса жаткан ку домбырасына колын созды. Ол кошеметщд1 Айганшага керсет деген И гш к тщ ойын анрара алмай калды. Алуды онша жек кермегенмен, суыра салып, мактдп кетуге Нысаналы акын олагырак екен. М анагы Курен- кез кожа айткан Кожакметтщ мунарасындай екен деген тенеуден баска тын ешнэрсе таба алмай, соны айнала жортып, жайдак тепекке салып, узатып экегп. ApFbi-бер- riHi Ke3in, аркадан тук таба алмай боска болдырып, сан- далактап барып, «Бэйтоллага» т1релш e3i токтаранша, ешмм оны тежеген де жок. Б!рдемеге тыйым саларда бидщ OTipin ж е т е л т , тамарын кыратыны болушы ед1, ол белг1 де берЬпмеп едй Аярында, жоррадан б1ржола ум1т узердей сенделш, cypiHe-cypiHe акыннын e3i токтады. — Биекем б ш п айтыпты, шаршаран екенмш. Даусым uibiFap емес,— деп, домбырасын касына кылжита салды. — Тыркыюына болайын!— дед1, ерке жиен Сент, жанбастап ж аткан бойы Омарды куларынан тартып, е з1- не жакындатып алып. ©з ойын айта алмай, бидщ ойын табам деп сандал- FaH акыннын сандырактамаска да шарасы жок едь Kepi KG3i жыпыктап, бейшара болды да калды. И гш к пен Нысаналы акыннын арасында ездер! рана бщетш ecKi 6ip жай бар. Bip кезде Кенесарынын такым бурауынан ырысып, И г ш к бай сол козралыска ерген едь Ka3ip осы ауылга такала конып ж аткан Ж ум ан бай ез ерюмен ерген. Кеп жылкыны арен аударып-тенкерш, Сарысу, Шу езендерщ сагалап, козгалыстьщ арткы
кешждей алыстан кара керсетш отырды. Канды жол каскыр Алатауда ер кыррыздык колынан кап капкан хабарын ecrireH KyHi Иг1л1к ж алт 6epin кейж бурылды. Epii<ci3 epin eai, екш ш ы з кейж бурылды. BipaK сол дурбеленнщ тегж жаткан олжасынан бас тарткан жок. Кенесарыра ерген журттын Шу мен Сарысу бойында жаткан жылкыларын айдай бурылды. Ол журт кейж мекенге кайтып, малын сураганша, колдан-жолдан ко» сылран же™ мын жылкы танбаланып та калган едк Осы сырды Нысаналы акын жаксы бжедь Осыган арнап mbiFapFaH, шындык зарындай. елеш де бар-ды. Ka3ip оган б1ржола тыйым салынып койганы болмаса, ол 6ip И гш к тж жаны тургшгетж елен. Онын iuiiHfle «Кандыбалак, жол басар, кезеп!» деген сездер бар» Ол елен 6yriHri би И гжжтщ «кезеп» дегенд! ecrin, эке-кеке- леп иттей кынсылаган уят 6ip кундерж, арры жактарын кез алдына экеледк Элдеюмдердж тепкжеп жатканын есже ту аред к Сондыктан, И гш к би акынды узын аркан, кен тусаумен ез манайынан узатпай, ерелеп устайды. Онын устже Kapi акын енд! мунын атарын жая журетж жыршысы болып калып едк Игж ж тж эр мжезжен шошына журетж Kapi би Боз» дак ез ойындагы 6ip туйжшск™ шеше алмай отыр. Hri- л ж оны — «келш KeTciH» деп, томага-туйык шакыртып алды да, касына ертш, ел аралап Kerri. Kefl6ip уйлерде курмет керсетш езжен жояары отыргызса, кейде сол- жорарыга ез} отырып алып, Kopi биш темешрек сыргы- тып ж1беред1. Kyui бупнге дейж OFan ауылын жайлаудан KeuiipreHiH де айткан жок. Мана танертен элдекайдан сап ете тускен жылтыр Омар: — ауыл 6yriH туе ауа Майкудык басында болатын шырар дегенде, касындары журт сонда FaHa бждк Ж айлауда И гш к уй1нсн аттанган топ он же™ кун ел аралап, кузджке жеткенде, Иг1лжтщ ауылы тары алда- рынан шыкты. Буран танданбай отырран жалгыз Hri.iiK кана. 0згелер1 ез ауылдарынын жайын енд1 естерже алып, енд1 рана кыпылдаса бастаран сиякты. Жолшыбай Актау, Ортау жагынан кеп жылкы кулап келе жатканын эр ауыл-ак айтып отыр едк Косылып кетсе, б1ржола айрылатынын жаксы бшетш кедей ауыл» дар аз рана жылкыларын тусап-матап, котанра yflipin устап отырган. — Слздш дейж десек, с1здж жылкы Ортаудан темен ю
туспесе керек еда...— деп, И гш к тщ жылкысына да эдеп керсете сейлеген адамдарра И гш к: — Жумакеннщ жылкысы болмаса, бшдщ жылкы козгалмайды, — деп, ж ауап 6epin к елin едк Енд1 мше, И гш к тщ ез ауылы да куздштен кездесе Kerri. М ана Омар айткан хабарды ест1генде, касындарылар ан-тан калып: — Апыр-ау, а з д щ ауыл М айкудыкка конбаушы ед1 рой? Ол 6ip алакандай, бие-бауы ж ок, такыр рой! — дескенде, И гш к оларра: — Bapi6ip, казнага кеткел! турган жер foA, тым бол маса 6ip жайлап 6epei”iiK дегендер! шыгар балалар- дык, — деген. Одан аррыны И гш к айткан да жок, ка- сындагылары батып сурай алган да жок. Осынын. ар жарында не сыр барын Боздак бид!К калай барлагысы келсе де, Kapi K83i жете алмай отыр. И гш к тщ шойындай курен кошкыл бет!нен ешнэрсен!н e.ieci байкалмайды. Баяры 6ip кенд!к, ешнэрсеш елемеу- ш ш к, кен колтык, бейрамдык сиякты белгш калыптан баска тук i3 жок. Кешпел1 ел жайлаура барм ак. куздж- ке келмек, мал Tici кайда айдаса, Heci соган ере бермек, Иг!л1кт!н жузшде осы рана. Б оздак би де осыдан аса алмады. Казнага кеткел! турган жер дегеннщ артында 6ip бэле жатканын сезсе де, эл1 батып сурай алмай отыр. Шойын кеуделк аю жоталы, буруге б1ткендей жундес сом саусакты, кастары кираш-кираш бикен кара Ki- ci — И гш к би, пан да, тэкаббар да емес. Даусын кетере сейлегенш, 6ip адам га суык жуз KepceTin, к а б а к шытка- нын ешюм керген де, естшен де емес. Ала кезш 6ip тон- Kepin, калын кабарын 6ip туйш калса бул манайдары елдер басына кара жамылгандай болар едк Куренкез кожаный тышканнын кумалагынан жасагандай усак кара тастардан Дзген тэспирымен 6ipre барлык буын- буыны сыртылдап кетер едк BipaK куш белпсш керсету- fli ол умыткан адам сиякты. Айбар барын e3i де жаксы бметш болгандыктан, куд1рет тчзпнш кантарып устай- ды. Буйырраны — етшгендей рана, KeciM айтканы — 6 i- TiM айткандай рана. Осы елдщ мундай момынды осы кунге дейш калай талап тауыспаранына тандангандай- сын!.. Мунын сырын б1ле алмай, шерменде болып отырган жалрыз Боздак би емес, бэр! де солай. Ж олшыбай кейде it
бидь кейде кожаны, кейде тереш оцашалап экетш, алда- ры 6ip ауылга жакындаранда рана топка косылып отыр- са да, И гЫ к ешкайсысына ьщрайын байкаткан жок. Жолдары елдердщ кун Kepic жайларын рана сез кылып келдк Осы узак жолында И п л ж ешк1мн1н уй!не де конран жок. Конара келш тускен уйде так аб1рлегенше эцпме- мен отырады да: — Так салкынымен 6ipa3 жерге барып калса кайтер ед1? — деп, жолдастарына карайды. ¥йкы шалалырынан K63i былшыктанып болран коже- кен курак ушып: — Сол дурыс болар,— деп, сырмалы шапанынык агытып к°й?ан бауларын «-flip каккан саусактарымен эрек тауып байлай бастайды. Бул сапарда кожекенн1к Kapi K03i булш1кк1реп те кет!п ед1. Кез1нщ куйрыктары- ма актаран тарыдай б1рдемелер жинала береди Барран ушнде тпскйлеш п дарды алран кез1 олай-булай жуйтк1п калранда, элп акталран тарынык 6ip тушрш ала кашкан тышканга да уксап кетеди.. Сол квзге И г Ы к т т аяуы да Сонымен, жолаушылар елс1зде жаткан взен мен бу- лак басына хонып журдк И гш к токымын тесешп, epiH жастанады да жата кетедн Козралмайды да. Уйктап жатканын, ояу жатканын енш м aKFapa алмайды. Бел meuiin сыр айтар, тым болмаса, ойын акгартар ерюн отырыстар, талай окашалар кездессе де И гш к еишмд! 6ip адым жакындаткан да жок, алыстаткан да жок. «Кожа деп курметтегенмен, сыры болса, тереге айт- ты рой, бул залым!» деп, кожа ойлайды да, уй щ ш к 6ip жэб!рд1 eciiie алады... «Аткосшы болып кеткен TepeHi не кылсын сыр айтып, ертек 6ip дурбелен бола калса, ел атынан иек кетер!п, кудай атымен ант бекггетш кожанык куларын бурап жур Foij, бул мерез!» деп, Ж умабек тере ойлайды. Боздак бидщ ойында «кудай косып куда болрысы келш жур ме» — деген де 6ip умгг бар... И гш к 6ip рет кана Боздак биге элденешн ушырын акдаткысы келгендей: — Бозеке, осы а зд щ аталарыкыздын мекен1 №лд1 тауынык eTeri ед1 рой? — деп ед1 окашада: Ондай алыска кез1 жетуден калган Kapi би адалынан кешш: 12
— Ж ок. биекес1 . Б1здщ аталары мыз Карамурынды жайлайды екен... Оны терелер1м1з тартып алганнан кешн осы ci3fliH. манайды ыктырмалап келем!3 Fofl...— деп кептсн бер! бойына ciuicin кеткен келпрсуш коса жауап бердк И г ш к мунысын жактырмай калганын жасыргысы келмей- Сйраз ундемей калды да: — Ж ок, Бозеке, журт айттынын бэрш куран сезшдей керепнщ |з не осы? Нипд1 — а з д ш аталарыныздыц жер|, а з д ’ж жер! Керек десешз, кагаздаты п берейш, - дед1. Ар жагын тары да туйык калдырды. Ж эйдан-жэй Н ш д М бектертш жцберсе, Боздак би карсы да болмас едь Онын ар жарында б1ржола коныс аударту сиякты бэлесй жатса, ол 6ip улкен дурбелен... Соны мен Боздак бидщ ойында ум1т пен Kayin epiac ecin, биекен yMimeH уйктап, KayinneH оянып келш едй BipaK И гЫ кке epin келген 6ip би, 6ip кож а, 6ip тере- нщ yuieyi де «маран сырын анрартты» дегендей, 6ipiHe- Gipi кыр керсетумен эуреленш келдй Сол ынрэйды ка- шаннаи 6epi жаксы бметш И г ш к би безбен басын сол куГНнен аудармай устап отыр... Орталап калган жары к ай ак уйдщ eHceciH кетсре тусейш дегендей, кегыийр нурын себелеп Terin, кетерйле бастады. К,ара-кек acnaHFa шимандай болып шыра кел ген жулдыздар да осы уйге тарылран тана-монш актай ж аркырап, ерекше 6ip KepiK 6epin тур. Осы 6 ip KepinicTi журт ез кез1мен Kepin, ез аузынан мактасын дегендей, И гш к конактарын уйге Kipyre aai шакырран жок. Ондай сэтп кур етмзе алмайтын Курецквз кожа уйге карай сакалын шошайтып: — Батшарар-ай, ак уйдщ керк1 ай нуры тускенде екен рой... Ж улдыздар кандай ж араса Kerri! — дедк И гш к енд! рана орнынан турып, езгелердщ 6ei<ceci де кетерм е бергенде: — М айкудык басы биыл тым такыр екен, Омар... Шацнан кез1м1з ашылмайтын болар, — деп калды. Омар муны езш е берыген буйрыктай тусшш, ж алт бурылып ура женелд1 де, кунпрт есплген 6ip-6ip ауыз сезбен aMip eTin, бар ж1пгп атка кондырды. Меилтке келе жаткандай баяу баска!, конактар уйге шргенше, уй-уйдщ арасынан сытыла-сытыла женелген жолбасар ж ттгордщ жарк-журк илтенген как сойылдары Жу- манныц жылкысына сарт-сурт тие де бастап едк..
