Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

714 £7



КАЗАК ЛИРИКАСЫ ТАРИХЫНАН Желi К еш ег!лердщ ж асы ед1М, кэз1рплер д!ч KapiciMiH. Ал кеше мен кэз1рдщ арасы отыз-ак жыл. А дам уш ш бул кеп уакы т екен. — Б 1зге бэрш icTey керек,— дейтш Сэкен. Буран Бе- Шмбет, Сэбит, 1лиястар ж аксы TyciHeTiH. О лар д а бэрш ктейтш . Казакстанра театр керек. Пьеса кайда? Ж азу- шыда. Сэкен мен БеШмбет отыра калып, вленнен драм а- Fa ауысады. Э йткеш пьесасыз театр ж ок. 1лияс улкен акын, жаксы фельетоншы, езше салсан елею » Fana куар едь BipaK, амал ж ок, ж урналист 1лияска ж уртты ц баска кажетш де втемеске мумкш емес. Ж ана заман, ж аца ду- ниеге жарамсыздарды бугш эшкерелеу керек; ертенге калдырсац кенпгесш. Онда сен партия мушеш, халык жазушысы емесс1н. Ол e3i жазран жаксы фельетондары- мен езгелерд1 уйретпесем, квптеген фельетон ж азуш ылар эз1рлесем дегенд1 де коса ойлайтын. Сон да рана 1лилс поэзняра 6ipuHFaft шырар едн Бакытсыз рашыктар туралы тамаша поэма жазып, онын атын «Сулушаш » конран Сэбит, екшнп поэмара ауысура 33ip. BipaK оран мурш а жок. Ж огаргы б ш м д 1 окытушылар эз1рлейтш институт™ ею туы с ж ас 6ipiH-6ipi вл т1рген, кыз уш ш ш т р г е н . B y да рашыктык окирасы. влген кыршын к ета, елт1рген ж аза- Fa кесш дь Bip oMip сенд! де, екЫнй eMip torepi басуын (гоктатты. М ундан трагедияга yn iain кар ам асац, азам ат емессш. С ую ардакты касиет, 6i3 халкымызды м ахабб аг, MeflipiM рухында Fana тэрбнелеуге м ш д е г т п з . Ал сую б1здщ заманда канмен аякталмаура тш с. Д ем ек, Сэбит

К азахстан окушыларына осы трагедиянын тупк1‘ ce6e6iH урындыру керек. 9 p6ip кы лмы ска ж аза бар, ж ас урпак, ушш ол да сабак. Эйтсе де керкем шытарманын орны бе­ лек. Сэбит epiKci3 роман ж азады да, онын атын «Адас- кандар» кояды. БеШмбет «Мыркымбай»мен 6ipre узак энг!мелерд1 де коса б т р е д к атакты повеет! тастай 6epin, еленмен оты- pyFa мумкш емес. Онда «Ш уганы н белп сш » KiM ж азба к? Роман ж аз у ymiH туран М ухтар карш адайынан каза к эдебиетшщ ралымына да айналды: уйде отырып эдебиет тарихын зерттейдк институтка барып сабак береди бйт- Keni «бэрш ic ie y керек». Республика щанырарын ж ана кетерген К азахстан мык- даран кадрын ecipin, рылымда, искусство мен эдебиетте, шаруашылык салаларында жуздеген, мындаран маман- дар шыгарып болранша, аз адам дарра кеп ж ум ы с icTeyre тура келедй Бул 6ip жарынан, шуакты ж азда ражайып кектеудщ нышаны болса, екшнп ж арынан, к’иыншылык- ты нда нышаны еди Будан, эрине, жетжкен, толран эдеби- erriH б е л п а ж азуш ылардын 6ip жанрмен рана шурылда- нуында деген урым шыкпайды. Bip жазуш ыны н зр турл ! жанрда катар жазуы кашаннан бар, будан былай да бола бермек. Bipaic ж еке жанрра тугел берйпген, сол ж анрды ц шебершё, маманына айналган онд'аран са ка ж азуш ы ла- ры бар эдебиет — ескен эдебиет екенш де д а у ж ок. Б 1зд щ кэз1рп э д еб и етп зд щ маркайганы сонша, бупн поэзия- мыздын ез1н 1ргел1 елдердщ кэдесш ш е неше ал уан сала- Fa ж ж терлж дэреж еге ж еттж . Уйкасканны н бэрш «елей» деп кар ау м е з гш элдекаш ан еткен. Енд1б 1зд щ 6ip тобы- мыз непзш ен поэмашыл акы ндар атал са, енд! б1р тобы- мыздын лирикага шеберленгенш ацрарамыз; баллада, мысалдар ж азура теселгендермен катар , кйпен эн, сати ­ ра елендерш жазура машыктанрандарымыз да кёбешп келеди Эрине, эрб5р акыннын поэзиянын 6ip саласы н а 6eKin, катып калуы зан емес. Ол б1рде лирикашы, б1рде дастан- шы, сэт1 тускенде балл ада шырарса, енд1 6ip мезеттеп жан xyni сатира жазды рады ; эн п м е акыннын куил мен мэдениетшде. Куатты акын бар салада кернектй Эйтсе де сол к у и т акындар да ездер ш ш беШм ж актары н басы- мырак isflecTipe^;. М аркум 1лиястын не 6ip ж аксы лирп- калары эл5 жадымызда. ¥лы отанымыздын жеш с, табыс- тарына куанып 1лияс кеп ж ы рлаган акын. BipaK онын -J

акындык салмары поэмаларында. «Куйд1», «Куйнпш», «КулагердЬ> айтпай 1лиястык э д еби еттеп орнын анык- тай алмаймыз. Квп влендер ж азран Сэб и т те «Сулушаш >, «А к аю», «Колхозды ауыл осындай», тары баска поэмаларынсыз улкен акын емес. А л Сэкен «Кекш етаусы з» д а к аз а к со* вет поэзиясынык ардакты арасы, тукрыш туран лирик акыны. Б угш п замандастарымыз: Тайыр, Калижан, Хамит, Дихан, Кажымдардыц да не 6ip отты, ектнд1, зр алуан жан куйлерш, ой сырларын тербейтш лирикалары бар, 6ipaK буларды н да Heri3ri касиеттер1 поэмаларында. Касым мен Вали, Сырбай мен Э бу, Ж убан мен Куан- дык, М узаф ар, Беркайыр мен Сарынралилар, талантты жастарымыз: 1зтай, Аманж ол, Р аф у, Нутф оллалар атта- ры мэл1м, халкымыз кабылдаран лириктер1м1з. А такты акынымыз Аскарды н мысалдары вз uitJFap- маларынын да, букьл каза к поэзиясынык д а ерекше 6ip кызык саласы. Ж аксы кектеп, сэгп еркендеген тык ду- Hiieci. А л баллада туралы К айнж ей екбегш атам ай niKip айта алмаймыз. Демек, казак поэзиясын жалпы экп.мелеу мезгйл! erri, жеке акындар жайлы монографиялык енбектер жазылумен катар, поэзиямыздык эр алуан бай салалары туралы да акындарымызша даралана, мамандала бастал- FaH зерттеулер керек! Онсыз эдебиет рылымы к аз а к поэ- зиясына (табыстарымен 6ipre киындыктарра да ушырай отыратын) кемек ете алмайды. Лириканы белш зерттеу- ге талаптануымыздык 6ipiHuii ce6e6i осы. ¥лы Абайдан басталатын шын мэншдеп каза к лири- касы тар шекберл1, талдаура келмес, ултты к кана кубы- лыс емес. Бул бушл совет поэзиясынык 6ipTiHi. Пушкин, Лермонтовтармен туыса туран казак лирикасы, улы со­ ц и а л и с т революциядан кейш де орыс поэзиясымен 6ira кайнасып есуде. Отан б 1рлiri, тардыр, т 1рлж ортактыры поэзияларымыздык идеологиялык мазмунын б!рлеспрге- Hin айтпаранда, мэдениет1, эдебиегпк дэстур1 озык, орыс поэзиясынык тур жарынан д а корсеткен ыкпалы орасан зор. Осы туррыдан Караганда коп , мэселелердщ ycTipT зерттелш келгенш айтпаска болмайды. Мысалы, Абайдан кей!нг! акындардын орыс поэзиясынан, т т т ! сол Абайдын 03iiieH оку жактары тексершген емес. Окта-текте М аяков­ ский шырармаларын таныстыру устш де Сэбнгп . яки Та-

йырды М аяковскийге уксату, ол уксасты кты кебш еее влек жолдарынын белшектелушен, эйтпесе леп белплернпц KenxiriHeH т а б у ж еткииказ. Маяковскийдщ рухында ж а- зу ушш влек жолдарын талкандау басты шарт емес, ол сырткы, кебш есе ж ал Fan жансак, белплер. М эселе поэзия- мыздын дуние тану дэрежесшде: кек ерел ш к, мотив бай- лыры, ce3iM эрлйнгц такырыптын ж ан-ж акты лы ктары талданбай, лирикамызра аркау, езек болатын сан турл1 конфликт1лерд1, лириканык свз к уш н , ондары характер- лерд! ж етж тексермей, поэзиямыздыд всу эволюциясына терек бойлай алмаймыз. B yrm ri орыс поэзиясымен туыс- тырымызды д а осылай тереш рек уш л у аркылы рана аш а- мыз, лирикамыздык сапалык дэрежесш сипаттарлык ел- ш еу табамыз. Сонда табысымыз да, MiHiMi3 д е анырырак KepiHyi мумкш. Б ул лириканы белш зерттеу1м!здщ екшшЛ ce6e6i. Yiumuiicl, ен басты себептердщ 6ipi: лирикамыздык Абайдан 6epri узак тарихы бар: онын даму npouecTepi еш уакы тта 6efi6iT тур д е, езге эл е ум егп к кезендерден б е ­ лек, окдиау куйде еткен емес. Л ирикамызды к тарихы эде- б и е т ш д щ Fana емес, букш мэдени тарихымыздык улкен 6ip арнасы. Б ул — ел 1м !здщ барл ы к идеологиялык кур ес- тартыстарын, ipi корэмдык ©3repicTepiii коса баяндайтьш арна. Эдетте, революция карсакында да, революцнядан KeftiHri ж ы лдарда д а совет ею м етш е катты карсы лы к керсеткен казак эдебиетшдег! зиянды 6ip агымды — ултшылдык, зиянкеспк агым деп ете шырамыз. Бул даусыз дурыс 6aFa. Ж алпы тарихымызра байланысты осылай айтылуы дурыс-ак. BipaK, казак эдебиетш, оныц ш ш д е поэзия тарихын зерттегенде муншалык шолак айту ж еткш к аз. Маржан Ж умабаев бастаран буржуа- зияшыл, ултш ыл поэзиянык философиясы мен- прог- раммасы да 6ip ултты к шецбершен аспайтык, кездей- сок нэрсе емес, ол — орыс поэзиясындэры бурж уазия- шыл, пролетариат революциясынан ж андары шыка ко- рыккан, барлык куш-куаттарын халыкты революцняра карсы уйымдастырура жумсатан символизм арымынык 6ip KepiHici, закды KepiHici. Б у л агымнын тарнхи мыса- насы, эстетикалык ж уй еа, дуние тану философиясы, ж азу тэал д ер ш к кейде ашыктан-ашык, кейде булдыр- мензеу, астармен бершетш кат-кабат кыртыстары бар, со- ларымен 6epici орыстыц, e pici барлы к бурж уазн ял ы к

символизммен ундесш, тш дес1п жатады. Ж асыратыны жок, казак совет эдебиетшщ тарихшылары осы кезенд! толык тексермей, я успрт, я аттап етумен келедп Бул дурыс емес. вйткеш улы орыс эдебиепш н 6ip гасыр бо- йы ндага узд!кс1з басшылыгы, идеялык керкемдщ acepi каншалык тарихи шындык болса, буржуазиялык симво­ лизм ocepi д е соншалык тарихи шындык. Патшалык Россиядагы барлык елдерге ортак тап ку- peci канаушылар тобына жумысшы, шаруаларды карсы топтагандай, бул курестщ ултка белшбей, тапка болш- геншдей, коркеменер мен одебиет майданында д а тартыс непзшен осылай жжтелдп Буржуазияшыл акындардыц «улт намысы» дейтш айкайлары да ж алган демагогия, алдамшы маска, пролетариат табынын б1рлшш ipiTy, ецбекпп халыктардын д ости гай ул а у уипн тапкан эдштерь Шындап тексергенде казак ултшылдарынын поэзиясынан аскынган ашык жаулыкпен 6ipre жалпы символизмге тэн буркешштц бояулы, сан сакка бас- тайтын, жалган !здерге жетектейтш «нэзш» эрекет- терд1 таб у киынга сокпайды. Ендеше эдебиет ем1ршдеп мундай кезещи аттап ету, эйтпесе ат у е л гана атай кету тарихымызга киянат. Онда 6i3 Абай бастаган демокра- тиялык поэзия мен Сэкен бастаган совет поэзиясынын (революция карсанынан бастап) курес уетш де туып, курес уетшде шыныккан тарихын д а терен TyciHe алмай- мыз. Ец соцгы себеп: совет поэзиясынын кырык жылдан аса тарихы — курес уетшде есу, ж етлгу тарихы. ¥лы отанымызда пролетариат диктатурасы аркылы социа- лизмнщ шаруашылык ipreciH калау, каиаушы таптарды жою мен идеология майданындагы тартыс 6ipre аяктал- ган жок. Империализмге арка суйеген, олардын социа­ л и зм а карсы карулы жорыгын куткен ecni зиялылар ш ш д е п буржуазияшыл калдыктар нешетурл1 зиянкеепк эрекеттер ж асай отырып, мэдениет майданында д а кар- сылыктар ж асады. Этика, эстетика моселелершде ады- ра калган «кисын сымактарын» жанартып етю зуге ты- рысты. Олар коркеменер мен керкем эдебиеттщ мшдет- aepiH «аныктауга катыскан» болып, марксизм-ленинизм кагидаларын бурмалауга, коркеменер мен эдебиегп эле- уметтж мураттардан бол in экетуге, эртурл1 боянган иде- алист!к жолдарга буруга куш салды. Б ул курес бупнге де1пн бэсецдеген жок. Эбдеи куйрей бастаган капитализм

йырды Маяковскийге уксату, ол уксастыкты кебш есе влек жолдарынын белшектелушен, эйтпесе леп белплерш1к KenTiriHeH таб у ж е тк ш к а з . Маяковскийдщ рухында ж а- зу ушш елек жолдарын талкан дау басты шарт емес, ол сырткы, Ke6iHece ж ал ран ж ан сак белriлер. Мэселе поэзия- мыздык дуние тан у дэрежесшде: кек ер е л ш к , мотив бай- лыры, ce3iM э р лш г!, такырыптын жан-жактылыктары талданбай, лирикамызга аркау, езек болатын сан турл! конфликплердк лириканын сез купли, ондагы характер- лерд! ж етж тексермей, поэзиямыздык в с у эволюциясына: терек бойлай алмаймыз. Byrm ri орыс поэзиясымен туы с- тырымызды д а осылай тереюрек ун ш у аркылы рана аш а- мыз, лирикамыздык сапалык, дэреж есш сипаттарлык ел- шеу табамыз. Сонда табыоымыз да, м ш м 1з д е анырырак KepiHyi мумкш. Бул лириканы бел in зерттеу1м1здщ екшшГ себебй YmiHniici, ен басты себептёрдщ 6ipi: лирикамыздык Абайдан 6epri узак тарихы бар: онын даму процестер! ешуакытта бейб1т турде, езге элеум етпк кезендерден бе­ лек, окшау куйде еткен емес. Лирикамыздын тарихы еде- биет1М13д 1н рана емес, букш мэдени тарихымыздык улкен 6ip арнасы. Бул — ел1м1здщ барлы к идеологиялык курес- тартыстарын, ipi когамдык 03repicTepiH коса баяндайтын арна. Эдетте, революция карсакында да, революцнядан KefliHri ж ы лдарда д а совет еш метш е катты карсы лык кврсеткен к аз а к эдебиетшдег! зиянды 6ip а гам д ы — ултшылдык, зиянкестж арым деп вте шырамыз. Бул даусы з дуры с 6aFa. Ж алпы тарихымызра байланысты осылай айтылуы дуры с-ак. BipaK, к аза к эдебиетш , онын !илнде поэзия тарихын зерттегенде муншалы к шолак айту ж етю лж аз. Маржан Ж ум абаев бастаран буржуа- зияшыл, ултшыл поэзиянык философиясы мен прог- раммасы да 6ip ултты н шецбершен аспайтын, кездей- сок нэрсе емес, ол — орыс поэзиясындары бурж уазия- шыл. пролетариат революциясынан жандары uibiFa ко- рыккан, барлык куш -куаттарын халыкты революцияра карсы уйымдастырура ж ум саган символизм арымынык 6ip KepiHici, занды KepiHici. Б ул агымнын тарихи ныса- насы, эстетикалык жуйеск дуние тану философиясы, жазу тэсшдершш кейде ашыктан-ашык, кейде булдыр- мензеу, астармен бер1летш кат-кабат кыртыстары бар, со- ларымен 6epici орыстын, apici барлы к бурж уазнялы к