Уйдщ шын ажары imiHe KipreH сок кершдк Терт жер дей салбыраран аспалы шамдар жана уйдщ жайын айт- кызбай баяндап тур. Bapi де к азак даласына бурын кел- меген жарыгы мол, улкен шамдар. Кара баркытпен ою- ланган туырлыктын иырын uibiFapa кернеп турран алтын бояулы уыктар шам жарыгында бурын 6ip кермеген салтанат сияктанады. BipiMeH 6ipi белшбей астаскан алтын-кум1с араласкан бояулар, кызылды-жасылды тер ме баулар, туки юлемдер, KyMic жаптырран адалбакан- дар бул уйдщ жасалуына б1рталай-ак ой кеткендтн айтып тур. BipiHe-6ipi сай асыл нэрселер жарасымын тауып, жымындасып туррандай. Осынша кен уйге жиналран жук те жок. Б у л — ду- ниелж ую ушш емес, иесшщ рахаты ушш жасалран уй, Керегеге тутас шлем усталеан. Эдей! жасаткандай, 6api- iiiH epeci де б1рдей, туктер1 мен тустер! де уйлес. Тер жакта курен тукп, ею б утрден босарага дейш кек TycTi юлемдер. Бухара, Хива аркылы келдж, 6yriH рана долга усталдык деп тур. KyMic жапкан терт адалбакан ею-ею- ден белшш, ею 6ocaFaFa жакын орнапты. Бул баска ка- зактын тершде туратын, ку.\\бстеткен ер-турмандары мен камшат 6epiK, тулк1 тымактарын араластыра щетш мак- таныштары. Бул уйдщ босагасында рана тур. Табалды- рыктан бастап терге дейш теселген туки юлемдер таба- ныннан тартып, былк-былк етедк И гш к уй imiHe кезш де салган жок. А далбакаж а туйе жун шекпеш мен камшысын w e салды да, езше ар- налран, керпе кабаттала теселген бшк орынга барып отырды. Толып жаткан жаралы кшмнен жаррак терщей кырыскан арык мойны тасбаканыц мойнындай кылки- ып, жылтыр табан м эамен тайганай-тайранай кожекек терге арен ж етп. ¥ зак салт жургенд!ктен шуберек шал- бары такымына жиырылып калган Ж умабек тере баладтарын созрылап эл1 6ocaFa жакта бегелш жур. 0 з бейшаралыктарын осы арада сезшгендей, конактардык 6api де берекеден айрылып тэлирек басып, терге арен шырып барады. Улкен уйге KipreH сон 6api де кншрейш кеткендей, отырранда кумандай рана болып калысты. Орнырысканнан кейш кожекен манарысынан repi де кошеметш кебейтш, уйдщ iuiKi жиЬазына тандана бас тап едк И гш к онысына тыйым сала жауап бердк — Казактын yfii деген кымбатка тусепн нэрсе емес, кожеке. 0з1м1зден repi малымыздын жайын кеСпрек ой- 14
лаймыз. Эйтпесе, ж ун-ж уркасы TYKKe аспай далада ка- лып жаткан кай к а за к 6ip уй KeTepin ал а алмайды! Tin- xi, ак уй, коныр уйдщ кайсысын баптап устап отырмыз? IpKiriH де сонда, алавкпеден влген малдын Tepi-Tepceri де сонда, телщ де сонда... Bip epiH6eciMi3 — кымыз бел ет, езгенш бэр1не де енжармыз Fofi. Осы мактап отырран уййиз — орыстын 6ip ат, 6ip бузаулы сиыры бар му- жырынын жер yfiiHe турмайды. Эйтеу1р, осыдан асар внер1м1з болмаган сон, мактан етем1з де, — дедк Ж айтандап Омар Kipin келд1 де, Иг1лшке карап тура калды. Б1рдеменщ хабарын айткалы келгеш анык. BipaK кашанры эдет1 бойынша, кабарын 6ip карып калды да, ешнэрсе айткан жок. Омардын бул жолы немен келерш б ш п отырран И г ш к куларын сыртка тосып ед1, узай берген жылкы дуб1р1мен анда-санда сарт-сурт еткен сойыл дыбысына араласа, 6ip сарынмен рана тырс-тырс еткен солкылдак арбанын дыбысы жакындап келед1 екен... И г ш к квньпденш кетш, аз рана езу тарта бастап ед1, Омар оныц касына енбектеп жакындай 6epin: — «Уш кумар» киянкы да келштн Т1М1скшенбей жу- ре ме, ол ит! — дедк — Онын Kin ед1? — Турсынбай ше... И плш тш кабары ту й ш п Kerri. Тырсылдап келе ж ат кан солкылдак арбанын болыс баласы Ордабайдын уй1- не барып токтайтынын жаксы бшетш би: — Сол ж акка барып кайтшы, — дед1 Омарра. 2 Ж уман yfii ecKi эдетшше кешш, есю эдетшше конып, ecKi эдетшше эбшер едь Б ар эбшерлштщ айыпкер1 Ж у ман байдыц e3i болса да, тары сол ecKi эдет бойынша, бар салм ак Копей бэйбш еге Tycin жатыр... Уйге'юре бере кара саба жарылып Kerri... Ж уман отыратын жерге 6ip оян кез келштк.. Адалбакан уыктьщ карына дурыс бектлмегендштен Жуманра карай кулап, 6ip ашасы шекесш тырнап K erri. Осынын Gapi аз болып отыррандай, жиешмсш, ер к ш ст Калжактап Сент келе калыпты. ByriH бул уйдщ жылкышыларына да б1рдеме болтан сиякты. 1щр тусе калып ед1, курык устше курык жауды-
рып жылкыны элдекайда куып бара жаткандары ест!* ледь.. Осынык кайсысынан бастап бэйбш еге байланысарын б1ле алмай отырганда, Жуманныц колына Кепей бейбь шешц вз\\ келш Ынд!, капысыз ш ндг.. Ершщ ашуын алгысы кел!п, езше ен жакын устайтын сауыншы эйел Кукшеге Кэпей бэйбйпе: — Кол тшрменд! экелш, куймак жасай койшы, — деп ед1, Кукше далада узарырак айналып калып кайта KiflipAi де: — Апасы-ау, кай туйеге артылып ед1? Таба алма- дым, — дед!. Онсыз да жарылталы отырран Ж уман, кол тшрмен сиякты кесек ce6eim кур втк!зе алмай: — Bipey жеп койганы да! Жутып ж!бергеш де! Сенщ нэрсен табылушы ма едП Кай туйеге артканынды кай- дан бьпейш деп ен,. сен кек ми1— деп, Кепей бэйбшен! орынсыз жазрырып, алкымына кел!п Т1релген arnyFa бу- лырып, эрен токтады. Аузына кай сез туссе де кайтарры- сы келмеп едк ашу буды да кор кылды. Кол тшрменнщ кай туйеге артылранын Жуманныц, e3i рана б те тш едк Кешькон абыр-сабырынын устшде эр жалшыра 6ip зек!п калып отырып, тшрменд! ез колы- нан e3i айткан туйенщ аркасына арттырран. Енд! соны айта салудан repi, катынды 6ip кел!ст!р!п алганды жен Kepin отыр... Осы эбтердщ уст!не митык жоррасы бар кек шола- рымен жерд1 дунк!лдет!п, басынатындай eciK алдына дешн атпен Ke.nin, жынды Байжан т у с т жатыр. Ат устЬ нен б!рдемеш дуре етш зт тастай берген!н Ж уман анык еетш. — Бул уйдщ самауыры кайнайтын ба ед1... Сал мы- наны, бурк ете туссш! — деген Байжаннын жарамсарына дэл каз!р жумсай коятын Жуман жок едк — Осы 6ip KGMipi куррырымен-ак басымызра. ceKipin болды-ау, жынды ит! — деп оран да 6ip кейш ка'лды. Кезек эндетш, к а р а т ы inipre дейш кайнамай, катар турган eici самауырра алып келген таскем1рд! тастап- тастап ж1берд! де, алшан басып Байжан уйге шрдь Байжан Жуманнын аталас арайыны едк Бойында эдет пен эдепке сыя бермейтш мшездер! болгандыктан, жынды Байжан атанран адам. Жуманныц алаканы ашылмаптын сарацдырына арнап:
/ / 6 JIOQ) — 03Щ елгенде осы малдын каншасын ала кете- ciH? — дегеш буюл елге тарап Kerri де, содан 6epi оны Жуман жек Kepeai, жынды ит деп сейлейдк Былтыр кузд^куш Байж ан калжындап: — Кыска ж ш курмеуге келмей, 6ip ту биенд! сойып алдым. Келйрмен етермж, — деп ед1 Ж уманра. Ж уман онын жалрыз кек шоларын аударып алып, уйше жаяу ж1берсе, Байжан ту бие ту пл тышкан мурнын канатпа- ран болып шыкты. Элде кек атты кайтарып бергенше ызалы ма, элде мазары батып к е та ме, эйтеу1р, содан 6epi Ж уманнын кермейш деген 6ip адамы болса — ол осы Байжан едь BipaK Байжан айналактап бай агайынынан узай ал- майды. Кузджке ерте кешетж тук шаруасы болмаса да, Ж уманнын кенпп бара жатканын Kepin, ез!нен ез1 ере кенгп. Одан сон, Байжан Кепей бэйб1шемен ето тэту. — Кудай маран екеу!нд1 кайта niuiTipTep ме едг.. Катыны KiM, байы м м болура лайыкты екенж керер ед! сонда! — деп кояды OFaH. Калжын тур! осындай урт болса да, Кепей Байжан- ды катты сыйлайды. Байжаннын осындай мжезшен жынды атанранын жаксы бмед1 де, сонын ececiH ез жак- сылырымен кайтара журедй Ж уман оны жынды купик десе, Кепей бэйбш е — cepi ж т т атапты. Eni туйеге артып алган уй-куШ мен катын-баласын селк-селк етюзш жетелеп алып, тете-тетемен, кесе-кесе ж ел ю л д етт келш мана сол Ж уманнын кешш куып ж е т т едк Адам сиякты сэлем бердй ынгайлас отыррысы келетжж ангартып, Ж уманнан кайда конарын 6inrici келдк — Йемене, шабынынды басар деп коркамысын? Болмаса, мешмен ауыл уй конбак па ен? — дед1 OFaH Ж уман. Манына жолаткысы келмей, эдеШ 31лд1 етш айтты. — Ендеше карынып кет! Кекен барып е зж щ куды- гына конады! — деп, кек шоладтын узенг1 каж ап, жун! Tycin калган такыр екпесже 6ip Te6iHin калып, Байжан да тартып берген. Байжан кудыгы деп коса аталып кеткен ею жер бар. Bipeyi Байжекеннщ бала-шагасымен жабылып казып алган, кыс бойы аз гана малым суаратын кудыгы. Бул тырбык караган шыккан ойпан жерде. Сол караганнын Тдлди
1иннде баксынын тымарына уксап шошайып Байжан- нын шошаласы да тур. Апандай ацырайып жер уй! де жатыр. Будан уш жыл бурын, осы кудыкка жарты шакырым FaHa жерде Игийктш койын багып журш, Байжаннын баласы Апак суыр iniHeH шыккан жылтыр кара тас ке- Mipre кездестй Салтактатып суырын, койнына толтырып тас KeMipiH экесше экелш бердь Байжекек суырдын min терендетш казып керсе, ар жары cipecin жаткан тас ко- Mip екен. — Кудай ж араткан тас KeMipfli кудай жараткан суыр казып шырарса, кудай ж араткан суырды, кудай жарат кан итше iimerin Байжаннын баласы устап алса, бул кем1рдщ кудай буйырып койран neci кокен болатын шы- гар!..— деп, Байжекек журтка жар салды. Содан 6epi, ел кузджке келгеннен бастап, БайжсКен кешлдес арайынга капшык-капшык кем'ф ж1берт тура- ды. Ашкарактык icTen арба ж1берген aFaftbiiiFa: — KeMipfliK e3i таусылура айналды... ycaFbi Fana ка- лып барады, — деп шан-топыракты коса салып 6epin жБ бередк Баяры iH каза-каза каз1р келбектрей жаткан улкен YKripre айналды. Арайыннык ала кезд1гжен ырысып, Байжекек yKripfliit айналасын караранмен коршап, ау- ^ына к азак арбанык 6ip докгаларын какпак кылып койды... Сонымен, журт бул yuripfli де «Байжан куды- ры» деп этап к е т '. Keiui-кон эб1герлiriHiu бар салмагы жаксы коретш Квпей женгесше тусетжш бжетж Байжан, ез уйж оп екай калкайта салып, 6ip капшык тас KOMipin екгерж алып, осылай карай тартып кетт едк Ж айлауда кетш - лжке у йр ент калган басы жалрыз уйлжке дэл 6ip кеште кенд!ге де алмады. Ж уман Tepic карап жаткан шырар, Кепеймен калжыкдасып кайтайын деп те ойлады. Келсе м1не, самауыр a.ni кайнамаран. Майы шьтып турран к ас ка neri шам жарырынан жылт-жылт етш, Ж уман да Tipi отыр. Ж ай отырган жок, кырыстанып, кырсыгып отыр. Ж уманды сезге тартып, yftimiHin к енш н аулайын деп, Байжан калжыкдай сейледп — Бул макайра конбайтын адамдай едщ, коныпсык рой? дед1, Жуманнын касына жакынырак отыра бе- pin.
— Кандым. Ш амаларын келсе, кетерш тастандар! — деп, Ж уман кырыс жауап берсе де, Б айж ан 03iHin буран 6eiiiMfliriH анрарткысы келш: — Оны ана И г ш к бауырына айт, — дед!. — Сен жанбастамай журген шырарсын оран! — деп, Жуман api карай, бетш каранрыга бурып жантая Kerri де, кайтып жауап кайырмай койды. — Ею бай cy3ice бер1ндер, арака Tycin шыбын болар 6i3 жок, — деп, Байж ан басын есжке карай 6epin, о да жантая кетт!. — ЦЛркш кудай осы кек дуниеш жаратканда Ал- тай-Карпыктан 6ip KiciHi шакырмады ма екен сол съезге?.. Ею нарашыма ею Улытау, ею Балкаш , eKi Ну- ра, ею М айкудык жасап берсе рой, жылдэры ж анж ал- дык 6ipiH кермейм1з...— деп, ерке жиен Сент Байжанра карады. — Е, eKi HaFaiuuHHbiH жанжалы да аякталып келед! рой, жиен. Бул макайда эл1 6ipeyi-aK калады! — деп, Байжан Ж уманнын кытырына тие ж ауап 6epfli. — Кун айналмай Keuiipin тастамасам кер де турГ Осы макай тан атканша ерт шалгандай болады. Керейпн сонсын кешпеген!н! — деп, Ж уман тары 6ip бурк етш калды да, тары да Tepic карады. Жуманнын сонау жайлаудан кеше женелгендег! ойы- нык e3i осы-ак едь И г ш к тенортак жерд!н кайсысына конса да, он жет! мык жылкыны жауып ж1берш, шак- ын шырарып, epii<ci3 кеш!рмёкш!-д!. Ipreci 6ip тиген жерд1 иемденш сала берет1н И гш кт! Майкудык, Букпа манайынан да осылай айдап тастамакш ы ед!. 0picci3 ой ocbiFaH 6eKinTi де, турып калыпты. Бул ойын алыстан-ак танып келген Байжан эл1 де буран жан тартып: — Е, мына кеп жылкым осы макайды так атканша устарадай кыркып, шакын шырарады да, Иг!лш epiKci3 KQiuin кетед! дейд! екес!к foA? Ендеше, ез!н берж бол. Иг1л!к бул жерге сауын биес!н де экелген жок. Сокыр- дын бойына калдырып K erri. Сен езщд1 ез1н кеш!р1п журме! — дедк Ж уман енд! абайлады. HrifliK мунык ш олак ойын тйгы да орап кеткен сиякты. Мына жындынын сандыра- ры дурьгс шырып журе ме деген куд!ктен epiKci3 басын кетерш алып: — Онык жылкысы Ортаудан 6epi ойыскалы он кун
болды. Ат мшбей, сауын саумай отырар деп пе ен? — дед!. — Сен кергенде 6epi ойыскан жылкы, сешк каракды керген сон api ойыскан! Мшер ат, сауар биеш езен бойында устамак, - деп, Байжаннын сезш Сент те кос- тады. Енд1 Ж уманга осы отыррандардын eKeyi де кас адам болып KepiHin кетт1. И гш ктщ сырын б!ле тура осы кунге Дейш жасырып келш, енд! м азактап айтып отыр деп угынып калды да: —- Осы екеущ осы уйдщ табалдырырын аттамаура не сурайсындар менен? — дед!. Сеит тым болмаса куылып шыккандай болып кетпейш деп: — Жиенд! олай кумас болар...— дей бергенде, Жу- ман басын кетерш алып: — Жалрызыннан жайра десем, KeTeMiciH сен асыран- ды? Сен жынды, жалрыз уй кал десем, кетемгсщ? — деди «Асыранды жепмек» деген свздер С еитпц шымбайы- на катты бататын ед!. 9л1 мундайды ест!меген бала ж т т сендел1п орнынан арен турды да, ес1кке карай беттед1. Жет1м балара катты тиет1н каррыс ecTin, кур сулдер!н арен экет!п барады. Онын уст1не куылып шыккан уяты- нан да алердей efli. — Айналайын, жиен-ай, тура туршы, кулыным!—деп, Копей 6afl6ime есжке карай жуг!р1п efli, Сеит кайрыла алмады. Кулап Tycin токтамаса, баска турде аялдай алар жайы жок сиякты. — Мен емес, сен жалрыз каласын эл!1 — деп Байжан да орнынан турды. Енд1 ол кашаннан 6epi корланып жур- ген ашуын 6ip-aK актарып, енд! кайтып оралмаска кете- TiHiH айткалы онтайланып, Копейд! Fana аяп тур. — Апасы-ау, енд! кайтей!н, кум!ссамауыр агып кеп'п- т!...— деп, уйге Кунше Kipin келд!. Уйдег! курен кабак жайды еспмеген, eMip бойы бггпейтш ез жумысында жур- ген эйел бул уйдщ басына жауып жаткан коп бэледен хабарсыз ед1: взш е кездескен бэлен1 жасырып буге ал- май, катты абыржып, жыламсырап айтты. Енд! уйдеп- лерд!н ойы агып кеткен кум1с самауырга ауды. Тары 6ip уй кызмет!ндег! эйел мен Куншенщ кызы Назыкеш KOMipiH карып, суын Terin 6yflip'i бултиран ул- кен KyMic самауырды уйге алып Kipin тур. Теменп жары конышынан басылран койшынын еппндей мыжырайып 20
сол жаплиа карай кынырайып калыпты. Ж ерге койса-ак куларалы тур. Теменп пллтерден бастап кеудесше жет- кен жасыл жалыннан самауырдын ycTi-басы элем тапы- рык. Ж уманнын ез жуз1 де сол самауырра уксап бузыла бастады... Мана жук туш рш п жатканда Копей мен Кунше кол- даса кетерш, улкен кумш самауырды терде туратын ор- нына коюра уйге алып Kipin ед!. Бул аса 6ip сый конак- тар келгенде болмаса койылмайтын, суйекп кебеженщ устшде туратын самауыр-ды. Шауып ала ма деп, Кенеса- рыдан корыкканда да Ж уманнын ойына бар дуниел!гшен бурын осы самауыры тусетш. И гш кт!н улкен ак уй ке- Tepin, ж ана 6ip айбар керсеткенше куйшш к еп -i ме, элде ол ак уйщ менщ мына самауырыма турмайды flerici кел- Д1 ме, эйтеу1р, Ж умекек эйелше акырып калып: — Сол самауырды маран ас бергенде рана кайната- йын деп журм!с!ц? Болмаса, бай теркшщнен ала келш пе ен? — дед!. Кепей бэйбш енщ азар да безер безЫ п болтан 6ip Hapceci — бейшл ауызды байынын бажылдарандары да- уысы.ед!. Б аж -баж еткен ш анкылдак дауыска кымызы толы кара сабадан басканык бэр! жанрырырады. Сол шанкыл тына калар ма скен деп, Кепей самауырды eciK алдына кайта шырарды. Содан кейш самауырра су куйы- лып, шок салынып едк Байжан экелш тас KOMipm тастап ж^бердк.. енд1 мше, адам карарлы к ажары калм аган ку- м!с самауыр ycTi-басы салтак-салтак, ycin кеткендей ке- repin-долырып, маскара болып келш тур. — Уа, квмiрiн курсын, KeMipiH KypFbip! Сол кем1рд1Ц астында кал! — дед! Ж ум ан Байжанра, тура келе 6epin. Ж ана рана жанжалмен айрылыскалы турран Байжан самауырдын кунасын амалсыз мойнына алрандай кыбы- жыктаура да шамасы келмей, eciKTen атылып шыкты. Сыртца шырып, кек шолакты memin алрасын рана: — Шойын куманым курлы болмаган кум1с самауыр дын iiniH урайын да!.. Б!здщ уйдщ кара куманы шыдап- ак келе жатыр foh, неше жыл бойы. Бексесше дейш кып- кызыл болып божылдайды да турады. Heci мукапты со дан? Bip кайнатура жарам аса, к у м к болса кайтешн! — деп, e3ine e3i куншдеп, узай бердк Ы рак уйдегшерге сс- т!рте айтуга бата алмады. Кек шолары да аярын ушынан гана басып, пыскырмай, жетюрмей, уй манайын дуб!р- летпей рана жылысып барады. 21
Тура келген екшшмен Ж уман ncyrlpin келш, кум!с са- мауырды бэйбш еге карай теуш ж1бердк.. Самауырдын калпары ушып барып аспалы шамнын шынысын быт-шыт кылды да, шам жалыны да Ж уманнан коркып кеткендей, шыр айнала бурып, уй iiiii каранрыланып кегп. С аб ака- сында унс1з мунайып, с е за з юналап турран Квпей бэй- б1шенщ сурлана кеткен ак жуз1мен, элдекайда KipniK какбастан карап турран Куншенщ кара кездер1 Faiia жаркырайды. Жуманнын жуз1 осы буалдыр каранрылык- пен косылып кеткендей дулей тунжыраран куй1 катып калыпты. Манадан шешесш тасаланып турран Назыкеш унЫз рана келш, Квпей бэйбш еш кушактай алды. Ж у ман енд1 жудырык пен камшынын 6ipiHe кетсе, шырыл- дап ара туспеюш едк Yflirni жым-жырт... Алыстан адас- кан кулындардын шыркыраран ундер1 рана келедк Ею ауылдын арасында таласып жаткан иттердщ арсылдары есНледк Ж уман тунерш бэйбш есже жакындап келедн.. Ж ок, ic жузшде содры сипаттаран уакирамыз бол тан жок ед). Онын 6api де жас Назыкештщ кешлше He flin, кез алдынан erri. Бул уйди! толып жаткан томырык мшездерш квре ecin келе ж аткан Назыкеш каз1о тап осы- лай бола ма деп коркып Квпей бэйб1шенщ алдына барып тура калганы рана рас ед1 де, элдекандай oflFa кеткеш 6ejirici3 Жуманнын тура бергеш рас едк.. — Эке, саран не болып барады осы? М аза деген бол- майтын ба 6ip! — деп, Ж уманнын улкен баласы Кошкар- бай Kipin келдк Ж уман сулык отыра кетп де, yiiimi узак уакыт тынып калды. Д аладан дуб1рлете жорткан б1рнеше салтаттылардын дыбысы есНлдк Ky6ip-Ky6ip асыгыс свйлескен ызалы да- уыстардын ш ш де ынырсып, ышкынып калатын 6ipey бар снякты. — Басталды ма! — деп, Квпей еакке карай ойыса бергенде: — Ж абай б1лем!— деп Кунше жуг1ре жвнелдк.. На зыкеш селт етш калды... Айлы тунде жал-куйрыры кум1стей жалтылдаган квк атынан танып, осы елдщ 6apiH нарашы дейтш Сент: — Нарашы, тура турынызшы,— дедк Сент эл п уйден куылып шыккан сон, ею ауылдын ара- сына отыра кетш еди Ж элрыздыры мен желмд1г1 кун са- йын квбей1п келе жаткан сиякты ед1, Ж уман ж ака соны Cipжола угындырып ж1берд1. Бала ж1г1т жылаган жок, 22
корлыкка куйшш, туш лш калды. Ж а с Ж1ггггщ д1р1лдей шыккан даусынан куйш ш ш де танып, Байжан атынан тусе калды да: — KapaFbiM-ay, ауырлап калыпсык рой. Ит-куцпкт! кунде еститш Байжаннын жаны тем1рден жаралыпты деп жур ме ен? Кудай ecripTin койгасын, естимш. Мен де 6ip кезде езшдей ерен ж ас ед1м. Bip ел: ауызра е й ел1 как* пак коя алмай, жынды атандым. Не айтайын, шырарым, елм еаш й ерте ойлан деймш. Ж ылы-ж умсак бул елд1к тамарынан окай етедк Сол жылы-жумсак сен болып жур- ме...—деп Байжан Сеитке едэучр нэрсеш ангартты. Енд1 eKeyi де ж аяу, катар келе жатыр. Ак кен!л Бай* жанныц адал ce3i жет1м к е н ш н тез аулады. Эл1 жырыла мунайып кермеген бала ж1пт 6ip карт ш алдан еспген жэб!рше осынша мунайганына уялиандай: — Ж уман кырсыктан еслгенд! елеп кайтейш, T3Hi- pi! — деп, Байжанра жасымаганын KepceTKici келдк — Е, Ж уманда с е т и не жумысын бар, анау нарыз на* гашмна кулагын TypiK болсын,— дед1 Байжан. «Нарыз нарашысы» — Игып'к, ешюмнщ кулары TypiK- TiriHe карамайтын адам. Ояу отырмысын, калрын кегли бе, оран оныд 6api6ip, жуткысы келсе кунд!з демей, тун демей жутады да кояды. Ойына осы тусе калды да, эн- riMeHin бетш аударрысы келш, Сеит Байжанра: — Ж акы н арада 6ip кыргын болатынына бэс TireMl* cin, HaFaiubi? — дед1. — О а н бэс тжпей-ак кояйык, карагым. Оны б!зд1к катын да б ш п отыр. Ж енетш юм, жеюлетш к!м десен, кел xirin KepefliK,— дед1 Байжан... — Ие, оны да Kepin койдын ба? — Ой-бой, шырагым-ау!.. Мына Kapi албастыны Иг1* л ж ж ас першей согады. Л актай бакыртады,— дед1 Бай жан. — Онда, кек жорранык басы жецер ауылра карай бу- рылраны екен foA? — Е, 6i3fli койшы, TOHipi деген. Булар кактырысса 6i3Ai де 6ip канатымен какпай кетпейтш. Боска шыбы- нымыз шыркырамаса болганы да. Eiteyi енд! Kepfli, И г ш к ауылы сол ж ак канатын Ж у ман жагына карай соза коиган екен. Одан ары узын-узын кек арбаларды Ti3in, жалрыз булакты Ж ум ан ауылы ж а- рынан коршаккырап экетштй Ж уман ауылы ауыз суга да айналынкырап баратын болыпты. 23