символизммен ундесш, тшдесЯп жатады. Ж асыратыны жок, казак совет эдебиетшщ тарихшылары осы кезещц толык тексермей, я ycTipT, я аттап етумен келедк Бул дуры с емес. бйткеш улы орыс эдебиетшщ 6ip гасыр бо- йындагы узд!кс1з басшылыгы, идеялык коркемдш acepi каншалык тарихи шындык болса, буржуазиялык симво­ лизм ocepi де соншалык тарихи шындык. Патшалык Россиядагы барлык елдерге ортак тап ку- peci канаушылар тобына жумысшы, шаруаларды карсы топтагандай, бул курест1н ултка белшбей, тапка болш- гешндей, коркеменер мен едебиет майданында да тартыс негЫнен осылай ж штелдь Буржуазияшыл акындардыц «улт намысы» дейтш айкайлары д а ж алган демагогия, алдамшы маска, пролетариат табынын 6 ip a iriH ipiTy, ецбекнп халыктардын достыгын ул ау уннн тапкан эдктерк Шындап тексергенде казак ултшылдарыныц поэзиясынан аскынган ашык жаулыкпен 6 ip r e жалпы символизмге тэн б у р к е ш и т, бояулы, сан сакка бас- тайтын, ж алган 1здерге жетектейтш «нэз1к» эрекет- терд1 таб у киынга сокпайды. Ендеше эдебиет OMipiHAeri мундай кезещи аттап ету, эйтпесе ат ycTi гана атай кету тарихымызга киянат. Онда 6i3 Абай бастаган демокра- тиялык поэзия мен Сэкен бастаган совет поэзиясыньщ (революция карсанынан бастап) курес уо тн д е туып, курес устшде шыныккан тарихын д а терен тусш е алмай- мыз. Ен соцгы себеп: совет поэзиясынын кырык жылдан аса тарихы — курес устш де осу, ж е гп гу тарихы. Улы отанымызда пролетариат диктатурасы аркылы социа- лизмнщ шаруашылык ipreciH калау, канаушы таптарды жою мен идеология майданындагы тартыс 6ipre аяктал- Fan жок. Империализмге арка суйеген, олардын социа- лизмге карсы карулы жорыгын куткен ecKi зиялылар imiHfleri буржуазияшыл калдыктар нешетурл1 зиянкест1к эрекеттер ж асай отырып, мэдениет майданында д а кар- сылыктар жасады. Этика, эстетика мэселелершде ады- ра калган «кисын сымактарын» жакартып етю зуге ты- рысты. Олар коркеменер мен керкем одебиетт1ц м1ндет- irepiH «аныктауга катыскан» болып, марксизм-ленинизм кагидаларын бурмалауга, коркеменер мен эдебиетт1 эле- уметтж мураттардан бол in экетуге, эртурл! боянган иде- алист1к жолдарга буруга куш салды. Б ул курес бупнге дешн бэсецдеген жок. Эбден куйрей бастаган капитализм

системасынын ж алдампаз жарамсактары, Америка им­ п ер иа л и зм ^ батагей «кисыншылдар» философияда кан- дай жаныкса, марксизм-ленинизмд! бурмалаудын арзан тэЫлдерш ойлап шырарура канша машыктанса, керкем- внер мен эдебиет майданында д а соншалык жаныруда. С о ц и а л и с т реализм вд!с1не карсы шу кетеруил ревизио­ низм де сол жаульщтын мыкты 6ip саласы. «Поэзияга бостандык керек», «акын партиядан, халыктан жорары», «поэзия ойдын емес сез1мшн Рана дуниесх», «поэзия т ы н - дых,?ы жырлаумен кунсызданады» деп саясаттан, корам- нан ты с поэзия 1здеуцплердщ теркш 1 мэл1м. Осыншалык кастандыктар ыкпалынан e3iMi3fli таза сактау, пар- тиямыздын кунбе-кун, коз ж азбай керсетш отырран жэр- демдерш терен тусш д1ру эдебиет тарихынын 6ipflen-6ip мшдетц Сонымен катар каза к совет поэзиясынын курес устш де туганын, маркайранын тексере отырып, онын iuiKi осу киыншылыктарына д а бойлай ушлмей бол- майды. Ж асы ратыны ж ок, поэзиядары зиянды арымдарра карсы кы зу KypecriH артык с!лтеу, арандагыш ж актары да болды. Символизм мен формализмд1 эшкерелеудц oaapFa соккы беруд1 — лирика атаулыра соккы беру,— деп тусшген мезгмтпзд! де тарих умытпайды. ¥лы ре­ волюция тусы нда акыннын азаматты к, партиялык м ш д еп дегещи 6ip ж акты, ж ан сак урынрандыктан, т а л а н т ы ли- рикашыл акындардын ездер1 коп уакы т лирикадан каш- калактаранын, адам ce3iMi мен онын нэзж туйсж терш поэзия такырыбы емес деген урымга ceHin, ез дарында- рын ездер1 булыктырранын жаксы б 1лем13. Халыкка махаббат, жаратылыс туралы да советпк жырлар керек екещцпмен 6i3 отызыншы жылдарра де- Й1н санаскан жокбыз. Майдандары, екбектег1 халыкка колма-кол ж эрдемдесу, поэзияны революция кажет! yiuin рана ж умсауды 6ipfleH-6ip мурат еткен совет эдебиетип- лер! — нэзпс лириканын д а ондай кажеттер1м!зд! отей аларына тугел сене берген жок- Революция пафосымен канаттанран «Кузницы» мушелершщ махаббат, табигат лирикаларын ысырып тастап, планетарлык, TinTi космос­ тык поэзия жасаймыз деулер1 де сондыктан едп Ж у- мысшы табын, жумысшы образын ж ас ау аркылы жыр- ламай, енбектен, уакыттан гы с баяндау, революциянын элемдж мэнш жалпылай дэрштеу «Кузницы» акында- рынын шырармаларын абстракциялыкка, кургакты кка

айналдырды. Буран лирикага керекшз мулж ш е караган Раппшылдык кезкарасты, олардын: «лирика eitiumi планга ысырылды, лирика пролетариат поэзиясында ус- тем орын ала алмайды...» деген урандарын коссак 6ip- сыпыра кателжтерд! де ангарамыз. Мундай кезендер, ecipece ул т республикаларындагы жан.а бастаган, жаттыкпаган ж ас акындар ушш киын едй Абай сиякты улы акынымыздын тамаш а лирикала- рын кеп жылдар бойында «кабылдамай», д ауга салуы- мыз да осыныц салдары болатын. Шынын айтканда, ли- рикалык тыныс таба бастаган шыгармаларды 6eprici формализм, аргысы символизмге танып, бултсыз кун! ' шакыргыш сыншылар осы KyHi де жок, емес. >мелше жете осу ушш sp6ip художник немесе эр- oip артист вз жаратылысына, ез талантына лайык жо- лын табуы керек» — дейд1 Станиславский. Б ул эдш nixip. Лирикашыл акындарымыз д а кемелше ж ете ecciH десек, оларга керегшше болысуымыз керек. Сол ушш де казак лирикасын белек тексерудн онын тарихы мен д а­ м у кезевдерш кещрек шолып, тереш рек талдауды ниет erriK . Kemeri кундер1М13 бугшге баскалдак, ал бугш п- Mi3fli дурыс аныктасак, ертенд1 болж ау жолы — жешл. Колдан келгенше осы муратка талпыну бэр!м1‘здщ де м1ндет1м1з. Лириканьщ уш турге жжтелш: саяси лирика, таби м т жэне м ахаббат лирикасы деп аталатыны 6epiMi3re мэл1м. Булай ж ж телу расында шартты персе. Лирикалык 6ip шыгарманын ез!нде жогаргы аталган уш саланын д а эле- Meiirrepi тугел катысатын кездерш кеп кездеспрем!з. М ахаббат сез1‘мдер1‘шц жаратылыс куйлер1‘мен астар- ласатын, домбыраньщ кос шегшдей ундесе кагылып, жан TyflciriHiH тутас 6ip толкынын тудыратын шагы аз емес. Осындай нэзж жырдын туп тамырынан акыннын элеу- метт1к арман-муратын да айкын ангарамыз. Э йтсе де б у ­ лай жжтеу, шартты турде топка белу поэзия тан у гы- лымына жен!лдж 6epeTiH i, лирикадагы басым мотивтер- ге cyfteHin, ой айтуга кеп мумкшд!ктер тугызатыны да ебден дэлелденген. Bi3 де е з енбег!м1зде бул жешлдж- 9

термен 1рюлмей пайдаланамыз. А л сонда жжтемей, бэл- мей, тутас алранда, лирика дегешм1з не? Онык езгеше- Л'Н неде?. Ен алдымен осы сурактарра токталып еткен дурыс. А такты сыншы Виссарион Белинский лирика туралы: «Э поста— субъект (акын) окирэрэ спцсед1 де, коршбей кетед1; ал лирикада ол кубылысты e3i и ге р т, ез ойына кабылдап кана коймай, сол кубылыс пен кактырысудан TyFan туйсж туршде ж ан сырына айналдырады. Лирика тьлшз туйсжтерге сез бередн оларды тар кеуденщ кыс- парынан керкемдж ем1рдж таза самалына алый шырады да, срекше OMip сург1зед1. Суйтш лирикалык шырарма- нын мазмуны объективтж окиранын дамуы емес, субъек- TiHiH 631, ж эне сол субъект аркылы ететш дуниелер. Ли- риканык шэрындыры да соран байланысты. Кыска лири- калар 0Mipfli« тутас 6ip кезещн камти алмайды. ©йткен! субъект (акын) 6ip мерз1мде кеп сез1мге айнала алмай­ ды. Эр Kici ap6ip мезетге эртурл1 мазмунда болады. Эри­ не адамнын рухани кабылдарыш кабшетшде шек жок, б|‘рак ол барлык кубылысты 61'рден камтымай, сансыз мерз1мдер бойында кезекпен кабылдайды. Барлык жара- тылыс, барлык субстанциал (заттык тектер), барлык идея, ойлар — кыскасы буюл элемд|‘, бую'л QMipfli козгау- шы кубылыстын 6api де лирикалык поэзиянын мазмуны, тек сол кубылыс субъектшщ канына cinciii, квкейше кон- сыи, онык тутас т 1рлiriiiin 6ip TeTirine айналсын, басты шарт осы рана. Кеш л бурар, ой толкынтар, я куантып, я кайрыртар, я сергггер, я кажытар, субъектшщ рухани eMipiHe урык себер, журепне уялар, толгарына айналар нэрсенш— 6api де лирикага мазмун. Оный занды дуниеср Мундай нэрсешн езш дж куны жок, мэселе of3h акыннын кан- шалык мэн берушде, езж дж шабыты мен рухани ranFa- рына, фантазиясьша, туйсж , сез1мже айналдыруын- да...» — дейд!. (628—629 беттер.) ¥лы сыншы 1841-42 жылдары «М. Лермонтов влек- д ер Ь атты бе л гш макаласында да лирикалык поэзияны ерекше туспинрдк Койылган сурактарра жауабымыз то- лыгырак болу ушш Белинскийдщ бул шюрш де кетпре- шк: «Не р ас болса, сол акылра конымды, не нэрсе акыл- ра конса, сол рас; бул улы акикаттык: ал б1рак растын Сэрi туп-тугел растык емес, художник унин акылра сый- ымды расты к капа кымбат, б1рак осынын езшде худож ­ 10

ник сол кымбат шындыктын кулы емес (Kemipyuiici), жасаушысы, художникке шындык жетекый емес, кайта художник шындыкка ез идеалын косып кайта жангыр- тушы. Суйтш, поэзия басым жарымен OMip, кубылыс Teri, нарыз нэзйс эфир, ол ем1рдш api мен нэр1, кайнап ко- рыган жамбысы. Поэзияда бакш ада кулпырран роза гу- лш сипаттамайды, онын д ер е м заттык жактарын алып тастап, хош исш, эсем кубылгыш бояуын алады да, осы- лардан жаратылыстарыдан да эсем ез розасын жасайды. Поэзия — свбидщ кунэсыз ажары, жаркын жанары, ку­ м ж е й к ул ю а, жанды куанышы. Поэзия — KepiKTi кыз ж узш щ уялш ак, албырт кызрылты, тещздей, к еплд!р ас- пандай тунриык кезш щ ынтыктык сэ у л е а, эйтпесе онын кара кез1ндег1 етю р от, мрамордай иырына тепл ген буйра шашьгнык толкыны, торрындай к е уд е сш ц д ем к ш тыныс- тауы, кумктей унш щ гармониясы, сикырлы сездершщ музыкасы, тал бойы>, сунгак сымбатынын Minci3 муше- aepi, сулу козралыстарыньщ Ражайьгп сикыры... Поэ­ зия — кайраты кайнардай балгын ж М ттщ отты K03i, ерен epjiiri, тентек TereypiHi, аспан мен жерд1 жалынды куш а- рына сыйдырмак болран OMipfliH уы мен балын 6ip-aK рет сарки ciMipMeK болран тойымсыз талабы ... Поэзия — уйырандай, куйылрандай орныккан, ез еркш эбден биле- ген, eMip yuiiH жетжкен, тэж!рибемен шыныккан, рухани купи тендескен, кешл кез1 кереген, oflFa батыл, майдан- ра батыр ер куаты... Поэзия — карттын э р а з к е з ш т ж ум- са к cayjieci, момакан мейр1мдей, терен ойдай, бул ем1рден алыстай бастаран эж1мд1 бетш щ ерекше нурлы аж а ­ ры, калтырай у з ш п ишиар даусынын жаны бай, салмак- ты дыбысы, бэсец айтылар, 6ipan, эсем айтылар сездер:, с у й т сейлер, данышпан сейлер ажарлы шырайынын кул1м каруы. Поэзия — болмыстын бе р ек е а мен м ер екеа, кутпеген « т м 1зде сирек coFap eMip ракаты; поэзия — ум1т ceniMi, журек A ip ui, жан тынысы, ашынран кумарлык сезшнщ бораны мен толкыны, ш еказ толы махаббат, Tarri камыру, лэззэт таба егьлу, кез жасына кемьчу, эл- декайда, uieri жокка тарыкса д а ынтык ата умтылу; eMip-баки айнымас, еш мезгыще тояттамас кумарлык; барлырын да кушагыма алсам д еу, барлыгымен 6ipinceM, 6iTe кайнассам деу; ол — ж ур е ти з д а бум л элем ыряа- рымен 6ip соктырар куш ретп пафос; ум к к е толы жаиар- лы кезд1н алдынан болмыстын ен ражайып KepinicTepi