— Жумекенуйд1 бурынырак лксе де, сырткарак ка- латынын акдамапты-ау... Кейде аяп кетемш байгусты. Комагайланып кесек асаймын дейд1 де, какалып калып, кайта кусып журедн— дейд1 Сеит. — Какалып калып кайта кусканша, какалып калып елее десекшП Бар бэле содан ербидП — деп, Байжан ен;й кайрылмайтын арайыннык калпын керсетт!. Каз-катар шект1р1лген Игмик-пц жук туйелер! узак 6ip epieriHi бастап кетш, аяктай алмай жаткандай, ауыз- дарын кере-кере куйсеп, eKi ауылдын ортасында жатыр. Ш екарага курылран шеп сиякты осы apaFa эдей1 ri3in тастаган. Улкен арабы иттер ауылды айнала жортып, бейсауат адамды макайра жолатар емес. Байжан киыр шеттег! кек арбаларды к 6ipiHe атын байлап, Сеитпен 6ipre И гш к тщ уйше карай беттедк Сай- гулж аттар ерттеулн жаура аттанатындай эз1р тур екен, муны да iniiHe 6ip туйш койды. Байжан денгелек шаруалы, буралкы сез ере журетш адам болса да бай агайындарынын уйше ерюн KipeTiH ед1. EuiniMre iCTeflTiH зияны да жок, eTipiK айтпайды, есек тасымайды. Дуалы ауыз болмаса да, peTi келген жерде сез улесш де ж1бермейдь Ж асы елуге таяп калса да, де- несшде эл 1 6ip арам майы жок, сакал-мурты денгеленш жарасымды (Нткен, етюр кездн кадап айта алар т!лд|’ адам. KopFana журерлш кунасы болмаган сон, кеудесш жорары устап, Ti3eciH онай букпей келе жатыр. Байжан мен Сеит уйге Kipin келгенде, кудыкка уйме- леген койра усап, бастарын темен салып ж1берт, аркала- ры рана булюлдеген он шакты адам астау толы e rri жау- кемдесш жатыр едк Ж ирен мурты майга малшынып, eni урты кезек бултылдап, кезек жылтырап Омар ашамай- дай жаянын суйегш суйрей, табактан сытылып шыра берд1 де: _ — Байжеке, жогары шык, кожекен табарына кел! — деп ез орнын усынды. Бар Mine3i байынын ынранынан шырып отыратын Ай- ранша да жайран кагып: — Cepi кайным, 6epi кел. К¥Р коркатынымыз болма са, бейшл ce3imu еспген емесшз... Дэм уетше дэл келдш. Сарындырмай келер де KyHin болар ма екен?.. 0 з касы- ма келпи!— деп, езжен жогары, И гш ктен темен орын KepceTTi. Бул уйдщ эйел1 де суырылып тур. Сунгыла токал ба- 24
йы кармак салган жерге бу да салады. Ж аратпай калган кезжде жарысып сез бермесе, бауырына тартарда бала- гаттап жатсац, елемейдк — Еркем!зсщ Foft жалрыз, кетермегенде кайтейж,— деп, еркелей кулш, ыктай береди Ашык кара кездд келте мурындау, сунгак бойлы Ай- ганша кергш-кершп отыра да алмайтын едй Эр кезде желе жортып уй жабдырында ж уредь А стынры epHi эл1 шиедей кызарып туратын ж ас эйел каз1рдщ езш де бэй- бш едей сыйланатын болды. Бул ешрдеер1мен катар оты- рып, тамакты 6ipre iiueTiH эйел де осы рана. Б ар кылы- ры бойына жарасып турады деген атакка шырып бара ж аткан эйел де осы. Ак кешл Байжан ерке женгенщ жайран каккан жар- кын м1нез1не кулай Kerri де, т аб акка келдй Эйел! ангарт- кан жаксы кешлдщ эсерш эларетпешн дегендей, Байжан отырып болганша И п л ж те: — Байжеке, коныс кутты болсын, жалрызсыраймыз ба деп те калып ед!м...— дедй Байжан жемге айналган д ала кыранындай, торга ту- cepiH сезсе де, шалкайып кете алмай калды. Тор барын ез ойындай-ак б ш п отыр, 6ipaK кете алар емес. Конактар алакандарын сылп-сылп жаласып, кешн шалкайган кезде, кшз eciKTi акырын рана ашып, 6ip кез1- мен рана сыралаган ж ас кыздын жуз1 ж ар к етш калды. Конак барда кылп еткещй аадып отыратын сергек Ай- ранша: — Айналанын-ау, Назыкешшсщ? Kipe foA, калка.м. K ip!— деп, уялып турран ж ас кызды epiKci3 уйге Kip- пздй Шешесше тарткан улкен кар а кезд1, кар а торыныц едем1с1 аталып келе ж аткан, бар мшез1 эдептен жарал- гандай, уялш ак Назыкеш уйге kipfli де, кою юрпжтерш KaFyFa да бата алмай, ушн де шырара алмай Айранша- Fa карап турып калды. Кеп устше амалсыз ю р генд тн ен уялып, кызарып барады. Отыра кетуге уялып турран жас кыздын енд1 рана жумырланура бет алган Tin-TiK д енеа де тугел кэзге Tycin калды. Ашылура уялып турран ерш- дер 6ip ауыз сез айта алар емес. Ж аратылысында аз рана кул1мдеп туратын тунык кар а кездерш щ ж анары кыз- рылттау ушкын шашып, танадай жаркырайды. Кез тартарлык керкемдшке журттыц 6api де 6ip-6ip карасып калып едй Сеиттщ K03i телм1ре карап, б1ржо-
ла кадалып калкан екен. Оны байкап койран Айганша: — Жнен-ау, кезщ талды рой... Тым болмаса, KipniriK- Д1 6ip каксаншы,— дед! Н а зы к е и т колынан тартып, ка- сына отыррыза 6epin. — Бул mipKiH ж ака рана сол жадтан келмеп пе едН— деп. Омар да 6ip кунк етш калды. Мунын 6api юмге айтылып жатканьш Сеит енд! рана уккандай, Омардын артына карай жантая Kerri де, бушршен 6ip нукып Калды. — Ие, жай келген жодсын Fofl. Апаннын деш сау ма? Уялатып боп, б ойж етт калыпсын рой езщ!..— деген Ай- раншанын акырын сыбыры емш-емш кана есплед! де, Назыкештщ бфдеме дегенi курен такияра тарылран 6ip шок yKiHin дгршшен рана байкалады. — взш дей керсш деп айтты де улкен апака... Еркек- терде б1з'д 1Н не жумысымыз бар! — дегенд! Айганша кеп ке еспрте айтып, кайталап кояды. — Кепей женгемн!н колын сарынып журмш. Сен онын тырнарына турмайсын...— деп, И гш ктщ e3i 6ip сез косып калды, — CaFbiHcaH, yfiiHe барсаншы...—деген Байжанра: — Байжеке-ау, езщдей ежет квремюн меш? Жуме- кекнен коркам. Куып шыкса, не б е т д а айтам?— дед! Игыпк. И п л 1кт! ушнен куып шыга алатын к азак жорын Бай- жан жаксы бм едь BipaK вз!н куып шыккан уйге пендв баласыныц бас суруына карсы болып отырран Байжан ундемед!. Шынында, ею байдыц шайкаса беру!не Бай- жаннын карсылыры да жок едк Айранша байынын кулагына б1рдемеш сыбырлап ж атканда, Омар далара шырып Kerri: — Ат жайын ойлаган жан бар ма екен осы?—деп, жу- мыспен шыкканын да ескерте Kerri. Бул уйде ондай онай- ра сене коятын кожекеннен баска 6ip адам жорын б и в турса да, тапкан ce6e6i сол-ак. Бул уйдщ манайында же- нш-желш ышездерге тыйым салыкып койранын есшен шырарыайтын Айганша, елеубз елши1кке келген Назы- кештщ колынан устай тура келд! де: — И т кауып алар ма екен... М анайда 6ip ж ш г п н жо рын кердщ бе... Элде, жиен, сен шыгарып саласын ба Назыкеиш? — деп Сеитке карады. Ж иырмара жетпеген жас ж т т , ез ойынан уялу де- геннщ салмарын эред кетерш, орнынан турды. М ана ол 26
Ж уманнын уй'не де осы Назыкенгп 6ip керш кайтуга барган. Мунын ой ынгайын танып калган уялш ак кыз кезше 6ip кершбей койып едк Енд1 MiHe, канша жер к а тар журш, калжыкдасып 6apyFa болады. Не арнаганын болса, айтуга болады. БЧрак ж а с шагында киыспай айрылысар кунэшздж какпасы эл! жабык тур едь Сент табалдырыктан арен аттап, шыга сала жылыса женелген Назыкенгп эрен куып жетп. Эншейшде ыкшам онтайлы жас, дэл керекп жерде ордандап, кыз касына ж анаса алмай келе жатыр. Bipece 6ip адым озып кетед!, 6ipece кейш калып кояды. К,олдары ербекдеп, пзелер! буплш-бугипп кететш сияктанады. Айлы тунде ж азы к жерге тусе калган келенкесш щ де 6ip муш еа унамай келедк Аягындагы саптам а етж те бересе кедеден тайганап, 6ipece курп eTin калады . Кок елт!р1 тымактын iiui де кайнап бара ж аткандай. Ж узш ар жапяна кырындатып устаганмен, Назыкеш осы олак- тыктын барж Kepin, кулш келе ж аткан сияктанады. Аз гана желден айнала булгандаган шок yKici де кулш ке ле жаткандай. EKeyi де 6ipiHiui рет кездесш калган кысылыстан ку- тыла алмаган куйде жастар Ж уман ауылына жакындап калды. — Енд! корыкпаймын. Кайта б е р ш з ,—деп, Назыкеш жуз!н аз гана бурды да, бегелмей iarepi Kerri. М анадан 6epi антылган сез, шыккан леп те осы-ак. ¥заган са- йын югшрейе тусш, yKici булгакдап барып, Назыкеш уйдщ тасасына TycTi. Элденеменеге сол жерде гана езу тартты... Сент озшщ олактыгына ыза болып, ауылга карай тез аяндап кетп. Аяк басысы б'аржола тузелш, Ti3eci бупл- мей, бексеН бокшаланбай, коленке сымбаты да тузеле калыпты. Кеуде жагы тенселе козгалып, онашада И плж ке елж- тейтж эдетшше, алшац баскансып, Омар карсы ушырас- ты Сеитке. Бар шабарманнын не муны барын, нею айта- тынын жаксы бшетж Сент сейлескин келмеп ед^ Омар ол ыркына ж!бермей: — Кептен кормеп ем, кургырыц биылгы жайлаудан nicin кайтыпты гой! Мытысан erriH езш , сайга карай не ге суйреп экетпедщ? — дед1. ©3i ыза.панып келе ж аткан Сент, бул жолы Омарды да сыйлай алмады: 27 I
Жетер! — дедк Элдекайда алыста жаткан з ш барлыгын жасырмай, жеркене айтты. Енд1 Омардын жауабын кутпей, калжы- нынан да, KeiuipiM сурай калса — онысынан да безшш, uirepi журш Kerri. — Сондарын eciKTe журген 6ip кыз ба, эй? — дед1 де Омар кала барды. Сеит онысына да кулак аспай, узап кеткен сок рана Омар кайрат керсетт: — Байрус бала, еамнен б!ржола шырып бара жа- тыр екенс1к, жаксы ескерттщ-ау! — дед!. Сеиттш ж а- нары ынрайынжп-ер леб1деп уккан жок, окна бастаран кек салкыны деп туйдь 3 Омар мен С еигпн арасында кейш айрылатын, кун! тууын кутш жаткан 6ip есеп бар efli. Ол бул даланын окай умытпайтын, влмей кешпейтш, кунде балалатып ecipin отыратын 6ip Keci6i. Туйе орнына туйме алып тына ма, айыптыра айып телеп кутыла ма, aflTeyip, вз ойында «ece6iM кайтты» деген иман уяларанша, ол курт ауру калмайды да. Онын аты — кек. Кейде онысы «корралаттым мен» де, «алдыма экеп табак тарткыз- дым мен» де б т п калады. Эйтеу1р, ауыл-уйден 6ip-eKi селтекей «кег!н енд! кайтты» aeyi керек. Оран дейш ты- ным да жок, тыныштык та жок, TinTi epiHin те токтай алмайды. Сеитт1ц элг1 кыр корсете сейлегеш Омардын ecine сондай 6ip ecKi KeKTi Tycipin ж1берд!. Ойына кобалжу К1ргенде, каранры уйде жатып, ж ал- рыз ойланатын эдет1 бойынша, Омар Ka3ip насыбайын атып алып, ipre ж акка шырт-шырт TyKipin, бар оки- раны басынан ойлап жатыр. Байынын ойын тындарысы келгендей, ун шырармай, кыбыр етуге коркып жаткан эйелшде жумысы да болран жок. Устшен агтап erri де орнына жатты.... Эрине, apKiMHiK де э к е а влед!. Бул кудай ici. Ше- meci де елед!, бул да кудай ici болу керек. Шанырак басы жиналатын ecKi недоемкедей, бул eKeyiHin 6ip сокпай кетер yfli болмайды. 0Ke-uiemeci влсе эрюм де жет1м калады. Сакал-мурты бар демесек, туптеп кел-
генде, осы Омардын 03i де жетчм... Сеит сол кеп жет1м- нiн 6ipi... Осы apaFa д ети Омар суршбей-ак келед! де. токта- лып калады. Одан api карацры тундер рана бшетш б1рталай кунг1рт кылыктар басталып кетед1 де. Омар езш сол кылыктардын ортасында кередк Сеитт!н эке-ш ешеа даланыц 6ip айналсок кыррыны обадан елгеннен кейш, И г ш к калган мал мулкш >■и- нап алрысы келш, жет1м баланы ез колына алдырран; — 0 з суйепм, жат босагада жеНмарете алмаймын,— деген 6ip ауыз сез эуел! И гш ктен шырып едк Даура Tycin, он жасар баланы экеден калган мал мулк1 уй- кушмен Kemipin экелу, тугел осы Омар ын колынан еттк Сол мал тугел келд1 ме, ж ок па И г ш к оны казба- лаган жок, Омар осы Kyui умытып та кегп. Ылри 6ip жуйрж шыратын курен касканын тукымын И г ш к осы кунге дейш колынан шырармайды K,a3ip И г ш к жылкы- сынын кезге тусер 6ip Typi де сол курен каскалар бо- лып кетп. Жет1м баланын малынан О мардын колына тускеш курен каска болмай, ала-кула болып, эр кол- дан е т т к е л т едк Б !рак каз!р Омар отырран, эл 1 сы- нын бермеген эдем! ак уй сол С еитпн мурасы Уй- flin ен танбасы мен Tyci-TyriH езгерте алмарандыктан, Омардын к енш не кобалжу KipreHi де содан. — Эз1рше мен Tire турайы н...— деп И гш ктен сурап алып едк сол «aaipuiere» каз1р ж еД жыл толды. Омар дын толып жаткан енбепн катты баралайтын И гш к уйдщ жайын умытып та кеткен сиякты. Арайын жы- бырлап коймаса, Сеит e3i бммесе де керек едк С еигпн эл п айткан з ш гуптен к е л т осы ак уйге сорып журсе, бул Омарра оцай тимейтш жанжал. «Осынын езш б и д т кулагына салып кою керек болар>,— деп ойлады Омар. Осы жаздыц ш т д е Омар И гш кке кеп екбек cinipin едь Мындаган жылкынын кашаннан 6epi корланып жаткан куйрык-жалын уш жуз туйе мен Кызылжар кулатып, алпыс кек арба, он бес шеп машииасын экелдк Акмолада туратын бай саудагер Сейткамал аркылы жана уйге усталган к1лемдерд1 де Омар алрызды. Ка- sip И гш н п н болыс баласы О рдабайдыч уйшде конып жаткан бай купец Никон Ушаковты да дэл 6yriHri кеш- ке e3i шакырып экелдк — Аята ден свая гнездо домвй, ти И г ш к д ом ой,— 29
яеп орысшылап та нибердь.. Онысы мына кун уясына конган кезде. сен де Иплштш уйшде бол, дегеиi eai. Иплш атынан шакырран баска жаксы-жайсандар да арыл-тепл келш, оцаш арак т т л г е н конак уй мен отауларда сырылысып отыр. И ш ик aai айтпаса да. Омар 03i топшылап журген ен улкен ic eimi басталады. Бул алыстан орап ар саламен арызып экеп, ертен-бупн 6ip салага куйылралы турран ic. Отыз еюден ершетш камшыдай жымдастырып, i3iH бышрмей, И плжтщ езС epin келе жаткан ici болса да, калай туйьлерш Омар да жорамалдайтын едь Ею бай жайдан-жай такасып келш конып жаткан жок... Bip Myfli3re катер 6apl Олай болса — Омар да керек. Омар ойын осьшан экеп 6ip суйеп, ею» уйктаса да болар дегендей, насыбайын ipre жарына тастай берген- де «Омар эл1 уйктаран жок шыгар!» деген дауыс ееп'лдь Омар эйел ш к ycriHCH тары да аттап e rri де, тез- тез кише бастады. Насыбайды кайта атура тура келди Ka3ip ол дауыс юмнен шырып турса да мейл1, туб! И и - лш тщ даусы болып шыратыньж Омар вте жаксы 6iae« тш едй Омар уюнен шьша келсе, жалгыз hnci делкулы Ti- леуке айнаныц сынырын айга тосып. ебелек ойнатып эур елен т тур екен. Ай сэулесш 1ргеде жаткан кара ит- TiH, K63iHe Tycipin, ыржалактап тур. Бул жиырма беске келш калган ж т т . Жалгыз кумары да, жалгыз эрекеп де кунд1з айна сынырын кунге тосып, тун болса — aftFa тосып ойнайды. Одан cohfu TipuiLniKKe жанасы бар 6ip эрекеп — айдаладан акдиа тауып алам деп 1здешп жу- ред1. Будан он жыл бурын онын арманы — жиырма тиын тауып алу едь енд1 ол арман ecin 6ip coMFa жет- Ti. Ж ер бет!нде агарып, жаркырап ж аткан нэрсе болса, уйшген топырак болса, Тшеуке оны аударыстырып ка- рамай вте алмайды. Б ар зейшш сала, капысыз, арман- сыз у зак аударыстырады... Омар iniciHiH касынан вте 6epin, желкесшен туйш калып: — Бар, уйге бар, жат! — дедь iHici оран жэб1рленген жок, узай берген агасынын желкесше ай сэулесш ту ар ем деп эуреленген бойы к а ла бердк Ордабайдыц уюнен дабырласкан дауыс,_мэз-мэйрам кулю еспледь Сондай* жерде кара нардан канканып, 30
И гш к кетш барады. Касында ешюм жок, жапа-жалрыз. Б ел Жуман аулына карай. Тымактын турммеген кулары жарын сабалап. шекпе- HiHiH етеп делдие тусш, енкелектей басып О мар И г ш к п куып ж елт. И гш к буран бетш де бурган жок. аялдаран да жок. Ж урш бара ж аткан боны: — Ордабайдын уйшде болсаншы. С ездерш бупн 6i- TipciH. Танертен мына ж урт аттансын, — дедь Омар осымен кейш кайтты да, И г ш к Lnrepi кетт!. Елеуаз елш ш кке ж!бер!лген Назыкеш, Айранша ар- кылы Кепей бэйб!шен1н сэлемш экелш кетш едк «Бшп- riH ж атка icTep, маран 63i кел!п жолырып кетсш»,— деп Ti Копей. Сонымен, шын кад!рлейтш ecTi ж енгесш еж о- лырура И п л п т н e3i келе жатыр. Жуманмен жылдар бойына созылатын даулар Копен мен 6ip-aK кездескенде 6iTin калатыны да болушы eni. Ж уман дауласып дау ала алмайтынын жаксы 6iaeTiH Копей бэйбш е, сол абройсыздыкка ж!бермей, коп нэрсе- лерд1 enTi колымен ©3i орайластырып Ж1беретш. И г ш к - те осы ум1т те бар. Касына Куншеш алып Кепей б эй бш е де oai айткан жерше карай келе жатыр екен. Ол манадан андытып койып, И гш к тщ карасы кершген сон рана ушнен шы- FHn едк Толык денел1 болса да oai жас эйел, И г ш к тш KyTin турранын корсе де асыкпай баяу басып келедь Ж аулыкты 6niK салынатын, сэшй кшнетш Кепей журтка 03iHiH ажарымен де, естш г!м ен де, тазалырымен де унайтын едк Елден ерек, ж ака 6ip леппен тасып бара жаткан дэулетт!н iuiinae желе-жортып дамыл таппайтын Айранша 6ip баска да, азабынан баскасын кермей, сол дэулеттщ бары-жорын умытып кеткендей, араласуын койран Кепей 6ip баска. Итаршысы кеп, татымы жок, туяк санаган бос ем1рден кеш л! суынган, кызырары кал- маран Кепей, мырзалык-саракдыкты да сэн кермей алыс-жакынга б1рдей карайтын. Ж уманды ж урт уната алмайтын да, Кепейд! кия алмайтын. Эдеттег! амзн-саулыктан кешн, И г ш к Кепейге: — ©кпелеп калдын ба, Кепей? 03iM уш не бара ал- маймын. Б1реуден ж!берген 6ip ауыз сезщ екеу болып елге жайылады. Орайы калай келер екен деп кысылып отыр ем, оны да езщ тауыпсык. Ж умекенн!н аярына жырыл десен жырылура эз1рмш,— дедь — Бул eKi yfifliH арасындары екпе-сакпа дегеннен 31
журт K03i cypinin болды Foft. TaFbi 6ip енкейккенмен, ■ каншага барар дейсш. EKeyiHHiH баккан дуниелер!н < баска емес пе?.. Bi3 болсак, сасык дэулеттш сасып-бы сып отырран бакташысымыз. CeHiH жешн 6ip баска гой Кызырамыэ да, колдан келмеген сон, кундеумен iuiiMi fli толтыра береьпз. Сендердш араларында 6iTiM болма ды. Оны коя тур былай. Осы арадан кандаспай айрыл сасындар ма, жок па, мен соны сурарым келед1?— де; Копей.— BipinmH астына 6ipiH Tycin жаткандарынд eHflirapi кермейш деп ем... — Жумекен кол жиып жатыр м а ?— дед1 И гш к ка уштене калгандай. — Екеу1нн1н колын да жинаулы тур емес пе? Ко жинаспай отырран кундерщ бар ма ед1. С ойылрэ жы рылу басталран жок па!.. Оны коя турып ез жауабынд берсенпп, — дед1 Копей. — Копей,— дед1 И гш к , шынын айтар жузбен тур карап. — Копей, осы елдш коп кэугерж epKeri айтканы на да тусшбейд!, KepceTin отырганынды да кормейл! Сондыктан мен буларра соз айтуды койып, уакыты кел!п калранда, icTe деймш де карап отырам. Ko6i тус1нбей тейдй 6ipan артында мен турран сон, м е нт айтканым кте- ледн Мен имам емесшн, намазынды TyciHin окимысын деп олар да сурамайды foh! Мен де сурамаймын. Копей коп кэугорштш керш журш укпайтынын сен уйде оты рып-ак 61лin жатасьщ. Солардын б!рсыпырасы б!зд!н уй де жатыр. Мен оларра эл1 ешнэрсе айткан жокпын. Олар Fa айтпаранымды саран айтам. MaFaH енд! жер керег! жок. MeniH байлырым базарда. Осы apaFa Keuiin кел генде осы 6ip алакандай булактын басын иемдене кояй ын деп келгешм жок. Одан улкешм1з кетш калмасын деп келд1м. Иес1з жер деп оз ершмен ойып экетпесш деп HeciMiH деп ез колымнан бермекипмш. Ipre тебе алмас- тай eTin. шактап берем. М е т жерге кызыгады деген журт, мешн ез жер1мд1 барып алсын, кыстауымды алып жатса да неге алыпты демеймш. Ол кыстау енд!г! жыл сиыр кора болып калады. BipaK, осы отырран жер1м1з кетедь Eiifliri neci келin жатыр вне. Муны кимаган журт кебшен айрылады, устеу косып беретш болали, деп, И гш к аз ойланып калды. Артык айтып коймадым ба деп, кауштенгендей де едк Копей eKi нэрсен! анык туйш едк Мунын байлыры ба зарда eiceiii рас, осы 6ip такыр кузджке кызьшып кел
;н жок. Екшцп, осы аз жерд! кимагансып, кикарлык acaFan журт кебшен айрылады. И г ш к азды 6epin, m i арашалап калайын деп отыр. Осыган сенд1 де: — 8 ftTeyip, 03 колыц таза болатын болса, Ж уманнын ,1тын-баласы erec-eperecTi ерцптпеу жарында болар,— гп Кепей турегелдк Эр кездег1 эдетшше, И г ш к бул |олы да жана б1рдеме айткандай кершдг ЭЫоесе, алые- н карраша салуды керек ететш кауш барын куйзелш !ткандай болды. Осымен, сонау жайлаудан дурлшт!- и кецлрген улкен 6ip дурбелек оцай таркайтын бел- iii бергендей, eKi жары да тынышталып уйлерше ппты- Жалрыз-ак, манадан тук ест(егендей, тукке тусшбе- гндей болып oTbipFan Кунше наразы кетть Кепей бэйб!- еге екпеледь BipiHiui рет катты екпелегешн жасыра май кетш барады. «Сойылга жырылу басталран жок !..» дед1 де, аяксыз калдырды. ©здершщ 6ipeyiHe кам- ынын ушы тшп кетсе, кандай сергелден салар едП Ж а - 1Йдыц ел1м устшде кайтканын керш келген Кепей оны зына да алмады. Сезш елете алар жерде тартынып лды. Б1рак осы екпесш Кепейге айта коюга 03i де ба- алран жок... И гш ктщ жумсауымен Омар Ордабайдын уГмне кел- мундары конактар ic жайын ойдэры жердей шыга- :п бтргендей, мэз-майрам, элденеге кулшш жатыр ен. Тер алдында буырылдау тарткан аса 6ip ажарлы ам отыр. Бул — жумсак коныр дауысты, кербез кише* i, езу тарткаиына дейш аксуйек екенш керсетш тура- ч. Орал тауында алтын заводтары бар Рязанов де- | Kici ед1. Оран таяу, Омардын ылри кездесш журе- | адамы, Кызылжар Kyneci — Никон Ушаков, казак тшше, жастыкка шынтактап жатыр. Бул айкын кек bii, шашын кеп тарамайтын, сакалын кеп кыра рмейтш, саусактарынын бастары темеш тутшшен сап- ры болып журетш адам. Казак даласын кеп Ke3in, старкан артынан «бесмеллай алла хекбар» деуд1 уй- Hin алгандыктан, журт муны казакшара судай, каза- ар деп те дэрштеп кеткен. Шынында ол жузге дейш на казакша санай б!лед1 де «бер, сат, уйге барам, ке- ■ бар, керег жок,» деген сиякты 6ipa3 сездД жаттап FaH. Олардан едэу1р темешрек, осылардын «прканнпг!» епан Бушуев отыр. И гш к т щ уйше Kipin келе жаткан
жаналыктардын бэр! де Ушаков пен осы Бушуев ар- кылы етш жургенджтен, бул eKeyi Омардын кептен 6epi 1стес болып келе жаткан адамдары едь Ордабайдын ез iHjjiepi мен мырзалар, атарман-ша- бармандары болмаса, былайгы журт бул уйге де ба- тып Kipe бермейтш. Конактардын касында бугш де солар рана бар екен. Тойран козыдай, тырыршыктай-ты- рыршыктай болып солар рана отыр. Конактардын карсы алдына шарта ж у г ш т алып, колындары тымарымен Ti3eciH анда-санда 6ip урып койып Байжан отыр. Ол орайсыз б!рдеме айтып ка- лып, отырран журт соран кулген сиякты. Ушаков солк- солк кулш, колын анда-санда 6ip сермеп калып булы- рып жатыр да, Рязанов «немене айтты?» дегендей эр- KiMre 6ip карайды. Казак жары Байжанга туйлМп: — Сура, сура, кайта сур а!— деп кылкылдасады. — Байжекемб!сщ, орыс-казакты (Ирдей киратып салган! — деп, Омар касына отыра бергенде, Байжан оран: — Ей, менеи ropi орысшага сен жуйр!к шьтарсын... Сен еурашы,— дед!. — Мына щсщен сура, осы Kici жаксы б!ледк— деп, Ушаков Байжанды Рязановка карай айдап салып жа тыр. Шашын декгелете кырыккан, сенсен бас, жунд1 бет Степан Бушуев карапайым адамнын сактырын ic- теп, басын шайкап кояды. — HeHi сура д е й с т ? — дед! Омар Байжанга. — Апыр-ау, элг!, орыстын 6ip тукымынан уш катын патша болыпты, дейд! Fofi. Иманын Kyftrip, соны сурап бершП— дед1 Байжан. Б!рдемеден уялып калган адам нын онай токтай алмайтын эдет!нше кадала кылкыл- дады. — Е, 6ipeyi кыз демейпн бе ед1? ¥ят боп калып журмес!н! — дед! Омар. — Кыз ба, катын ба ол неменеме турушы едк сурап 6epmi, TmeyiH болрыр! — Кой, мен ондай бэлене урына алман... М е н т H ri- лж деген (Ир ауыз орысшам бар, сол ез1ме жетед!. 0зге орысшаны сендерге-ак берд!м,— деп, И г!л!к тукымына, 63iHiH fliHiHe 6epiKTiriH ескерте, езге журтка кыр корсе те, Омар Kepirin кей1н шалкайды. — в зщ сура, вз!н сура! — деп калжынкумар топ Бай жанды итермелей туседь 34