буркеуаз ушып етед!, ал снкырлы кул ак элем ,мен сфе- ранык гармониясын, жер мен аспаннык, аспан мен ж ер- д ш кауышкан, 6ipiH -6ipi нурландырган, бар табираттык неке жасауына оранып, келнлм тапкан K yaiperri пафо- сын есггедк.. Бую л элем, гул, бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлык эм ip — поэзия дун и еа, осы кубылыстардагы к у­ пил куат, оларга TipiumiK, ойнакы 9Mip беретш сырлар поэзиянык TeTiri мен жаны. Поэзия — элемдж eMipain кан тамырынык соруы, сол е м 1р д т каны мен оты, ж а- рыfы мен Kyni. А л акын рухтын каси егп ш елмеп, жаратылыстык такдаулы cyfliicrici, табигат сырын сактаушы, ce3iM Kyfluiici, элемдж ем1рдш алтын домбырасы. Ол сэби ша- гынан-ак эзш баскалардан Kepi элеммен туыс, кандас кередг, балауса, ж т т ш агында-ак сол элемшк т!лс13 сез- дерш, купия сырларын угымды т т г е аудара бастай- ды...> — дейдь Белинский бул п ш р лер ш орыс э д еб и ет ш т озат жуй- piKTepi, алып акындары Пушкин, Лермонтов шырарма- ларына байланысты айткан. Сондыктан лирика атаулы- нын 6api, лирика жазушы тугел1мен улы сыншы керсет- кен елшеуге сай болады екен деген упям шыкпаска керек. К,андай дарынды акын болса д а эз дэу1рппк эле- уметтж мурат ниеттершен шалгай жайылоа, ойдагыдай кектеп-кегермес1н улы сыншы ешкашан да умыткан емес. Сондыктан да, Белинский «Сын туралы> дейтш 6ipiHmi макаласында: «Б1здш уакытымыздын рухы сондай, егер ен улы акындык куш тш 03i «кусша сайраудан» артыла алмаса, бугшнщ тарихи ж эне философиялык шынды- гымен катыссыз болып, езш жерден жогары санаса, ез орнын булттан 1здесе, дуние кайгысы мен умгг! — онын акындык корепне колайсыз Kepi нее — ондай акындык куш 6i3fli уакытша гана кызыктыра алады» деп, бекер ескертпеген. Лермонтовтын субъективтш поэзиясынын элеуметпк, халы кты к куреспен кабысатынын cyflciHe м актаган Бе­ линский, субъектш щ когамдык eMip шындыгынан сырт калып, реалиетж эд1стен шеткершеуш д е катты мшейдй Сол ушш де ол Лермонтов поэзиясын тексергенде, онын AayipiHe сай езш дж касиеттерш талдаган да, акыннын басым, ен асыл сыры «б1здщ когамныц оянуын, eMipre бурылуын керсетуде» — дейдк 12

Белинскийдщ бул ойларыи терендете аныктай тускеи Чернышевский: «Поэзия — eMip, эрекет (курес), кумар- лык, эпикуреизм, 61зд1н заманымызда тек эрекетаздер, тарихи eM ipre ж ат жандарра рана керек, сондыктан да 6 i3re замандас эпикуреизмде поэзия жоктын. касы. Егер расырдын акылра унамды кажеттер1мен ты рыз байланы- су — адам эрекетшш кандайына болса д а xrirep, табы с косады десек, б!здш уакыттын эпикуреизм! поэзияда ауыз тушырлык ештене тугызбасында кумэн ж ок. Ра* сында д а осы тенденциядагы замандастарымыздьш бар- лык жазгандары коркемдж жарынан тукке татымайды. Кайсысын алсан да: суык та жалган, аж арсыз д а рето- рика болып келед1»‘ — дейдь Чернышевский акын даралыры мен оныи сансыз мум- кш ш ш ктерш е шек коймай отырып, кандай даралы к бол­ са да объективтж болмыстык 6ip белш еп, бэлш е алмас белшеп, сондыктан субъекпш н эрекет! ковамдык тур- рыдан каралмаска мумюн ем есппн дэлелдейди Сонда акыннын куш! ж алан тенденцнясында, ycripT , реторика туршде баяндауында емес, оный суретш!лд!к куатында. Когамшылдык тенденция сол суретш!лд!ктен шыруы ке­ рек. Чернышевскийдщ мундай акындарра берген багасы 6yrin де кымбатты бара. «Ацындар— журтты е&прдег! ка- сиетт! урымдар мен Kacnerri сез1мдерге бастаушы. Олар- дын шырармаларын окып отырранда, 6i3 барлык сумдык, сумырайлыктан жеркенем!з де, барлык кайырым, сулу- лыктын гажайыптарына TyciHeMi3, жаксылыкты суйе- Орыс ойшылдарынык 6ip кеменгер! Д обролю бов поэ- зияныц шынайылык тулгалары уш нэрсемен: парасатты ой (разум ), жаксылык (добро), сулулыкпен (красота) айкындалады, осы уш бастауы ш нерурлым толык 6ip- лессе, солрурлым артык денди Б у Да тамаш а niicip, Адамныц рухани eMipine толык тоят бермеген поэзияныц толыктыры канша. «Сулу суду емес, суйген сулу» дейд1 казак макалы. Эбден дурыс. Ойсыз, рухани шапагаты тимес сулулыкта поэзиялык, магна жок. А л жаксылык, адалдык плейтш елец -кошеметш!л, жарамсак, болса, когамдык ой-т!лектен аулак жатса, о д а бишаралык. Су- лулыгымен сез1мге шаппаган, парасаттылырымен тыц S ' £• Чернышевский. Том III, 301 бет, Москва, 1947 жыл. Н. Г. .Чернышевский. Том III, 626-627 беттср, М. 1947 жыл. 13

белестерге бастамаран, оку п и л а ум1т данатын бМрме* ген жыр д а салдын адылгейл1д. Булай жазушылар уйдас пен 93 сешмдерш тадпадтаудан , кунделш у с а д эрекет* терд1 дэлелдеуден артылмайды. Э к п м е дурыстыд пен жадсылыдты, eMip сулулыгын ередше к у н т сезшш, олар- ды шабытпен, айдын образдар ардылы — cypem ii т ш * мен айта алуда. Добролюбов та лирикага осы шарттар- ды дояды. О л лириканын эдебиетге алатын орнын бш д багалай келщ, былай дейдк «Расында да, 61зд1ц зат- тар мен дубылыстардан алатын эсер1М!зде шек жод, жа* нымызга солардан туаты н этк1р сез1мдер де сан алуан. MiHi осы туйс1д, эсерлердщ эрдайсысы-ад лирикалыд еледдерге мазмун. Бул сиядты туйсш, сез1мдерд1 сипат- таган адыннын адамра ж асаган дызмеп ушан-теюз. Оны- сыз дептеген KepiKTi сез1мдер мен и п ниеттер тез умы* тылар ед1... Ж ур ек ce3iMiH су л у сипатгагыш адын б1здщ дшен эсерленш, 61'рад TipmmiK дамымен умытдан ж адсы ce3iM,iepiMi3fli дайтадан eciMi3re салады. Сондыдтан да адыннын дымбаттылыгы 6ip жагынан, оныд шырарма- сындары сез1м дуаттылырына байланысты болса, екшнй жагынан, онын дубылысты дай жарынан танып, далай талрауына байланысты. Мундагы дойылатын екшнй шарт адыннын саналылыд дэреж еам ен TeTiicreci. С ез1мпаздыд- тан езге Tyri ж од адыадар да бар. Олардын кэрбалалыд- тары сонша, ездер1 толыд тусшбей-ад элдедандай мар- дымсыз тадырыптарды расыр бойы дайталап жырлай береди Кейб1реулер толып жатдан елендершде белп аз 6ip дайры-уайымдар шертедп 6ipan неге дайрыратындыд* тарын 03дерi д е бш е бермейдп А л енд! б 1реулер тандан* рыш, тамашалагыш-ад, элем гажап, 9Mip ражайып деген* ге сендГрмек болады: 6ipan дай eMip ж адсы, не ушш, нес1мен ж адсы екеш ездер| уш ш дарангы , М ундайлар — • поэзияларында ой-niKip аз болгандыдтан манызды, мэщц адын бола алмайды. К эп -ад бьлетш, б 1рад адыл- eci эл1 ж е т т т п болмаган, науетек адындар д а болады. Олар дубышыстар мен сез1мдерге дуры с ук ш п , дэл Va- нымарандыдтан, ж анагы заттар мен сез1мдердш ен жан- ды, ен басым дасиеттерш устай' алмайды: олар кэрш с- тердщ дездейоод, мардымсыз жадтарына эуреленш, нагыз кередт1, мэнд1 жадтарын -сыртта далдырады. Бул сед1лд! адындардын шырармаларынан д а поэзиялыд MaF* на т а б у мумк1н емес, ондайлар дуниеш дуры с таныр

журтшылык бшпгше ушыраганда кунсызд татымсыз, кул- Ki боп шырады... Сол сиякты акылдылардын д а бэр! б 1рдей ж аксы акын емес. Олардын шырармаларында ce3iM орнына акылгвйлж- басым, жандарында жаратылыс пен 0Mip ку- былыстарынан тез-ак туйсж ал у ж ок болгандыктан, тез осерленш, шапшан тутана алмайды. Ондайлар жанды сипат орнына 6i3re кеп!рген квцшЫз свздер бередк эйт- песе G3дерi суреттегел1 отырран кубылыстарра сай поэ- зиянын карапайымдылыры мен табирилырын сезшбеген- джтен acipe улгай ту мен эшекейлеуге урынып, табигатта жок, жоне болмайтын ерескел образдар ж асайды. Мун- дай акындарда да пэлендей кундылык жок, вйткеш олар да op6ip окушы журег1ндег! акындык сез!мд1 канараттан- дырмайды».1 1 Демек, керкеменер1м!здщ баска турлер! сиякты ли­ рика д а жаканы жактаура, элеум етпк Hri тшектерге ©зь н!н квркемд!к куннмен болысура, куаттаура THicri. Ол уш!н эдебиеттщ ©зге жанрларынша лирика д а адам м ь нездер1 мен карым-катынастарын типке Ж1ктейд1, солар аркылы когамдык ©м1рдь идеялык, таптык, саяси курес- терд1 жасырмай, жалган жымдастырмай д ам у куйшде керсетедй Сонда лириканыц ем!рд1 сомдап, саралап туйш cypeTTeyiHe Kecip келт1ретш 6ip-aK нэрсе. Ол: ©Mipfleri кездейсок, булдыр кезендердь натуралистж сезшулерд! талгамай жазу, реальдык фактылардан кашкактау, да- ралыкты дэрштеуге урынып, элеуметтж кен ем1рден бе- лшу, жапанда калгандай жалгыздык дуниесше камалу. YcTipT схема — канша шебер жазылса да окушыдан кур- PaKTbiFHH жасыра алмайды. Образдык дамудын KeMicTi- rin ешкандай декларациямен толыктырура болмайды. Лирик акын ©Mipre квзкараоын информациялау жолымен емес, ©з ойы, ез ce3iMi, ез кушн тжелей кейштеу аркылы жетщзедй Сез1мнщ жалындай лап еткен жырра айналуы поэзия, ал сез1м туралы уза к «эдпме айту» поэзия емес, сурец аз, ipeHci3, дарымас акылрвйлж. Кыскасы , шынайы керкем дттщ Ty6ipi кубылыстын жанын (существо), онын iuiKi кайшылыктарын типтж турры'дан талгап, саралап аш уда. Акын Miидет! туралы данкты едебиет сыншыларынын п1к!рлер1 ойдан тукан, дереказден курастырылган нэрсе 1 Добролюбов. Том 1, 123 бет, 1934 жил.

емес, поэзия фактылары мен тэж 1рибелер1н OMip шынды- гына салыстырудан туран. ¥лы акындар улттарына же- текш! болар, оларды коркемдж рухта тэрбиелеуге устаз- дык етер шырармалар жаза журш, ездершщ эстетикалык принциптер!н д е жариялай отырады. Олардын д а озык, ойлары улы сыншылардык ойларымен унем1 арналас, сабактас шырады. Мундай' айкын- мысалдарды орыс эде- биет! Пушкин, Лермонтовтан, Некрасов, Маяковскийден тары баска акындардан коп келпредЦ // Казак акындарында поэзия максатын орыс клас- сиктершше, сыншыл демократизм туррысынан урындыр- FaH dipiknii акын — Абай. «влек свздщ патшасы, свз сарасы, Киыннан киыстырар ер данасы. Tiare жешл, журекке жылы min, Ten-Teric, жумыр келсш айналасы»,— деп басталатын олек поэзиянын коркемдш кунын, элеу- MerriK кушш к аз а к халкына ж анаш а, керемет прогрес- пллдис рухта мэл1мдейд1. Эрш мшн-ак жанында акындык ce3iM бар, 6ipaKC03 патшасын ерлердщ данасы, елдщ кам- коры рана кныстыра алады. Осы 6ip шумактык взшде Добролюбов корсеткен шарттар тугел камтылран. Эдет- те Абайдын осы олешндеп: «Кобыз бен домбыра алып, топта сарнап, Мактау влен айтыпты эрк1мге арнап. Эр слден елекменен кайыр плеп, KeTipren свз KMipiH журтты шарлап»,— дегенд! келт!руш1лер акыннын взшен бурынрыларра карсылыры, жыршы, жырауларды мш еу деп т уащ и р ед ь Бул да рас. Эйтсе де ж еткШ каз. Бул кай заманнык акындары ушш болса д а катал ескерту. Ж ур т камын ой- лайтын поэзия буг!н де, ертен д е вз1нщ халыктык муна- расынан томен Tycneyi, ж еке адамдарра кулшылык eraeyi керек. Поэзияньг эстетпллдшке, корамнан, саясагган аулак- ка тартатын, K93ipri буржуазия идеологиясындары акын- сымактардьщ империализмд1 мадактап, олардын кеме, зецб1ректерш улттык мактан санаушыларга Абайдын:

«■ББааттыырды айтсам ел шауып алган талап, Кызды айтсам, кызыкты айтсам кыздырмалап. Эншейш кун етызбек энпме ушш, Тындар ед!Н 6ip свзш мьи:цмга балап»,—- » ’деген 6ip шумагы ондырмай тиетш соккы. _- «Сез тузелдЬ тындаушы, сен д е тузелдщ» мэн1н да керегшше урынган жвн. Осы ж з л ры з жолда кабат-кабат калын ойлар бар: сэз т уз е л се — кор амд ык рухты тьщ бе- леске кетеретш, шын марнасындагы халы к улынык ту* раны, расырлар бойы рухани мулпген казакты н оянар, сершлер кезш н, ж ака ойлар айтылар мерз1мш1н жеткеш , Ол свз: «Ынсап-уят, ар-намыс, сабыр-талапты» жетшд!- редк «Терек ой, терен рылым !здеуге» шакырады. Бар* лы к зиянымен кедерг! ж асар квне-коксыкпен куреска бастайды. Бул Абайдын 63i туралы рана емес, езитен бас* талатын буюл ж ана поэзияра коятын талабы. ¥лы акы- нымыз усынран батыл программа ЧернышевскийДщ «кер* кемонер ем!рд! керсетуцп рана емес, оны урындырушы, GMip суруге уйретунй, сонын аркасында ол «OMip оку- лырынын» кызметш аткарады» деген б е л г ш nixipiM en туп-тугел кабысады. CefiTin, Абайдын дуниеге келуГ— казакта ж ана поэзиянын басталуы, ж ана ой-niKip жа- риялар тукрыш KoceMHiH казак халкынан 6ipiHini шыруы. Поэзиянын элеум етпк кызмет! туралы акындык декла- рациясын жариялаган А бай езш щ тылсымды лирикала- рында суретш ж щ бую л элемнен, барлык юрлж , шын* дыктан 0з т у й а п аркылы эсер алар, шабыт табар, жан KyftiHiH сэулел!, кызулы, ырракка айналар мерз1мш ба- рынша Гршкпен сипаттайды: сонда б!з улы акыннык ой- ра толратканын, райыптан сыр тауы п тш катканын, кен дуниемен кел!сЫ тапканын, куйл1 6ip жырра айналранын керем13... «Адамнык KeflSip кездер! Кешлде алан басылса; Тэшршщ берген enepi Кек ала булттан ашылса; Уйдыдан кепи ашар казТ