Енд! Байжан улкен 6ip тэуекелге бел байлагандай, ентелей сыррып Рязановка жакындады да: — Орыскей оден ауыл три баба сэр баба болыпты... Эята правда?— дед!, у ш caycaFbiH шошайтып. Бул ма наты «орыстын 6ip тукымынан у ш катын патша болып ты, сол рас па»,— деген! едь ©згелер тары да кулш кырылып калды да, Рязанов б!ржола укпай койды. Патша деген с е з косылран э н п - меге езшш осынша кулген!н epcipeK Kepin калып, У ш а ков к е зш н жасын cypTin тастап: — Ол рас. Bspi де Романов тукымынан. Б!р эйел патша ¥лы Екатерина деп те аталады,— деп, журт кул- KiciHe тыйым сала тусшд!рдь Енд! Байжан «улы» деген сездщ орысшасы — вели- каяга TyciHe алмай калды. Ушаковтын эртурл! сезбен туспш ргенш ез!нше корытыш — Болшой баба болтан ба? — деп сурады. Ушаков бул сура-уына TinTi ынрайсызданып калып: — вздерщ кудайды калай атайсындар, калай улык- тайсындар! — деп сурады. — Е, алла дейм!з,— дед! Байжан... Байжан катын патшалардын жайына да б!р ки- сынсыз жерден ке-nin Tycin едь ©ve.ni ол Ушаковтын кап Tiafli 6oKicin айналдыра карап отырып: — Бул орыс журтынын колынан келмейт!н enepi жок кой. Жойкын журт, ер!нбейд! де, жалыкпайды да. Осылар м!не, кайдан келш отыр? Ту-ту Кэт!ринбордан келш отыр ана Kici. Tan осы бэю, кудай бьпед!, мен!н кек шолапяма турады,— деп тацданып ед!. Одан кей!н,— осал журт болса, 6ip тукымнан уш б!рдей к а тын патша бола ала ма! — деп койды. Онын аяил жа- нагы сурауына экел1п сокты... Енд|' Байжекен тары б!рдеме сураралы отыр. Дэл аныктан шет жаткан елд!н эцпмеге кумарлыры да коп, шала урарлыгы да кеп. Кейде б!рнеше ecTireHiH умы- тып калып, ай жаналаган сайын кайта орала берет!н одеттер! де бар. Байжекен 6ipa3 кыбыжыктап отыр- ды да: — Ошаков, 6i3 орыс кеп пе, орман кеп пе,— дейм!з. Сонан барып, орыс кеп пе, кытай кеп пе,— дейм!з... Сол сиякты, бэлен деген жерд! жайлайтын, бэлен деген су ды жайлайтын унд1 деген 6ip кеп журт бар aeyuii eai. Сол журтты ак-кылш ык дейт!н аз да болса, 6ip бале
журт келш шауып э к е т т п дейдк Патшасынын басын алып, ж еп улын б1рдей бауыздатып тастап, ездершен жанарал куб1рнатр деген патша койыпты дейдь Бул калай с е з?— деп сурады. Байжаннын бул сурауы да болган 6ip icTlH о жер, бу жершен арен жанасып жатса да, Ушаков кулген жок. Басын кетерш алып, барынша толык угындыруга тырысты. ©йткеш бул орыс журтшылыгынын да кат- ты наразылык бьлдфген 6ip окиганын жайы едк Дэр- меназ мусылман кауымы да узак шуласканмен ешнэр- се ендфе алмай, enai басылуга бет алган. Индия хал- кын eni жуз елу жыл бойында онаша отарлап, TepiciH неше кабат сыпырып алып жаткан агылшын байлары- нын «Ш ыгыс Индиялык компаниясы» будан б1рнеше жыл бурын: «Бул елдщ езш вз1 баскарып отыруы енд1 токталсын, Аксак Тем1рдщ н эсш БаЬадур ШаЬ мура- repci3 деп танылсын»,— деген каулы алып едк Талау-тонаудын неше турш кер!п, эркезде алысумен келе жаткан улы индия халкы енд1 ез1мд1-ез1м баска- рам деген ойды умытуга тш сп деген саудагерлер ет- типагын агылшын королевасы Виктория да макул деп тауыпты. ©йткеш, 63i де жакын арада Индиянын импе- раторицасы деп аталуга эз1рленш журген кез1 едь Сонымен, жет1 улы бар БаЬадур ШаЬ мурагераз бо- лып танылды!.. Оны дэлелдеу ушш, ж е п улды 6ip-aK карабинмен атып, камауда отырган капасында кырып тастап едь Генерал-адъютант Невиль Чемберленнщ aMipi бойынша майор Ходсон жалгыз орындап шыкты. Содан 6epi Индияны генерал-губернатор билеп отыр. Байжаннын эдеш ак-кылш ык деп, коркаудын 6ipiHe те- кеп отырганы дуние жузшдеп ен отаршыл агылшын байлары едк Каны соргалап турган озбырлыктарын агылшындар жарияламаса да, индия халкы каулыны тауып алып, дуние жузже жариялап Ж1бершть.. Королева Внкто- риядан бастап, Вильсон, Чемберлен, Ходсондарга айты- лып жаткан кеп каргыс казак даласына да жетш, Бай жаннын кулагына да шалыныпты. ©йткеш ол эл1 кунге айтылып жаткан, айтылып болмай тынбайтын каргыс едк Ушаков отырган журтка уакиганы кешрек ре келш: — Англия ете кауш п ел. Б!здщ акындар «Залым
Альбион» деп боска этап кеткен жок. Ж ер жузжде одан отары коп 6ip ел жок. Е н д т коз тжкеш 6i3fliH байтак Азия деп токтады. Элденеден ез кара басы да Kayin ететждей Рязановка карады. Рязанов акырын Fa- 11а иырын K03Fan калып, басын 6ip ж агына карай ки- сайта 6epin: — Эр жерде кездесш журм1з foA, алдап кеткендерж квргем!з жок. Кайта олактык пен долакдык ез жары- мыздан кеп кездесед! де, кебжесе 63iMi3 уялып кала- мыз,— дедь Ушаков жолдасынык осы 6ip ынгайын унатпаса да, бул жерде оны бышрген жок. — Эрине, б1зде доландык кеп кой. Ондайды елемей- Mia, ержшекшз,— дей салды. Манадан 6epi сурагандарынык бэр! де орынды эн- Нмелер болып шыкканына масаттанып кетш, Байжекен ак-кылшык журтымен Уш и арасын б!ржола ашып ал- рысы келетж адамша: — Ошаков, тамыр, мынаны туаш ирш й Ундияш я жумысын icren уйжде отырран адамынан, абактыда отырран адамынын тамары уш рет артык болады дейдь Мунысы неменеа? Адам дегенге керсетер жаксылыры болса, турмес1не отыррызып алып керсете ме? — дед1. Рязановтын жактыра бермейтжж жаксы бйпсе де, Ушаков бул сураура да тура жауап кайырды: — Олай емес, эрине. Агылшындар индия халкын, acipece, cohfu 6ip расырдын ш ж д е кактап сауып, ту- ралатып тастады да, iuiiM-жем, кун Kepic деген жакта- рын турмедеп адамнан уш рет темендетш хйберд!. Турмедеп адамра сасык сорпа, 6ip туйм кара наннан баска ешнэрсе бержмейтжж бжетж боларсын? ©з уйж - де отырран у н д ш я хал1 турмеде отырран адамнан уш есе темен екеш рас. Индия халкынын жылма-жыл жей- TiH тамарын есептеп шырарган арылшын ралымдарыныц ездер! де у н д ш н 6ip жылда жейтж етжен тамакка жумсайтын тузы ем есе кеп деп отыр1 — дедн — Тузы? Ол калай болтаны? Олар туз жейтж журт па? — деп сурады Байжан. E r r i алакан толтырып асай- тын ауылда отырран Байжанра адамнык еттен Kepi туз- ды кеп жейд! дегеш TinTi TyciHiKci3 едн j— Ж ок,— дед1 Ушаков.— Ол да туздын e3iH жалан >кей алатын журт емес, DipaK куш -туш жумыста журе- TiH адам жылы б1рдемеш корек eTKici келелш тусж ж л емес пе? Суды кайнатады, iiuiHe туз салады... Kypiui, не
болмаса жугер! салады... Ет долга туспейд!, кымбат. Сонда еттен Kepi тузды кеп жемегенде кайтед1? Байжан индия халдына екпелеп далдандай, не бол маса, Ушаковтьщ айтданына сене алмагандай, долын 6ip склтеп кейш шепнш кетт1 де, есше тары да б1рдеме Tycin кет1п: — Айтдандайын, сол журттын Дурырна деген 6ip- деыес! бар еден деп ана 6ip жылы езш айтып ен... Йе мене efli соныд e3i?.. 0 a i бар ма сонысы, эл1 отыр ма сонша журт? — дед!. Будан б1рнеше жыл рана бурын Бенарес шаИарында уш жуз мын унд1 арылшындардын шектен тыс талан- таражына дарсылыд керсетш, елдщ 6ip булжымас дайсарлырымен дажырын керсететш «Дгурна» деп аталатын, тандаларлыд мшезш дуние жузшщ алдына жайып салып едь Уш жуз мын адам баска TipiiiiaiKTeH баз кешкендей, ас-су татпай, ыстыд-суыдты елемей, уй- ды-тыныштыд дегенд1 умытып, кешеге ш ырып отырран куйшен дозралран жод. Кеше б1ткещц алып. кегендел- гендей п з ш п отырды да орнынан жылжымады. А рыл- шын дылышы дырдып ж!берген бастар ушып туссе де, дене датып cipecin калган куйшде куламай кала бердк Обыр отаршылдарра Индия кедейлер! осындай 6ip дар- сылыд KepceTin едь Элденеше колдан eTin казак дала- сына жеткенде адам нанбастай кершген icTi Байжан Ka3ip дайталай сурап отыр. Ушаков энпменщ шындырын тары аныдтады да: — Сол жолы олар арылшындарды е р ж а з lueriHflip- Ai, жендь..— деп тодтады. — О, inipKiH, журтым-ад еден онда! — дед! Байжан. •— Осындай энпмелерд! мундай жерде тэптештей бе- руден садтануыныз да керек кой, Никон Абрамович...—> деп Рязанов наразы кабак керсегп. — Мен б1зде мундай халдщ болмайтынын айтдым кел!п ед1,— дед1 Ушаков. Осымен eneyi де ipniain калды. Ушаковпен он жылдан 6epi icTec болып деле жаткан Kipeiui Ыбрай осы KUlpicTiK устше келд1 де, езге казак- ша: мал-жан, бала-шара, келш-кегашк, елген-пршген- HiH жайын сурап, сораптап отырып алмай: — Ci3flepfli И г ш к би ез уйше шадырады,— дедь Казадтын нек-асты, уздж созбай 6ip MiHe3iH датты унатпайтын Ушаков та 1шшен acbiFbin отыр едй
— Александр Николаевич, журдаз,— деп орнынан тура келдк Онын И г ш к бойындаеы ерекше касиет деп багалайтын 6ip MiHe3i де осы icxepniri едь Сол ойларанына карай И г ш к те эцпмен1 узарткан жок. Колдасып болысымен-ак: —Оздер б1здей емес, кеп жумыстын адамысыздар рой. К азак ерте жатсада, кеш турады. Мендеп 6ip бол- машы жумыстарын уийн ертен TycTi KyTin калмасын деп, тунде шакырттым,— дедь — Ci3 бен 6is Акмола, Коянды жэрменкелершщ ту- HiH талай 6ipre етюздж кой, би... Мен мунынызга улкен рахмет айтамын,— дед1 Ушаков. Осылай 6ip-6ip кайырыскан курмет кэдеден кейш, И г ш к сезд1 ез колына алып, кыска-кыска байламын айтты. Осында отырган эрюмнщ де мунын ecnepin, сау- даласпайтын, екпелемейтш етш айтты. — Бул ж ердщ neci мына отырран Байжан,— дед! И г ш к .— Жерд1 сататын да сол. Bi3 тек куэл!к етехйз. Солай Fofi, Байжан? — деп OFaH 6ip карады да, жауап кайтаруын кутпей Ж умабек тереш иепмен нускап ка- — Жумыскер адамын 6ip колдан алып турсак екен депаздер рой. С оны тауып 6epin туратын мына Kici, Жумабек тере болады... Беделд1 адам. Ол сездерщ осы KiciMeH болатын болсын,— дед!. Байжан да, Жумабек те мундай олжага кездесерм1Э деген жок едь Eneyi де элде кай мурындыкка iJiiHin ке- тер ме екем1з деп кауштенш журген. Дэме ету сиякты б!рдемелер1 болранмен, онан repi кауштенулер! KyuiTi ед1. Енд! екеу!не ею кап алтын кушактата салрандай, 6ipiHe-6ipi сыбайластык коз1мен карап, жымывдасып калып отыр. — Мына Б оздак би караз-мараз болады дегенге со- нау жайлаудан эдей! келш отыр... Бул екеу!м!здш би- Д»К бармарын басу болады да, 6apiMi3 ушш мына Ко- жекен кол кояды,— деп, Жуманмен арадары, жанжалга арнап алып келген адамдарын Игйик Ушаковке етк!за бастады. Bapi де к!наратсыз, китыксыз жаксы етш жатыр. Колдары ен байлыкка малына калгандай, бэршщ де уйкысы ашылып, ажары юре бастапты. Юрепилер де, Ушаков компаниясынын терт-бес жердей еширгстерше имам болып Курецкез кожа да, жумысшылармен дау- з?
жанжал бола кался. жалп-жалп ушып келш калатын баска куипгендер де, 6ipiHe 6ipi косакталып, тартынбай етш кегп. Ат сатып алып жаткандай, аты аталран адамдарра 6ip-6ip карап Ушаков та ризалыгын 6uiAipin койып отыр. — Bi3 Hiafli жайы да осы жолы 6iTin кала ма деп умтг етш ед1к,— дед1 Ушаков, Карагандыра байланыс- ты 6ip жуйе сез бккеннен кейш И гш кке телм1ре ка рап: — Hrnfli деген жердщ Heci мына Kici,— деп, И гш к Боздак 6imi нускады,— Сата ма, сатпай ма, оны e3i 6i- лед1... Bi3 бул Kicinin алдына ш ырып керген емесшз...— деп токтады да, Боздак тамарын кырынып, кулацкырап кеткен енсесж кетерт алранша ундеген жок. «Сата ма, сатпай ма, оны 03i (мледи дегенге Боздак би тары да тусже алмай, api кетершп, эр! курмелш ка- лып е т , И г ш к eHfli карасын аныктап кврсетть — Бозекеннщ «жэ, бэсе» дегеннен жырылып калганын кергем13 жок,— деп, Боздакка туралап карады. Боздак енд1 рана табанын тап басып: — Е, журт неш уйгарып жатса, 6i3 де сонын шжде- Mi3...— деп Ti3riHfli И гш кк е беретжж анрартты. Коз алдына кумш тенгелер де келе бастады... Калта Ty6i ауырлап, сыдрырлап коятын сияктанды. — Ана 6ip Байдаулет, Сасык, Кулжумыр деген жер- лер б1здж уйдш кей жылдары 6ipa3 кун отыратын куз- fliriMi3 болатын. Оны ала бершздер... Жер сатыпты де ген сезге калгым келмейдк Ж ай берем. Караз-магаз болса, ана Ордабай жасатып берер,— деп, сезж аяктай 6epfli де, тары 6ip ойын байлай кетейж дегендей: — Кептен керш журген мжездерж, бул елдш 6ip кун олай, 6ip кун булай, ырбай-тырбайы бола бередь Ондайларынды ана Ордабай байкай журер,— деп, эр- Kiмнiн мойнына 6ip аркан байлап, бар арканды Ор дабай деген 6ip казыкка б е к т п И гш к б1ржола ток тады. Казактын онай кенгенже де, созбайга салганына да куджпен карайтын Рязанов, 6ipa3 нэрсенш басын 6ip- жола ашып элрысы келin: — Бул KiciHin 6i3re сататын жер1 канша, багасы не? — деп сурады Байжанра карап. И гш к мырс eTin калды. Казак байлары мундайын долбармен урысар едь Артынан аныктаса алмай журе-
т1н кэдеа кеп болса да, дэл бул жерде мундай тэптешке барыспас едк — ¥зыны он, келденещ он д еспк кой... Шакырым басына 6ip аттан аркандап кетсендер, Байжекен ар жа- FbiH сез де кылмайды,— делт И г Ы к Уш аковка карап, кулшюреп койып. — ¥зыны, келденещ б1рдей он шакырымнан foh? — деп, Рязанов тары 6ip аныктап алды. Ушаков Байжан- нын куларына сыбырлап: — Он ат... EKi ж уз елу сом кумк... Болады? -г- дедь Байжан басын шулрып-шулрып калды. EKi жуз елуге Н мд1 де туратын сияктанады Боздакка... — Мына журттын терт кез1 тугел отырранда тары 6ip жайымызды айта кетейш,— дед! И г ш к .— Уш жыл- дан 6epi созбайра салгандай болып келд!к.. Эуел!, ата мекеш дегенд1 кимадык, онымыз да болды. Одан бер! келе осы жерлердщ neci KiM, соран таластык. Акырын- да осы отырран журт H m ai мен Карарандыны мына Боздак пен Байж андш деп тапты да, езгем1з кол кете- pin шыктык... Араларындагы алыс-беркт1 куэландыру- дан баскада 6i3flin жумысымыз да жок. Солай емес пе? — деп, И гйик отыррандарра айнала 6ip карады. Отырран журт аттай шулрысып, макулдайтындарын 6mflipai де, элде кай буй1рден шырып кетерм!з деп, бас ка сез кыстырран жок. Бас-аяры осы, даусыз-дамайсыз, келденен казыктыц 6ip ce3i кыстырылмай, Караганды мен Н й ш сатылып та калды. Жер мен ж еар дауын Kecin кылып алран кэ- Hiri, киядан кылан 6epin кез теспрмейтш майталман- дар бул жолы айкасура тусе алмай, капы кегп. Бабын- да келген жезаяктар конак уйде eKi жарына кезек ау- нап, кейдс eKi байга кезек ауыткып койып, бул дауды жалкы калдырмай, eri3-eri3eKTi, айыр-айкас тармакты етш шыгаруды ойлап жатканда, H riaiK 6m pin те кой- ды. K yum колмен сындырып б т р д к Болмашыра кы- зыкпай, ез басын таза алып калды. Онай мен усарын ез- гелерге берд1 де, улкен мен ешмдкш е ч т м ге керсеткен жок. Онын бул жолры андыганы Ушаков алдындары абройы едк — Баска айтарымыз болмаса, конак уйге барып де- малыкыздар, Кожеке. Омар хабарласып т у р а р . д е п , енд1 булармен сейлесетш ce3i бггкенд1гш ескертт, сонау жайлаудан epTin экелген курметт! конактарын И гш к
осымен б1ржолата женелтш те салып ед!. Кожа екешГ кожаеына д ети 6ip ауыз б!рдемеш орысшыларан болып, коштасып, конактар конак уйге кетш калды... ©зге журт кетш, ездер1 онаша калганнан кейш, Уш а ков: — Би, сАз акылдасып койгандай, 6apiH ойлаган ж ер дей шыгардыцыз. 0cipece, колкабыс етет!н адамдары- нызра риза болдым. Алрысымды калай айтура бш е алмай отырмын, — дед!. — Ж ок, ci3 алрысты алдакашан айтып койрансыз. С1зде KyTTipy бар ма ондайды... Карыздар менмш. 8cipe- се, с!здш Степанра кеп алрыс айтура карыздармын,— деп, И п л ж булардан кеп пайда керш жургенш умытпай- тындырын анрартты. Баярыдан 6epi барынмен келген малды кыска карай колра устауды, мая-мая шеп шабуды, езше жетерлжепн салуды И п л ж осылардан уйренш едь Малдыц ж уш мен кылы, Myfii3i мен Tepid акшага етер кезш тауып, Ip6iT, Омбы. Том. Кызылжар, Селебеге дейш барып калган. Атбасар, Караеткел, Кереку, Коянды базарлары И г ш к - ке казак даласы естш-бшмеген туам бере бастап едй И пл ж ке алрыс айткызатын да осылар-ды. — Повозкелердаз келд1 ме, унады ма? — деп Степан 6ip сез кыстырды. — Ж ок, ертен келер деп отырмыз, — дед! Омар. — Акмоладан шыккалы терт кун болды. Бул кунге дей!н салт журетш И п л ж еши пэуескеге MiHyfli лайык керш, Степан аркылы Кызылжардан терт пэуеске, терт жеюл тарантас арба саттырып алдырран. Степан сол енбег!н кыстырып жатыр. — Будан былай Степансыз кун керуден де калатын болдык. Казак баласы кер!п-б!лмегенд! yflin экеп тастайды да т ш н быю алмай 6i3 отырамыз. Осы 6ip терт шамнын езш ретш тауып орналастыра алмай, канша ау ре болдык, деп, И п л ж бул конактарына да жайнап турран жаца уйдж iiuiH 6ip KepceTin калды. Темен кара- сып, кез алдарында мыс пен KeMip рана турран конактар epiKci3 бастарын KeTepin, уйдж барлык байльжы мен салтанатын тугел Kepin мактау айтты. Игмпктж мунысы Ушаковтан кептен сурап журген б!р enTi прканчик, 6ip машина сайманынын т ш н бьпетж шебердж жайын тары да ескертш жатканы ед!. Ел ара- сыныц шимай-шытырман i3 KecneciHe таптырмайтын 42
жуйрж Омар сауда, шаруа саймандары жарына жок болатын. Сыр алысып калган Ушаков: — Осы жетж!н дожде екеуш де тауып яйберейш, — деп уэде erri. ... Тан бозрылданып к е ш л а з атып келе жатыр. Ж ол- сокты болып келген И г ш к бул куншц де не экеле ж ат- каныд аныктап алып жаткысы келгендей, айналаны тугел барлап, уйж ж касында тур. Кеше нешке 6iD сарын- мен рана тырс-тырс етш келген солкылдак кек арба, к а - sip де сол сарынымен ауылдан узап барады. CeMi3 уш кара кер ат жолга Tycin алган сон куйындай жуйткш, боратып K erri. Енд! ол арбага жегшген уш кара кер ат емес, кара ту сп бэледей кутырынып, тутас козгалып, умар-жумар кетш барады. Екпжжде ызгырык леб! бар сияктанады. Тап ссылай тез журу, еншре журу Игмйк- TiH е зЫ ц де арманы екем eciHe туседк BipaK ыскыртып, арызып KeTin бара жаткан конактарына жолы болгай-ак- деп, достык та г1леп турган жок. О ларга тш ейтш коргасындай ауыр, муздай суык сезьпедь Булар мол бэ- ленж алды сияктанады. Ipre Teyin алса, молырып тез есетж ынгайлары бар. Кен шыккан жерлер тугел казна- лык деп жарияланган патша aMipi болмаса, И г ш к бул Арканы жанра киятын ба едП.. Арбалы т у г и салтаттыны жург!зер ме едТ Енд1 MiHe, Акмоладан ирелендеп, жыланша бурандап шыккан ж ь нш ке жол Карагандыны басып Кекезекке жегп, Сары- судан асып, Н и ш ге жакындап барады. Тары 6ip тарма- ры Каркаралы, Баян-ауылдан асып, Бесшокы, Керпеш- тау, Кызылтауларды кезш кетп. Ж алрыз-ак ceHiM бар... Нал бш нген ж ерд ж бэржен бiрдей бакыр шыга бермесе керек- Кекезек Ушаковты алдап урды, нэл1 бар да, бакыры болмай шыкты... №лд1 де солай алдай алса, бул далага орыс баласы аягын ат- тауын кояр едь Келген i3iMeH Ушаков кетер efli де, ж1- ндоке жол кер бжтеленш барып einin кетер едк.. Элде Акмола, Кояндыра катнасып туру ушж сол жщдоке жол езш е де керек болар ма екен? Мынау -пзш п ty pfsh жук арбаларымен, 6yriH келетж пэуескелерге жол керек бо латын uibiFapl.. Енд! базарсыз кунжде сэн кайсы кал ган? Ж ок, Ушаков кете берсж, зэндем тубже кетсж, 61- рак жщдоке жол ешпейтж болсын... Ол ж ай жол емес — а к т а келетж жол, акша жолы. 43 L
Бул шынында И гш ктщ уш жылдан 6epi шиелен1п журген ойы едь Ол Ушаковты уш жыл созбакка салып к ел т, аягында epiKci3 байламын айтты . Ушаков буран пайда ортак болып жарнара Kip деп те жабыскан. Жар- наныч мелшерш шамалап керсе, терт мывдай жылкы сату керек екен. И гЫ к актылы-каралы, курен каскады, жиренд1 eTin, мын-мындап сурыптап тастаган жылкысын кия алмады. Кейде а к т а жагынан кысылысы барлыры байкалып калатын орыс KyneciHe кол ушын 6eprici де келмедй EKi-уш болыс елдщ ырын-жырыны мен кер ауыздылырын басып, ораш турган Tepic азулары болса, KaFbin тастап кайтканы да осы жолы едк Акыры e3i epin экелш, e3i туйдн аброймен аяктады. Орыс-казагы буран тугел карыздар болып калды... ©HiMci3 жортактап, болымсыз рана селд1рескен он шакты салтаттылар конак уйдщ касынан аттанып бара жатыр. Булар элде FaHa ез колынан Ушаковка етюзген Боздак би, Куренкез кожа, Ж умабек тере тары баска- лары. Олар И гш к тщ сыйын Омардан е с тш де, енд1 Ушаковтары еннплерш алура асырыс аттанып барады. Онай жарылкамайтын адамдардын алакандары ашыры- рак турранда алып калрылары келш, жолсыз даламен тетелей acyFa беттерш бурды... Конактарды аттандырып салып, Омар И гш ктщ ка- сына келдь ByriHri KyHri парыз-карызын б ш п алмай, уйктай алмайтынын 6 ijiin келген сиякты. — Сокыр езен1н1н бойы 33ip тын тур екен... Ym-терт машинаны Дайрабай басына аударамысын, кайтесщ?.. —■ дед1 И гш к .— Нура мен Былкылдак, Бурма жактарын- ды Kepin келд!м... Ж аман емес екен. Биыл колмен жу- лура келетш бар жерд1 тырналата 6epepciH. Кыс ауыр болатын ыцгайы бар. Кос басы терт Kici ед! foA, биыл OHFa жетщзерсщ. Ж ер карала жылкынын Te6iHi болатын жердщ бэрше де балшык уй салгызып тастаган жен болар. KoFa6afi екеущ енд1 кыстын камын ойландар! — деп, Омардын тугел уккан-укпаранын аз рана абайлап турды да, И г ш к уйше Kipai. Ш акырактан ерме сыммен салбыратып аскан улкен шамдарды сырылдатып темен Tycipin, Айганша 6ip-6ip- леп урлеп сенд1ре бастады. Урлеп калып «бкмьлда» дейдг.. — Бурын айтатынды сон айтады екенсщ-ау сен...— деп, И г ш к эйелш еркелете калжындараны естщедь 44