Куатты ойдан бас курап, Еркеленш шыгар сез. Сонда акын белш буынып, Алды-артына каранар. Дуние KipiH жуынып, Keptain ойаа сез салар. Кыранша карал Кырымра, Мук мен зарды колга алар. Кектешп дана, зулымра Шиыршык атар толганар. Эделет пен акылга Сынатып керген, бьлгенш. Btaflipep алые, жакынра Солардын сейле дегенш. Ызалы журек, долы кол, Улы сия, ашы Tin Не жазмп кетсе, жайы сол, Жек керсен де e3iR 6ta*. Мшекей акын образы осы, жыр д а осылай туады. Мундагы дуние мен кещлдщ келкпм тартуы (гармония) сонша, еленнщ эр сез1 емес, эрб!р дыбысынан сулу му­ зыка естем1з, кубылган бояу керем!з, сол жаратылыстыи KepiKTi 6ip кубылысы, куанышты окигасы сиякты. EciT- кен, сезген)м1здщ табигилыгы мен жарастыгы эркай- сымыздын-ак ез ceataiMis, !шк! кушм1здей; томагамыз сыпырылгандай, ез ж у р е гш з ге ущ'лш, рухани сарайы- мыздын тазалыгын, к у н э а з д т н кергендейм13, бакыТ тапкандаймыз. «Лирика — барлык поэзиянын SMipi мен жаны; лири­ ка — поэзиянын поэзиясы». (Белинский.) «Кек ала булт certain, ^ Кун жауады кей шакта, вн е бойык ез1лш, Жас арады аулакта. Жауран кунмсн жанрырып, Жер кегерш, куш алар; Аккан жаска кангырып Бас ауырып, iui жанар». Eni аякты, 6ip бастыда мундай куйд! басынан е т т б е - ген жан болмайды. Э лде айналып келместей жарывды ойладык ба, элде жардан жыпллган жалгызын ойына туст! ме, элде eKi кезщ нщ б1р|ндей, умгг жулдызындай,

6ip жыл бурын дуние салган ер досынды ансадык ба, жок, элде KopuiaFan ж урт тусшбей, канатынды таска сокты- рып, журепннщ маздаган шорына муз басып Kerri ме?, SfiTeyip 6ip еплген шарын болады, сондай кушщирген ой тар кеуденщ кыспарына сыймай, кек-ала бултша ку- рыстамай ма? KypKipereHi куш ренуге айналганда, кездщ жасы жанбыр бон жаумай ма? Bi3 акыннын ек! ш ум ак елеюнен ез жанымыздык тол- рзрын, 03 куШм!здщ 6ip кездерш кэрем1з. Кдйта 6ip ынылдап, ж атка айтып ш ыры п, «yh...» дегендей, бойык жешлдегендей боласын. ¥лы Абай ез!нд1 акынра айнал- дырранына ак пешлмен алгыс айткык келедк Абайдын 03i алран эсерлерш Tineлей айтпай, эйтпесе окнраны 03 ce3iMi аркылы етшзбей, суретгеу, мусш деу аркылы 6epeTiH лирикалары Tinri тамаша. Б ул imjFap- маларында онын аскан художник екенш танимыз. М ун- дай олендершщ эркайсында-ак коHiл туйер, сез жегпес музыка бар, окд бастаганында-ак жадыннан ешпестей мусшдерге, ражайып бояулармен жазылган суреттерге KipeciH. 9 p 6 ip ойлы сзз 03 yniH шыгарады да, айшык,- орнек болар орнына жымы айырылмастай каланады. Сонтш тутас та толык KopiKKe айналады. Бул жагынан Абай Пушкин суретцнлд1гш тугел мек- герген. К азак т ш н керкемд!к т ш н е толык жетшзген акын. «Желс1з тунде жарык ай Сэулес! суда Д1р1лдеп, Ауылдыи жаны терец сай Тасыган взен гуридеп. Калыц агаш жанырагы Сыбырласып ездевз!, Кершбей жердщ топырагы, Кулпырран жасыл жер жузк Тау жакгырып, эн косып Урген ит пен айтацца, Келмеп пе едщ жол тосып Жолырура аулакка. Таймандамай тамылжып Bip суынып, 6ip ЫСЫ11, Демала алмай дамил кып Елец KaFbin, 6ip шошып, Сез айта алмай бвгелщ, Дурс1л к,arun журен, 19

Турмап па eni суйенга, Тамакка Kipin neri?..» Мшеки, акын жазган жанды сурет ооы. Окып шыгуы- мыз уппн минуттык уакы т еткен жок, кандай кызык ду- ниеге енш кетп'к: аспанга кара, ултарактай булт жок, кемкеркпген кек кумбезде танбара татыр KiprniK жок, ку- Hsci3 кектщ KOKiperi де Kip6eKci3, бусанран жерге махаб- батпен карайды, ж ары к журегш дей ай сэулесп мелд1р суда д1р!ддевдк Осынша всем дуниеде сыбырласкан кек жапырактар — кумарлыкпен ундескен аспан менен жер- Д1Н сырын шерте ые? Ж о к элде ынтыга келш табыскан, суш се турып, лэззэтка туншыккан ж ас жарлардын жан куйлерщ айта ма? Т а у жанрыртып эушлдеген кай сырт- таннын даусы екен, айтактаган к5м екен?.. Жиырма жол еле&шк бойында осынша кен дуние, осынша бай eMip бар дегенге ceHriH келмейдк Б|з суду ж урегш щ калай сокканын ce3in едж , ыстык демш ce3iHin едж; колына колымыз тигендей ез ж уреп- м!з жарыса лупшдеп, ажарын aHFapypa муршамыз да кел- меп едк Онда тун едь Енд1 MiHi тан атты, акын 6i3re сол сулуды н портретш KepceTin туррандай. «Бклектей аркасында врген бурым, Шолпысы сылдыр кагып журсе акырын. Камшат берж, ак тамак, кара шашты, Сулу кыздын керш пе ен мундай турш?» — дейдк Мрамордан MyciHmi жасаран сулу бейнеш усы- нады. Акыннын «Ж аз», «К,ыс», «Куз» атты 6apiMi3 жатка окитын елендер1 мен аттын сыны («Ш окбардай кекш! бар» ), «Кактаган ак кум1стей кен мандайлы» сиякты шы- рармалары лирикалык поэзиянын ен асылдарына ж ата- тын, мэнг1 елмейтш , ж асты к куаты мен ж ай н аран керкш жоралтпайтын жырлар. Bi3 бул шырармаларды грек за- манынын тенс1з ескертюштершдей курметтейм1з, акыннын свзбен ж асаран скульптуралык мул1ктер1 деп караймыз. А бай лирикасынан мысал келаре берсек, онын шырарма- ларын тугел Kemipyre тура келер ед1 Сондыктан кэп елендерше аялдамай, шынайы суретсшлджтщ ен бшктер1- HiH 6ipi «Кан сонардага» аз рана бегелем1з, epiKci3 бэге- лем1з. бйткеш , бул eui6ip елд!н, онын iuiiKne казак поэ- виясында д а бурынды-сонды болмаран, тек А бай сарайы- нан рана шыккан елен. Аншылдык туралы ерюмдер-ак 20

айткан. BipaK, A6ai”iFa тен еш юм де жазран емес. М унда- Fbi суреттер дэлд‘[г! мен окира жандылыры, акдыскан ан- дардын эрекеттер!ндег! дами тусер динамикада шек ж ок. «Томен ушсам тулю врлеп кутылар деп, Канды квз канкан кэрып шыкса аспанга. Каре тура калады кашкан тулки Кутылмасын б1лген сок, кур кашканга. Аузын ашып, кокактап, TiciH Kafipan, О да талас кылады шыбын жанра»,—• деген жолдардары кимыл суреттершщ умыт болуы мумкш емес. Кан сонардары к аз а к даласынын е л а з KecKiHi мен аншылардык д а 1з KaFa шапкак жортуылдарын айкын керш, д уб 1р-дабырын анык естим13. Бур ю т пен тулкШ к айкаскан жершдег1 шеберлш TinTi белек. Кэркемдш так- тын бузбаран, кешлд1 окушыра к еш лаз куй xyciprict келмеген акын, тарылардык елшкенше алысуын нату- ральдык турде онайлатпай, сол кернйстен туран екшнл 6ip суретпен, курдел i кескшмен корсетш кетед1: «Кар аппак, бурк1т кара, тулк1 кызыл, ¥ксайды каса сулу шомылганра. Кара шашын квтерш eKi шынтак, О да булк-булк етпей ме снпаранда? Аппак ет. кып-кызыл бет, жап-жалакаш Кара шаш кызыл жузд1 жасырранда...» — дейд!, Ж еш л эз'1Л туршде дэл урыммен алыиган суреттер, кыскы даланын да акындыкпен таньишан 6ip сипаты жа- тыр. А к кар, кызыл тулк1, кара бурют тустерш ш кызыкты киюласуы сез енерш баяу енерипсшш енбегше айналдыр- рандай эсерленд!редк сонымен катар iuiKi кайшылыктары квп BMipfliit карсылыктан туар бутчщигш анрартар фило- софмялык мэн де береди Абайдык антологиялык блендер: кел-Kecip лирикасы- ныц 6ip саласы. Мундай шырармаларында акын кергеп, сезгеидерш кекйз сейлеп, к у й ш ш а з айтады, ap6ip зат- тын оз орнындары келштштерш, адам мен жаратылыстын жайдары, жарыкшаксыз кездерш жырлап кетед1. Кек- орай шалрын, бэйшешек, курюреген езен, шыбындаган жылкы, сымпылдап ушкан уйрек, каз, уй тшкен кыз, ке- лшшек, аяншылын жылпылдатып аулына оралран бай. мылтык аткан, кус салган бозбала, ошактагы казан, кэ- ншд1 гулескен эцпмеийлер, жайылран шлем, куйылран кымыз — тутас 6ip картина: кыстай кысылран, жайлаура 21

ш ыры п ж адыраган журттын кыска рана кызыкты шары, айнымаран к аза к аулынын ш ындыры. «Ж аз» деген елен- нен даламыздын еткендег1 географиялык бейнесш, халкы- мыздын улттык ерекшелжтерш корехнз. «Бай байгусым десш деп, Шакырып кымыз берет деп»,— жалбактаран жарамсактар; «Шапандарын белсенген, Асау MiHin текселген».— Жылкышылар талай турл1 мшездерд! д е акрартады. Bi3 бул мшездер тусында ашырканбаймыз да, ту- пиркенбейм!з де, жай жымиып коямыз. бйткеш , акын окушысына жанра сая, oftFa ракат беретш ж аз пей- зажын рана усынады. Ж анары ж арам сак мшездерд1 де осы объективен шындыктын 6ip деталы ретшде ж аза кет- KeHi болмаса, корэмдык кайшылыктарра ж ауап беретш сурактар коймайды. Сонымен 6ipre Абай ушш мундай ауыл идеал д а емес. Кетерш айтайын деп копт1рмейд1, acipe жаркылдатар артык бояу {здемейд), icipin-KenTipep тенеулер де жок. Барды бар куйшше айтканнык озшде улкен конымдылык пен орындылык жатыр. Бул д а улкеи акындыктын белись жаз туралы кесек сурет салмакшы болран художник керкем натураны я улрайтып, я Kiiui- рейпнейд!, корШ стщ барлык у с а к деталын камтымайды, ен кажегплерш , сол улттын табигаты мен адамын тинпк жарынан айкындар элементтерш рана алады, коленке мен жарык жарасыры аркылы элем кещйгшдеп занды кубылыстардын улы гармониясынан шыкпастай, кайта улкен OMip туралы адамра б ш м , сана коскандай MaFHa- лы куйде корсетедд Абайды к жыл мезгищерше арналган лирикаларынын 6api сондай. Бар iнде д е ол ез заманынын шындыктарын, ез даласынын суреттерш булжытпай туаредй Ж азда ба- йы, жарлысы 61'рдей ж адыраган, жаратылыстын жайлы мезгш н ен кенш ш к тапкан ж урт, мезпл кысымын тарта бастаранда TipuiLiiK камымен жжтеле, даралана бастара- нын байкаймыз. «Кемтр, шал куржан KaFun, бала бурсен, Кешлиз кара суык кырда журсек. Кемш суйек, сорпа-су тимеген сон, Уйде ит жок, тышкан аулап кайда кореек»,— 22

дегендей циындык басталран мерзш’ , эрш мдердж -ак ша- руащылыц куйш тэлтсректете бастайды. Карашаныц к а­ ры жауып, желд! аязы басталганда бай мен кедей ек! дуниенщ адамындай. «Кар жауса да токбайды бай баласы, Уй жилы, кшз туткан айналасы. Бай улына жалшы улы жалынышты, Afun журш ойнатар кёздщ жасы». Кедей бай малынык сонында, уйде узбей ж агар отын жок, бурсек каккан катыны ж ам ау-жаскау устшде. Жыр- тырын ж ам ау, ж азда артылдырран TepiciH илеп ул п р у о да улкен мурат. Акын: «Жас балага от та жок туртан маздап, Талтайып кактана алмай еле жаздап. KeMnip, шалы бар болса кандай киын, Bip жагынан кысканда жел де азынап»,— деп жаканл кедейдщ уш н айтып отыр. Бул д а эшреленбе- ген. акыннын дэл керген cypeTrepi. Барлык елдщ фольклорында «ер канаты ат», батыр га жан cepiK, шабысы ушкан куспен тек, жел жетпес, кун шалмас, адамдай акылды боп жырланатын жуйр1к ат ж азба поэзияда д а ушкырлык, к уш тш к белгклер1мен си- патталады, шапшак 'кимылы аркылы бейнеленедк Ал Абайдык атында осылардык 6ipi де жок. «Жуан, такыр бакайлы. жумыр туяк, Шынтаты кабыргадан турса аулак. Жер сотарлы, ciuipai, аягы Tix, Жауырынв етс1з, жалпак тактайдай-ак...» К екш шокпардай, кулары камыстай, коян ж ак, бокен кабак жануар алдымызда елен какпай, ер салынбаран, ж абу ца жабылмаран жалацаш кушнде тыныш тур. Б 1з атакты 6ip скульптордын мрамордан кашаган, ж уй р !тч к каснеттерд1 жылкыныц мушесшен тапкан, колынмен ус­ т а ™ к келердей сымбатты керем1з. Бул жылкы, жалпы жуйрж емес, казак жылкысыныи езжен шыккан «кой мо- йын», «култе куйрыктык» 6ipi. Осы «жуан, ж уаска» тымакты казакты м1нг1зоец!з — колымывдан ecipren та- ныс жуйрж шыгады. «Аяны тымакты алшы кип'згендей. KiciHi булбул кагып журпзгендей. 23

Шапкан атка жетюзбес бекен жел1с, Ыза кылдыц вдлыма 6ip тнг1збеГ|». C ohfh ш ум ак а т кескшше ж ан бередц кан ж урпзед!. M ycin eHepiHe тан динамикалык куа т косады, жешл юмормен окушыны д а кызыктырады. «Кактаган ак ку- MicTeft кен мандайлы» деп басталатын елен д е осындай. М усш д еу аркылы сулулыкты танура тэрбиелейтш шыгар- ма. А л « еск ш к KiiiMi» туп-тура арры заман казарынын портрет!. Абай ол заманнын байын да, батырын да алмай нарыз шаруа, Keiune.ni к,азак,тыц бейнесш коз алдымызга келт1редг Осы айтылран елендер есептен келденен караушы- нын, сырттай бакылаушынын (созерцатель) жазранын- дай KepiHyi д е мумкш. Шырарушынын элеумеггш тендем-. ииясы д а кы зу емес сиякты. ЕПрак, уш л е карасак, сугына у к с а к Tiirri баска. Б 1здш Абай д а Пушкин сиякты грек дэу1р!идег! классикалык керкемдж улпсш де жырлар жа- за отырран. Кубылыс, кер1н1стердщ imKi мазмунын бай куш нде камти, купня сырларын аша, ал сырткы турш деп мазмунра сай кестелердк ыкшамдылыктарды шыгарма- лардыц композициясына ар кау етедь Мундай жырларын- д а А бай поэзияныц куш ш езш щ субъективен, каракан басынык наразы болу туррысынан 1здемей, объективен шындыктын imKi куатынан табады . Сонда су д у жараты- лы с бойындары диалектикалык кайшылыктар: онын куш- Ti жары мен эл а з, кунды жары мен кунсыз, yMirri жагы мен ум 1т с1з жактары epiKci3 ашылады да, од1л ой, таза ceeiMfli окушы да epiKci3 куаттайды. Поэзияларымен осыншалык керкемдж академиясыка айналу орыс эдебие- тш де Пушкиншн, казакта Абайды н рана колынан келген. Эйтпесе кергешн жырлай салудан натурализмге, шубалац сезшещцкке урыну оп-оцай. Эдетте акылшы болар поэзиянын непзш е жетпей, марнасын укпай, дидактика деген атпен бэрш 6ip-aK юнэ- лай саламыз. Бул д а дуры с емес. Акылшынык да акыл- дысы бар. Ж упр ген нщ 6api жуйрш емес те, сейлегеншц 6opi шешен емес кой. Акылшы да сол тэр 1здй Бш г1рл1г1 к ар а басынан артылмас, халык жайын, кауым жайын оз токтырынан KefiiH ойлайтын бьлпрл!ктщ куйрыры д а еы- piKTiH куйрырындай 6ip тутам. • Биптр, акылды Kepiny, мэртебе т а б у ymiH сейлейтш акылдылардын да кунсыз- дыктары узакка бармайды, елд1 елжермейдк. Поэзияда

да сондай; Абай сиякты халЫк камкорлыгына арнап туч рандай, улы акыннын акылшы поэзиясы 6ip белек. «Устаздык кылран жалыкпас, Уйретуден балага». Акын дурыс айтады. Абайша устазды к ету 6yriH ri казак акындары ушш де кымбатты екбек. Мэселе калай акыл- шы болуда рана. Отанын, елж жалын ата суйген журек, бар TipJiiriH когамы уш ш Fatia багышларан ойлы, ерен акын акылды д а кешлге конымды айтады, акындырын арзанга айырбастамай айтады. Ондайлардын акылшы елендерд1 де эр! кыска, api нзиш , MHFa уялап, сез!м ге шабар, макал-мэтелдей шыгады. «Эсемпаз болма эрнеге, бнерпаз болсан аркалан. Сен де 6ip Kipniui дуниеге KeTiriH тап та, бар, калан!» П М рдег! урымдылыкпен, д э л д ш к философиялык ойлы- лыкка косылранда, жыр eMipre кесемдж ж асар, кемек етер жанды куатка айналады. Буран жыр жуйкесш эл- дещпретш, ыррак накышын ерленд1ретж sp6ip сездеп сомдылык пен ундестж, елен жолдарын энге бастап тур а- тын екшнд1 уйкастар куйылып, шырарма нагыз поэзиялык дэрежеге кетершедк Абайдын устаздык лирикаларын ерекше элдещпретш тары 6ip купия сыр бар. О л акыннын акылшы елендерже де тын тенеулер мен жаркын юмор, ащы сатиралык туздыктар коса бшушде. Мэселен: «Акырын журш, анык бас, Енбепк кетпес далара»,— деген ею жолда акыл суретке д е айналып кетедь «Кайрат пен акыл жол табар Кашканра да куганра». Бул ею жолдан д а 6i3 динамика-кимыл сезшем1з. CefiTin бул елен такпак емес, от берер, ойды жылытар сешм шакпарындай кабылданады. Устаздык елендерде сурет пен ащы сездерд1 барынша мол, шебер пайдалану «Ceri3 аяктын» д а ене бойынан тугел табылады. «Тамары токтык, Жумысы ЖОКТЫК 25

Аздырар адаи баласын. Таласып боска, Ж ау болып доска Кор болып, курып барасын. 0TipiK шарим толды рой, бкшер уакытыц болды рой», Б 1з жарамоыз кылыктардын аттарын eCTin коймаймыз, сондай кылыктылардын кескшдерш де кез1м1з шалып ка- лады. Аздырар себептердщ тусш танып, тугш тартып карагандаймыз. ЭлдеюмдЧ жарадан устап, кезш е шукы- рым ы з келгендей болады. Абай мундай елендерн1 дерек- ci3 энпмеге айналдырмас ушш эдей! осылай етед!. Ж ек- сурын кылык иелерш бет бурдырмай устап турып, «осы сенсш» деп турып айтады. Акыннын акылшылык кайра- ты ушан-тещз. Айтар т о с ш де молшылык, сан турлр кы- зыкты. Кейде Абай 6ip эленшщ бойында неден сактаиу- ды баскамызша т1зщге айналдырмай, жат, жагымсыз мшездердщ портреттерЧ мен ушкары кылыктарьгн да кез алдымыздан етю зедк Абайды н «ЖЧпттер, ойын арзан, кулкЧ кымбат» деген елеш бул пшр!м1здщ мыкты дэлели «Курбыннын Toyip болсын ез MiHe3i, Абыройлы калжынмен келсш сез1. Сен оган мойын бурып свз айтканда Катыныцда болмасьш онын кез1». Не деген гаж ап! Акыл да, надыл да тер т жолра сыйран. А л туп-тутас, тер т жарынан тугел кершген адам образы ше? Танданраннан, тамашалараннан баскага дэрменсЧзбЧз. Таныс портрет, танбалы мшез. Кеше рана... бупн рана кер- ген KiciMi3. М ундайлар кандай формацияда, кандай когам- д а болса да кездесе бередЧ, А бай куэлЧгшен кутылмайды. Бул тер т жол лирикашыл акындарымыз рана емес, букЧл романшыларымыз, драмашылдарымыз ушш д е .улкен улгн Абайдын «Базарга карап турсам эркЧм барар», «Бы­ лым таппай мактанба», «Интернатга...», баласы Абдырах- ман туралы жазгандары, «Ж аксылык уз ак, турмайды», «Аш карын жубана ма майлы ас жемей» сиякты еленде- pi ж огарыда айтылран шырармалар тобына косылады. Мен осы топка акыннын «Сараттын шыкылдагы емес ер- мек», «КенЧл кусы куйкылжыр шартарапка», «0 лсе елер табигат, адам елмес» сиякты философиялык такырыптар- ра жазгандарын да косамын.. И д еал и ста философияны жактаушы акындардын шырармаларынан устаздык MaFiia 26

еш уакытта шыккан емес, шыкпайды да. Олардыц: «Адам туранына дейш тэ н а з калыпта, рух куйш де жасайды» дейтш Платон идеализмше cyfleiiynepi — элем шындырын танымау, жаратылыс когамдык кубылыстарын символ ретшде кабылдау, адамды туранына деИ ш т рухты к об- разда жырлаура рана болады дейтш дэрменшз киялдары- нан аспайды. А л символ ретшде кабылданатын шындык керпйстер оларра конкретпк дуние емес, абсолюттык идеяга елштеу. Демек, Абай айткан «мен», «м енш » олар- ша ж ансак урымдар. Идея мен енбектщ жаратылысты танура, оны адамга барындырура кызмет ететшш, идеа­ лист акындар табигатка кел1с1мс1зд1к (разлад) турызатын зиянды эрекет деп бшедь Тютчев: «Природа знать нс знает о былом, Ей чужды наши призрачные годы, И перед ней мы случайно сознаем Себя самых — лишь грезою природы»,— десе, та FBI 6ip вленшде: «Лишь в нашей призрачной свободе Разлад мы с нею сознаем»,— дейд1. Сонда адамнын езшдпс сапасынан ' t/к те калмай- ды. Табиратка Ti3e буту, оны кудайга айьалдырура, та- бынура дейш барады. Абай орыс поэзиясыныц бул жары- на аттап баскан емес. Ол OMipre уакытгы елш еу етед1де, «6ip минут 6ip KiciHiK OMipine уксастырын, уакытгы 0Mip пайдасына: icxe, пайдалы эрекетке жумсаура шакырады. «Мен» Абайша api табират, api адам; табигат елее де адам елмейд!. Оны елт1рмейпн, уза к жасататын «менini» сана- латын баянды !стелген енбек ж ем ю . «0лд1 деуге сыя ма, ойландаршы, блмейтугын артына соз калдырган?» — дейд! акын. ©Mip философиясын прогрсснмлдш рухта урындыру, адамды ез ерюмен болмысты игеруге, ез муддесш орын- дауга, езге куштерден именбеуге, шлмеуге жетектеу орыс демократтарынын аса касиетп салты. Б:здщ Абайдыц устаздык акылдары да окушыларын осы мектептен OTKi- зед!. Бул Абай лирикасынын екшнн саласы, оран данк, акындык мэртебе вдекан саласы. 27

Акыннын реалиспк шындыктан OMip сулулыктарын, туран >Kepi мен туыскан елш щ жылы, ж астьщ шантарын, бакытты кезендерш icepiri суйсшулер1 6ip жакты, сынар тарта мадактау боп шыкпаранын кердж. Ж аратылыстын табири калпындай, Абай жасаран дуниеде ж арык пен ке­ лейке елшеулер1 кшен мелшерлес журедк Мундай безбен э д 1лд1г! Абайдын антологиялык елендершде де аумайты- нын байкадык. Жаратылыстары гармонияны музыкаша тындап, суретше кабылдайтын Абай, когамдык eMipfleri жарамоыздыктарра наразылыкпен карайды; мпшпл, сын- шыл акыннын кез1мен кабылдайды. ¥лттык, адамдык се- 3iMflepi тэрбиеге, окытура лайыктыларра устазды к етед| де, ауру, кырсыктыларра пышакпен кесер оташыдай ем- ш ш к куралдарын жумсайды. Сол себептен 6i3 оны сулу дуниенщ шебер сорушысы Гетеге, б 1рде ж ек кергешн жалынра кактайтын Шиллерге усатамыз, б!рде Пуш- кинге, бф д е Лермонтовпен ундес, мундастырын танимыз. «Bi3fliH уакытымызда еск1 заман (древность) улпсш - д е кубылыстарра ез басын катыстырмай, бакылаушы боп капа карайтын поэзия болуы (объективиил поэзия) не- райбыл нэрсе, сонымен 6ipre талантгын непзш де кена заманнын бакыларыштыры (созерцательность), eMip ку- \"Оылыстарын ез катысынсыз кер сет к ш т к катл етт болма* ран акын — художник емес; эйтсе де б1здщ уакытымызда ак ыннын субъективтж элементшш болмауы — кемнп- Л1к» — деТЩ Белинский, Лермонтов елендер! туралы *1840 жылы \"жаз?ан макаласында. ¥лы сыншынын ай- туынша: «Шарын акындарда iuiKi субъективен элеменгпн басымдыры акындык талантгын таязды к белпс!... Ондай- лар эдетге каракан басынын юшкене шерш рана айтады, одан артылмайды. А л улы таланттардары imKi субъектив- TiK элеменгпн молдырьг г.уманизмнщ бел п съ Ёул 6aFur- тан корыкпаныз: ол С1зд1 алдамайды да адастырмайды. ¥лы акын 03i туралы, ез1н!к «меш» туралы айтып оты- рып жалпы — адам баласы туралы айтады, ейткен! онын натурасында адам баласына не тэн болса, сонын 6api бар. Сондыктан да онын мун-шержен ез шер!шзд! кереаз, онын жанынан эршм-ак ез жанын тусшед1 де, онын акын рана емес, адам, езМ н адамгерш ш к жарынан бауыры екенш таниды». Бул сез ж ок Абайра д а лайык бара. Абай« дын MyHFa баткан, ofiFa ушлген, олык жеген лирикалары, шырармаларынын басым к е п ш ш л , муны кекке, ойы e re ip канжарра, е к ш ч п жалгандыктар мен терютжтерге каррыс,

гказа кеспмш айтура анналатындар д а сол шыгармалары. Мундай еден деш ддщ ^ н ф л цкт акыинын заманымен, \"аЙналасымен келТспеушен TyFan. ©MipAeri бадырайган кайшылыктардын вз бетсмен жымдаспасын, зулымдык • пен бакытсыздыктын бейбгг бгпм таппасын б1лген акын 6apFa канагат, ж окка сабырлык етпейд1, ояна бастаган елдш s.ii канаттанып улг!рмеген ой муратын жы рлауга бекшедь «Жалау»-дагы: «Ойнактап толкын, жел гулеп, Майысар дщгек сыкырлап. Ол журген жок бак 13деп Кашпайды бактан бойды урлап. Астында дария — как майдан, Сурайды дауыл куш-тун»,— Караты, ол — булж кудайдан Сурайды дауыл куш-тун»,— деген Лермонтов жолдарында Абайдын ез идеалы, ез . арманы бар. Абай бул елещй калам акы алу, эйтпесе уа- кыт етк!зу ушш аударган жок, кешл-кушне, ой-т1легше сай келген сон, ез демш де коса шыгаруга аударган. Абайдын ез елендершдеп лептер де осындай. Алыс-алпа- рыссыз, кешмпаздыкка, тарих мимырттырына, eMip би- гамдырына шыдамы жетпеген А(5ай да Лермонтовка ко- сылып дауыл тГлегендей, тынык тешзден толкын куткен- дей. «Кунпрт Keni.niMсырласар Сургылт тарткан бенуакка. Томен карап муидасар Ой лнберш эр жакка». Абайдын осы еленшщ ж ал расы eTin Некрасовтын: «Буря бы грянула, что ли? Чаша с краями полна!»— деген жолдарын ж алгасты ра окып кетсек, 6ip акыннын елен1 боп шыккандай емес пе? М унда кездейсок ештене де жок. Ж алындамас, кектенбес, когамдык курылыстан Min таппас, «ш ую рш ш п» басым Абай болса — орыс клас- cuKTepi — демократ акындармен муншалык ундеспес еда Онда 6i3 Абайды дуние жаратылысына мейлшше ырза, жеке нашар мшездерге кешмес, ем1рден «куйлк ракатты кепи» FaHa табатын, «олимпиялык сабыр» Heci Ф етпн 29

катарынан табар ёд1к. Ж ок, олай емес. Абай Лермонтов, Некрасовтар майданында. Мэселен Абайдын Лермонтов-, тан аударма саналатын «Ойын» алыныз. Бул елещи ау- дарма деуге де, Лермонтов мотив1мен деуге де б 1рдей сыяды. 0ленн1н рухы, етюрлкт мен улылыры, нажарай- дай жаркылдаран opi керкем, api ype&ni, ауматан Л ер­ монтов. А л ашулы ой Ke3iHiH дэл керш , мшеп, сынарлары каза к мшездер!, каза к кылыктары. «Кел!С1мд1 тэтт1 ой, эр шеберл1к Куантпас ойын козрап пэлен дерлж. ©з кеудесш ез1 андып, бой салдырмай, Токымдыры бусанбас неткен ерлж?» Е рлж туралы сез желш соктыруга шебер, 6ipaK ек! ауылдын ортасында токымдыры бусанбай, там ак андып кыдырран KiM болуы мумкш? Эрине казак. Муны аз де­ сен, «Ойдын» акырры шумарын окиык: «Досын жок, душпанын жок. тыныш жатасын, OKCci аштап елген юсщей-ак, Неткен журт мал олтфген жет! атасын!» Акынды д а ауыр ойларра уцштетш, ашынран сездер айткызатын ез заманы, ез замандастары. Зткешй ка- ж аса д а тустастарына сабак болсын деп айтады. «Мен-дары кеп eciniM жастык назын, Кол жетпеске кол созар бар ма лажын? «Боламын» деп жургенде болат кайтып, Жалын сейш, жас жузш басады эж1м». Терт жолда каншалык опык, канша екЫ ш , куйш|ш жа- тыр. Ж алыны ceHin, ж ас ж узш эж 1м басканша кайратгы дэуренш боска етквгвн курбынын куШ — халкынын да куш . Акын ж урегш е уялаган осы д а к тырнакты aHFa ай- налгандай. Сондыктан д а онын аузынан шыккан ашулы сездер ызалы арыстаннын ыныранраны с е к Ш . Ж урегш е шер тырнагы баткан акыннын влещ де езгеше: кан ак- тарылрандай, жалын атылгандай, кейде дуга, кейде кар- гы с боп шыгады дуниеге. Акынньщ заманы мен замандас­ тары, 6yriH i мен ертеш уш ш ауруы деп осыны айтамыз. Акылдылар арланар д а уялар, ойланар д а тузелар деп 30

YMiT кутнем Абай кеп айткандары к ул акка шрмеген соц: «Кездщ жасы. журектш каныменен HpiTyre болмайды iuiKi ыузын»,— деп сол ушш курсшген. «Картайдык. кайры оЙладык, уйкы сергек Ашуын ашыган у, ойын керыск, Мундасарга Kici жок сезд1 угарлык. KiM KeaUni кетерш. болады ермек?» Абай nopipeTiHiH осы 6ip шарыиа аянышсыз кар ау мумюн емес. Б1з ой патшасынын уланган ажарын квре\\пз, _квз жасын ерлпшен ipiKKen жаннын эр тамшысы т а с каина- тардай, 03iH жандырардай. Енд! сонын жалынды мунга толы квз!мен карасак, акын зырырданын кайнаткан тус- тарын кврем1з. Олар: «Шыга ойламлй, шыгандап кылык кылмастар», «Шынга сенбсй. жокка сенетшдер», «Жакынын Tipmc андып, елее ек1ретшдер», «Сырттанеынбак. кусынбак. ериллденбек, Сыбырменен топ жасап белок-белектер» Жнрещирген дуниесш бул жолы Ti3in ататан акын, «Картайдык, кайры ойладык» деген елею н де оларды жи- нактап, кескшдер1 мен эрекеттерш эшкерелейдЬ «Tepin сатпай, телм!рш квзш сатып» аларман болгандардык ом ip суру тэс!лдерже каррыс танбасын басады. Белинский: «Егер сатираны кеказ кулю, жещл тэлкек, усак кы лжак деп Tycin6cii, корланган когамнын курыскан Keri, каЬарлы ызасы деп танысак, Лермонтовтыц «Ойы» дэл осындай сатира»,— деГш рой. Абай лирикаларындагы сатира да дэл осындай. К ек се м с ер д т жузшдей алып тусер, жанды- рып ж 1берер сатира. Бгз бул елендердг окыранда кулмей- М1зде, мазак та етпейм1з. Typiuire ойланам ы зда: жаман- шылык деген осы екен-ау дейкйз. ©йткеш б!з кайырым- сыздык пен зулымдыктын кара журектершен copFa.iaii аккан сасы к каиын KepeMia. Лирикара сатиралык куат беру, жагымсыз образдар туралы бас-аяры тужырымды портреттер сызып, айкын Mi- нездер ж асау, ол мжездерд! усп р т мазактамай, орекеткс байланысты психсхлогиялык турде нак дэлелдеу оте киын. Абай ащы лнрнкаларында гротескалык эд!стерд'1 колдан-

бай-ак кунекерлер KeftiniH табиги калпында маскарала( ф л ед1. Абай мундай елендершде де карикатуршы емес cyperaii, художник. Окыкыз: ------- ----- , «Кыран бурк1т не алмайды салса баптап, Журт жур рой куйкенгай мен карга eaiaanj Кыран шыкса кияга Ж1беред1. Олар да eni кусын eni жактап. Каркылдап карга калмас арт жагынан, Куйкентайы устшде шыкылыктап. ©3i алмайды кыранга алдырмайды, Куш бойы шабады бос еалактап. Тшп-шыгып, ыза кып устатпаса, Куанар иелер1 сонда ыржактап. «Не таптык муныменен» деген жан жок. Туш бойы кушлдер кусын мактап. Баска сая, жанга олжа дэнеме жок. Кайран ел осынымен жур далактап». Kefl6ip гротескалы сатира жазылран дэу'|р1нен аскан сон атылып болтан октай суынады да, баска тустын салт-са- насына уйлеспей калады. «Апыр-ау, осы да б!зде бар-ау» деп айнала каранбаймыз, 1зденбей1шз. ©ткеншн бйр ке- Л1амс1зд!пне жымиямыз д а коямыз. А л Абайдан алар эсе- piMi3 TinTi баска. Жсжарры келпр кген елеинщ 6ip сез[ де, 6ip cypeTi де кенермеген. Окып ж 1бергенде «пэленше* екен», «тугенше-екендер» еске тусед г 03i тындырмай, вз* геге тындыртпайтын далакбайлар кэз1р де баршылыкз eMipiMi3fliK баска салалары н айтпатанда дарынсыз жа* зушы, дэрм еназ артистердщ ездершен-ак кулактарынан суйреп muFapyFa болады. Акын мен заман арасындагы кайшылык таптык KOFaM- ра тэн нэрсе екен! рас. Буран Абай лирикасындары корам* ды к конфликт айкын дэлел. BipaK бутан карап б!зде ли* рика конфликт!аз жазылады деген Tepic урым'ш ыкпауы керек. Акылы кем!с, пейш Tepic, е с у орнына ешетш, адал енбек орнына урылык, карылык жасаура, пэле жауып, куйе ж аруга шеберленген, ауырдык уст1н, женш дщ астын 1здейтшдер» эл i де ж етерлж . О лар кеп ш ш к арасында, улы ж ум ыстар устш де элдею мдердщ ыры мен квлек- KeciH паналап ж ур е бередк Ж ай журмейдк зиян кел- Tipe журедй Булармен лирикашыл акындар бупн де, ер* тен д е Ke.iicneyre THic, А бай соран уйретедй «Дос асыктын болмайды бетендт, Косылган босаспайды журек ж!г(.

Di3ain доспыз, асыкпыз дегенши Жалрандыктан жасалган квн'1Л *yri>. Абайдын бул niKipi де лирикашылдарга жаксы жолдама; косылран журектер, тауы п табыскан достар адамзаттын ул'кен салтанаты, эсемдж турызар сэш; бул да eMip сулу- лыры. Поэзияра мундай сулулы к биж идеал. Тек капа жалрандыктан жасалган кешл жуктерш: алдамшы дос- тык. баяисыз асыктыктарды катты тежеп, аяусыз келе- келео!н. Сонда рана акындык впер вз орнында айкын турады. «Айкындык улы акындардын касиетк— деши Б е ­ линский,— Бул касиет тугел Пушкинде де бар... Оны ж а- лак мукшыл, не трагедияшыл, не комедияшыл акын деуге болмайды. Онын бойында барлыры д а бар... Ен жай сезГ нуд!н езГак онын жырларында барлык пернеш тугел ба- сып, барлык ш екп тугел сойлеткендей сайрайды. Сондык- тан да онын влендер1 сырдан емес». Бул Абайра д а тэн касиет. Bipae c y p e m i, б1рде акылшы акын — енд1 б1рде эмбе жексурындыктардан ушынган ауру жандай дедж. BipaK сонын 6api 6ip Абайды н кеп кыры, сансыз сыры, онын айкындык. корамшылдык касиет!. Эйтпесе. кеп сала- лы жырлардын езара кайшылыгы жок, барлырында жал- р'ыз-ак мурат бар. Ол: туран елшш камы. Д униеш , адам- дык карым-катынастарды терек б!лией, 6ip бет, сынар ж ак танушылар да болады. Ондай шагын таланттардын куанышы да, кайгысы да конымсыз келедк Олар eMip кай- шылыктарынын себептер! мен келешегше тусшбегенджтен, я сэл нэрсен! идеал керед! де, я сэл нэрседен шошынып, дэрменшзджке урынады. 0 3 i де ауру, ce3i де ауру, песси- мизмге малшынран «булбулдын» жалган эсерден аккан кез жасы — кун жаумай суланган адамнын бейнесше тек (булар туралы кейЫрек токталамыз). А л ауыр курсшген, жылай luaFbiHFaii Абайдын Heri3ri Tiperi умгг, сулулык, эсем гармония. Мундай елендердщ мысалын ж огарыда да келпрдж. CoFan «Кызарып, сурланып», «Ke3iMHiH кара- сы», Пушкин, Гете, Лермонтовтардан аударран «Татьяна хатын», «Каранры тунде тау калрып»,. «Теректщ сыйы^, «Жолга шыктым 6ip жым-жырт тунде жалгыз>, «Кан- жар» ларды коссак жаратылыспен, eMip мактаны сана- лар гажайып дуниелерге к!рем1з. TyHri тун тынысы, кек пен жерд! табыстырран тау, бую л жер-жаИанныц ундес- Tiri, адам мен жаратылыс ж арастыгы ж апы рактар окы- Fan ж ум бак сырлар, таскын мен тещз жаны, табират пер- зеитшдей e3i пак, к е ц ш де мелд1р таза кыз журеп', тот

та баспас, тас та сындырмас, кекке сорылрэн, манданта кайралган, суйюмд! болат кан ж ар— 6api де сешмге, шекс1з куат-кай рат, саркы лмас ум1тке бастайтын жыр-- лар. З ам андас пен ж ас урпактын жарамсыз мшездерш ракымсыз пышактайтын Абай, таза ж андарга колын ку- сырып, басын да иедь Оларды да кектен, белпаздш тен 1здемей, ез ортасынан табады. «Жарк етпес кара кецшм не кылса да, Аспанда ай менен кун шагылса да: Дуниеде cipa сендей маран жар жок, Саган жар менеи артык табылса да. Сорлы асык саргайеа да, сагынса да, Ж ар тайып, жакеы сезден жанылса да. Шыдайды риза болып жар icine. Корлык пен мазарына табынса да»,— дейд! улы акын. Бул адамра, онын цшнде эйелге деген суйюпендш гимн!. Кандай д э у1р, кандай курылыста бол- са д а ap6ip ж ар суйер жаннын шынайы ce3iMiHin, ак ж у- periHiH ураны. Б ул тендшт!, epiKTi айтудан д а жогары, бул эйелд! журектер табынар махаббат тэшрюше айнал- дыру, соран жан-тэшмен, барлык ерш, ниет!мен калткысыз барыну. Бул кос ж уректщ 6ipre соруы, кос кониш'н бфш - кен тьпеп, кос канаттын 6ipre кагылуы. М унда «сен», «мен» айырымы жок, «сен дЬ м аксуд туындай кетерген, махаббаттан таусы лмас бакыт, к ун э а з лэззат тапкан, кун- дей ыстык, кеудес1 келенке туспес ж ар ы к— «мен» рана бар. Бул киналса д а сынбайтын, ауырса да елмейтш, Ti- aeri бшк, саулыгы берш «мен». Бул казакты н поэзиясына рана емес, б у к и адам герш ш к санасына революциялык тын ой салган елен. «Айттым сэлем, калам кас» тары: «Иырымда Ызд!н шаш, Айкаласып тай-талас, Лэззат алсак болмай ма, Квз жумулы, кешл мае»,— деген ш умактарды кумарлык талабындай, уакытш а кы- зы ктау ыкыласындай, ерескел квретшдер де бар. Булай деп ж азбаса д а езара айткандарын ecTin журем!з. Ол дур ы с емес. Бул д а ж атка карам ас, к в н ш айнымас Абай- дын шын махаббатынын сезк «Рашыктык кумарлыкпен ол eKi жол» eKenin А бай ез'1 уйреткен 6i3re. «Дуниеде cipa сендей маран жар жок, Саган жар менен артык табылса да»,— 34

1 деп Абайдын казак поэзиясында тунгыш рет жырлауы эйелге гашыктыктан элдекайда жогары. Б ул онын адам упйн Kypeci. М ахаббат сулульнын, онын ерющцгш Терек багаламай, жалпы «бостандык» деп декларация согудан Абай лирикасындары махаббат пафосы элдекайда кым- бат. Абай махаббатты тардыр, сэ гп , сэ т а з д ж билейд! дейтш мистикалык урымнан д а жогары, ол адамды ce3iM мен акылдан тыс себептерге ‘барындырмайды; адам epKi- не e3i кожа. Суюге жарамаран уяндык баска курестерде де осалдык етедц «Суюге, махаббатка уйрету бакыт- тылыкка уйрету, эрвдмнш e 3iH-03i кад1рлеуге, адамгер- mLniKKe уйрету деген свз... Ен ж аксы суйкшендер тэрбие- лендер».1 Абай махаббаты Макаренко койган тшектщ жауабындай. Акыннын соншалык узыпп, ж албарына жазран жырыцда етюний сез1мнщ ине кезшдей санлауы бар ма? Ж ок. Абай ойда ж окта келе калар, токталмай втер кумарлыкка (мимолетная страсть) орын калдыр- майды, усак, мещандык сез1м1шлд1кке титтей д е беры - мейдк Онын жырлап отырраны сатылмас epiK, бурж уа­ зия когамы орнаткан лажсыз барынып, амалсыз кенер «сауда с у й к п е н д т » емес. М ахаббат такырыбын элеумет- TiK едирден бвлмей-жармай, улкен eMip, улкен бакыттык 6ip белш еп деп тусшген акын — калай eMip суру, калай жар сую керек деген сурактарра шек коймай, сауда-сат- .тыксыз, жарастыктан, кел1спктен табы лар ж ур ек epiK- ^терше калдырады. ¥лы акыннын бул бастамасы б1здщ буг!нг! — социалис­ т а лирика ушш де есюрмейпн мектеп. Абай лирикасынын поэтикасын толык тексеру б1здщ и ж д е п в т г е Kipe бермейдг. вн тсе д е улы акыннын вшпес enepine езек болар нэрселердщ Kefi6ip тустарына токтала кету де кажет сиякты. Абайдын орыс классиктерк Пуш ­ кин, Лермонтов, тары баскалар жасаран халыктык ypHicin, реалиспк эд1сш кабылдаранын айтумен 6ipre, солардын мэдениет1 мен шеберлш енерлерш толы к urepyi ерекше кызыкты мэселе. Орыс классиктершщ мактаулы улплерщ аудару эр туста, эр халыкта бола бередй бйздщ кэз!pri акындар да квп аударып, окушы журтшылыкка квп пан­ да келт1рт жур: бул халыктын да. жазушыларымыздыц да рухани всулерше мол жэрдем. BipaK, П уш ки н у, Л ер- монтовты, Маяковский мен Твардовскинлер жазран бел- v . 219—294 беттер.

г ш шырармалардын карасын, узын ыррасын казакшалай са л у — толык мэншде аудару емес. CXnapFa лайык ау- дарушы талант сол езж ен озык мэдениеттщ жалпы дэре-. ж есш ангарумен 6ipre, iuiKi мазмуны мен турш менгерген, атакты акындардын. идеясына, пафосына, поэзия жасай- тын курал аспаптарына кызыккан, акындык шеберлште- piHin купия сырларына жетжкен болуы шарт; сонда рана аударманын кундылырын, аударушынын д а жаксы ене- геден окыранын, ескенш танимыз. Акындык енер табудын 6ip жолы осы десек, эл 1кунге дейж Абайра 6ipiMi3 де тек eMecni3. А бай аудармаларына карап отырсак, 6i3 колда- натын урымдары «аудармадан» элдекайда белек, элде- кайда бшк. О л еленнщ уйкас, ыррарындагы формальдык жактарын 1зденш коймай, сол шыгарманын идеясы мен тур тутастырына ж ан 6epin, кан жург1зш турран, еленнщ жеке ж олдары былай турсын, жеке сездершен от шыга- ратын куштерд1 табады да, соларды казакш а ж етю зетт телеу бередь Эр сездк дереказ ойларды жанды образдар- га айналдырарлыктай жумсайды, кеп сездш ктен (ба- яндаудан) табы лар урымды, сурет, кимыл, эрекет керсе- тер сездерден шырарады. Онегиннщ Татьянага жауабындары мына шумакна караныз: «Сешеерге жан таба алмай Сенделед! ит журен. Бул не деген гентарек?» Формальдык жарынан~Пушкинге усамас жерлер1 та- былуы да мумюн. BipaK нагыз Пушкин. Осы шумактын Пушкин лебш е д э л д т сондай, 6i3 Онегиннщ де iuiKi, тыс- кы сипаттарын толы к танимыз. Мундары ез1м1зге туЫ- HiKTi барлы к к аз а к ce 3i Пушкин каж етш MiHci3 етерлж - тей тын MaFHa, тын сапаларра ауыскан. Эндей сулу, ке- piKTi де, магналы ж олдар Онегиннщ ж ан куш н де, сырт, шнинш д е ж а р к е т т е д к ceHicep доссыз ж уртта калган, neci3 иттей тент1реген, турагын, yMiTiH жоралткан жан- нын 6ip Mep3iMiH будан артык дэл сипаттауга болмайды. «Кенл>м менщ карангы. Бол, бол, акын!» — деп те казак айткан емес, ал Абай аудармасында алгаш- кы уш сезде Байроннын бутш тулгасы жатыр. JKoFapFbi

кел'прйчген eici мы салдан кейш Абайды н ез шыгармасын- дагы4 немесе: «Кунпрт кецшм сырласар — Сургылт тарткан бейуакка... Адаскан кулик сек1лд! ¥лып журтка кайткан ой»,— дейтш жолдарынан кандай эсерленетш!м!з взшен-ез1 белили О зы к ул г1лер. ражайыдлшбердГктер куйеше ж ура адамнын рухани TWievi. ой кезш ш ашылуы. гуманизм туын кете ретш— кемецгеолж дэрежегр. ж етуи Мундай лэ- режеге жетпёй- акыннык spici ел ж теуш ш ктен аспауы , езпш к тулрага (самобытный) айналмай калуы эбден мумюн. Абан мэдениет1 мен гуманизм! орыс классиктерн не тепелreHfliri сонша, ол барлык керМ стер мен кубы- лыстардын сырткы бейнелерждег1 айырымдарымен 6ipre iuini .рухани п р лж терш щ де мэнш терец таниды. Ацын- ныц оларды танытатын ой K03i, кеуде с э у л е а бар. «Бойда кайрах, ойда коз Болмаганга антпа сез. Сэулец болса кеудеиде . Мына сезге кешл бел»,— д ей т ш де сондыцтан. Татьянаныц Онегннге ж азган хаты берьпе, таза, Kip- и лк аз журек пен цалтарыссыз сую дщ тамаш а yvirici еке- niH 6opiMi3 де б 1лем1з. «ЫцТИЯрСЫЗ МуНДЫСЙ31М KcTTi ыршып жолына. Мазагыка берд1Мез1м в з басымды колика»,— Fa кандай е.и'ксек, кандай сенсек, Абайдыц: «Шыдайды риза болып жар icine Корлык пен мазарына табынса да» сына да сондай eflirin, сондай сенем1з, О ку, уйрену жо* лында ш эюргпктен асып, езш дж жол табу, улы акын- дарра тецелу журттыц бэрМ ц колынан келе бермейдк 37

Бэр|'м13 б1рдей Абайдай дэрменд! болсак казак поэзия* сынын мандайы жырта кары с ашылар едк BipaK талпын- баска да акымыз жок. Ол уппн Абай тулгасын жете та- HyFa, оньщ табыстарын ж етш бш уге м ш д е гт п з . Ж ар а- тылысындагы Kymri ка.сиетЫ ц устш е улы енер тапкан Абайды к ерел1 и1к!рлер айтуда устаздарына тенелгешн онын кай шырармасы болса да растайды. «Кара журт карал Kepin, сезге нанбас. Ант етемж жалганын жан таба алмас. 031 алданып езгеден соккы жеген Жэне ез! 6ipeyfli алдай алмас». (Лермонтов.) «Шын кешлмен суйсе екен KiMAi суйсе, _ Bip ce3iMdi турса екен жанса, куйсе, Кырмызы Кызыл ж1бек бозбалалар Онтак булдан былтайды 6ip дым тисс». (Абай.) «Бул SMipfliH кызыты махаббатпен, Карте Kipccii упг1л! жаксы атакпсн, Арттарыга C93in мен iciu калса влсек де елмегенмен боласын тек». (Лермонтов.) «Квп адам, дуннеге бой алдырган, Бой алдырып, аягыи квп шалдыртаи. 0лд1 деуге сыяма, ойландаршы, ©лмейтутын артына свз калдыртан». (Абай.) Eni акыиныц акындык, ойлылык тендестжтерш , ткпек, мурат уксастыктарын коптеген мысалмен дэлелдеуге бо­ лады. О ку, уйренудщ н эти ж еа рухани толыгу, бшк идея т а ­ бу десек ол ж алпылай айткан рана свз болар едк Акын, жазушы болмай-ак быпм иес5, тузу идея neci болрандар мын сан. Мэселе акын ерекшел1гшде. Абай поэзияныц Miидет, кызметш улы ойшылдарша урыну устш е, онын пафосын да Пушкин, Лермонтовша тапкан акын. «Пафос не?» — деген сурак койып, Белинский былай жауап бередк «Шырарма — ермек емес. Керкем шыгарма iiu пис- кандыктан, кешл кетеруден тумайды. Ол художниктщ ецбегк жана шырарма дэншщ журегше калай тускешн акын 03i де бмм ейдк 6ipaic кеудесше KipreH поэзиялык урыкты бала квтергеи анадай эбден шскенше о да квте- редк Ш ыгармалык upoueci де бала туу npoueci сияктм рухани толгату, киналуы да сол тэр1здк F.ren акын енбек- пен ic тындырура, ш ыгармалык ерлж етуге бекшд1 десек, 38

ол жайшылык емес, оны epiKci3 айдап, жетелеунп 6ip улы куш бар, мойын бурды рмас кум арлы к (страсть) бар. Осы куш, осы кумарлыктын аты — nadwc. П афоста идея а кы нга жаплы сулулыктай К80шел1. езше гашыктай тал- пындырады, идеяра ол санасымен де, ссз1м1мен де емес, барлык жаратылысымен саркы ла бер1ледь Сондыцтан да акын шырармасында идея д ер е к аз ой, eai форма емес. Ж андантан мазмун мен онын жанды формасы ездерше куатты идея дарыганын, ж ам ау-ж ас- каусыз сыналаскан б 1рлест1ктер!мен растайды. .Идся_.мец^ — фирма арасында шеи ж ок, eKeyi де бутш , табири.ж ара- тылыс. Идея санадан шыгады: б!рак Tipi SMip ж асап, оны туатын махаббат, д ер е к аз идея мен акындык идея- нын айырмасы да осында. Алгаш кысы — акылдын, соц- рысы — махаббат, кум арту жемйп. Ендеше, муны пафос дегенше, кумарлык деп неге атамаймыз д ер азд ер. Онда да мэн бар: «кумарлык» ceaiMniK. пафоста нравтык у гым сыздык^пэс-тем'енд1к табылуы да мумкйк Эйелге емес, эйелдерге, данкка емес, абыройга кум арлы к та болады: акш ага, шарапка кумарлыктарды д а умытпауымыз ке- рек. Кумарлыкта — таза сезшдш, кандык, жуйкелж, дуниел]'к, тэнд^эрекеттер-ж ш кездесед!. К умарлык, T irm кан толкытып, жуйкеге тиер кумарлык пафоста да жет- к ш к т ь Б|'рак пафос адам жанында идеядан тутанар, ка- / шан да идеяга бастар кумарлык. Сондыктан да ол таза, / рухани, нравтык, Tawipi уйраррандай кумарлык». С у й т т , Абай шыгармасы шынайы поэзия — пафос. Оньщ лирикасы кандай такырыпка жазылса да я ш еказ сушнуден, я ш еказ куш нуден туады. Толратпай, куймей, киналмай, каны тулап, журег1 алкынбай жазылран жыр Абайда некен-саяк. Сондыктан да Абай шыгармасыныц идеясы мен формасыньщ ж 1гш айырура болмайды. П а­ фос туралы айткан Белинский п ш р ш А бай одан д а асы- ра, нагыз акын тш м е н растайды. «Лдамнын Keii6ip кездер'| Квшлден алан басылса; Tonipiniii берген BHepi Кен булттан ашылса; Сылдырлап внкей KeaiciM Тас булактын суындаП. Кфлеген журен e3i itniii Тура алмас эсте жуынбай. 39

Тэюршщ куш жаркырап, Уйкыдан кешл ашар кез. Куатты ойдан бас курап Еркелешп шыгар сез. Сонда акын белш буынып, Алды-артына каранар. Дуние xipiH жуынып. KepiHin ойга сез салар. Кыранша карап кырымга, Мун мен зарды колFa алар. v Кектен1п надан, зулымга Шиыршык атар толганар. Эделет пен акылга Сынатып керген, бшгенш, Ылд1рер алые, жакынга Солардын сейле дегенш. Ызалы журек, долы кол, Улы сия, ашы т1л Не жазып кетсе, жайы сол, Жек керсец де езщ б!л». Ш абыт процеЫн будан артык керсету киын; дерек- ci3— ^ с тр а к ц и я л ы к урымдарды да будан артык жандан- дырура? кезоен керш, колмен устарандаи ету мумкш емос шырар. Акын кеудесп элемнщ ез1 сиякты: курсаган булты тарап, аланы басылранда, KipmiKci3 аспаны ашылады, шабыт куш жаркырап, кешл уйкыдан кезш ашады. То- марасы сыпырылран кырандай каранады. Ол кезде эде­ лет иесше айналран акын журек KipiH жуынран, дуннелпс доныздыктардын бэршен жорары, ол ак таразы, эделет колындары семсер. Ж аксы лык, кунэны эдил елшейдк на- дандыкты, зулымдыкты кандата жазалайды , долы кол, ызалы журек OMipiH орындайды. П айгам бар акын жал- пак кауымнын куткеш н сейлейдк Акын кэз!-р тас булак- тын суындай сылдырларан эсем кел1спмге (гармония) рана FambiK. С у л у кел!с1м онын кезш де ерке жардай ен кымбаты. Онын аты — н.пея. Сол идея K03Fay салранда к у­ атты ойдан б а с кураган ерк1н сездер де еркелене iiibiFa- ды. Сонда жанды куйге айналран мазмун мен форма де- ген1м1з осы сездердщ куатты ойдан тол га гы niem шыгуы- на элемге бояулы, дыбысты eMip ала келуш е байланыегы. Ж ан аты еленнщ лирика туралы лирика, эн туралы эн боп кабылдануы д а сондыктан. Мунын 6ip ce3i рана ма, 6ip дыбысын алура, я езгертуге болмайды. Егер езгерте- 40

м!з, взге тел еу табамыз десек, А бай толраткан куйд!, сол дэрежеде басымыздан Keiuipin кереш к. Онда эр сезд1 те- Ki3 толкынына ж уып, атар тан, батар кун шапарымен бо- яуымыз керек, эр сезд1 кантардын аязы, KepiK урлсген жалынмен шындауымыз, содан кешн оларра сылдырла- тан элем келгамш щ сикырлы унш, данышпандык сейлер Tiл iи 6epyiM i3 керек. «Укпассык ycTipT карап булгактасак, Суретш квре алмассын квп бакпасан. Келеикес1 тусед! кекейще Эр ce3in 6ip онланып салмактасак». Абай э д 1л айтады. Будан шыгатын корытынды: эрб!р шын мэнш деп акындык шырарма пафостын ж ем1сь П афоссы з жазылган жырдан ofiFa жылылык, 6oi\"iFa к уа т боларлык ештене !здеуге болмайды. вй ткеш онда жанды да, ж ар- кын идея жок, одан коррасындай 6ipre куйылган поэзия- лык мазмун, тур кутудщ де к аж ете аз. А л шабытеыз. куш пен Kocbi.aFan ж алан идея — ж ансыз идея. Ол шыгао- мaliын ш йтгуйие екешн FaHa танытады. М унда нл ар дан керкемдж кун 1здеуиллер я каталасканды ктан, я эстсти- калык кабкпеттен ж урдай болгандыктан FaHa ктей д ь /) III «О да 6ip мезгм ед1, м ахаббат, кайырым, MefiipiM се- siMflepi — ecKiHiH калдыгы, уятсызды к атал ган мерз1м ед1, суш епендж !здеген euiKiM ж ок, журтты ц 6api улан- гандай, ащыра, iui ipiTKiujKe умтыла жырылатыи. Кыздар кунэЫзд1гш, ерльзайыптар баяндылырын жа- сырды. Б у з у -э се м мшез, желж ауруы нэзж сез1мпаздык саналды. Осынын бэрше ж ер астынан ж ж , ei<i кула- гы ti' k шыккандай, 6ip маусымда шьжа келген ж ас ж азу- шылар уй р ето , (здегендер! !з гш к к е карсы , тек баяры- нын татымсызы атанбаса болганы едь Кабырдын сасы к исш ж уту, сайтанды к кы зудан flipi.n каккан эйел тэнш сезш у, мшеки, coHFbi жылда'рдагы по эзня пафосы осылар: e.niM, т э т а кумарлык».1 Алексей Толстой 6ipiH uii Д у н и е ж у зш к coFbic карса- нындагы суренс!з, суркия мезг1лд! осылай суреттедь ¥лы Октябрь революциясыньщ думпуш сезшген орыс А. Толстой. «Хождение по мукам». Eipiiiuii Ce.iiM.

буржуазиясы, 1905 жылдын окирасынан кейш канды тьгр- нагын кек жазып, у м*т отын eiuipyre белсене KipicKeH. Хурме, ату, асу, Россияны жандарм кузетше алу 6ipinm? амалдары болса, сатып алу: идеологияны улау, ревоио- циянын жалынды рухын em ipyai екшии амалдары erri. Ой ipiciH, сана uiipiciH, кез байлансын, кеш л сэ у л е а аш- сш , тек халы к YMiTTi умытсын, сешмнен б е зсш — мшеки орыс капитализм! XX расырды осылай карсы алды. Олар ж ананы тунш ыкты ру уш ш улы орыс эдебиетшщ реалис- тж-сыншылдык урдш ш де ккен ге салды. Ж аксыра врт, жандыр'а топан ж 1берд1, бэр!н жоралтура KipicTi. Бул Алексей Толстой айткандай сумды к кезе’н едк Сол туста поэзияда Пушкин туын бш к кетерген, Лермонтов семсе- рш ж аркы лдаткандардын 6ipi Абай болуы 6i3re ш екаэ мактан. Э дебиет пен керкеменердщ и п ж аксылары катал кы- сымрз алынранда, буржуазиянын бозбала сылкыидары аспаннан а к т а ж ауган кещ спкке шыкты. Олар сатылды, капитализм алды. Европа кэсшкерлершщ рухани сауда сы ашылды: талант, кабйтет базарра туст!. Сондары са- тарман, алармандардын вз туррыларынан «кымбаттат- кан» мулж терш щ 6ipi лирикалык поэзия. М. М аизельдщ «Ж ана буржуазия эдебиет!»1 атты Ki- тапшасында «Токсаныншы жылдары басталган орыс эде- биет!н «капитализацияландыру» nponeci дуние сорысы басталар кезенде эбден шырандады. Сорыстын кысылшан тустары нда орыс бурж уазиясы элеум етпк niKipai сатып ал у аркылы орыс эдебиет!н вздер!н!н таптык мудделерж орындаура ж ум сап бакты »—дейд!. Акын Леонид Андреев- ке «Р усская воля» атты буржуазия газет! 36000 мын сом жылдык гонорарды бес жыл бойы телеп туруяа келМ и усынран. Осы Андреев: «Bip сезбен айтканда газеттерден жылына 40—50 мын сомды оп-онай алура мумкжд!г!м бар. Б ул сиякты акша байлыры ем!рде TyciMe Kiprew ем ес»— деп жазыпты. Акша каптаган жазушылар ушж арнаулы ж урн алдарда («Лукоморье», «Отечество») у йымдастырыл ран. П ролетариат революциясынын дауылынан шошынрзн капитализм Германиямен сорысты барынша мол пайда- лангылары келд!; империалист!к сорысты «Отан сорысы» деп танытып, орыс халкынын ултты к ce3iMiH коздыруга, 1 1929 жылы, Ленинградта «Красная газета» баспасы шырарран. 42

революцнялык жалынды eiuipyre, халыкты большевиктер партиясынан белуге тырысты. Бурж уазия акындарыиыц соплсты acipe мадактаулары да сонын салдары. Симво- листер басшыларынын 6ipi, акын— Сологуб елецдер1 не- Micrepfli гана емес, «кекп халыктын» езш , олардьщ «ccci3 кесемде^ш» де коса жоюга ш акырады. Л . Андреев 1914 ж ы лы 31 декабрьде: «Мен бурыирыша сорысты ’ куаттай- мын. Онын улы марынасын кад1рлеймш...» десе, А рц ы ба­ шев эбден ж ецмгенш е кырылура ундейдй Б iрак олардын шындыкты бурмаларан, майдан фактыларын ж асырган жалган пафосты поэзиялары узакка барран жок, окушы- ны да ерте алран жок. Ленин партиясы бастаран проле­ тариат табы О ктябрь революциясын эз1рлей бердй Тари- хи шындыкка тетеп бере алмаган, ж алган кызулык шапшан ешт1 де, империализм уипн боска тег1лген мил- лиомдар канын, ж еДм-жешрлер жайын ж асырмай айткан, капитализмге карсы куралды кетер1л1ске шакы рган М а к ­ сим Горький, Демьян Бедный, Маяковский дауы стары басым е сп л е туст1. О рыс символистершщ ерекше куйрект1кке, ум 1т с1здге- ке урынатын, сырткы ж ауды ж ену уранынан, 6ipbiHFaft халыкка, революцияга карсы кимылра ауысатын мезпл! осы шак- Кеше рана майданра, «ерл1кке» шакыррандар снд1 поэзиянык мурат, максаттарын «аныктаура», ecipece лириканык, лирика жазушы акыннын 1шк1 сырларын «тусж д1руге», поэзияныц ж ан а дун и есж «ашуга» Kipice.ii, ездер1 де соган лайык жырларды кебейте туседц канды кыррыннан ш аршаган ж уртты поэзиямен «емдеуге» ты- рысады. Б 1рак буларында ж ацалы к еш теке де жок- «0 т 1- piKTiu куйрьжы diip-ак тутам» дегендей канша астарласа да, канша нэз1ктесе де Мережковский, Андрей Белый, Арцыбашев, Винниченко, Северянин, Бальмонттардын куйреуге, куруга айналган капитализм акындары екеш таска тускен танбадай мэл|'м, О лар ездер 1н тап кур ес1иен жогары, элеуметт1к мудделерден белек, кеньп-куйш жыр- лаушыларымыз деп жариялайды, Дуние, жаратылыс, eMip туралы идеализмн1ц неше алуан тоздыктарын жа- цартып, программаларына айналдырады, сан турл1 дж- Д'к сешмдерд1 жанрыртып, «панилык», «бакилык» деген урымдарды жандандырады, Француздардын, немштердж олдекашан адыра калраи символист1к «кисыпдарымен» каруланады. Империализмнщ адам га каскунем филосо- фияларын мадактайды. Момындык пен ж уасты к аркылы 43

муратка жету, адам ез шин e3i елт1ру керек дейтш, жан мен тэнд! карсы коятындар да осылар. Символистерше пролетариат жасайтын революция —■ аш карындар революциясы. Карныц тойган соц, езщ жа- сатан революцияны езщ таптайсын. KeKipiri азган ме- щанра айналасын дейдй Осыдан барып олар панмонго- лизмдщ жырлар д а ж азады , Апокалипсис «Keperemnri- мен» Райса кектен шырыска туседк кытай, монголдарды ертш, дуспандарын кырады, ж аца дэурен орнатады, оран дейпн прлш тен рацат кутуге, OMipfli езгертем деуге бол- майды дейдь Мшеки, орыс символизмшщ кейб1р «улт- тык» езгешемктер! осылар. О лар, керек екен Низшеш куаттайды: «куигп эла'зд! жейдк элщ жетсе, алып ур д а, басып же, e.Mipre куатты адам рана лайык, баскара орын жок». Олар керегшде Ш о­ пенгауэр «шариратын» д а костаушы: «адамнын басты жа- уы — epKi, ep6ip адам алдымен е з iiuiH, e3i еркш eaTipyi керек, сонда рана адам элдекандай пэны жасайтын му- раттарра ауре болмайды-мыс. Олар поэзияларымен анархияны дэрштейд1, ж еке адам мен коллектив арасын- д а б т м болмак емес, корам мен ж еке адам арасындары коллезия 6irneK емес дейдк Оларша: «мен» бар, «менш» жоц. Кврер кызырын— кара басыннын ракаты: аз кундш тэттш к, еткелец лэззат, ел!м, отаным, жарым, балам деулер жалран урымдар деп насихаттайды. Осы сиякты шым-шытыр, шидей котыр «кисындар» мен булдыр, де- peKci3 ойлардын лирикара айналуы эдебиет тарихында улкен кеселд! мерз1м саналуы эбден TyciHiKTi. Б ул бур­ ж уазия табы дардарысынын 6ip KepiHici болатын. «Ертец e.iiM, бугш ж асап калайык» дейтш влек жолдары олар- дын «бшмелдасына» айналган-ды. «Менщ жалрыз отаным — еркш жаным»,— деп Баль­ монт жырларан. Орыс символистер1 Европа акындары- нын дайын такырыптарын кайталаудан да кенде калма- ран. «Кабырым менщ тещзде, куб!рлеген ел1м ун щ е ате- мш» деунилер тыц жацалык ашкан емес-ть «Ж алганда жалрыз мен рана!» дейтш француз снм- волистерiне ундестер де шыкпай калган жок. Торыккан, тырырыкка кам алган бурж уазия акындарынын батысгаи алган «байлыктарынын» кесшш осы сияктылар: космо­ политизм, тагы лы к SMipfli ацсау, мистикалык булдыр ду- ниелер !здеу, ел 1м 6eciriH тербеу, шындыкты символ деп тану, топан тыгеу, врт сура у, жала'цаш эйел мен шарапты

идеалга айналдыру, тагысын тагылар. Символисгср адамнын турпайы сез1мш, андык кумарлыгын кыздырыи, биж идея, адам ды к армандарды таптаура аз енбек cm ip- ген жок. Кешн, ¥лы Октябрь революциясынык кундершде С о ­ вет еюметше, коммунист партиясына туп-тура кастандык жасарандар да осылар. ¥лы Горький, Маяковский баста- ран с о ц и а л и с т эдебиет бурж уазиялы к, символизмнш алрашкы адымынан бастап айкасып efli, сол куресш 6ip де бэсендетпей, кастан идеологияныц зр тустагы, эртурл! айлалы эрекеттерше аямай соккы берумен ecin келедк Филология рылымыныц докторы Исмаилов Есмарам- бет «Сэбит Денентаев»1 деген макаласында: «Россия патшалырынын отаршылдык кысымындары халы ктар 1905 ж ы лры революциядан кейш ул т бостандыры тала- бын мыктап кетердь ¥лтты к бостандыкты hfhh саяси экономикалык, рухани кысымдардан босану талабын ка- лын ецбекгш букар а 6ip турл1 тусш етш болса, ултты н ез ш ш ен шыккан ipi байлар мен бурж уазияшыл топтар ез- дершщ устемджш сактау туррысынан тусш дй Сондыктаи да ул т бостандыры деген мэселеде 6ip-6ipiHe кайшы ек! турл1 таптык сипаты бар арьш туды. Алрашкысы улттын ез iiuiHAeri феодал-байларынын да, отаршыл патша ук! - мет1н1н де кысымын б1рдей керген, енбекий калы ц бука- раныц ултты к азатты к Kypeci, бул нарыз п р огр ееш ь ба- рыттары козгалы с ед1. EiuHiuici — ecxi феодализмнен кол узбей отырып, ж аца туа бастаган буржуазияшыл таптыц максатын кездеген буржуазияшыл ултшылдык барытта- ры агым едь Бул агым Россиядагы патшалык курылысты жактаушы либералдык буржуазиямен (кадет партиясы- мен), шырыстэры нарыз кертартпа панисламшылдыкпен байланыеты болды. Демек, буржуазияшыл-ултшылдык бары т— казак халкыныц улттык т1лек, максатына жат едк Осы туста эдебиетте аттары б елгш М. Сералин, С. TopafiFbipoB, С . Квбеев, С . Денентаев жэне баска да кептеген акындар ул т бостандыры жолындары нарыз букарашылык талап-тигектерд! колдап, 63iHiH шырарма- ларын жазып таратып отырды. Букарашыл акын, жазу- шылар казак эдебиетшде орыс классиктер! жэне Абай ар- 1 Сэбит Денентаевтык 1957 жылы шыккан жииарынан алган сеч. Казакстаи Квркем Эдебиет Баспасы. 45

0Ev'I“ . l PH CU\" T ’ p' “ \" ” Д СТ'Р > « ш ш n c r i деМ . i v puc аитылган^ гылмн m„ip. Б ур ж у ю ш ты л . ултшыл жазушылардын ншнде ерекше кезге кершген акындык, таланты мен enepiii тугел баишылдыкка жум- саган— Маржан Ж умабаев Россиядагы шыгыс халыктарынын iuiiHAe орыс поэ- зиясыныц букарашыл, демократтык принциптерш барын- ша бн.к жэне 6epiK устаран санаулы, ipi акындардыц 6ipi Абаи десен, XX расырра i<ipe 6epicTeri орыс поэзиясында- fu декаденгпк, с и м в о л и ст агымдар жолын берж уста­ ран шырыс халыктарында Маржан Ж умабаев. Магжан- нын да «ултым», «казарым», «халкым» деген сездер! аз емес, «жер]'м», «кел1м», «ел1м» дерд1 де кеп уйцастырган. ь фак, Абай сынап, шенеген м!ндерд1 ол 6ip еленшде де керген емес. Бай аулынын кандай кесюш болса да Маг- жанра идеал: «кешеп барлан байларым, балпан батыр- ларым» легенде кем реп карыс айрылады. EniHiui, Маржан жырларынан Абай айтатын, жылап журш бай баласын жубататын жалшы улын кермейжпз. Абай суреттеген кедей eMipiniu сипаттары атымен жок. «Алса коймас, арапы тары тоймас» тар мен; «Мал жнпды мактанып бшд1рмекке. Кезге шукып, малменсн куйкирмекке. 03i шошка, e3reni ит деп ойлар, Сорпа-сумен, суйекпеи суГшрмекке» лерд1 де ол Абай козiмен керген емес. «Казарым» деп Магжан соларды айтады. Абайдыц аямай согатын сатн- ралык такырыптарын, Маржам лирикасына аркау етедн Абай: «Батырды айтсам сл шауып алган талап. Кызды айтсам. кызыкты айтсам кыздырмалап. Эпшейш куц етюзбек эцпме yuiiu. Тындар сдщ flip сезш мыцга балап»,— лесе, Магжан, осы Абай кекеткен такырыптарды арман, муратына айналдырады. Оных ек улкен поэмасы «Батыр Баян» — Абылай ханмен, онын батыр, билер1н дэрштеуге арналран. Кенесары, Науандар, Койлыбай сиякты бак- сылар Магжаннын cyfiiKTi геройлары, Абай орыс гылы- мын бшуге, енер табуга шакырса, кыршын олген Абды- рахманын: «Кезпш салдык тургыга, Бсйметш книц кормед1ц. 46

Bipre oKbiFan курбыга Бас бэбгеж бермедщ»,— деп жоцтап, м адактаса, М арж ан орыс халкынын озык ойы мен eiiepin барынша кубы ж ы к етш керсетуге тырыс- ты. Онын тусш д!руш ш е кала — аж даЬ а, поезд — ж алма- уыз; ол Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Белинский, Чер­ нышевский, Добролю бовтар тараткан демократты к улы идеалардан да аулак. Ол барлык кусырын орыс халкын сегуге, онын каза к халкымен досты к 6ipfliriH былраура рана ж ум саган акын. Мшеки, уст1рт салыстырраннык 03i- де Абай мен М аржан карам а-карсы eKi 71уние адамын- дай: 6ipi алга караса, екшшкп артка карайды ; 6ipi ал- ра тартса, eKiHiuici Kepi тартады. Б 1рде-£ир ж ерде екеу: жанаспайды, кун мен тундей алшак. Буран карал MaF- жан Абайды урынбапты, орыс классиктерш бьпмепл, жет. пей адаскан екен деуге болмайды. М арж ан гимназия 6i- тГрген, кейш М осквада окыран, батыс, шырыс эдебиет!н б1лген, поэзиянын ш еберлж енерлерш, н эзж тж куйлерш зерттеген, онын езше керект1 асбаптарын пайдалана ал- ран акын. Онын байшыл, ултшыл акы ндар ш ж д е ерекше Kepiiiin, ерекше KayinTi саналганы д а сондыктан. Осы Маржанды байшыл, ултшыл сыншылар кепке де- Й1н каза к лирикасынын ен су л у у л п а деп Абайдан асыра мактап келген. TinTi эдебиетий коммунистердщ ш ш д о де Маржан поэзиясыньщ мазмунын сынай отырып, онын тур, шеберлш жактарын элпештеунплер болран (Торжа- нов жолдас тары баскал ар ); «Маржан деген тамаш а ли ­ рик бопты foii, махаббатты , табигатты ушкыр жырлапты рой» деп ж ана ж аза бастаран ж ас акындардын ез1м1зден талай сураганын 6KneMi3. Демек, элдекашан кул-талкан болран буржуазия та- бынык шаны acnaHFa ушса да, онын жыршыларынык ке- мекешне кум куйылса да, Маржан олi кунге дейш эр туе. та бой KepceTin калып, шепеген бас, орныкпаран журек- терге зияп THri3in жургеш сезм едь Шынына келгенде, Маржан лирикасында саналы ж ас- тарымызды epiKci3 yftpin экетердей «куд«рет» еш уакытта болран емес. Орыс эдебиет1 тарихын бж етш окушыларра Маржан поэзиясындары лас ултшылдык пен бурж уазия- шылдык идеологиянын туп тамырын шауып корсету оп- онай. М агжаннын енбекнл халы кка, революцияга Kepine кезге жауыга жазрандарын былай койранда, онын лирн 47