Омар да уйше келш, yHci3 ж аткан эйелМ н устшен p i i Hini рет аттап етш, орнына жатты. Б уларда еркелету де, адлжын да, ен аррысы эншешн тш катысу да жок сиякты ед1... Уйкысыз тунд1 дамылсыз уЫлеумен, аунакшумен етмзген Ж уман бай ертерек турып кетш едь Уй айна- ласын, ауыл манайын тугел толтыра, калай болса солай шекпре салран жук туйелершщ Ke6i ani аокасын- дагы жуктер!мен жатыр»екен. К,арсы карап жатканда- ры Ж уманнан кездерш алмай, аркамызды босаттыр- сакшы деллер1 келгендей, ауыздарын м алжан-малжак етк!зедь Ж уман бул тьлге тусжед1 д е - Кеше бул манайды керсетпей ж1берген кеп жылкы, торлаган булыттай тарап шалкайып кетш, meri-meri эл- декайда кершедк Эр кыраттыц басы шоктарылран жыл кы, шапкыласкан жылкышылар екеш алыстан рана сё- зж едк Kefl6ip тустары шорырмактанып, Kefl6ip тустары жапырылып кояды. Шым-шытырык араласып кеткен кеп жылкы уй1р-ушр1мен жжтеле алмай, шуркырасып жур- ген сиякты. М айкудык буларынын, аяк жары мен Кек- пект1 езеш шн бойларында cyFa антарылран кеп жылкы узын 6ip ж ал ормандай козгалыссыз, кимылсыз елес- тейдк Кызусыз рана кызарып, кезш эл! ашпагандай, саза- рып кана шапак шашпай бед1рейш Карарандынын кузп KyHi ш ырып келедь Катпарланран коныр булттар б1рдемеге ренж1гендей кабактары салынкы, meriHin кейш cbipFbin барады. Ж ан жокта 6ip аныктап Kepin ала- йын деп Ж уман И гш ктщ ж ана yfliHe карап ед1 — кум- бездей екен. Куннйл кез турактай алмай, кыдырып барыпч Ti3in тастаран узын кек арбаларра тусть Б у д а 6ip к азак даласынын кермеген салтанаты, кундеу- KyftiHim уилн эдеш пзм гендей кезге урып тур. — Кудай сеш тебеннен урсын да, сен кер1нде enipin жат! — дед1 Жуман. Муны айтпауына болмай да калып едь.. терт кек ар- бамен шеп алрызыпты да, кырык-елу атты сол шепке байлатып койыпты Иг!лiKl 0нкей сем!зден катырган жа- .рау, сайгулж аттар... Карасы 6ip ецкей, куреш 6ip ек- кей... Кыдырта тшкен ак уйлерге жалгаса кешедей Ti-
змген кек арбалар Майкудык булагынын сол жагын оранкырап KerinTi. — Б1ржола шокынып орыс болып кетсейнп бул! — дед1 Жуман. Жуманнын e3i MiHin келген кара бурыл ат, eni аягы- нан ерелеул! болгандыктан шалые аяндап, шепт! арба* ларга карай KeTin барады. Ж уманнын аты болганмен, шеп берсен, о да жейтш сиякты. Ж акындаган сайын езеуреп, ентелеп кетть — Э л п Ж абай не Fbm жатыр e3i?.. Ана буырыл атты алып кележпп!— дед1 Ж уман, шетте турран к а р а та уйге карап айрайлап. Тунде сойылра жырылып кайткан Ж абайдын жайын Ж уман сураран ж ок едй ©3i барып Куншеге ушыкта- тып, Ж абайды н жаралы кезш танысып 6epin кайткан Кепей бэйб1ше: — Ж абайды н жаны калса ж арар едь.. Eci-TyciH бьл* мейд1,— легенде Ж уман баж етш: — ©лее, ерем капсын. Осы ел каран калар дейм!* ciH! — деген. Ж абайды сойылра жыккан Иг1лшт1н ж1гггтер1 екен1н Ж уман б1лген жок, элдекалай аттан куларан шыгар деп ойлады. Онысыз да 6ip канды кыррын басталып кете ме деп з эр е а з журген Кепей бэйб1ше ол жайды Жуманра e3i де айткан жок, баскаларга да тьшым салып койды. Ж алшы-малшынын ауырран-сыркаранын epci 6ip ерке- л1ктен керет1н Ж уман уйден ш ьта коймаган Жабайра катты ызаланып тур. Арайын арасынын алрай-шалрайын б!лмейт1н бурыл ат ш енп арбаларра жакындап барып, кайыр т1легендей, жаралап жур. ©зеурей умтылып, ортара Kiprici келед1. Каз-катар байларан Игш1кт1н ceMis аттары, онтайына келсе, иектен салып калып, арты мен алкымынан сорып, орталарына Kipri3ep емес. Аш ат кез1н с у з т шепке ка- райды, кур тамсанады, мелие карайды... Ж уманра бурыл аттын осы кайыршылыры да батып барады. — Кайда э л п Ж абай, кадалып калган ба? — деген Жуманнын зэрл1 айрайына караш а уйден Жабайдын экеа , сыгырайран мужык шал Т алтаяк ж упре шыкты. Ж уг1р1п келем дегенмен, жур1сшде ен!м жок, эл! уй1нен узай ал Fan жок- — Байекеа-ау, Ж абайды н жайы болып жатыр ма... 0з1м барып экеле кояйын, кайда жур екен 63i, жан-
yap...— деп, мияулап сейлеген сьнырайран шал айнала парады. — Эне! — дед1 Ж уман И г ш к аулын иегшен рана нускап. бртенш кетюр бш к ак уй тары да epiKci3 кезш е тусп. Ж уман тыкыршыса лайсаксыз етпейтш н бьпетш Ке- пей бэйбш е де далара шыккан едк Тунде И г ш к к е она- ша жолырып кайтканнан кейш, Квпей бэйбш е осы та- кырды тастап, 6ip Tyri бар жерге квшейж те дегенде Ж уман бет бактырмаран. TinTi И г ш к п н 6ip субел1жерК не басып конайык дегенде де ж ауап катпаран, Квпей эрине, Жуманнын enairi бет алысын ертерек абайлара- лы шырып тур... Ж уман енд1 абайласа, Байж ан жындынын iceuieri айтканы келшть Айнала ерт шалгандай... Танертенг1 аз рана желден буркырай бастаган шан коюланып барады. Ойда-кырда буалдыр Ш нде шуркыраскан жылкылар. — Кеш, Ж уман бай, кеш! — деп, шуласатын сиякты. — Жыктыр уйщдЛ — дед! Ж уман, уй мааайында куйбендеп журген бэйбшесше. Бэледен бас сауралап кутылып уйренген Квпей бэйбК ше, эр уйд1 акырын гана оятып, балалары мен келшде- piH, жалшылары мен жукпйлерш жауып ж1берш уйлерд1 жыктыра бастады. — Жылкыны калай карай аудартайын?— деп сура- ды, Жуманнын Kiuii баласы Тэти. Онын ойы экесМ н ай- рай-шуынан кутылу ymiH жылкыга кетш калу едь — М аржанкел, Кундыздыра карай! — дед1 Ж уман кыска рана. Кеше Жуманнын эб1гершен вз баспаналарын Tire ал- маган консы-коландар, жалшы-сауыншылар эр жаппа- нын астынан ypnHin-ypnHin тура келш, тары да Ж ум ан нын кепин жвнелтуге Kipicri. Жуг1 босатылмаран туйе- лерд1 бакыртып-бажылдатып туррызып, 6ipiHe 6ipiH Tip- кеп, жукшьпер де Ж уманнын жен сьптеуш KyTin тур: — Жвнел!ндер эрП Менен квз жазып калмандар! — деп, Ж уман атка MiHin, к в и т вз1 бастап экетть Кайда кондырары белгю з, кырсырып кетш барады. Тары да окыс б!рдемеге урындыра ма деп, кауштен- ген Квпей бэйбш е журттын бэрш асыктырып, алдыцры кештщ карасы узьлмей-ак бес-он туйеден Ti3in, KefliHri жуктерш де тез-тез женелтш ж 1берд1. К е и т ц дардылы сэн-салтанаты келмей жатканына караран жок. Кеше туе 47
ауа жубын жазбай шубалып кулаган canai кеш, бупн мше кун кетерьле бергенде кешеп i3iMeH кешн карай кайта шубап Kerri. Y3iK-y3iK болып, берекешзденш, сэн- ci3, ажарсыз кетш барады. Жуман кештщ алдына Tycin алып, кайтсем Игникпк жанына каттырак батырар екемш деп келе жатыр ед1, Ацмола жолымен шубап келе жаткан кеп арбаны кердь Эуел1 ол, елдщ куздшке куларанын сезш, жылт ете тус- кен Сейткамал саудагер ме екен деп калып eai. Бай ауылдарра о да осылай кеп арбамен бул экелш сатып, кузге карай тары 6ip жебей сауып кететш. Жакындай келе, Жуман бу да И плж тщ 6ip тасырандыры екендшж таныды. Терт ат жеплген узын кек арбара терт пэуеске TipKeain, озырырак келе жатыр да, терт тарантас лркел- ген кек арба кейШрек келед1. Сары булрарымен жапкан пэуескешн ycTi-басы сэры ала жез кунге шарылысып жалт-жулт етедк Тарантастар да кум1спен жаптыррандай жаркырайды. И гш ктщ сауда жарында журетш 6ip алая- ры Батыраш, кек арбаны орталай салып алран ш ептт устжде шалкасынан жатыр да, ею жшгг божы устап отыр. Жуман куйжш кегп. Аузына И гш кке айтар каррыс та туспей калды. Алкымга буда-будасымен келш Tipea- ген кеп каррыс, 6ipiHe-6ipi жол бермей, uibiFap ауызда кептелж калрандай. Жуман кара буырыл атты катты 6ip тебжш калып, арызып келген бойы ек соцры пэуескеш бузау Tic камшымен тартып-тартып ж!бердк Ж абык пэ- уескенщ гумп-гумп еткеннен баска карсылыры байкал- маран сон, айналып келш тары да урды... Кеп урды, кумшлдетш урды... Ырылдараннан баска ун шыгармай урды. Шрак, «елд1м, елд1м» деп,«экекулдык, араша!» ле генд! ести алмаран сок ыза-Keri де таркай алмады. Й гЫ ктж шымбайына батар жер1 де Жуманнын eciHe осы арада тусе калды. Ол жер — И гш к тж мана тан ата Омарра тапсырран жер1 «Дайрабай» едк Жуман кешж тура солай карай бурып экетть.. У-шу басылып, cohfh туйелер женелген сон рана Ке- пей бэйбш енш куларына Жабайдын катты ынкылы мен бебеу какканы шалынып едй Жуман уйжде 6ip арба жок- Ж абай 33ip тендеп экетуге де жарайтын емес. Онын e3iH де тунге карай жасырын штемесе, жалшыны олай кастерлегенжд! Жуман бай кетермейд1 де. Сонымен, Тал- таяк шалдык караша yfli жырылмай, журтта калралы
тур. Ешнэрсе айтуга бата алмай, мыкырайран шалдын e3i де осы манда жур. Аттарына MiHin алран келшдер1 мен 6ip топ кыз, анадай жерде Кепей бэй бш еш тосып тур. — Жабайдын 6eri 6epi караранша осы арада кала турасындар да...— дед! Кепей Т алтаякка карап. Аяуы кеп, амалы ж ок дауыспен еаркеп айтты. — Туйеш шм багады? — дед1 Т алтаяк, Ж уманнын туйелер! барусыз калатындай. К улдыкка б1ржола кешп, eTi ел in, жаны сенш болран кул, тым болмаса, жалрыз баласынын жайын да аузкна ала алмады. — Сорлы, туйеш айтады Foft! — деп, Кунше KyfliHin кетт! де, Кепей бэйбш е кур аяудан ары бара алмай: — Кайда конарымызды 03iM де бишеймш . Эйтеу1р, ат жетпейтш жер жок кой, ас ж1бертш турармыз...— деп, атын устап турран Куншеге бурылды. Колынан ке- aepi жок, дэрменс1з жан eKeHfliri ез есше де осы арада 6ip локсып кеп тускендей, кезш е жасы да келш ка- лып едь Куншенш тундег! enneci азы рак сетшегендей болып: — Ас яй б е р т т турарсын-ау, апасы... Ж абай сорлы- нын м ж деп ш'оде болып жатыр рой, оны кайтем13? — дедк— Мынау эСНлет шал ма с е н е р т ? — деп, Т алтаякка ызамен карады. Кезш щ OFbi болса, атып ж1берердей е т т карады. Ж абайга жаны ашитынын да, ауруды кутуге калрысы келетшн де Кепейден жасырран жок. Кепей аз бегелт ойланып калды да: — Кайда болса да сеш жумсамайтын кушм бар ма MeHiH... Колын жешл болушы ед1, сен де кала турсан кайтед1? — дедь — Сейтешн, апасы,— деп, Кунше Кепейге алрыс ке- 31мен 6ip карады да: — Назыкеш, 6i3fliH косты арткан туйеш алып кал- ши, калкам... й з де кала туратын болдык,— дедь Ж арау тобылры торы бедеуге MiHin алып, кыз-келш- шектермен 6ipre женелгел1 турран Назыкеш топ арасы- нан ipKLriMeft сытылып шыкты да, узай берген cohfh 6ip т1збек кешке карай шауып Kerri. Камшы устаран колы- мен у к ш тебетейш басынкырап алып, катты шауып ба- рады. Д алактам ай, далбалактам ай астындары атына жабысып калгандай, TiK арызып барады. К е щ л а з рана улкен сур жорра атпен келшдержщ алдына тусш Кепей бэйбш е де журш Kerri. 4 ОЯ1.Г.И олке. 4,
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 492
- 493
- 494
- 495
- 496
- 497
- 498
- 499
- 500
- 501
- 502
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 502
Pages:
