Б. Нұржекеұлы. т4

gn h m d m j j нуышнзя и— _____________________________ .

БЕ КСУЛТАН Н У Н Ж Е К Е -У Л Ы /П ы М рЧ АУф ы Е р лч в дй ьттш ар



БЕКС¥ЛТАН IIYPSKEKE-1 JIM IV-том Ерл-зай ьш ты лар Алматы \"Жалын баспасы\" 2008

ББК 84 (5 Кдз) 7-44 Н-86 Казахстан Республикасынын Мэдениет жене акларат MinicTip.iiriniH багларламасы бойынша шыгарылып отыр Н 8 6 Нуржеке-улы Бексултан. Ерл1-зайыптылар. Роман. Шыгармалар жинаты. 4-т. Алматы: \"Жалын баспасы\" ЖШС. 2008. — 320 б. ISBN 9965-963-54-4 Жазушынын бул томына ''Ерл1-зайыптылар\" романы жэне 6ipHeme онпмелер: енпзшш. Романда еркек пен эйелдщ арасындагы сан Kjiiилы байланыстар мен алуан турл1 сыиластыктын кыр-сыры, 6ip-6ipiHe уксайтын. уксамайтын тагдырлар, отбасылыкерекшелжтер суретгелещ. Жеке адамдардын тагдыры улт, мемлекет тагдырымен уштастырылды. Ал “К,упия махабат\", “Мунтаздай мумтаз” онпмелержде эйелдщ мшпнр жан еез1мше катысты жагдайлар коркем iiieuiiMiH табады. iMj// т т 4702250201 ТА/'А*-' \\ ’* \" 408 (05)—08 , ТАЛЫК w nFA-i'- 02 - 2008 гйсС! | ББк 84 (5 Крз) 7-44 ISBN 9965-963-54-4 © Нуржеке-улы Бексултан., 2008 © “Жалын баспасы” ЖШС, 2008

&М-ЗаАып т а 4 АДАМ СЫРЫ - G M IP ЖЫРЫ ©м1рде жацсылык, пен жамандык, игшк пен кдстандык, — катар орбш, кдлыспай келе жаткдн кубылыс. Ажырап кетш, арасыпа жйстуармеуге тырысатын табиги кубылыс. Сол eKeyi кдтпарланып жаткдндыктан да OMipAi 6i3 курделй сыры терец дей>пз. Осы ею кубылыстыц eK eyi де езд!пнен козге коршетщ нэрсе емес. Алайда оларды тек ойда, санада гана болады деп ойлауга жэне болмайды. Булар адам аркдглы, олардыц ic- эрекетй ниет-пигылы, кэрекет-цамы, ой-арманы, мак,сат- мудеей курес-к,имылы тусында белец 6ep in P танылады, куантады, кдйрыртады, екштедй умгггеид1редй кейде KpnaFa толы K,acipeT те сыйлайды, шаттык, та экеледй Егер 6i3 эдебиетп адам тану гылыми дейтш болсак, онда коркем шыгармаиыц куд1рет1 кейшкерлердщ ic-эреке'п аркдглы элп курдел! кубылыстарды 6i3re ашып берушде, сол аркдглы окушыны ойлантып-теб1ренту1нде.' Осы тургыдан келш, талдау жасап коретш, Tayip жагын тауып айтып, олкы coFap тустарын таратып берер шыгармалар 6i3Ae, 1989-жылы аз болмаганып айтуымыз орынды болмак, Солардыц 6ipi — откен жылдыц маусым айыида сатура тусш, \"пышак, устшде\" етга кеткен — \"ЕрлЬзайыптылар\" романы. Бул шыгармаиыц авторы — Бексултан Нуржекеев. Ол — озшщ алгашкд! эцг!м естей бастап, кути бугшге дейш, шыи мэишдеп махабат жыршысы екешм обден таиытЫп та, танылып та улг!рген кдламгер. Оныц ap6ip шырармасын бул кунде окдфМЙЙ кдуым асыра Kyrin, шелдеп журетш куй кешетМн жане жасыруга болмас. \"Ерлйзайыптылардыц\" ютэп дукендерп1е гускен бетге тарап Keryi соныц айкдш айрагы eKeiii долелдеуд1 керек етпес те. Бул макдланыц макраты да — сол шырармага байланысты аз-кем niK ip айту. Роман адамдар арасындагы аса курдел!, иаз1к кдрым-кдтыпастар — сую мен унату, сужспеншшк пен 5

S fe y a w w Щф/иЬ-ут_________________________________ сыйластык, махабат пен зулымдык, адамдык, бшючк пен пенденшйк-куйкшк хадында сыр шертедь Кдлз бен дыз, айел мен эйел, шеше мен кдлз, жшт пен ж тт , ейелД мен epi рана бглер сыр-купиялар Ж1бектей созылып, бДртшдеп тарап, б1лд1ртпей бшктей бередд. Сыр ушпагына жармасып, сен де сол бшкке шыдкднша асыгасыд. Бейне таура ерлеп келе жаткдн адам сиядты куй кешесщ. Тау басына шыдсац — алдыд, айналан ашылып, кез жетер кедштш KapiHeAi, коцшд ceprin, KeTepiAin даласы д. М унда да сондай. Роман увертюрасы icnerri \"Беу, дыз даурен!\" сеш бДрден тартып, алые айдынра дызыдтыра туседг БейнебДр саятта келе жаткднда алдыднан дызыл тулы орарытып ете шыдкдндай, адсарыд ауып, белпазд1 б1луте думартдандай кулшынып, куалай жонелесщ. дуалараныд - одыраныд. Оди бергщ келедй Одыган сайын куштарлыд — думарлыд арта туседд, Окдшай TacrayFa шыгарма саган epix бермейдд, epiKCi3 байлап, еринд! барындырып алран одета сеш ендд бейтарап куйден арылтып, кдтпары, кдлтарысы кеп адам табигатына бойлата 6epeAi. Буюл романныд композициялыд желкй, ардауы, алдагы одеталарра апарар алдамыш сидыр куш осы тараура байланган. Егер Гулбаршын жайы дал осы далпында, осы тараудагыдай баяндалмаган болса, оларда ер1лген езект1 одигалар да, шертдлш жатдан сыр-купиялар да 6ip ортад кушке, 6ip дщгекке дел осындай шебер байланбаган болар едд. Бул туррыда \"Беу, кдлз дэурен!\" аталган тарау “Абай\" эпопеясындары “Татьянаныц дырдагы эш\" юпеттес HipiMre ж етелейдд Сондыдтан да болар, Алпамысын 1здеген Гулбаршынмен 6ipre сен де диялындапа дымбатыдды 1здейсщ. Узьдмес умггпен унем1 узедплес боласыц. Алпамыс — диял. Кд,13 диялы. Terri диял. Бал арман. Бар жштке сондай мш аз бшк елшеммен дарайтын Гулбаршын сынды кдиздар ем1рде, арине, аз емес. Bipi жетедД арманына, 6ipi жетпейдД. ©мДрддц езднддк зады да, ектемдш де сонда. Сондай хал Гулбаршын басынан да erri. Адсады, армандады да. BipaK, ем1рл1к дос, адал жар таппады. Крсылармын, досары болармын деп ушт ж1611i байларан жита Жумаш дыз сынынан ете алмады: сыр бер/у, cypiHAi. Жумаштыд бар болмысын, петыл-ниетш, оныд: \"менщ eAin-ошкен сезшДме, ынтыд кедш ме ботен уй, бетен дала, кун бе, тун бе — оныд дажетч данша? Оны неге токкатам, неге тежеймш... Оцай тодтайтын, тез тежелетш

се3)м менде жок,\" деген сезшен ацгарган Гулбаршыи одам бойын аулак, салган. Оган деген жылы ce3iMiH жылы буркеп к,ойган. Арада 6ipa3 уакдгг хат жазысьш журген де кундер1 болады. Соныц езшде ол Жумаш жайлы солгын кець\\, ары- eapi куй кешумен журедг Ак,ыры сол делсал куй дегенш icrerin тынган, Ойда жок,та аз курбыластары арасында к ете р и ген 6ip ж елбуаз энггме устш д е ок,ыс шеипм кдбылдайды. Осы уаьулткд дейшп 03 мшезп \"айтгым — 6irri\" едь Сонысына басты. Аяк,астынан Кдйдар деген ж1птке THin, тойын GTKi3Ai. “К,ыз дэур еш м ен асыгыс к,оштасты\". Жубайлык, 0Mipi жукдлау болып шык,ты, Арада еткен сепз жыл Гулбаршьшиьщ асыл арманын да, сешмш де, сещмш де талкдндап, муны ендд тагдыр талкепнщ кемесше отыргызып кетедь Ар жагы не боларын автор 6i3re ашып айтпайды, ак,ырын FaHa eMeypiH танытады, ой салады. Адалдык,, адамгершшк, ар мэселеш квдбецдеп, квз алдымызга ендД орала берген шак,та романный, арг'ы тарауларымдагы окигалар сен! бауран альт, к,ушак,-курсаудан босатпаган куйде кдбат- кдбат адам сырларына —ер мен эйел арасындагы купияларга, epAi-зайыптылар мацындары к,арым-к,атынастар жуйесше алып кетедь Шырарманыц алтын аркдуы болып тартылган хикаялар — ерл1-зайыптылар: Мукдн мен Цескул, кыздары 3epin пен куйеу баласы Ак,тан арасындагы сырлардан ербидь Жок, бар гэп булардьщ ездершде гана емес, осылардыц ©Mip жолында кездесш-ушырасып, кдпталдай кеп, кдтар ep6ireH баскд да квп-кеп адам тагдырында. Сондай жандар AeriHAeri Кдбыш пен Ак;готы, К,ырмызы, K03i крраланган эйел мен аспирант жшТ) Уэли, BepiK пен Нагима, Ж1бек пен Батыркди, Кум^сбек, Ержан, Рая жэне баскдларды айтпаганныц 03iiiAe, 1лескул мен Мукднныц эке-uxeuieci, олардыц туыс-жакдшдары басынан еткерген крлы-крлы тагдырлар, крюсыз ic, Kjipaui кд1лык,тар роман желшше эр тустан к,осылып-байланып жатады. ©Mip алацындагы адамдар т !р л т ш ц игШкпен уштасуы, жар-крсакдд бекшгендердщ жулдызды сэт, уркерд1 тундер1 табиги нанымда баяндалып жатса, кей жандардыц кь1мбатынан да, крмасынан да айырылып, кдйрылы халдер Keuieriiii \"Ерлйзайыптылар” аумагында к,ызык;гы да тартымды вцпме озепне айналады. Осы туе автордын Kp3ipri кдзак, прозасына жацаша 6ip SAic (стиль магынасында) алып келгечнн ашып амту кажет. Ол — ата-ананыц оз балаларына,

Ы щ ш тН & М -ц т болашак, урпарына ес бшп, етек жапкдннан былайгы GMip жолдарын, бастарынан еткен барша сыр-купияларын ipixnert, букпей, адалынан ашык,айтып, куаныш-шатгырын да, кдйгы- муцын да, сэтп-сэтаз кддамдарын да риясыз жария епп, жас отаура жарасымды жасаудай кастерлеп, кунделш есебшде ескерткшше усынуы. 1лескул мен Мукдн, 3epin ондай кунделш жазды ма, жок, па — ол жата белпс!з. Б(рак, 6i3re 6eAriAici — автордыц осы одйгп тапкрндыры, бшмгерлт, 1'здешмпаздыры. Егер бул роман дестурл1, дардылы стильде жазылган болса, мумкш, мундагы окцгалар да озге аукдямда opiareH болар едь Б1зде, казацта, эке — балага, шеше — кдпына асыл арман, комбат сырларын булай тутас баяндап, хатка жазып каддыру болмаган урд1с. Айтылмады емес крй, айтылады. Bipax, узш-узш. Ke3i келгенде рана сез>мш 6ip кайырып, 6ip ток,тап айтар болтан. Эр ата-ана оз сырларын осылай кунделш туршде жазып, балаларына кымбат мулжтей сыйлап кетш отырса, жас урпак, одан керегш алар; игшпн удетш, жаманьш жанра жуытпас болар. Роман 6i3re осындай тарылым усынып отыр. \"Ерлз-зайыптылар\" авторы сан жуйелз окораны, ic-apeKerri безмен ж1бермей, Ti3riHiH тартып, крлына бекем устайды. Эр сезд! шым-шымдап шыгарып пайдалануга куш салады. Роман кешпкерлердщ кескш-келбетш, nimiH, тур-туан TyciHAipin, мшез-к,улык,тарды, imKi элем цатпарларын, к,ак,тырыс к.аракеттерд| терец психологиялы к, HipiM туррысында айту барытында жазылран. Оныц ce6e6i — шырармадары орталык, оциралардыц басын 6ipiKTipymi дэнекер — 1лескул, Мукдн, 3ep in сырларыныц кунделш агымында бер1лгенд1гшде жатса керек. Солай болтан куннщ озшде болбырлык, жок, аяккд оралар артык, соз кездеспейдк Тартымды. Неге? TiAi орамды, кунарлы. Жолаушыныц алдынан ескен ак, самалдай желпш отырады. Бул туррыда эдебиет сыншылары ymiH де, т ш т ралымдар уипн де назар токтатар HapAi дуние мунда аз емес. Кэлтарысы кеп емгрдщ кдаретп 6eTi, кдйрылы carrepi аз емес десек, ол да роман окцгаларында белец бермей кетпеген. Адал кецшмен, ак, -плек арманымен суйгендерше умтылган, бойларын сарыныш саздары билеген 3epin, Нарима, Ж1бек ушыраскрн кдйрылы шындык,тан 6i3 соны угамыз. YciK ypFan гул, жарастыры тайраи жастар енд1 туцше журш, к,айта

турегеледн Сочыр ce3iM , долы куш курбаны болтаны бул жас чыздардьщ KiHaci ме ед1? Жок, Олар ез еркшен тыс, ойда- жок,та, очыстан таи келдд \"жауыздыкдд\". Булардын осындай мушк!л халж бШп, мус!ркемей демейтш , азаматтык, алакднымен биж кетеретш кшдер ед1? Олар — Ачтан, BepiK, Ку^псбек. Кь1мбатынан айрылган чыздардьщ кугшя кдлар сырлары су бетше шыкдднда, жМттер алд1»1нан сын, сыналар кезец KeAin оралады. Сол сын-кезечнен суршбей откен тек Ачтан еана, Ол 3 e p irrri тушндй учты, жаралы жаиын ез журепшн жумсак, алакдиымен сыйпап, сыр биуурмей, сызат •гуармей алып Kerri. Сейтш Ачтан к^ын сэтте чьщбаран ж1пт болып кдлады. \" Ж т т жш гппн жасау керек\" болтан сэтгерде дел Ачтан шыкддн бшкке кетериейш деп умтылган, ачтарыла сейлеп, адал тглеген Кумжбек едь Оныч к,олын Ж1бек 03i кдчты, езепн ертеген екййшш 6 3i Fana тартпакдэ бешндь BipaK, одам не шык,ты, ар жаты кдлай?.. Оны очырман кдуым ез1 пайымдаура тшс. А л енд! Нариманы унатып-суйген Берж \"ж1пттер ушш еч улкен сын\" — “жанньщ сулулырын тани б1лу, багалай б!луге\" келгенде, осалдык, танытып, ойда турын кдлады, чьфра шыга алмайды. Нагима азагт KenipiHi4 ар жарында, бул бер жагында. TopeAiK — окдфманда. Осыныч 6 ap i — eM ip зачдылык,тары. Bapi ceni4 ойларанындай, сен1ч айткднычдай болмайды. ©згередь екшд1редь К,уантады, ренжпедь.. MiHci3 ж т т 1здеген кдяз, мшезд1 кд!з 1здеген жйЗт, махабатча ортенген, чумарлычча куйгендер... 6 ip iH -6 ip i унатып тапкдн, суйш чосылтан, суймей отаскдндар кдншама!.. Кд|здыч да, ж1гп-пц де, ата мен ананьщ да ез сыры - езше чымбат. Солардьщ эркдйсысын ез аучымында, озше тан ун- леппен баямдап беру ушш жазушыра бглпрлж те, зердел1 сергектж те, ушчыр сез1м, кдфымдарыны чия етшзбей басар ЧЬфагы коз керек. Кдламгер ymin бул улкен сын, Ал \"Ерлн зайыптылар\" авторы сол сыннан чииалмай откен деуге болады. Bi3 бул мачалада роман кешпкерлерш тугел талдап, жшктеуден, мушелеп 6oAin, муадрмес iriKip айтудан аулакдыз. Тек жалпы багытын, жарасты келбетш шолуды мачсат егпк. Романныч тартымдылыгы тьмнде дедж. Егер 613 чунарлы соз, сулу сойлем, суршд1рмес суреггеулерд1мысалра келпрер болсач онда ютапты жартылай Kouiipin алуга тура келер еде Муны очыган адамныч ез талгамына чалдырып, кдзачтьщ 9

сездж к,ор айиалымында бар, 6ipaK, коп к,олданыс таба бермейтш кейб1р сездерд) ттзбелей кетуд1 жен кердж. Мэселен: мшэмдэй, барт, жендемйп, манду, Kipirrrep, кдокалат, шермию, кррек, китык, 3im, жецйтж, маяр, шыжалак, дай, кешеу, кепиет, арка-жарка, кдлауыш, кестеудей, карыс, шаткдяк, глдалдз, кепедек, бакжию, жайтак-гау, жудге, ацыс, емексу, тымпи, мэймене, буртию, йж ш у, жондемдр косамжар, к,омпи, каптал, шолац, пора, баспа (ангина), жэутечдеу, секем, бейдауа, гасыл, берйту, кыжырту, ыздию, 6ereciH, дап, кдпер, ырызпл, эуектеу, абд1м, эгэрйм, кдрац, кдпер]мде, тынжы, этуер, штшек, зщпт, арлау, торуыл, эбес, ыгыр, сапалык, тулап, атырылу.сурын, бобежж, т.б. кептеген соз орнын тауьт, киысып, мэнденш, дэндент кете барран, Сез соцында айтар тары 6ip жай — жазушыныд халык даналырын танытар ацыз-эцгймелердй элем ойшылдарыньщ niKipAepin пайдалануга ден крюы. Мунысы ой кечггш, epic ашу тургысында келш коркемдж тапкдн. Сонысымен кунды. Жалпы, роман cohfi>i жылдардары казак, нрозасынын елеу/и табыстарыньщ 6ipi деуге эбден лайык Рахметолда Нурпешсов, “Ленинш1л жас\", 14-аклан, 1990-жыл Ескерту: Рахац талдап отырган \"Беу, кыз дэурен\" тарауы жоспардагы колемге сыймарандыктан, жеке шыгарма ретшде романнан алып тасталынды — Б.Н.

К,ыздьщ жасауы

Ы д ш т Н Я а Ь -я т _________________________________ \"Жалрыздык, кудайга рана жараскдн\" 1\\азак,тыц халык, мэтеги \"Адам баласы жвтквн акдмдылыцгыц ец шыцы — вйелд! суйе 6Uyi жопе оныц сулулырына табына 6v\\yi; жер бепндеп кулм эсем/рк эйелге деген махабаттан туындаран\" Максим Горький \"Алгашцы махабат хацында\" Менщ \"Беу, кргз дэурен\" атгы певесш 1986-жылдьщ куз1нде ре спубликалык, эдеби журналда жарияланды. Достардьщ, жолдастардьщ niKipiHe крраранда, халык^э, оныц ишнде acipece жаст-арта эжегпэу1р эсер еткен сиякцы. Алайда oip оку орнында болтан кездесуде студент кдлз м е т кртгы сект! \"Ондай эйелге жазушьшын, жаны неге ашиды? Бэрше 93i юнэл1 екеш емтр жолынан KepiHin турган жок, па? Ондай кейшкерден Kp3ipri жастар кдпдай улп алады? Кджетт не?\" — дедд. Cipa, соны куптайтындар болар, 6ipa3 журт оган кулшьша крл сок,ты. Мен эдею ундемеддм, жауап берпм келмедд- Дегенмен еспп ерекгнп, ез тгарш батыл, сетм д д айтатындарга кдйран кдлып кдйттым. \"Менен баскрша да ойлайтын адамдар бар-ау\", — дегендд солар оцашада ойлай ма екен, ойламай ма екен? \"Беу, кдяз д эур ен д Г ж азган мак,сатыма ж етпеген сияк,ты жабыркду 6ip куйде журш жаттым. 1987-жылдын, кдясында шутыл 6ip шаруамен Кдязылордага келддм. Жумысымды жылдам 6rripin, таныстарды мазаламай- ак, тып-тыныш крйта берермш деп ем. Жумысымныц жагдайы да купиялыкды крлайтын. Керек адамыммен келген куннак, жолыгып, ертесшде: “Кдйтсам ба екен, кдйтсем екен?\" — деп, е з epiHmeKTiriMAi ез1м ж еце алмай, тацертецп тотызга дейш крнакуйде эл! уйкдялы-ояу жаткрм. Кенет элдеюм естм дд тыкдллдатгы, Кдртъш турьш апыл- тупыл кише бастадым. — Ke3ip! Кэз1р! — деддм саскдлак,тап. Асыкдай-ак, крйьщыз дегендей, есжтщ сыртындага адам еспрте жепйрщдд. Еркек екенш, эйтеуйр, ацгартгы. 12

_ Крю кдра муртгы, кдра торы ж ш тп б1рден таныдым. Аман-саулык, сураса басгаганда, кейб1р кпэптергач аты- жеш, титл колем мен турЬтуа eciMe тусп. Bipax, бурын- сонды аса жахдхн аралас-кураласымыз болмагандыхуан, бул кел1сше тусшщюремей, куммж и берддм. Онымды ол да ai^Fapa крйган сияк;гы: келу себебш дереу тусщдфе бастады. Кеше кешгасш Куанышбай телефонмен меш ц осылай кеткешмд! айтып: \"Б1здщ каланыц жагдайын кди ондырып б1лед> дейсщ, адасып кетш бфдемеге ушырап кулса, 6i3re кейш уяты келш журмесш\", — деггп. Курдас болтан соц, Куанышбай мешмен кдлжындай бере/у, бул жолы кдмкррлык, та жасап, кейн мунысьш булдап 6ip мащаньш кдабысы келген болу керек. Осындагы обылыстык, гэзетгщ кргзметкер! болрандыкц-ан, каме Мукрныц комеп де кджет болар дед1 ме екен элде e3i жакры араласатын ж ттпен меш эдеш жакдгн таныстыррысы кед/у ме, ameyip, Куанышбай эп-ажептэуф ой шьпъшдашы. Мукд eKeyi ауылдас екен api КазМУ-де 6ipre окрптгы. Бунин 1здеп келуддч бекер болмайтыны б елгш : кдшан кайту, билета кдйдан алу меселелерш бугш Мукдн1шнде тустене отырып акд.1лдасатын болдык, Тусте Мукдньщ ушне Kipin келгешмде, кез1м б1рден кдрсы кдрап туркан ез1ме тусп. Оньщ сырын тез тусше крймай жыпылыкуап турранымда, кэсымдагы Мукдньщ кдрсымда да жургенш к о р т барып, кдбыррадагы шар айнаны арен, ажыратгым. — Мына айналарьщ мен сияк,ты ацкду адамды эбден састырады екен, — дедум эз1лдесем де эдиин айтып. — Оньщ улкен меш бар, — де/у Мука муртын сипай кулш.— Келген адамга: \"©з уйщдей уйге келддц, езщад езщ кдрсы алып жаткдндай кор, езщ е кдлай сенсец, бул уйдегелерге солай сен!\" —деген у н а з ьпрыласымыздыц rypi. Былай журпуз!— Мукд крлын созган болме жакуан е й эйел, 6ip еркек амандаса маган карай журдь— Бул Kici — бщадч уйдег! замандасьщыз, 1лескул, — де/у аласа бойлы, куба ещу, кдбагы ашык,эйел крл берш амандасып жаткднда. Бойы мен кдтарлы, ортадан repi бшктеу, менен ropi жлндикелеу, менен ак, кубалау жас ж т т жымиып, iaerrL/uri ме элде уялганы ма, элденеден кысылган xiciuie журексше крл бердд де: \"Ак,тан\", — деп акдорын гана атын айтгы. А л 1лескулге бойы д а, бет пшпшде кд гты украйтын жас келшшек, еркелеу, оз!монгендей еркш амандасты: \"Зерш\", - де-гу кдсьш кере 13

KfiFbrn. Солардыц ыркдшен мен д е ез атымды айтып кдлып ем, жана рана зарлап турран даусы куршрдыц кдгр ете калганы. Зерш сыцк, e-rin к у л т ж1берд1 де, Tepic айналып аузын баса крйды — Балаларымыздьщ алды, улкешм1з, — дед! Мука 3epiirri аркдсынан кдгып. Онысы 6ip жагьгнан цызына: \"Кулме, уят болады\", - дегеш екенш мен де ангардым. — Куйеу баламыз Ак,тан — идМ здеп баска мамандык,тьщ жалгыз адамы, 6ipaK, эдебиет пен енерд1 6ip юшдей тусш едь А л ендД, айып етпесец^з, уйде 6ipa3 балаларымыз бен HeMepeaepiMia бар едд, солар азб ен амандасып шыкрын, —дед! де, айнаныц аргы бурышындагы eciKTi ашьш: — Ал, — деп едь бойжет1цюреген ак, сэры кд1з бастап барлыгы терт цыз, уш ул жамыраган крзьгша шулап кеп крл берш амандасып шык?ы. Ею-уш жас шамасындары ец киш ею улды крлыма к ете р т кезек-кезек бетшен суйддм. Кур крл келгеш ме кдгсылып, 6ipiHe кдламсабымды, еюнппсше кеудемдеп белпшемд! а л ь т устатгым. Шат жуздер1мен, крнак, келгенш куаныш керген п е т л д е р т е н уй inriHe де, мешц кецш ме де айрыкща 6ip шуак, экелген жет1 бала убап-ш убап кдйтадан ез белмелерше бет алды. Кркдкгап крнакрыц кдсында ец кшл улдьщ кдла туррысы кел1п едд, ак, сары amceci мен Мукдга тарткдн кара торы тары 6ipeyi екеуш бетгершен шеп-шеп суйш кетердд д е экетп. Ею т еш ек естерш де жиып улгере алмай кадды. М ен М уканы ц жак,сы акы ндар кдтарында аталып жургенш жалпылай рана б й е т т м ш . Bi3 — ж еттсш пп жылдарда эдебиетке катар келген урпакцыз. TipL\\eft танысак, та, танымасак, та о л кезде 6ip-6ipiMi3/un 6ip api6iMi3Ai каддырмай кадагалап окцтынбыз, сонда Мука 6apiMi3ai куанткан бес-алты жак,сы елец жазды: кешн келе-келе керенау тартгык, 6ip-6ipiMi3AiH aAi эдебиетге бар екетм^здд бъ\\сек те, не 6m pin жургетм1зд! б1ле бермейтш болдык, ЕсейгендЬсгщ занды acepi ме элде еш еп атак, беделге ие бола бастаганньщ ecipiri ме, aineyip, бурынры кецшден кай кезде, цай туста айрылранымызды ацгармай кдлдык, Алматыда жолыкданда, жай амандасьт жургетлпз болмаса, екеум1зд|ц етене жакашдасып кету1м!зге крлайлы жардай да туа крймаган. Э у баста 6i3ai юм таныстырганы кэз1р есшде жок, Балюм, Куаньопбай шьтар, анык,айта алмаймын. М ука мен 1лескул сепз балалы екен: бес кыз, уш ул. Зерштен кеганп кд!здары Гулназ Сарараштыц ж1птше 14

куйеуге шырыпты. Улкен улдары Бейбит эл! бойдак, осы обылыстыц Терецезек ауданында, папасыныц туган ауылында жумыс icren журген кершедк Одан кешнп кызы Алматыда студент екен. Калган yuieyi — era кыз, 6ip ул — мектепте окрды, ал жарары мен бетшен суйгеннщ 6ipi Бейтан деген кенжелер! биыл ушке шыгыпты. — Бейган? Кргзык,атекен! - дедим ш ыньш дада сырын б1луге КД13ЫРЫП. — Баланыц да, аттыч д а авторы осы Kici. 0 3 i айтам десе, кррсылык, жок, эйтпесе ашкерелей отырып бы айтып берем!з, - дед1 Мука. 1лескул шьгаьщ ба, э зш ц бе дегендей, куйеу1нщ бетше бажырая 6ip кдрады да, кулдь — Айтсам, айтам, Heci бар, кдолмьгс жасаппын ба? Байкдран боларсыз, б!з, жалпы, балаж ан адамдармы з. Ж астайымыздан \"балалы уй — базар\" деген угам м ен тэрбиеленгехпз, сол кдлпымыздан бузылмай ам келем1з. BipaK, балалары б1зддюнен аздьщ 6apiH акршак, деуден аулакрыз, ейткеш Kyfteyi мен эйел1 катар жумыс ктейтш K03ippi заманда балалы уйдщ 6ipa3 крындыгы бар. Ол крындык, кала тзршшпнде рана емес, ауылда да кездеседь Алайда баланы адам, мешр ойымша, тартатын крындыгы ушш емес, керетш кдгзырыушш чуады. У ятта болса айтайьш, Бейраша ж уки болранымда, ец жакрш достарымыз да туам дегешм/у куптаран жок, \"Ойбай-ау, уят емес пе, сенщ балац крпырныр баласынан да ккш бола ма? Алдырып таста!\" — ден ашуланды. \"Кргзырмен жарыса босанып жаткдньщ — барып турран жабайылык, на1Ъ13 мэдениегаздж!\" — деп турипккендерд1 де ты рдамады к, Б1зд1р Т еререзектег! улым1.1здьщ аты — Бейбгг, одан кеЙ1нт1тздйа Бани, ж етт с тергшш! жылы тугаи. Раниден кешн ток,таран 1нырармыи деп жургенде, ойда жок;га уятгы б о л ь т он жылдан кейш таи,! улды болдык, Era улдыр ар1ъшан ерген сор, сол era улдьщ атынан курастырын, Gipmeir “Бей\", егажшанен \"Ран\" деген буынды алдык, та, Бейган деп крйдык, — Жарары мен бетшен суйген era бала еп з сияк;гы eAi. — Ед/ур 6api екеуш епз деп крлады, аралары терт-ак, ай. Улкендеу1, каралауы — кызым/уга. Немерем. Ак, сарылауы ез1мддга, Бейранымыз — сол. Бул кршягымызды cereci3 бе, сокиейаз бе, ез щ з бшгцз. Крвымызбен кабатгаса туып, халык;гыр болашагын ecTin ез уш м1зде кдлап жаткан жагдайымыз бар, 15

Ы чш тН бЦ ш ут — Ражап эй ел екенш з! © те жак,сы! — 1лескулдщ кергеинен ашылып сейлегеш кецшмдд кэддмпдейжелтнтш тастады.— Бэршен де а зд щ осылай гусшгенццз жакры. Bi3 кеше Fana талай миллион адамымыздан айрылтан едмЬ. Бала гуудан бас тарту 6i3re эл1 ерте, тусшген адамга тигп кылмыс. Мен ci3Ai секпеймш, кдйта суйсшемш. Мен ез1м бес бала тугаиы ушш ёйёл1мдд елердей макц’аушы ед1м, аздщ кдсыцызда оныц бедел1 бедел емес екен, — дедЫ шын сезш е эзш мд! д е сыйдырып. Баладан басталган эцпме ана мен экеге ттрелш те токрай крймады, ата мен бабага д е т и бардык, Кдлза-кыза, уйрешсе к елт, эцгшем!зге Акран мен 3epin те араласты. Ас успндеп эцпме кдзак, ушш кршаннан кунды, ец кцпчбатгымыз бен купиямызга дэм устал отырьш сенд1рем13 юй, 6i3 де сондай хал кештж. Эдетге еркеп мен эйелг эке-ш ешеа мен бала- шатасы арасында бш нер-бш н бес nixip алшак,тык,тары осындай эцпме успнде кцглац 6epin кдлатын, булардан цылаудай нышан байцалмаганына кдйран цалдым: шыньшен соншалык, пЫрлес пе элде крнакрыц кезшше кдадр сацтасып отыр ма? К,аншама жарасымды болганмен, тустпсгщ Mep3iMi шектеул1 Foft, уй иелер1 жумыскд баруы керек шыгар деген оймен, кдйтуым керегш кулак, кдгыс етш ем, Ацтан мен Зерш аяк, асты сыбыр-куб1р сейлесе крлды да: — Ага! - деп 3epin содан кейш маган 6ip турлг батыл бурылды.— Айып етпесещз, пп-кдрындас кдкцгсы реттнде, 6i3, Ак,тан екеум1з, ci3re 6ip крлкд салгалы отырмыз. Бупн Алматыта кдйтпак, болганыцызды папам мана айткдн, Ушне асыгып отырган адамды бэгеу дурыс та емес шыгар, 6ipan, Кртылордага кунде к е л т жаткдн жокрыз, 6ip уйден FaHa кдйткдныцызды кэзакщ женмен крмсынып отырмыз, бупн кешке б1здщ уйде болып, крнып атгансацыз! Мен не дер1мд| бглмей, Мукд мен Ьлескулге жалтакцасам, с1зге бул арада акцьл айта алмаймыз дегендд ацгартып, екеу| де тымпия кдльшты. Алдьш ала акцглдасып алган эцпмелер1 шыгар, крйдан б1лейш. — Ага, ci3 баскрша ойлап кдлмацыз! — дцад Ак^ан да сезге араласып.— Крнак, болу, адамдармен танысу ci3re, эрине, тацсык, емес крй, эншейш i3eT уипн емес, шын ниетопзбен шакргрып отырмыз. Жасыратыны жок, алдьш ала агамеи де, апаммен де, — \"AFa\", \"ana” деп отырганым осылар дегендей, Мукц мен 1лескул жакрэ басын 6ip-6ip

изеп крйды,— акд,1лдаскдмыз. Бу киллер: \"Bipey уш ш 6i3 уэде бере алмаймыз, уйге келгенде, ез ауыздарыдмен айтындар. Жалпы, ниетгерщ дурыс\", - деген болатын. Bi3 азге бейтаныс болганмен, ci3 6i3re сырттай таныссыз. \"Жаман сырын айтам деп, шынын айтады\", — деп жатады гой, акдф айткдн сон;, мен ендд ci3re бэрш айтайын, ага.— Кулш, Акц-ан бул мшез! утшн акуалгаддай ата-енесше, эйелше жагалай 6ip кдрап шыкды. Элденеш а т у т а эл1 де б ек ем д т жегпей турганьш адгардым. — Дурыс, — деддм Адтанды ез1мше д ем еп м келш, — акдяр айткдн сод, бэрш айт! — Озддд жастар туралы, махаббат жайында жазатыдызды б в д д агбасы жакры быедд.— \"Беу, кдяз дэуренидздд\" окдлп, кеп ойга кдлдык, езщдзге 'rirrri хат та жазгымыз келдд, 6ipa«, арыз жазуга кдган уакдгггы Kynbixyay жазуга кдмайтынымыз бар, акмры крлымыз тимедд.— ©зш сынай отьфьш кеп'п сынаганына 6apiMi3 кулддк. Бет ушы льш кдгзарып, cipa, крзарып кеткенш сезш, одан бетер кргсылып, Акуан ернш ■псгелей бердд.— Апам мен ага да ылги айтып отьфады. ©з басым б1здщ, Зерш екеум!зддд ем1рш1зде осы ю алердщ ыкралы ете кеп... кеп болганда да кеп деп ойлаймын. Оныд сьфьш азге укуыра алатыддай 6ip байлыгымыз бар едд, акдлры акрглдасып, 6epi акдялдасып, соны а з ге керсетудд, егер, peri келсе, берудд уйгарып отырмыз, aFa. ©кеп берсек те болар едд, уйге барып езщдзддд алганыдызды орынды керддк. — Ойбай, айналайын Адтан, мен сый-сияпат 1здеп журген Kici емесшн. Менщ ейгш без ете кдлганыма 6epi кулдд, ездер] гана TyciHeTiH жумбак, кезкдраспен 6ip-6ipiHe кдрасты. Мен тусшддрщюремесем болмас деген ыдгаймен М укд муртын шымши сипап, беттме кулпклрей кдрады. — Адтанныд байлык, деп агырганы — байлык, деуге гурар-турмасы б ел п а з нэрсе: осыдан бес жыл бурын, уйленер кездер1нде, 1лескул екеутупзге ж аз и я з ь т алган уш-терт дэптер. Мен epixci3 елед ете кдлдым: — Дэптер? — Ой, ага-ай, бэрш кэз1р айтдызьгп крятын болдыдыз гой. Сырымызды асыкрай, уй1м1зде отырып айтайык, деп ек,— 3epin жымиып, рук,сат сурагандай, э к е а мен шешесшщ бетше етш е кдрады. Айта бер дс олар бастарын изесп.— Bi3, Адтаг 17 КА. ОРТАЛЬ

Ы а гтН М и Ь -хт жылы кррашада папам мен мамамныц аддарынан етпк, Мен онда КазМУ-дщ филфагында тертшпп курста еддм, а л Ак,тан А уы лш аруаш ы лы к, институты н б т р е т ш . Тойымызды кекектщ аягына белпледж , OFaH кджетп крражат жаты да шепйлдь Жасыратыны жок, Ацтанныц аке-шешесше крраганда, 6i3 о л кезде кедейлеу ед1к. — К эз1р байыдык, к,ой, — д еп 1леск ул к уле сез кдютырды. — Кдиымызра жасау беремЬ, сый жасаймыз деп, папам мен мамамнын, к,ой десем де крймайтындарын бхлем, сондыкуан Акцанмен ак),|ддасьп1, ез1мше 6ip кулык,жасадым. Эуелх эке-шешемнен: \"Маган крндай жасау аз1рлемек- с1ндер?\" —деп, эзыдеп сыртартгым. Сейтш ем, екеу1 тесек- орын, агаш мулнс, кшм-кешектердд тззбектей женелдД. \"Буларыцньщ 6ipi де кржет емес, менщ ез крлауым бар\", — деддм. Ойда жок, кдгмбат нэрсе сурайды деген болу керек, екеушщ коз! тас тобелершен шыкцы. ‘Уйленгендерще крнша жыл болды?\" —дедом. Оньщ бул жерде крыша крже-ri барьш тусше алмай, жалтак^ап 6ip-6ipiHe кррады. “Жиырма 6ip жылдан асты\", — деп папам, ейтеузр, бурын есептеп шЫРарды. “Ендеше, сол жиырма 6ip жылдык, сырларынды, eMip ж олдарынды жасырмай ж азып берщ дер, маран жасауларьщ сол болады\", — дедом. Ойыны ма, шыны ма деп, эуелде eKeyi де сенщюремедо. Шын екенше кездер! ж еткесш , анау деп, мынау деп ары булкдонып, 6epi булкдонып, акдоры кендо. Кенбей кдйда барады? Ондагы шаргымыз былай: мамам барлык, сырьш маган гана арнап жазады, ягаи оныюн Акуан да, папам да окдомайды, купия; ейткеш, езщхз б к е а з , ейтпесек, нагыз эйелдок TipuriAiKKe кртысты етенелж сырлар, екеу-ара гана б1луге raic таж1рибелер айтылмай крлмас па едо; ал папам e3i 6iAciH дедок, жеке маган ба, жок, Актанта ма элде екеулпзге ортак, па, крлай жазам десе де ерю. Айтьш отырганымыз сол дэптерлер, ага. — Ж алпы жак,сы идея екен,— дедом ж епелдемеде баскр сез аузыма туспей. — Б1зге кдомбат, багалы болганмен, а з ге ол дэптерлер арзан б!рдеме больш шыгуы да мумюн. Б1здою ниет. Шын сыйлаймыз, шынымен жакры кере>пз, aFa, аздо. Жазушы- льпъщызга, пп.1гярмячп.1лырыцызд1.щ 6ip кажетше жараи ма, жарамай ма, оны езпцз кере жатарсыз. Отбасыньщ атьш шыгаргысы кеп атахдсумарлык, жасап отыр деп крлмацыз. 18

Ci3 эйел жайында кеп жазып жургенмен, 6epi6ip эйел ем есаз гой, к^зак,эйелшщ сырьш осы дэптерден бь\\е тусер ме едд деген i3ri ниет кдна б1здш. Ж асауы ц деп макан арналып жазылган соц, о л дэптерлердщ енддп иесз менмш, ара. Сондыкдан, нагыз шындыкды бъитгцз келсе, жасырмай айтайын, ci3re о л дэптерлердд бермек боп отыркан да мен. Мше кездер1 отыр, папам да, мамам да, ен, аягы Акуан да — 6api кдрсы болды. Етенелж сырымызды елге жайып, ертецп кун ел-журткд жария, маскдра болады деп крркды. Кдлай ж азсац ы з да, к,алай п ай д ала н сац ы з да, 6i3Ai уятк,а кдддырмайтыньщызра мен акдфы бу гас1лердд сенддрддм. \"Беу, к}лз дэурегарцздд\" мысалга келпрддм. Ол да накды 6ip эйелдщ OMip тарихы екенш, Heri3i бар нарседен тукан шыгарма екенш ез кез1ммен керген ю адей сокдъгм. Ол ушш, арине, кедшрерсзз. Кдлранын, ага, рукрат етсещз, ез ушмде отырып айтсам! — Буларыц кдязык, болды -ау, — дед1м кеп е-к ер н еу босацсып.— Жарайды, атам кдзак; “Шакрфранта бармасац, шакдфранка зар боларсьщ\", — деген, кенддм. — Оньщызга екш бейш з, ара. Кдлзылордара 6ipiHmi келгешфзде 6ip эцпме жазып кетшаз, бул жолы, буйырса, одан улк етр ек б1рдеме жазатыньщызра сенем. Кешке крнакуйден Ак,тан 03i барып алып келедд, кдм жемей, кдбагьщызды шытпай, оган дею н демала 6epini3. 3epirrrin мшез1 бурыннан осылай ашык, па элде бугш айрыкдпа ашыльга отьф ма, маран ол жары жумбак,-ты, б1рак,эке-шешеа де, Ак,тан д а одан ыгьщкырап, кдрсылык, жасамауга тырысып отыргандай кер1ндд. Соньщ езнак, меш купия сырра куныкдъфа туст1. Зерштщ ез уйше барранда айткдн бар сыры да, еке- шешесш иландьфран эдда де сол — маран 6ipHeuie шарт крйды. Егер дэптерлердд шын алгым келсе, сол шарттарды булжытпай орындаура дем устш де уэд е берд1м. Егер дэптердегт сырларды жариялаура жарайды деп тапсам, онда кджет деген ж ер1мнен е з к,алауымша кднша кдяскдртсам да рукрат; 6ipaK, ойдан окдн'а кр суы ма, дэптердеп ой niicipAi бурмалайтындай сез немесе сейлем кдястырып ж1берутме уздлдд-кесыдд кдрсы; тек, аса каж ет деп тапсам, TeKicreri нерселерге ез атымнан тусш ж теме 6epin отьфуыма рана болады. Бул жагдайда басы ашык, 6ip нэрсе: менен еппом еш уакдгпа кдламакдя дауламайды. Адамдардыц аты-женш кдлай езгерту бастан-аяк, ез

(U tinlrJrm . .пгы к,алауымда, алай да балалардан баекдсы ш кш тугел 63repiyiM — мшдёт. А л эгарюм бул кэлпында пайдаланбай, ез1мнщ 6ip керкем шыгармама крсымша етюм келсе, онда о к еан ы да, саз бен сейлемдд д е кдлай езгертем десем де ез ергам. Таты 6ip кдтац шарт крйды, оньщ не шарт екенш журткр жариялауга кдкдгм жок, Айткдн шартгарына эбден конддрт алган соц, ротопринтке басьт, кэддмп гатап кусатып туптеп крйган ею крлжазбаны Зерш крлыма устатгы. — Тупнускдсымен уп р ш е д е й т б1рдей. Гулназ куйеуге шыкдсднда, эке-шешесшщ сырьш о л да 6iAciH, кешн де керек болар деп, е д е т бес дана жасатып алгам. Тупнускд ез1мде кдлады, кдлганын chpmvepiM куйеуге шыккднда 6ip- б1рден берш отырам. Артык, данасын ci3 алыцыз. — Э , бул оддлет екен, — деддм.— Ж асауынды тубегейм а л ь т кетсем, уят крй. Алматыга келген соц колжазбаларды ега-уш кдйтара окдш шыкдым, Кунды екенше эуелп окьгганда-ак, коз1м жеткен, м е т крбалжыткдн — кдлай жариялау жагы. Сейтш жургешмде, арада уш-терт ай оте шыгыпты, Bip куш уйге ойда жок,та Кдлзылордадан бэндерел келдд. А ш ьт кдрасам, кдлыц дэптерге 3epin жазган сыр. Соны окдпан соц, тэуекел деп, Крлжановтардыц купиясын журтшылыкдф жария етудд уйгардым. ©йткеш махаббат, уй болу, бала сую, сыйласу, отбасы татульпы деген маселелер б1зден сан гасыр бурын да кекейкесп болтан, б1зден сан гасыр кешн де кокейкесп кдлпында кдла берер деп ойлаймын. C e6e6i адам мен адамныц ара кдтынасы ежелден-ак, елддк, еларалык, кдтынастардыц Heri3i болып келедд, келешекте де солай бола берепнше кдндай кумэн бар? Ендеше ерлнзайьштылардыц ец етенелж сырларьша суганак,тык, жасамай, кджетз бар- ау, баскдга да ой салады-ау дегендерш ортага салсак, оныц Heci кунэ? Кдлжановтарыц етенелжб йагный inndA сыр деп жургеш коп адам уш ш купия да емес шьцар, гам бкедд. Ko3ip б1здер бас-аягыньщ 6apiH б1летш нэрселер 6ip кезде эргамге д е купия болтан. Кейб1реулерге, ecipece жастарга OAi купия болуы да мумган. Тек ескертепшм: мен Зеригпц барлык,шартын булжытпай орьшдадым. Кдлган сырдьщ 6opi алдарьщызда.

кескудцщ сыры: отбасынын, рахаты - суйспендк

S f o y r a w <Нф/акй-ут 1лескул жазганына eui6ip ат крймай, б/рден бастап кет/nri. Окд1рманга туатктыеу болсы н деген оймен, \"1лескулд1ц сы ры \" легенду ж ене гакдгрыпшаларды мен крстым. Б13ДЩ ОТБАСЫМЫЗ Айналайын Зершжан! Сен менщ туда бойымды ерггкен, тас емшегтмдд яаб1ткен туцгышымсыц гой, алрашкы аналык, куаньпнымсьщ гой, жаным! С е т сол бакдзпты ете алса, мен сенен сырымды неге жасырайын? BipaK, адамды акдгл да, eui6ip сыр мен купил да, куддретп дейтуБьш кдлзметщ мен байлы гы ц д а бакдггты кдлла алмайты н болар, балам. Сондыкуан сеш де менщ сез1м мен сырым бакдпты ете кряр дегенге сенбеймш, езщдд езщ гана бакдгпы ете аласыц, кдлзым. Мен муны ойьща ой, сешмще сейм крсу ушш, ак,- кдраны ажырата журуще кемек болсьш деп жаздым. 9p i сенщ ттлегщлд орындау — макан аналык, парыз. Акдллы жок, адам кднша жакры сез ecrice де жамандьпын жасай берцлд, акдллды адам ж аман сезден басцаны ест1месе де жакрыльшынан жазбайды. Соган Караганда, бар ran адамньщ езшде, ягаи непзшде. А л адамньщ Herbi, менщ ез шешемнщ айтуынша, анасыныц сутшен, экесщ щ кднынан, ата- бабасыньщ рухынан, шжен суы мен жеген асынан, жуткдн ауасы мен баскдн топырагынан, еспген эш мен тындаган кушнен, кдлл аягы есжтщ алдындагы ип мен уйдщ тебесше крнган торрайдьщ уншен д е улес алып куралатын кершедд. Сен K93ip Heri3i алдекдшан крланган адамсьщ, кдазым. Ецлдп сенщ серйщ — сеюм. Жакрыльщкд, адалдыкдд сетм . Лрш ш кге жакрылыкуьщ, адалдыкзъщ болатынына сенбейпн адам 031 кэйтш адал болады, кэйтш езгеге жакрылык, жасайды? Жок?ы бар кддламын деп пе? Жок, Олай icrey — ете кцын. Бэлюм, мумюн д е емес. Сондыкц-ан, кдлзым, эуел1 адал, шынайы махаббаттыц бар екенш е сен, менщ жазганымды сонда рана дурыс туанесщ. Bip нэрсе эрдайым есшде болсын: кдндай акд>1л, нендей niKip айтсам да, соньщ 6api менщ ез ойымша FaHa; оны ец дурыс ой, ец эддл гаюр деп алабетен багаламаймьш да, е л т - 22

•пресен, де орьшда деп зорлыкден тыкпаламаймын да, 6ipaK, ез шама-шаркдгмда т ы н сырымды жаздым. Эрине, айтпай кдлтандарым бар, ал айткдндары>шьщ enpiri жок, Мен e3iMAi бандиты санаймьш, 6ipaK, езш бакдпты санайтындардыц 6api менше ойлап, мешмен гаюрлес шытады деуден аулакдын. Менщ ойымша, 6ip адамга екшип адамныц e3i де, eMipi де, мшез-кулщл мен ой-rriKipi де айны кдтестз украй бермейдк Бакдгггылардьщ бакдггы да, бакдггсыздардын, бакдггсыздыры да 6ip-6ipiHe украмайды. Cefrrin 6ip-6ipiMi3re украмаган сайын, 6ipaK, 6ip-6ipuvri3Ai тусше алган сайьш eMip КД13ЫК, А л тусйпсу ушш, туптщ тубшде кдлайда 6ip украсгык, кджет. Ол украстык, менщ ойымша, адамдардыц т э т мен жанында, ятни жаратылысында. Солай, kj.i3i.lm. Bi3 кдншама кд1лыгьичызбен, ой дэрежемЬбен, 6ip-6ipi.\\ri3re украмай-мыз десен те, туп непзшпз 6api6ip украс: адачбыз. Адамдар 6ipiH- 6ipi адам болтаны ушш д е сыйлауга мшдетп. ©йткега езгеш сыйлатаньщ — ©зщдд сыйлатаньщ. Сутспенш ш к, махаббат дейтш асыл сез1мдердщ де ец ар га ербнпн жер1 с о л— ©згеи сыйлау! Эзгеш сыйлай алмайтын адам жар суйе алмайды. Суймегенщад сыйлай аласьщ, ал сыйламайтынынды ешкдшан суйе алмайсьщ. Солай, щязым, солай. ©зщ биесщ, Kj>i3biM, менщ бшмзм ел кдтарлы. Есщдеболсьш: ел кртарлы дегешм алдыщы кдтарлы емес. Б тр геш м — Кдиылорданьщ пединституты, мамандьпым — кдзак, тш мен эдеб и етш щ MypaAiMi. Bip о тб асы н да э к е ц yuieyM i3 филологпыз. И нстизугкд OKjjiFaHFa деш н келш-кдйтып жургегам болмаса, кдлада турьш керген емесшн, сондьпрган матан кдла ©шршен repi ауылдьщ мшез-кулкдг тым ыстык, жэне тусшйсп. Kp3ip каланы щшп кдйсымыз ауылта кете к,оямыз, эйткенмен ©MipiMHiij ipreTacbi балалытым мен бойжеткен кез1м сонда еткенджтен, тутан ауылым Таддезеклз ein6ip кдла мен далага тецгермеймш. ©кем мен алтыта 'голтанда, кдгрык,алтьгншы жылы кдйтыс болтанмен, о л Kici уйде — б1здщ кдсымызда — к©п болмайтын, сондык,тан ес1мде онша жакры сакуалмапты. О ан о гасшщ icMepAiri де себегаш. Сол тещректеп жалгыз уста, жалгыз етшш болтандьпрган, ©кем Ескдранын, eMipi уйшен r©pi ел ушнде K©6ipeK еггетш. Жэне ол кездеп Талдезек Kpsipri сен K©pin журген Талдезекке онша украмайды. Б!здщ ауыл атына заты сай жер гой, жарьпргьщ! Тал-агашкд ондай KOMiAin туртан ж ер б1здщ о ц ту с тж жак, турмак,, Кдзакртаниыц шытысында да сирек. BipaK, барлык, эсе м д т 23

Ы суяж 'HMula-HM_________________________________ 6ip езеннщ бойында рана, ©зенин, де, ауылдьщ да аты — Талдезек. Ажыратып айткцюы келгендер Талдазектщ ауылы, Талдвзектщ суы деп жжгеп жатады. Бала кушмзде жеке колхоз а д Kp3ip совхоздьщ фермасы. Уй саны шамамен сол крлпы, ескен д е жок, ешкен де жок, Э д ем жерге адам ушр келугш едД, ауданнан алысгыры ма, совхоз орталыры Егшдшщ xeMip ж ол бойында болгандыры ма элде одан кеп елдд асырайтындай м уминдш жок, па, airreyip, элдене Талдезекп улкейтпей келед. Экемдз 6ip Талдезек емес, буюл Егшдшщ адамдарды эл1 кунге дешн б1ледД. Ол Kid шапкрн ер, ерген айыл-турман, жасаган кебеж е кейб1р кенекез крриялар- дианде ам саксаулы. ©зщ быесщ, акем занды ею эйел алран адам. Б1ршндсшен Мардан кекем мен Кулше апам, еюшшсшен Дэмеш апам, Саржан ушеум1зб1з. Мардан кекем мен Кулше апамньщ ш еш еа кдйтыс болтан сон,, акем менщ Ж энеш апама уйленнгп, ол кезде куйеу!, ею баласы ашартылыкуа елш, апам да ж еар отырыпты. Елдщ айтуьша Караганда, экем з эпенде шалыстау Kici болтан сияк,ты, тдылыкуары щлзык, Кешеде тешр-терсек, шеге-пеге жатса, бэрш тастамай уйге алып келе бередд екен. Крцгып журген буралкрг иг пен крнаты сынган кррганы да уйге экеп барып-кркдан кездер1 большты. Онысын крйшы, 6ip куш уйге бала жетектеген алба-жулба кищаД бейтаныс эйелдд д е экелпгп. Ептеп крзакща бДлетш кррашай ма, курт пе, элп эйелдщ анык,ултын ешюм бммейдд, уйде 6ip айдай ж у р и т де, 6ip куш ушты-куйлз жоралыпты. \"Оньщ не ойы бар айел екенш экешздщ e3i рана бглад, 6i3re 6ip ауыз айткрн емес\", — дейдд Кулше апам мен Дэмежан осы куш кулгп. Tirrri ол юсшщ крсына экем1з жакдлндаран ба, жок, па — ешюм баадламапты. Эке бедел1 о л кезде сондайлык, а д . Экемнщ элп idH сан per тусшуге тырыстьм, 6ip ойдан акдагым д а келдд, 6ipaK,aAi кунге дешн айкрш micipiM жок, тек кегшрьч еткешм анык, ©йгкеш кун Kepici кщ.ш адамга крл ушын бергеш крйырымдылык, крй. Кейде ойыма баскр да кудисгер юредк бетен эйелге жаны ашып крйырымдылык, жасаганда, ез эйелр балаларыньщ анасы апамды неге аямайды? Тым курыса, алдын ала акыддасса, аз да болса санасса крйтедд? Бетшен кркдатанра басынганы ма, крлымды KppyFa кркдщ жок, деп кррлаганы ма? Булай да ойлап, талай тулан тугкрм. Апамньщ крглыгьш да yFa крю щшш. Ботен айел 6ip ай бойы уйде жургенде, алпге ай деп жеюп кермегсп. Крйта 24

ЪЖ ыпппуиф MiHAerri адамш а барып-кдгып, оны ц баласы на б1здщ кш!№йзден, тамагымыздан жырып берш жаны ашьптгы. ©зше жакрылык, ниетпен келш отырран адам болса 6ip capi, арсыздыкден ушне баса-кектеп юргенше кдрамай сейткеш де гасшк пе деп, кей-кейде апама да ашынран кездерш кеп. Кейде жыга акуай да алмай, айыптауга да батылым бармай, сан сапалак, ойдьщ астында калам. Bip кластык, та бшмдер1 жок, сол менщ сауатсыз аке-шешемде мен кдтарлас урпак, тусше крймайтын, тусшуге жан куатымыз жетпейтш купил 6ip кдсиет бардай болады д а турады. Айыптай салу, cere салу оцай, ол тубшде ойланбайтын, ойланса да езш Fana ойлайтын адамга тан. Кцынныц кцыны — тусшу. Эке-шешем мен бегде эйел езд!-ез1 унсЬ тусшген нэрсеш 6i3, балалары, кун1 6yriH re деш н толык, TyciHe алм ай д алм ы з. Д ал болатьшдыгымыздьщ ец ток, erepi — экеш сегуге дэлел^пз тайгак, шешеш кшэларга оган тагатьш айыбымыздьщ ©3i era ушты, бегде эйелдд жамандарга да анык, ал1бшм1з жок, Мундай жатдайда баску емес, бетен емес, дал езэке-шешецдд кулай дэтщ барып ганэлай аларсьщ? Ол жылдары Мардан кекем майданда. Ел шпндеп ол кездщ жардайын 613, cipa, д эл сол кулпы нда еш елестете алмаспыз. Есттдж, ептеп берпшрек шет пушпарын, украстау куйлерш кезбен де керддк, 6ipaK, д эл эке-шешелерш1здей сезшш ез басымыздан еткере алмадык, сондьпрган кесш угам айту — 6i3re уят. \"Махаббат куйда, аналык, асыл сез1м, екелж борыш, ар-уят куйда?\" — деп кубынып шыга келсец, “иэ, соны айтам-ау\", — деп б1здд жакдай кетуинлер, эрине, табылар едк BipaK, менщ ойымша, махаббат сиякды ец асыл сез!мнщ д е гаппрейш, кура бастыц FaHa кумы сиякданып кулатын кез1 бул еш рде болады. Апам да соны тусшш ундемедд, экем де сол куймен бетен эйелге босарамызды атгатты деп ойламаймын. О л эйелге деген махаббаты ертеп бара жаткундьпрган да емес, апамныц кезше шеп салып дуниенщ рахатын кору унпн д е емес, панасыз эй ел мен панасыз баланы кеп е-к ер н еу е л 1м тырнарына тастап кете алмаганд ык,тан да сейткен болар экем. Апама деген жеке махаббатын жалпы адам баласына деген махаббатку жецлдрген шырар. Экемдд акдау yuiiH ойлап тапкун амалым емес, ес 6iArewi 6epi ойлай-ойлай кеп тапкун т у т ш м бул. Баладан, байдан айрылган дегеннщ не екенш ез басынан еткерген апам бегде эйелдщ хал- жайын бетше 6ip кураранда-ак, ук,ты ма, 6i3 оны куйдан 25

Шд/иин Ц ^и Ь -ум б1лешк. Кдлайда, afrreyip, бай м енш , сенщ ортакщсура кдкдщ жок, дегецд1 айтпаган. Муцда, менщ ойымша, езшен бурын езгеш ойлап, езш курбандыкка шалган ерлш жок, 63i щлсылшадда отырса да, езге ушш тары кдосыла тусуге 33ip шыдамдылык, кдна бар. Эр уакытгын,эрекеп, мшез-кулщя езше сай, езше тусшйсп. Баска адамды тусше бкуге тырысатынымыз тэр1зд1, баска уак)>гггы да тусше 6L\\yre тырыскрнымыз — мэдениетгшк. Сол бегде эйелдщ сыры меш кеп ойга кдлдырады, сол аркдшя мен эр кез экем мен шешеме кдйран калам. Bi3 болсак,эрекет жасаймыз. ©31м1зге сез келмей ме, бедел1моге нукран болмай ма — бэрш таразылаймыз. ©з!м1здщ еш зиян шекпейтоам1з анык, болса рана айкайлап, уран сап барып баскдга кемекгесем1з. А л олар алдымен аш-жалацаш адамга крл кайыр жасауды рана ойлап, ез бастарына келер кшэ мен есекп кдперлерше де алмаган TapigAi. Балгам, бьле тура да крлдарын 6ip-aK, алтед1 ме, крйдам. Э кем мен шешемнщ арасында махаббат болды ма дегендд мен эр кез ойлап ескен адаммын. Эдебиетге осы куш \"Махаббат дегенЫ з — мынау\" дейтш дэледлд ереже де бар, ейгкеш ем!рде 03i бар нэрсенщ сыр-сипаты да болуга тшс крй. Мен окапанный, бэрш сенщ де окдганьща кумэшм жок, сондыкуан кпвп сезш куэге тартьш с е т боскд зурелемеймш. Крзы мен Баянды еспмеген казак, жок, 6ipiH Керпеш деп, екппшсш С улу деп кастерлейм1з. Махаббат ушш басын курбандыкка тккен — солар, сондыкцан оларда махаббат болмады деуге жан адамньщ тэуекел! жетпейдь Ал Телеген мен Ж1бекте ше? Оларды да курметгеп, 6ipiH— Ер, екшипсш Кд13 дейм1з. BipaK, Телегеннен айрылса да, Кдгз Ж1бек езш курбандыкка шалмады, кдйта: \"Сол елде, cepi ж т т жок, па, Tanipi-ай, Ж е а р ш 1здеп келш неге алмайды?\" — деп налымады ма? Онысын крй женге жаткд1замыз? \"Ж1бекгщ жолында Телеген елдд, ал Ж1бек оны умьпып Сансызбайра тш п алды, махаббаты Телегенге тен, болмады\", — деп секкешм^з эдьл ме, жок; \"Суйген жары Телегеннщ аманатьш орындап: “Жабекп еш жаманга крр щллмас, Сансызбай атты шомбар\", —дегенш умытпады деп тусшгешм1з бе? Курткдаай жары турып, Кдрлыраны тары алган Крбыландьпа не деймЬ? Е ркекп сыйларан е л еддк, Крбыландыны ейтш-буйтш кеппрерм1з, ал 63i сураньш эйел ycri тиген Карльпага не айтамыз, оны кдлай айыптаймыз? Сую, махаббат айып емес болса, Крбыландыны суйгеш уцпн, оран деген махаббаты 26

________________________________________^MSa4unmaaf> ушш Карльжа елден ерекше неге айышы? Рашьпы ушш ел- журтын щ ды, Крбыландыны абакцыдан кугкррды, ез э к еа Ke6iKTiHi кдлай елпрудд уйретп, Алшагыр елш шауып, Крбыланды жалгыз калганда крсьщда болды, жалгыз бауыры Б1ршымбайды ез крлымен найза сап eAiip/vi. Осыньщ 6api 6ip махаббат ушш аз курбандык, па? ©зше бола осьшшама курбандьпдф барган Кдрлыгага уйленгеш махаббат емес, паска б1рдеме ме? Суракцы булай крйсац, жер беттнде жакры адам калмауы немесе санаулы-ак, адамньщ жакры атануы мумкш. Bipax,анда-санда мундай суракка да coFbm турганньщ зияны жок, ©Mip ереже бойынша дамымай, ережеш e3i дамытатынын ecKepin отыруга тшсгаз. Эргам ез махаббатьша e3i ие. Ж ер бетшде кднша адам болса, бэлгам, махаббатгьщ сипаты да соншама. Эйтпесе, Крзы мен Баяндйо махаббат та, кдлганымыздио харам нэрсе дейм!сщ? Мундайда, менщ ойымша, ец э/ул едю — негурл1>1.м езгеш тусшуге тырысу. Айы птау aKTiciH ала ж уп р ге н сайы н адам сырыньщ купиялары б1зден жасырьша туседг Осындай-осындай ойларга кетем де, акем мен шешемнщ ара кдтынастарьш езьмше багалаймын. Мумган, олардьщ e3i ойламаганды да ойлайтын шыгармьш, дегенмен сейте журш Ka3ip мен 6ipey,ai бурынгымдай бас-кез жок, айыптай женелмейтш болдым, езгенщ де ез1м сиякзы адам екенш унем1 еа м д е устаймьш. С ен де сейт, |рызым! Айналып келгенде, махаббат та адамзаттыц 6ip кдиыгы, ал кез келген кдгзык, ец кдгмбат дегендер адам баласыньщ езшен, басьшан артык, болмайды. Сондыкзан мен езшщ махаббаты ушш экесш де, 6ipre туган бауырын да курбандыкка шалган Карльшаны ешкашан куптамаймьш. Bipax,оньщ Крбыландыга деген м ахаббаты адам ай'прысыз к у п т болганы н мойындаймын. Алайда, менщ ойымша, 6epi6ip оныга езгеге улп ететш i3ri махаббат емес, аса езЬшпл, макратына жету ушш эдю-айла тацаамайтын тым катыгез махаббат. Махаббаг. Махаббат та адам баласымен 6ipre ecin, 6ipre дамып келедь 6i3, эйелдер, ез заманымыздагы махаббатгьщ барльщтжеш ме“ журепм^з/у тосып, одан сузш етгазш, ез1м1зден кейшп урпакка тек гулш гана аманатгауга тшсгаз. Сонда гана махаббат 1зплене бередд, нэз!ктейдд, дамиды: тжеш азайып, гум молаяды. ©кем Ескдра, елдщ айтуынша, аса балажан екен. Артьшап бала iAecciH, ул тусын деп, менщ атымды вз\\1лескул крйьшты. Менен кеган ул суйгенше куаньш, Марданга серж болды 27

Ы щ т тН & и Ь -я т _________________________________ деп, соган уйкдстырьт шшнщ атын да Саржан крйган e3i екен. Май куйрык, болгасын, м е т т п т сумдык, еркелетитп, Оньщ шет жагасын ептеп езЫ де бглем. Уйге ете кеш келетш, апам алдьша тамак,крйганда, мен б ар ьт 6ip -пзесше огырьт алатынмын, \"Таматын да тынынггыкден шпазбейсщ\", —деп, апам м е т урсып куатьш да журетш. Экемнщ м е т жакц-ап отырганьш керген соц, оцайльпфен кенем бе, парным ашты деп кнкарлык, жасаймын. “Куш бойы аузьша тыкрам да тук жемейтш, ендд карашы кдсакдна icren отыртанын\", — деп апам куйш-шсетш. \"Баланы аштан кдтырып, эй, сенщ кдьлыгьщ-ай!\" — деп экем кейитш. Дуниеш тас-талкан куйретш жатсам да экем, eirreyip, меш жак^айтын. Bip per болса да жеюген ceri еом де жок, жеимеген де болар, cipa. ©з баласы 6i3 тупл, адам баласына дауыс кетермейтш Kid едд деседд ауылдастар. ©М1ршщ соцында 6ipa3 ауырды. Бой бермей сонда да крйнына ю р т алатынмын. Тынышсыздау бала болтан кершем, аягым абайсызда шалые тиш кетсе, “ойбай!\" — деп катты ауырсьшьш калатын, ондайда апам ж упрш кеп керпеден м е т ж улып алады. \"Крй, тиме! ¥рма!\", — деп экем байтус e3i орнынан тура алмай жатьш апама жалынатын. Талдезек — кыскэ-кьгска терт кешеден туратьш шагын ауыл. © р кешесшде он шакуы уйден. Талдезек суыньщ 6ip бурылысынан екшпп айналымына дей ш п жазык,тау аралыкдед орналаекдн. Уй мен уйдщ ара алыстьпы ат шаптырым. Бау мен бакд!адан, оны крршап еккен герек пен талдан 6ip уйден еюнип уй жендеп кершбейдд де. Б1здщ уй — езен жатасындаты m enu кеш енщ ец баск^ысы. Сондьщган болар, кррамыз да улкен, ауламыз да кец. Жазда кдйыр-садак,а суратан кемтарлар, айна-тарак, саткдн саудагерлер, кумалакщылар, тэты сол сиякхы и л ецкей кумэндьлер — 6api, airreyip, б1здщ уйге крнгыш-тын. Экем ертш келген соц, ешюм оларга неге келдщ демейтш, кдйта жайсызданып кдла ма деп, жендерш д е сурамайтьшбыз. Экемнщ ез!м керген, куэ болтан айрыкща icrepi жадымда жок, Менщ, бар ес1м де калганы — шешем Жэнепггщ айткэндары. Ол Kid экем жайында 6ipAe-6ip к е те эцпме айтпай кегп. \"Экец байтус\", \"экец маркум\", \"элп менщ эпендд шалым\" дейтш де отыратын. “Еркек болтан соц айткдны да\", \"Е, еркек адамга оньщ н еа ера?\" — деп, 6i3 елден экем жайлы еспген жайсыз элденелерд] аныкуамак, болсак, жакуырмай жекш тастайтьш. 28

______________________________________ ^оФ^а4ыптУкф Сорыс бггкен соц Мардан кекем ауылга крйтпай, эскер дтарында кдлып крйды. CoFaH экем кеп кдналыпты. Аргьшан Саржан туганын айтытт жазындаршы. Екеушщ ивр жургенш кере алмай кететш болдым-ау!\" —деп еюне/у кен. Акдгры сейтп. Кекем ауылга елу 6ipiHiui жылы кеддд, юн ол кезде эжептэу1р больгп крлгам, б1разын бглем. Кекем гуздай кишген керкем жМт. Кулше атом куйеуге тшп кеткен, у .меш, Саржан — ушеуъпз кекемнщ кдсында журуге, oipre ypin елге кершуге таласамыз. CoFbicra болып, одан к е т н керн к^лзмет жасап к^йткдн юомен туыс екешмзздщ 63i з уннн 6ip ертеп ем1рдей. Жет1 ж ы л сыртга ж урген |цай ма, кекем кеп сезд) казакща айта алмай шатасады, ш журт елгенше куледг 6i3 мез боп макуанамыз. Апам кекеме келген куга-ак; “Ал, айналайьгн, уй-жайьщ зще аманат. Шалымньщ ауруы маган да жабысты, кеп замай аргьшан барам. Уйлен. Ертецнен бастап кыз тацлд!\" — i ЮД1. “Куп болады!\" — де/у кекем кулш. Кеп уакдгг ауылда хэлмаган адам жакдш агайындармен амандасып, кдйтыс Золтан юсиердщ ушне кегрл айтьш Kipin шьпуы мщдет. Сол шндетш аткдра ж ур т, кекем кезш баркан аулындагы •кыздарга да сала отырады екен. Э р ауылга eprin улкен 1 осыердщ 6ipi барады, кдйтьш келген соц, ал кеп жакдш ‘ чайындар кекемдз органа алады. \"Шыньгнды айтшы, жиен 5^арындасыц кещлщнен шыкцы ма?\" — дейдд eprin баркан ■>ipi. \"Ke3i кщли ма, немене, ldcire 6ip турлркарайды екен\", — \\еп, кекем жакзырмаганын ацгартады. \"Эй, елп Мусабектщ ;р1зьш да керсет деп ек крй, ол да крлайларьща жакдады и?\" — дейд1 6ipi eprin anapFaH KiciAeH есеп алып. Ол Kici журт кезшше Мардан кекемнщ есше сол кдгзды туоредк Веддреш кекецнщ ушнен шыкдан соц бардык, крй, ана елп акця киш отырган кызын айтады\", — деп, 6api ецгу не айтар екен деп кекемнщ аузына кдрайды. \"Е, кдйдан бмеган кандай кыз екенш, — деп кекем: \"Ерш дурджтеу, кдбагы |уык, екен, — деп кдлады.— Кейш макан крсакуап аздерд] А'3 сыбап жзберш журмесе\". \"Эй, оныц шешесшде де сондай мшез бар. Мусабектщ кецадпмен FaHa Kici болып отыр\", - деп шхшен 6ipey кекемдд жак,тай кетед. ©crin-ecrin отырып, 'i:1Ai-e3i урсысып кала жаздайды. Кекем кулетш де, орнынан турып кететш. Кекемнщ кыз тандауы созылып кеткен соц: \"Эй, бул б1здд боскц акдмак, кылып жур. Ж е-ri жыл бойы ел- журпы кермей бекерден-бекер журдд деймющ, сол жак,та уйленш алкан адам мынау. Ойбай-ау, бала-пгагамызбен 29

Шд/шан <H]fajcekt-&t* жабылып жиырма шакуы кыз керсетпк, 6ipiH унатпайды. Ец курымаса е й керш барып быддм десе екен-ау, 6ip кергеннен-ак, без ете кдлады. Bepi — кулык, \"Кер деген кыздарынды тугел керддм, 6ipi де унамайды, енд1 ез унаткднымды екелем\", —деу ушш эдеш амалжасапжур\", — деп, кекемнщ кд>1лыгына агалары ашулана басгады. \"Мейль — д ед апам,— эскерде журш казак,емес 6ipeyre уйлендп крйган болса, обал болады, экеле берсш. Маган, anreyip, баласын туьш, байына кдрайтын 6ipey болса болды. ЕртелКкеш сейлесш журш е з м кдзак, кдллып алам\". \"Жо, Жэнеш, сен ейтш балацныц крлтьпъша дым буркпе. Ел бетше не деп кдраймыз, маскара емес пе? Ескдраныц аруагы 6i3re кайтш риза болады?\" — деп, оган агайьшдар тагы дурлпсп. Агайьш-туысгарга кекемдд уйлендру 6ip жыл бойы ермек болды. Валим, ауре болды дегешм дэл1рек шыгар. Ж ей жыл сыргга журш суыкбастау бола басгаган кекем 6ip жыл шпнде кдзакд>1 ортага кайта уйренш те кадды. Колхозга есешш б о ль т орналаскан сон;, ептеп ауыл бас1пыларымен араласты. Акафы 6ip куш кекем тандаган кдазын айтгы-ау. Б1здщ ауылдан он бес шакафымдай жерден. Апамдар эке-шешесшщ алдьша барып семпшп кайтгы: кыздьщ айттьфьш крйган ; жер1 бар боп шыкгы. Оган б1здщ уй iiiri гана емес, ауыл намыстанды. Ocipece кекем катарлылар крпацдап: \"Кдлздьщ : езьмен сейлесем1з. Егер о л e3i ризальпымен кеткел! отырса, i амал жок, эйтпесе алып катпып келем!з\", — деггп. BipeyAep •riirri: \"Kai3 кел1ссш-кел1спеан альш келемЬ, суйегзмЬгетацба Tycipe алмаймыз\", - деп купишгп. Ол кезде мен бул эцпмелердщ бэрш б1ле бермейпнмш, кешн апаларымнан д а, жецгелер»шен де талай еспддм. Сонымен, ею-уш жшт кекем д! ертш барып ез1мен жасырын жолыгып сез байласады да, осы Майгул жецешемдд 6ip тунде ауылга алып кашып келедд. Болган-бггкеш сол. Сейтш, Мардан кекем мен Майгул ж рнрнНм уйленгенге дешн 6ipiH-6ipi бар-жогы 6ip- ак,рет керген. Kp3ipri сендер айтып журген махаббат, сендер сез кылып журген сезичдер екеушде, cipe, бола д а крйган жок, оган мумкш дк те кдйда. Олардьщ алдын ала 6ipiH-6ipi керуше, сьшап быуше, сейлесш сырласуына к1м жагддй жасайды? Айтш рган адамын жецешем кермеггп де: \"Кешн бысем, кекелерщ xeyip екен. Кдйтешн, буйрык, деген сол Кекелерщ кек кеша, кек костюм-шалбар киш келген соц, кеп ойлауга да муршам келмедд\", — деп куледд. Ал, сенщ 30

ойыцша олардш не: сушспендцс пе, кэдцмп сыйластык, па? Осы меш крр кылмайтын шьтар деп жецешем кекеме, осы кыз кдуррме жететш шышр деп кекем жецешеме сенген гой. Турлерш керш крна 6ip-6ipiH таныган. О л жылдары fii-y iHауылда 6epi дерлж солай уйленген. BipaK, кызым, мен саган солардьщ махаббатьш улп етешн деп отыррам жок, I' Улп ететш махаббат ейтш кунделпсп ем1рдщ куйбещмен I кектемейдь Алайда жер бепнде кекем мен жецешемнщ I арасындагыдайда махаббат болатыньш б л о н деп, е д е т айтьш J отырмын. Солардьщ у н й з урысуларында TipniiAiriMi3Ain I тыныштыты мен жарасымдыльшлн сакуап турран купия 6ip I сыр бар сияк,ты. Х альщтыц рийнде озык, тутан улгий махаббатгьщ иелер1 де, махаббатгы габанына тагггайтын I кдныпезерлер де кездеседд, ал солардьщ екеуш е де крсылмайтьш ен, кдлыц букдра топ — м е т и кекем мен I жецешем текгестер. Баскдлардыц тайрандауы тек солардьщ ; аркдсы деп тусшем. Ж ер бетшдеп бар еркек Крзы боп, ; барлык,айел Баян боп кете алмайды. Ондай жаппай б1ркелта !| сез1мдд ел д е катере алмайды, ж ер де кетере алмайды. Табигатгьщ зацына табигилык, крна уйлеседь Кекем мен : жецешемде сол табигилык, бар. Мысалы, Майгул жецешем J к1мнен кем? К,ара торыныц едемДа, суцгак, бойлыныц ; сымбатгысы. Э з1лд1 де айта б1\\едД, кдлжыцра да кдрымта крйтара алады, кай жарынан да суйтамдь Ь^ялыкуы екенш KepceTin руялымсымайды, э д е м м щ н алды га тарты п гасырацадмайды, акр,1лыньщ еш еркекген кем емесш ейплеп сезге суырылмайды, бэрш устамдылыкка барындырып, куптатанын жымиып, карсылытын ундемей кдлып кдна антаргады. Онысы еркекп кадррлеп, эйелдД крр санап уйренген I надандык, п а эдепрурып сак^аган эдегптлж пе — опы эртам ар кцлы багалайды. Белтам, ез ой би тн ен тусшедД де. Ж ец еш ем , ж алпы , ж уас Kici. Ж у а с б о лган м ен , жасык,тардыц кдтарына жатпайды. ©зщ д е керш журсщ гой, тек е д е т ой белмеген соц, кеп нэрсеге кец1\\токзатпауыц мумкш. Елдщ кезшше кекем эйелше ейтпепсщ, буйтпепсщ деп кейде ренжш жатады, жецешем ондайда 6i3 жакуд кезшщ асш мен 6ip карай жымиып кряды да ж уре бередг Ел кеткен соц 63iMi3 оцаша каламыз гой, сонда жецешем сыпайылап отырып-ак,б1здщ кезЫ зше кекемшц \"жазасын\" беред. Ж ене жецешемнщ карлыгына шггей кекеме жак,боп отырран бщдщ ешкдйсымыз реютамейм!з. ©yeAi жецешем эцпмеге еш кртысы жок, сиякуы нэрсеш сурайды. Меселен, 31

Ш хф ят Цффвк1-!рн________________________________ \"Kerneii барам деген жерще бардын, ба?\" - дейдо. “Бардым\". \"Е, не дед1? Беретш болды ма?\" \"0з1ме керек\", — деп кергидо\". \"Е, соньщ кеп екен гой келе сап менен алганыц. Tiirri елдщ кезшше докец-докец eiin сабай жаздадыц. Туздеп сенщ жумысыца уйде отырып мен юнел! болатын сиякзымьш. Жакцырмай жургенщдо бъ\\доргегацбе алде менщ жацтырмай жургегамдо бш п крйраныц ба?\" “Сен неге жакуырмайсыц?\" — деп кекем елец ете кдлады. Bi3 epkci3 кулю Ж1берешз. Сейтш отырып repic кдольиын кекеме кеп жагдайдд мойындазады. \"Крйшы курысын, еюнппарыейгпепв, Мардан айелш жек передо екен деп журер журт\", — деп эцпмесшщ аягын энш етн эп-эде.\\п бтредо. Кекеме эзк-кдлжыцды уйреткен — жецешем. Эскерден келгеншде сумдык,догал сейлейтш, узацсейлесем, 6ip жерш кдте айтып крйып тагы мазанка калам ба деп. кдоскд кдйырагын. Kp3ip, кудайга шугар, ешюмнен кдлыспайды. Ж ецеш ем он 6ip баланьщ анасы, ец кенж еа б1здщ Салтанатпен жасты. ©зщ де сан рет ушне барып кердоц Fofi, сонша балалы екеш бш н е ме? Шулап, тебелесш жаткдндарын eMipi кермейсщ, 6ipiH-6ipi кетерш, 6ipiH-6ipi ойнатьш, 6epi ездо-езьмен еуре. Апам жецешемдо келген кушнен-ак,жакры кердо, терт немересш керш барьш кдйтыс болды гой: \"Етеп берекел1 келш — елдоц еркесП\", — деп риза болып отыратын. Кеп балалы эйел ерте картаяды дегенге сенуип ек, жецешем неге кдртаймайды, кдйта оньщ кдсында eKi-уш баласы барлардыц мылжа-мылжасы шьпъш журедо. Кеп балалы ейелге ацылы кем деп кдрамаса да, тусшш шамалы деп санау, кдранты адамныц кдтарында муаркеу 6ipa3 адамнан байкдлады. Бала багумен сггырып, елирдоцталай кдозьпынан кур кдлгандай передо. Бала батуды кдозык, деп украйтындар уппн ол да шындык, Бертшде кекем б1ргедор болды, Талдезектщ улкен-Kiiiiici соган багынды. Кдшмеп ескен соц, кдодыруы кебейдо. Кейде орталыкрд кетш eni-yin куннен соц оралады, ауыл шпнде журш те уйге крнбай кдлады, ейткеш малшыларга барады, егшпплердо аралайдьт, журмейпн жер1 жок, Кеп узамай кекемнщ соцьшан сыпсыц сез д е uibiFa бастады. \"Ж ецешемнщ кулагына жетсе, куримыз-ау!\" — деп крркып журдок. Ол ешкдндай сыр бермейдо. \"Е ешгам эл1 жетгазбеген гой\", — деп ойладык, Б1рде кекем ею кун бойы уйге келмцдо. Туею шайда e:iiMi3 гана отыргамыз, 6ip кезде жецешем: \"Элп куркыр жогалды гой, шьшымен-ак,сол Гулшаттыц ушнде шалжиып жатпасьш, 32

Щ пн-Забыптынф oipeyiH, барып шакдфып келесщдер ме, кэйтесщдер?\" — деп йзге кдрап кулдд. Bi3 кезМ з бакдфайып апама кдрадык, Апам ештеме еспмеген адамша шайьш сораптап отыра бердд. Кеш ш рек ж ецеш емнен тары 6 ip сез естсддм. Онда кекемнщ ез! де бар. \"Басында 6 ip Гулшат едд, 6ipre-6ipTe ci3 Iжакры керепн айел кебешп келедд. Ундемегенге удетш келесщ-ау, осы. Акдана деген пале тары кдйдан шыкды?\" — деп 3kci3 рана кекемнщ бетше кдрады. \"Е, ел болтан соц, елдщ шпнен шыгады да. BipaK, Kicire жала жаггпай сейле, олар мен жакры керепн эйелдер емес, меш жакры керепн ойелдер\", — деп кекем кулдд. \"Менен эдем1 м е ездер] ?\" \"Крйдары, тырнарьща да турмайды\". Екеушщ эзь\\ге украс кркдырыстарьш апам тыйып тастады. \"Эй, шайынды iui, суып кдлды гой\", — дедд кекеме. Ж ецешем оран жацалап шай куйып бердд. ■ Bi3 кермейпн, еспмейпнжерде кекем мен жецешем, балгам, ij баскдша сей лест те журген unjFap, 6ipaK, em eyip, б1здщ s к ез1м 1зш е ырьщ -жы рьщ боп ж аткрны еш м де жок,. ¥сяамдыльпымен, кецлдпменжецешем бэрш жецдеп те журедь шын мэнщде кекемдд билеп те журцад. Экем мен шешемнщ жубайлык, емтрш жас болтан соц жендеп кере алмадым, ал кекем мен жецешемддю кез аддымда етп. Эргам екеущдей “ тагу тура алса, такдясына чар келмес едь Тап шын ойым солай. ©згелер жайында узатргау айтып, кдндай ортада нендей I улп керш ескетмдд бксш деп жаткдным гой. ©стш журш I езш де бойжете бастадым. ¥лды ул демей, кдлзды кдтз демей | алыеып-жулысьгп ойнай беруии ек, 6ipTe-6ipre 6epiHe шек I крйып, эр кдмылымызга мэн берш, ж ур1сйпзге д е езйпзше '{ сан берш, крлымыздан келсе, уйтргап ж атьт та сандд кершуге | тырысатын халге жеттчк. ¥ лдардан уялаты н болдык* j кдлзддрдан сыр жасыратынта жетпк. Уеде бойынша, кдлзым, \" пул жазганымды езщнен баска б1здд танитын жан адамга ! керсетпейсщ, соган сенш кдна кейб1р айтпайтын нарселердд I де айгкдлы отырмьш. KJ>I3 КУШ М ДЕГ! К,ЫЗЫК,ТАРЫМ Мадрганды деп секпессщ, езй! кдтарлы кнэдардыц шпнде балалар маран айрыкди мтигат керсегепн. Cipa, соньщ 6api ауылдыцшарыцаырынанболар, 6ip класгабар-жогы жиырмвдм i асгам бала окцтынбыз. Согысган кешнп ал жылдарда мектешеп 33

балалардьщ жасы б1ркелга болмайтьш. Bipimni класта он-он 6ipre толкан ул кдлэ^дэр да ок^ш журд>. Сопле жылдарында ар турл1себептермен окуды тасгап кеткендер кдйта мектепке келгенде, е з кдтарлары болмай, 6i3 сшщгы кшллермен кдтар ОКД1ДЫ. Солардьщ ке& намысганып, бастауыш кластан кейн ок ум ай кетп, ейткега он терт-он бес жастакы баланьщ он жастакылардьщ алдында сабак, бь\\мей турканы acipece ер балалар ушш улкен намыс ед>. Оньщ уетше де ол кезде мукальчдер де сыпайылык,сакуай бермейтш. \"Сокзалдай боп сабак, б1лмей гурканнан уялсацшы!\" — деп крйып кдлатын. ¥яты бар аддмка ондай сез оцкан сез бе? Сол сеэдд кана айтып, одан артыкка бармаса, ондай мукал1мнен айналайын гой, ещу ер жетш келе жаткдн улдарка жаца бойжетш келе жаткдн кыздардьщ кезшше кдзбалап урсудыц esi кдндай кррльпр!? MyFaAiM акаларымыз бен апаларымыз ол кезде соны бглмедд, бьлетшдей бш м дер 1 болмады, солардыц KecipiHeH, сез жок, талай-талай талантгы ул-кди окуьш тастап кетп. Оньщ KecipiHелшеп жаткдн, зардабын есептеп жаткдн и м бар? Басгауышты б т р ген соц, 6i3re К ертбек деген бала келш крсылды. Сокысган кешнп бесшндде окцтын кезде эк еа эскерден 6ip аяк, 6ip крлынан айрылып оралгандыкзан, аурушац шешесше крлгабыс жасап уш-терт жыл окудан крл узш кдлыпты. цапке, жудеу, туйык, бала болатьш. Бойы узындау болтан со ц ец ap n gj партака отыратын. Жасы да улкен, он алты-он жепге анык, жетпесе де сокан, cipa, жете кдбыл. Обалы не керек, ете жакры окцтын, тэргагп, тыныш. Бастауыш мектепте 6apiMi3 6ip мукал1мнен ок,ыдык, сондыкган ба, б1здщ класта уздис окнтындардьщ саны бес- алтау едд, шднде мен де бармын, ал бесшипге келген соц, эр пэннен эр баекд мукал1м окьпты да, Ke6iMi3 темендеп, Tinri орташага туеш кдлканымыз да болды. Талдезек онда жеке колхоз. Баскдрманыц Тасгулдеген кдвы б1збен 6ipre окцтын, бесшип класта сонымен Кер1мбек кдна уздис окушы больш кдлды. Мен екгандз окцтындардьщ бел ортасында журддм, есеп сабакц-арынан \"тертгщ\" езш зорка алатынымды иптей ез1м де шамалаймын, сондыкуан мукалподертарапынан макан 6ip адкетс^здДк бар-ау дегенд! acre ойлакан емесган. Bipax, б!рл1-жарым эд1летс]зддк мукал1мдерде де болатынын 6i3 алкаш KepiM6ex x e байланысты бглддк. Cipe, эддлетплж жайында терецдеп ойлана басгауымызга да сол себеп болкан шыкар, гам бкедь 34

^M Sadtetm a^ Акцкдтын айтсам, ауылда Кер1мбекпен бэсекеге тусердей бала болмады. Онын, макраты ж етш пш п б т р г е н соц, техникумеа барып 'гусу едр Ол ойы орындалмады. Алтыншы класга мен он ушке толбэн, 6ipiH бксем, 6ipiH бшчейтш кцгабын. Сонда да Кер1мбекгщ кезкдрасында 6ip сыр бар екенш сезд!м. Kp3ip оныц егжей-тегжеш тугел еам де жок, б)рак, эйтеуф, бала кушмнщ белгш окцрасыныц 6ipi болгасын, узын-ыргасы умьпылмапты. Жацылмасам, жазгытурым болатьш, кектемп каникулдан жаца оралгамыз. Жещл кишгенд1аса жанры керепн шагымыз. Кун жылынар-жылынбастан-ак, кдкггьщ кдлыц кшмшен кутылута асыгамыз. Успмде жуыла-жуыла оца басгаган кекнлл кейлепм бар, кдндай булдан екеш кдз1р еам де жок, онын, саган кджеп де кднша Жендл кишгенге ж е л а л кещлМз кетерщга. Эйтеуар, ез1мнщ ерекше кецы/ц жургегам еамде. Бойжете бастаганым ба екен, юм бьледд, С ол кундер1 Кергмбекке бурышымнан баофша, балалыкцан repi баскдрак, кещлмен кдраган сиязргымын. ,Дал сезбе-сез демей-ак, кряйьш, 6ip куш Кер1мбек: \"Сен kjj3 биыл бойжетш кеппсщ'', — д е д ме адде \"езгерт кеппсщ\" дед! ме, осы текгес б1рдеме айтгы. Жэне елдщ кезшше емес, жаныма елеуйз жакцшдап келш кулагыма сыбырлады. Не деп жауап бергешмд1 б1лмеймш. Бэлюм, ундемеген де шыгармын. Алайда алп сездщ бала кецшм/у булкмнтып 6ipa3 эуреге салганы еамде. Сол сез1мьмд1 о д cipa, бет-жуз1мнен байкцган да болар, юм бксш. Кдлайд а, кдтгы сез айтып кецшн кдйтарып тастамадым. О л кезде ж ттгщ бетш кдйтарып кщты саз а т у кыздэр ушш бедел саналатын. Ер баладан кашкакцаранды, сайлеспей крюды кыздьщ эдеттлш деп уйрегепн. Сол эдеттлисп сол жолы мен жасай алмадым. Неге ейткешм ол кезде аз1ме д е жумбак,-тын. Cipa, вз1мд| ал! КД13 аталатын категорияга жаткщза крймадым ба екен, бммеймш. Кдз]р оныц кдндай сез1м екенш аньпргап жатпай-ак, кряйьш, 6ipaK, шындьпргыц алдьша шынымен жугшсем, кыз болып алгаш ж т т к е кабак, бЬлддргетм сол. Оцашада ойлансам, Кермбек-пн, ащ де, ca3i де, окуы, пыльцы — 6api унамды. Ондай ж штп унатпауга себеп жок, сияцгы. Жакры адамды жакры кармегенде, енд1 KiMai жакры кересщ ? Апамньщ сакцандырагын акылы, баскдлардьщ айтатыны — \"ойбай, жаман балаларга жолама\", \"ку б1реудщ крлына тусш кдлма\" гой. Ал Кер^мбек жаман емес, ку да емес. Кыскдсы, Minдейтшдей Minin таппаган соц, акылым д а ойым да ж й т а 35

Шхушан Нф>!акй-ут жакуап н а л а келген болу керек. Ол карсы жолыкра, кдйда тыгыларымды бьлмей кдясылатын болдым. KppjgcpH сиякды кашкакдап журддм. Акыры 6ip куш маган Кершбек хат жазды. \"Оцашада okjj\", — деп, кдсымнан етш бара жатып елеуаз тана крлыма буктелген кдтазды устата галди Хат екетн, хат болганда да не жайында екенш сезе крйдым. Алаканым шок, устагандай куйш-жанып барады. Денемнен жан кетш, крл-аягым езш е багынбай кдлгандай. Менщ, мен кдтарлылардьщ балалыгы сендерддкшен езгешелеу: уркектеу, жуастау, уялшакдау. Kp3ip сендер, кудай бшуу, нанбайсындар, б1рак,акикатшыным, 6ipey-Mipey керш кря ма деп крркдш, Кершбектщ хатын ертесшде 6ip-aK, тацертеч крра айнальт кетш, тыгылып турьш зорга окыдым. Kiran, дэптерлердщ арасына крйсам, не апам, не кекемнщ балалары тауып алатындай керш, хатты тунде уйртаганда да кейлепмнщ жецше тьпът жатгым. Кершбек кеп жазыпты, нчшде езш ш ме, езгенш ме, б1лмеймш, бес-алты шумак, елещ де бар. ©лещнен ештеце еом де крлмашы, ал сезшен еом де калганы: кептен унатьш жургенш айта кеп, кэмелетке толганьщша кутем, тек сен уэдендд берсец, мен бэрше тезем депть Кер1мбек жауап беру1мдд елердей етшгешмен, жауап жазардай хал!м болтан жок, Ж ете тусшбейтш, анык,б1\\мейтш 6ip жагдайда кдлдым. Улкендерден ептеп еспгенмен, шет жагалап окднанмен, бетпе-бет келгенде махаббат дегендд муншалык, урегш нэрсе деп еш ойламаппын. Махаббатгьщ, anreyip, уйленуге кеп тиянакцайтыньш угады екем, ал уйлену деген мен уппн ол кезде тек урей екен. Керьмбектен кецшм кет epi де емес, 6ipaK, оньщ кэмелетке толганьщша кутем дегега маган тек уйленудд гана елестететш. Купия сез1м панда болтан соц-ак, кргз тез бойжетед1 екен. Мен ез1мд1 кэддмпдей езгелерден repi есейген адамша устайтын болдым. Баска кыздардан 6ip артыкщыльпымньщ бар е к е т — ж тт ге н хат алгандыгым — м е т эжегггау1р езгертп. Ж уз жакры адамын, шпнде журсен, де, соньщ 6ipi гана ец жакрш адамьщ болады гой, сондай досым керпп кдлз Гулжанга да купиямды ашпадым, ейткеш 6ip рет сез арасында ол: \"Кершбек жынды-ей, осы. Ылги екеум1зге сыртган багып кдрайды д а журедд\", — деген. Оган ендг \"Саган емес, мазан карайды екен\",— дейш бе, ундемеддм. Сейтш жургенде, Кершбектен екшпп хат алдым. Оны да мектептен кайтканда касыма такау келш e3i крлыма устатты. 36

^ м -Ы ы пт ш 4 Жауап бермегегеме налып жазыпты. Менен repi ересек демесец, ол да бала гой. Эйтпесе, берген хатьш алганым, баскддан жасырып оны тыкданым, оцашада ок^паным — соньщ 6opi жауап емес пе? BipaK, соныц солай екегене ол да, мен де ол кезде мэн бермептз. Ол кездеп оку д а, окдггуTopri6iде баскррак,-лъш.Алгебрадан беретш агайды кебь'пз жак?ырьщк^грамайтьшбыз, багага гарлау, сабак,сурагацда кдтандау келупп едд. А л тусшддру1нде ! мш жок, жакры б1\\едд. Bip куге буюл класты терт в ариан та белдд де, так;гага терт есеп жазды. \"Осыны шьпара турьпддар, Kp3ip келем\", — деп, б1р-б1рМзден Keuiipiri крймауымызды Тасгулге тапсырды да, 03i шыгып кетп, К з он-он бес минуг унс1з есеп шьнардык, Содан кешн 6ipey 6ip сез айтгы, еюнпшпз ею сез айттык, сейте-сейте бэрЬпз сойлеп кегпк. BipeyAep орнынан турып 6ipiHeH-6ipi есеп копире бастады. Bip кезде алдьщгы партада отырган 6ipey: \"Кермбек, ecenrin ineuryiH айтшы, болен бе?\" — деп езш ш н айтгы. \"Жок, олай емес, былай\", — деп ол езипкш дауыстады. Баганадан 6epi тыныш arbipFaH Тасгул орнынан ушьш турып: \"Сен, бала, неге айкдйлайсьщ? — дедд КерЬ)бекке жеюп.— Kp3ip агай келсш, бэлем! BapiHe есеп кеппрткегендд айтып экендд таньптырам\". \"Менэкемдд в31мдетанимын, —дедд Кер1мбек I мыскдгддай кулш.— 0 Ai тани алмай журсец, езщ таньптырып ( алеацшы!\" У-дудьщ зсер!мен ж е л т п кдлган балалар оган ду кулдд. Сол кулю болмаса, ана сезде турган лук жок,едд. Кулюге I Гасгул мазакцагандары деп укды, жулкдшып отыра кдлды | да, партага бетш басып жылап ж йердь Бала болсак, та баскдрманьщ бедел-куипнен барии13 хабардармыз, кд>гзы I жылап кдлгасын, ойынымыз ойда жокда у шыгып кете ме I деп, 6ipa3 басыльш кдлгандай едж, элдеюм: \"Ал, КерЫбек, агай емес, ендд экендд баскдрма танытатын I болды\", — дедд. Ундемей-ак, крйса, намысым кетедд дедд ме ; екен, Кер1мбек те езш ш е ерш еленш : \"Оньщ акес1нен ; крркдфным — кдра крйдан уржкегем\", — деп салды. Ол I создд еспп Тасгул кдлай тыньип отырады, басын партадан жулып алды да: \"Сен, бала, лтлщдд тартьш сейле! Ана сенщ I акрах,экендей он адамга татиды меген, папам, бглдщ бе?\" — деп шаптыга кетп. Эншеганде жуас кершетш Кер1мбекпн, I ашуланганда адам таньпысыз больш кегетшш алгаш 6apiMi3 I с°НДа байкддык, Бурк, ете кдлган крра луп идей Тасгулдщ | кдсына жетш барды да, бкепнен тартьш партадан жулып алды. \"Юм акрак, а? Юм акрах,?\" — деп жулкдш-жулкдш 37

яабергенде, Тасгулдщ кейлепнщ жегц дер айрылып кетп. Соны кергенде-ак, басым балеге делды деген болу керек, Кершбек юязды дейтадан тартара дерай детгы итере салды да, кластан шьггьш журе бердь Ж анж ал сонымен бггкен сиядеанды. Ойыннан от шыкденына 6apiMi3 де юнэл!дей томен дерап отырмыз. Тып- тыньпп класлы Тасгулдщ деусы тш п тускендей есплдг — Мен о баланьщ кезше кек шыбын уймелетпрем алг ©зшше ойлайды ешым бь\\мейд1 деп. Есдераева екеушщ хат жазысып жургешн, оны аяп, апайга мен айттай журсем... Соны еспгенде, кулагым шьщылдеп кря бердд. Куз теменге элдегам тастап ж1бергендей тула бойым таре жиырылып, лебичд! не сыртде шырара алмай, не шпме Tapia алмай туншыкзым да кдлдым. ©йтш маскара болам деген юмнщ ойьшда бар. \"Жердщ жарыгы болса, туеш кетер ед1м\", — дейтш куйдд тап сонда мен ез басымнан кенгпм. Аяк,- крлымнан жан кетш крзрала алмадым, ез денем 03iMe багьшбайды. Кластары отыз шак^ы ул-кдгз маган ба, Тасгулге ме — кайда карал, дендай куйде отыргандарын; класка агайдыц кай кезде ю р т, к а та н сабак, еурай бастамак, болганьш. сол кезде Тасгулдщ мугалииге Кершбеют делай жамандаганын, не деп жылар'аньш — 6ipiH де бкмейшн. Оныц рет-ретш кейш езше кд1здар айтгы. Тамам ул бала шу ете калганда барып, уйкдшнан оянгандей ес1мд1жидым. Керьмбекп жакуап, улдер Тасгулге жабыльш жазыр екен. Агай у-шуды зорга басты де, акдфын менщ касыма таяу келш гурды. Енд1 маган урсазын шыгар деп кррык,тым ба, маган юзянат жасады деп муцымды шакденым ба, бшяеймш, бепм/у аладеныммен басьш OKipin жылап ж1берд1м. Ьшме сыймай сыздаган ыза-кррлык, коз жасым бон теплш жатыр, тегш п жатыр. Агай кеп басымнан сипады. \"К,ой, 1лескул, уят болады. Сен неге жылайсьщ? Саган ешк1м еш теце деген жок, крй!\" — деп жубатьш жатыр. Мен жыламайын-ак, десем де, ексцьчдд тыя алмай солкдялдаймын. Агай такуаньщ алдына барды да, бормен детгы-детгы у р ь т Ж1бердг Класс жым болды. вкопмдд эрец тежеп, мен д е ушмдд шыгармауга тьфыстым. — Балалар, —дед! агай крлма-крл жайдеры бола дельт,— уадегг аз делды, тынданлар. — Сол сот сабакцъщ бшеенш быддрт кулпс коцырау сьщгыр-сьщгьф егп. Сэл ойлангандеи б е гел т турды де, агай евзш жалгастыра бердо.— Бала болтан соц, 6ip-6ipine ренжш, 6ip-6ipiHMeHурсысып всерсщдер, онде 38

туркан ештеце жок, Отызьщ отыз уйдщ еркесющдер, умтсщ дер, бастарьщнъщ oip казанга сыйуы кдгын. Bip уйдщ 6ipre туган балалары да 6ip-6ipi>ieH урсысып жатады. Bipax, акрлы бар адам урыспауга тырысады, урыса кдлса, татуласуга умтылады. ¥рсысьш калган аддмьпднан кдйтсец де кек алуды ойлап, сол макратка букьл акдлл-айланды ж умсау — 6ip длямам емес, бугал адамзатгы жек кору. Bip адамды аямаган адам барлык, адамзатгы да аямайды. К рщ е 6ipin кеппричдд болындар. балалар. Крлдарыцнан келсе, тату журшдер; тэту журе алмасацдар, 6ip iiw 6ipin куртып ж1беруге куштар болмачдар. Одан да кермей кетщдер. Бэрщ де ержетш, бойжетш калдындар. Кешеп кэнды согаста акелер1цнен, бауырларьщнан, туыскандарьщнан — бэрщ де айрылдындар. Ж ау куртамын деген 6i3Ai курта алган жок, курткызгамыз жок, енд) неге 6ip-6 ipAepinAi куртпакрындар сендер? Йемене, жаудан бетер 6ip-6ip iiw жек керетшдей не кершдд? Агай 6ip меш, 6ip Тасгулдд емес, бэрМздд урсып, бэрг'пздд кшэлэдд. Акагл айтса да. ашуланып айтты. ©зш е Ko6iMi3 ренжупп ек, бул жолы урсып жатса да ренжйчеддк. Тасгул гана, сол гана жакзырмады. Таты крцырау согылды. К елеа сабак, басталатьш бодды. — KemipiHAep, балалар. Bip ж олга у з ш с а з -а к , окщ берерс1ндер, — дедд етш ш .— Кдрагым Тасгул, сен e 3i акд,1лды баласьщ, акрглды бала ашуланганда да аргык, сез айтпауы керек. Керичбектщ эк еа акрак, болса, шолак, болса, сен екеумЬ ушш, мына спырган бэрРйз ушш ел1М!здд крргау ушш болды. ©зЬпздд крргаган адамды ейтш кррлауга кдкргмыз жок, Еганип рет ейтш англа, кдрагым. А л сонан соц, балалар, бэрще де айткдным: гамге юмнщ хат жазганында, гамдд юмнщ крнакда шакрфганьшда юмнщ кандай шаруасы бар? Дос болайыкдей ме, кпэп сурай ма, сабак,жазып бере ме, эншешн эзм дест ойнай ма — ода бетен адамдардьщ жумысы канша? BipeyAepaiH жеке iciHe крл cyFyra какргмыз жок, Крл сукрак, ол да урлык, ¥рлык, жасау — й здщ едде уят ic, кдллмыс. — Сэрсеке, аздщ сабагьщыз бггкен, — деген дауысгы ecrin, 6epiMi3 орнымыздан дургарей турып адебиет пэншщ мугалимасы ГулжауЬар апаймен сэлемдестж. — Гулеке, кеидрщз, балаларга акргл антам деп, артык, уакрпъщызды алып крйдым, — деп, Сэрсен агай асыгыс- yciric шыгьт Kerri. Bi3 сол орнымыздан гургвн к у т агайды д а шыгарып сап барып 6ip-aK, отырдык, Мен ол кундд влгенше умьггпаймын. К у т бупнге дейш еске 39

Ы суш тН ttin tj-y m алтан сайын сал де болса езшдо есейш, тэты 6ip сатыга бижтеп крлтандай сезшем. Балальпъмныц сол сатаен е\\пр боны сабакалып келем, Кер1мбектщ хатьш крншаматыщи окьгсам да. соншалык,сакгансам да, крлайша Тасгулдщ бглш крйтанына крйранмын. Tiim оныц крс-крбагынан кецш н ацтарып сезисгенген кунде де, хат жазтанын кез1мен кергендей сетмд| айта алар ма ед1? Сотан Караганда, Кершбектен баскрша 6ip кртелж кеткен сиякзы. Оньщ не кртелж екенш Кермбек, балюм, быер, ал мен сол a\\i бьлмеген куй келем. Класс жетекнилиз Батрадейтш апай ед1, тарихтан берета. ©3i Ke6ipeK сейлеп, б]зден азырак, сурайтын. Кейде б1здд токгатып крйып, e3i сейлеп кетета. Тоцетерш айткрндардан repi 6ip айткрнымызды баскрша крйталап, баскрша баяндап уакцгг ала сейлегендер1м1з Tayip бага алатынбыз. Сол Kid epTeci ез сабатында кеше б1здщ класта болтан океан ы еспгенш, Кершбектш, Тасгулге крл жумсатаньш ам арнайы класс сататында талкылайтынын, Kp3ip жаца сабак, eTyi керегш айггы. Сонан соц Кер1мбекпен ал! мектеп дерекпр! д а сейлесетшш 6i3re урей тущ за ескертп де: — О л e3i крйда кршып жур? Неге бупн сабаккр келмеген? Айта барыцдар, кдшкднымен кутылмайды, ертец келсш! — дедд. — Апай, Кер1мбектщ экесш \"акрак,\" деп кематкеш ушш, Тасгул/у де класс сататында талкдглаймыз ба? С о л сурацты KiM кой таны крз!р еш мде калмапты. Кушыкенггеу Тембай дейта бала болушы ед, сол ма екен, баскр м а аныкбымеймш. BipaKКатараапацдыцаллге бакрфып урыскрнын аныкбглем. Kj>i3 баланы кррлап, айелд1урьш ескен уйдщ баласысьщ, феодэлизмнщ жаман кылытын жакц'айсыц деп, элп байтусты жерден аль т, жерге салды. — Сураганымадажазыкуымынба? —дедиау деймш елде: \"Сураганына жазыкгы ма?\" — деп баскр 6ipey айтгы ма, eiheyip, апай крйта ашуына мшдг Сонымен не керек жаца сабак ет1лмед1, оныц орнына Багира апайдан еспмегецдд еспдж. Басьшда мен жайында епггеме бымеген адамша сыр бермей тур едд, аягында ашулана кеп: \"Ескрраеваныц да тэрттбш кррауымыз керек, кыз балага алден хат алтан, хат жазган деген не сумдык?”— деп салды. Э л п й еспгенде, журегтм зырк ете крлды: эцпменщ кекеа a\\i алда екен. Басымды ойда жок балете шырмаган Кер1мбекке сол сэт сумдык ыза болдым. Ж ек кере крйматаныммен, шггей кртгы юнэледдм. А л Багира апай мен уппн элемдеп ец 40

ж шркеншт адам болып кершдд. Ж ек кергегам ооншалык,— ■raniтурше кррагым келмедд. Акыры сол сетмлчнен куш бупнге I ! дейн кулантаза арылгам жок, С ол апайды керсем, солдаты уятган еле жаздаганым кез алдыма келедд де, Tepic айнальш 1 кетем. \"Кдндай кекгшл кдязсьщ!\" — деп, мега кешн сан per , i токгатып алып секнек те бодды, мен 6ipaK, сезш тьщдаган емесган. Кдйрылып ram карамайтынмын да. Таныстарыма, достарыма осы кдалыгымды айтсам, Ke6i кдтыгезсщ деп j еегедд. ©зщнен улкен Kicira кеипрсен, кэйтедд, к э т е л т н 1 тусщлдрт езше неге айтпадьщ дейдд. Эрине, efrrin устаз бен . I шэюртп ымыраласгырган да адамгершшк шыгар. Мен 6ipaK, к| BaFHpa апайды кеппрмегешмдд адам герш ш к санадым. I ©йткеш ол Kici менщ бала сезМмдд елттрдд, балальгк,сенйшмдд i былгады. Содан менщ кдншалык, зиян тарткднымды, I' кдншалык, MerapiM мен сешм1мдд жогалткднымды еш им ешкщиан елшеп бере алмады. Кдлайда мен Багира апайга деген кезкррасымды акдш а жецддре алмаймьш. О л Kici — ( мен угшн кдллмыскер. Оньщ кдллмысын кенпруге Kp3ip менщ кдкдгм да жок, сиякуанады. Оны кеидрсе, мен емес, сол бала : 1лескул Keuiipyi керек едд. Егер ол апай маган icrereH крянатын мойындаса, сол кдшнаты ар-уятьш мазаласа, егер ол апайга - кегшрш кажет болса, ол кегшродад кешн емес, гле-шала, элп сездд айткрннан кешн кеп узатпай сурауы тгас едд. Бэлгам, сонда Kemipep еддм. Кершбек сейтп гой. Бала болса да усгазынан бшктж керсетп. Сэрсен агайдьщ да, Багира апайдьгн, да сездерш кластагы | улдар 6ipre окдяан жоддасына жетюзбедд дейсщ бе, жетюздд I гой. Соньщ бэрш ecrin бшенддктен болу керек, Кер1мбек ? кдйтып мектепке келмедд. Оку жыльгньщ аякд'алуына 6ip жарым айдай гана уакдят калган, соган ейпп-буйтш шыдайын i(, да, окуымды 6iTipin шыгайын демедд. “Ол келсе, ендд мега маскдралайды-ау Багира апай\", — деп, мен оны нитей ? урейм ен KyrriM. \"Ол келсе, зц п м ен щ к ек есш сонда v естисгндер\", — дегендей Тасгул де 6ip айрыкща паедыкдген « кутп. Оньщ келгенш асыга купп Багира апай да сайланып I журдд. Bip кун1 куш ыкеш Тел1бай: \"Апай, Kyrin эур е | болмацыз, Кер1мбек ендд келмейдд, окдямайды”, — дедд. Bip I сат апай ац-тан, болып турып кдлды, \"Оны мунда окдята кряйык,деп турган да адам жок,”, - дедд сонан соц кдбагын I шьггьш. Сейтш, Кер1мбек мега кррлык, ецпмеден крргап кдлды. Соньщ сол жМтпгше куга бупнге дешн ризамын. 41

Кершбектщ ендд окцшайтынын еспген куш кешке уйге Гулжан кеддд. Кейлепнщ жецше тыгып Кершбектен хат экелпгп. \"Сен маган реюгамепп! ©лердеп сезш айткдн соц кенддм. \"Егер 1лескулге шьш досым деп жаньщ ашыса, осы хатгы апарып бер. Эйтпесе, эке-шешесшщ кезшше езш апарып берем. Сонан соц олтагы сез болады\", — деген соц, кецадм\", — деп акталды. Енд1 Гулжаннан купия сакхаудыц кджеп болмай кдлды: букгеуш жазып, хатгы кезшше окщаым. Kp3ip сезбе-сез еам де жок, 6ipaK, басган-аяк, KeuripiM сурапты. Маган бола уятка кдлганынды, кцянат керш жылаганынды еспддм, соньщ бэрше мен юнал1мш, кеппр деп, ендд м е т ец курымаса жаман сезден сакуау ушш, окуды б!ржола тастауга бел буганьш жазыпты. \"С етц алдында еле-елгенше юнэлЬпн\", — д егет гана сезбе-сез ес1мде. Неге олай дегетн, н е т ойлап, н е т мецзеп айткднын ол кезде де, кейш д е бьлген емесган. Бала журекпен балалыгымды аяганы шыгар. — Жауап жазсац, апарьш берейш, — дед| Гулжан. Сыр тарткэны ма, неге айпфнын тусшбцадм. — Осы уяткд кдлдырганы да жетер, кермегегам Кершбек болсьш, — деддм. Оныц бары да, жогы да 6ipa,efi адамша, ез1мд1 арашалау угшн е д е т ашшылау айтгым. Шындыгында, о л сездщ айтылуьша Багира апайдан крркддным, класта талкргласа, оны балалар уйлерше айтьш бара ма, айтып барса, апам мен кекемнщ д е кулагы шальш кдла ма деген уреюм себетш едг Баскдны ойлайтындай хал ол кезде менде жок,- тьш. — Жалпы, жаман бала емес, —дед! Гулжан. Онысы, ерине, маган: \"©Ai де болса ойлан!\" — дегеш едь Ойлана крймадым. Бар еал-дерпм кулашмныц тыньшггыгы гана болды. Кеп узамай Кершбектщ е к еа кдйтыс болды. Сонан соц олар баскд ауылга Kemin Kerri. С ол эц пм еден кешн Керьмбекп мен студент кезпчде 6ip-aK, кердьм. Екеу>пз жай есю таныстарша амандастык, сьшайы гана жен сурастык, Ол кезде Кершбек уйленген, ею бала суйген еке екен. LLIeiueci 6ip жыл бурын кдйтыс болыпты, езшен естш, \"кещл керген жерде”деген, сол арада кещл айтгым. Менщ алдымда aAi де кшел1 адамдай кцгсылып: \"Бурьш кластас ед!к, енд! ага-кдрьшдас болдык, уйге жур, жецгецмен таныс, жакцгнда уй алып Кд>13ылордага кешш келдис\", — деп eAipiciH берад. Мен 1здеп баруга ыщайсыздандым. Егер 1здеп бара кдлсам, КерГчбектщ куана кдрсы алатыньгна, ага боп алдыма барын 42

1жайып салатынына кумэндэнбеддм, тек эйелшен кудцсгенддм. IБала кунп эцпмешзд! еспген болса, эл1 дэмесш узбегеш ме, j кдйткеш деп журе ме, гам бкедь Жок, жерде Кершбектщ jбасына бэле тауып берш журермш дедьм. I Осылай, кызым. Алташкд! махаббат деп муны мен iайкдйлап айта алмаймын. Ондай деуге татымайды, 6ipaK, сол сез1мнщ ауылынан тым алые та кетпейдь Сапары сэтйздзкке урынран 6ip балауса сезш ед1, оньщ крйда бастап, кдйда апарарын бммеген куш кдлдык, Обалы Тасгул мен Багира апайдьщ мойнында. Солардьщ сезшен елердей шошынран мен кешн, жогары класта огдмп жургенде де, балалар хат жазса, жылан кергендей жиырылатынмын. Б1реуден берш ж1берсе де, урлап крлыма ездер1 устата салса да, дереу кезшше лакзырып ж1беретшмш. ©зЬшге сол щ»1льпымды , орьшды керш жур/ум, ал шындырында талайды кррлап, талайды орьшсыз ренж тш он. Озщ керген кррлыкзын, ececi I, езгеге тарткдозган кррлырыцмен кдйтпайды гой. MeHi , унаткдндары ушш, сол сезгмш бьдлдргендер! ушш, акдглым I! болса, мен ол ж ттгердд ганелауге тше пе ем ? Мэдениетьм жетсе, арларына тимей рана кедшмдд адрартпас па ем. |1 Б1лмеспкпен бэрше обал жасаппын. С ол 6iAMecririM кдншама 11; адамньщ жаньш жаралаганын ойласам, ене бойым тургшгедг I Кдтыгездж кдйдан шыгады деп кдйран кдлып жатамыз, ал | е з м зд ш н оцай умытамыз. Кейде Tiirri акз-ауга тырысамыз, ез ганэмгзд! езгеге аударьш адталамыз. Мен де сейтетшмш. ©йткеш 6i3: \"¥л баладан аулак, журген кдю акд1лды, ул ; баланьщ бетш кдйтарып тастаган дыз адеггп\", — дейтш Багира апайлардын, тарбиесш де е е п к . С о л ы кдалдан шыкрадык, С е н т , сыйларандык,тан емес, эдеп аз атанып кдламыз ба деп кррккднымыздан сейтпк. Крркдан адам ' терппп бузбаганмен, тэртигп кершу уипн баекдра кдянат жасай бередд екен. Тэртш деген адалдыккд тук кдтысы жок, тек айткднды орындау деп урыптык, Б1здщ тэрпбшпз кэддмп | багыныштылык, екен. Сол Багира апайлар ез тьшыштыкз’ары уплн б1зд! тырп еггазбей уреймен устап, улгш устаз атанды. ¥стаздьщ басгы J мгидет! уйрету болганмен, олар уйрегаегендер1уипн ешгамнщ I алдьп1да жауап бермедг Bi3 болсак, олардьщ уйреткеш уипн | де, уйретпегендер! упдн де жауап берудешз. Башра анайдып j уйретпегендерш маган eMip уйретп. BipaK, Багира апай уйретсе, ертелеу есш rapin, баекдга кдянатым аз болар ма едд, гам б1\\едг

в-Ьу—•‘ ЯфМдш_____________ I Солай, цызым. Есейе келе, студент кез1мде егггеп ойлана бастадым. Менщ бойжеткешм апама урей болды. Ауылга айлап, апталап келш туратынмын, сонда апам акдол айтып ыгыр кд1лады. Бэрш айтып улпрсем, ез1м керген, бастан кешкен бэлелердщ баршен сацтандырсам дейдд екен гой жарыкцык, 1фт етсе болды, кдйын тауып эцпменщ бепн менщ болашагыма бура крятьш. Крлай студент болдым, солай эцпмесшщ ауаны езгерш сала бердр Бурын ер балалардан аулак, жургешмд) жакры керсе, ендд оларды сыйлап жур дейпнд1 шытарды, жалпы ер адамдар жайлы, олардьщ артыкщыльпргары хакдшда коп айтатъшра айналды. Kp3ip ойласам, соньщ 6api 6ip макраткр батытталган шаруа коршед1 Куйеуге шьпуды ойлайтьш уакрггыц келдр енд1 еркектен кашкдкхай берме деген асгарлы ескертпеа екен. Ер адамдар жайында айта бастаса, журе тындап, кррсы сез айтып жынын KeATiperiHNfiH. BipaK, крймай айта берген соц, кулатыц да уйренедд екен. Оньщ успне келе-келе эцпмесшщ деш акем мен езшщ жайына ауысты. Баскрга асаулык, керсегсен, де, экец жайында айтып жаткрн соц, амалсыз тьшдайсьщ. — Еркектерден аулак, жур деп езщ айтатынсыц, ендд неменеге оларды сыйла-сыйла деп крлтансыц? — дейгшмш езше дурсе кря берш. — Акыльщ толтанша ейтш айткрным рас. Куьша жольпъш курып кдла ма деп крркртынмын. Енд| акр1лыц гардь жакры мен жаманды танисьщ, жакры 6ipeyai тацда, — деп, кемешн анык, таньггатьш. Мен д е крсакрна куланам. — Маган ешшм унамайды, — деймш узыдд-кеолдд.— Жакры дейтшдей адам жок, 6api б1ркелю, бэршш 6ip сез: \"Кдрындас, мен аздд 6ip жерден корген сияцтымын\", “Кдрьшдас, танысып кряйык,\", —дейтш ецкей жылмакдйлар. — \"Жылкрг юсшескенше, idci сейлескешпе\" деген, сез бастаудьщ амалы да, - деп, апам вз1 кермеген житггердд жак^ап сейлейдр— Крбарыцды шьпъш бетше туксиш кдраган соц, жшт те сасатьш шытар. Адам деп сез айткрнга адамша жауап беру керек. Апамныц ыцгайын бш ен сайын кдфсьп’ам. Bip жаты еркелж, 6ip жаты, cipe, жете мен бермегендщ болар. Апам 61лген акдьлымды айтьш улгерейш деп электенсе, мен оны ойвипа айналдырьпт ыза кщлады екем. Кец1л белмей тыцдап, кеп ce3iH укдаган д а шыгармын. Ондай акрьдды шешецнен баскд адам айта алмайтьшын бксем, бэрш тыцдап, бэрш ур ьт алар ем, амал не. 44

— Мшан несше айта 6epeci3, осьшьщ бэрш бь\\епн, бэрш гусшетш керемет 6ipeyre куйеуге шыкдаймын ба? — деп впамнын, к^тырына тиетш м ш . Оран о л Kici еле р д ей ашуланады. ' — Куйеущ ондай керемет болмай шыкра кэйтесщ? Ажырасып кетесщ бе? Ажырасып кетсен,, кдйтадан к у з кдлпыма келем деп ойлайсьщ ба? Акр.1лды эйел еркекпен иедел салыстырмайды, еркелеп отырып ез ьпына жумсайды. Кдзакцыц айелше тан едет бар, эдеп бар, оны бглмесен, 6api6ip жакры эйел бола алмайсьщ, — дейпн. Кдзакзъщ эдетп мен эдебшщ ерлнбайлы адамдарра не кртысы бар деп кулупл ем. Tinri тек жакры корген адамьща рана айтылагын \"айналайьш\" мен \"жаным\" деген сездщ де айырмасы барьша кез1м енд1 ж елт. BipaK, адам оны бглмей де жакры кере беред! екен, ал бш п барьш жакры кергенщ сдан элдекдйда мэнддрек, матыналылау. Стихиялы емес, саналы сезш. Барира апайдьщ тарнбше барьшранда, бэрш де бглетш адам сиякцы еддм, сол курсаудан кутылгалы 6epi бьлуде ш ек болмайтынын TyciHAiM. ©Mip uiipKiH сол шеказдцтмен крлзыкцырып келедь бш ен сайьш тущнырына тартады, таусылмайды. Зертжан, муны жазрандагы менщ макратым, эрине, саган улп уйрету, тэжзрибе беру. BipaK, улп мен тэж 1рибе тек жакрыны терглитеуден турмайды. ©йтш жакрьшы рана жаза берсем, онда с е т аддаганым. ©Mip ондай жакрыдан рана тузьлген тэж1рибе уш эс ке а емес, ода 6api бар, соньщ жакрысьш талрай б1лу уппн окдмыз, бш м аламыз, тэж1рибе жинаймыз; сол макратгьщ соцыцлд адасамыз, крянат кере\\пз, сонда да 6api6ip жещп шьпу ушш жанталасамыз. Жецш шьпу уппн ONrip Г8ж1рибесш жинаймыз. Ж ецш шыгамыз деп eMip cypeMi3, сенем1з. Уйренем деген Kici е с т н щ алдьщдары итпц крглыгынан да б1рдемелер уйренед, уйрену уппн епггецеден жиренбейдг Дэмештщ тардырын сен де 6ipa3 бглесщ. Менщше, жай ® лу аз, оны элсш-элсш ойлай жур, езщше 6aFa бер. Адамдар гардыры алуан TypAi екенш есген шыгарма. Кшалэ, кемшшгш ®л, жакрылыгын да кер, 6ipaK, адам деп сыйлауга тьгрыс, баскд крльщнан келмесе, ен курыса ая. Адамдардьщ арасьш кшэлеу, ж азалау мен ж азгы ру сияк,ты кдты гездж тер жакд1ндатпайды, — аяу, кеппру, жаны ауыру сияк,ты нэзж, бэлюм, елс(з сез1мдер к^поластырады. Санасыз жануарлар Дя 6ipin-6ipi аяйды, 6ipiHe 6 ipinin жаны ашиды, олардан

Ы аш ш HtUJm-j/m артыла алмасак, адам атанганымыз бекер. Ауык,-ауык, муны да ойлай жур, кдазым. Жануарлардан жогары туру — ал 6apuiaMbi3Fa адамдык, мшдет. 0 з щ бьлесщ, б1здщ Дэмеш тым жуаскд жатпайды. Апам маванайткднын оган да айткдн, маган icreremH оранда icrereH. Кекем мен жецешемнщ, ауылдагы талайлардыц жлгдайын менен ол жакры бьдада Кеп йлгеннен кесегес! кегерсе, соныю кегерер еда Тагдыр дегеннщ адамга барынбайтын да 6ip астары бар. Мен солай ойлаймьш, кдазым. Солай ойла деп, cem 6ipaK, кдкггай алмаймьш. Оныншыны б т р ген сон, Дэмеш Тургасгандары касатик училшцеге Tycii. Сонда Элхам дейпн сол араньщ баласы 6ipre окдапты. Оньщ ©MipxaHдеген атасы бар екен. Bip куш Элхам езьмен 6ipre окщын топты тугел крнакда шакдарыпты. Атасы мен ж ецгеа буларды тац аткднша кутатп. ©MipxaH кендлденш эн айтыпты, би б и л е т ! Дэмештщ оз! айтады: \"Коз алмай карал отырдым, эн салганы кдндай, салган эндер1 дандай — 6api езше жарасып тур. Жакры керш отырдым\", — дейда Эйелш алганьша терпшш жыл екен, курсак,кеггермешп. Содан ба, сэл iniin алганнан кешн зарылдатып енкей 6ip зарлы эндерге салган екен, 6epi уйып тьщдап, 6ipa3 энш уйрешп те алыпты. Bopi эн салып, к,оярда-к,оймай Д эмеш ке де айткызыпты. Ол эн айтып бггкен кезде уй иесз ©MipxaH елдщ кезшше: \"Кдлгьщ келсе, айналайын, осы уйде сен кдла крйшы. MaFaH лайык, адам екенсщ\", — деггп. \"©зш де шггей унатып слыррам. Ойымды окртандай айгкдн соц ба, не деричд! бь\\мей уялып кдап-кдазыл бон кетам. \"Ойбай, кдлмаймын!\" — деп неге шоршып туспегетмдд вз!м де бшчеймш\", —дейддДэмеш. Эрине, балалыгы та тар , 6ipaK, менщше, еркекп умптенддрт алган Дэмештщ e 3i, ундемегеш кет api емесш емеуршмен байкдткдны емей немене? Содан ©MipxaH 6ip куш Дэмештщ жатакданасына келедь “Айтатьш сезьм бар едГ, — деп ондшалап аль т шыгады да: \"Мен с е т унатып калдым, керген куннен 6epi кез алдымнан кетпейсщ, маган ти!\" — дейда Дэмеш шошып: \"Бул айтып турганьщыз не? Эйелщ з бар адамсыз, м е т эурелемещз\", - деп кдаикдаргаса, крлынан устап алып: “Эйелщад кря бер десец, кря берем, бедеу эйелдщ макан кереп жок, Айтарньщды ею етеймш \", — дейдд де кете барады. Кулык, деген сол: доп 6ip OFaH Дэмеш: \"Эйелщдд шыгарсац, таем\", — дегендей жала жабьщкдарап турган жок,па? Оньщ 6api Дэмешке эсер етудщ айласы гой. ©3i шггей унатып турган адамра соньщ 6api себеп. 46

Сондайлык,деюр кд1лык,керсетш кетсе де, Дэмеш оны 6api6ip жек каре алмайды. Мшезш, макратын керш турса да жене сол кергеншен крркьгп турса да; тагы келер ме екен, жок, келмес пе екен деп купи журедг шынымен-ак эйелш шыгарып ж1берер ме екен, к а т е р екен деп шггей крбалжиды да. Bip |сот \"Шьш м е т жакры керсе, эйелш шыгарады\", - деген 1 ; урлык, ойы болганын да мойындайды. Ащ>1ры сол ттлектщ 1 1 со т туседг © мрхан айналасы 6ip айдыц ишнде эйел1мен <1жырасьш, опай-топай Дрмешке уйленш алады. Журтка салсац, муны эрюм эркалай дейдь \"Ана эйелдщ I обальша каддьщ, балалык, жасадьщ\", — дегенд! Дэмешке жакаш жецгелер1м1здщ б1разы айтгы. Ж и г курьи калгандай, эйел! бар адамга барганьщ калай, кь!з атьша лайьпр емес 1 дегенд1 емеурш кдЕлгандар да бодды. \"Эй, ол алданып каллы, булай болтаны бекер емес. Буйтш тез бола калмаса керек «едП\" — деп, Дэмеш куйеуге типгп дегенд1 еспгенде-ак, апам безек болды. Мен ештеце жарытып гусше кротам жок, Кер1мбектщ окргасымен кат-кдбат келгендиеген, онша ойлана крймадым ба екем, алгашкыда Дэмештщ куйеуге т и ге т рас- 1 eripiri б е л п а з 6ip нерседей кершдь Бэлюм, кекем мен % жецешем уйленгендепдей куда тусу, той жасау старты еш дэстур жасалматандьнрган ба, он TOFbi3Fa жаца шьпдфн жап- жас Дэмеш ейел шытарган элдеюмдд суйе кряды дегенге 6ip irypAi сене алмадым. BipaK,6i3 6epiMi3недесек о дегак,Дэмештщ e3i муны махаббат дейдЬ Ол ©м1рханды шьш унатгы. Cipe, оньщ: \"Эйеличдд с е т суйгендцсген шыгардым\", — дегеш ■ шеипмд! эсер еткен болу керек. Bipimui кергетьпзде, ©м!рхан Ko6iMi3re унады: кец1лд1, афкарк^ш, эзмкеипеу. ©нщен де, мшезшен де мш табу мумган • емес. Кергенше Дэмештен кеп улкен шыгар деп ойлагам, кейн карасам, epci ештецеа жок, ез тецеак, эдем!. Ауылда он шакуы кундей болды, алгашфл ею-уш куннщ калай е г к е т еамде жок, кетерге жащлндаган кундерде, шак^лрган уйлерге i барьш отырьш эн салды. Эн салганда, одан етер ж т т жок; нурланьш, айрыкща бершп айтады, д аусы дегенщ тамаша. Шынындада солай сютрганды ма, айткан эндершщ Ke6i мунды ЗД. Энш тьщдап; \"Ойбай-ау, мынаусы эп-едеш житг крй\", — д еп, ею жецешемнщ e 3Ai-e3i сыбырласканьш ез куларыммен еспгем. Сейткен ©Mipxan тез арада-ак, езгерш шыга келдг Егер коз1м кермесе, ад ам баласы ейпп оцай езгеред1дегенге елеем нанбас ем. ©згередд екен. ©згеруше эрне себен. ©М1рханды 47

езгергкен — кепе-кернеу арак, ©зщ де быесщ, Дэмеш уш ул тапты. Тущышы Батырхан алты айга толканда, ауылга келш, ей, жылады-ау. Кекем уйде жодга апам мен женешеме мудын шагып: \"Енд! осыдан ©MipxaHFa бармай-ад кряйыншы!\" — деп жалынды. “Бармасад бармай-ак,крй! — деп exeyi де айта алмады. \"Елден уят. Елге не бегщшздз айтамыз, кекеце не дейлпз\", — сиядгы ез уятгарьш крргайтын сезден аспады. ©MipxaH кртты ime/y екен, ез шжешмен крймай, уйге едкей шхюш досгарын жш ертш келе/у екен. Туннщ ортасы ма, тадга жуыд па, онымен санаспай, тесектен туррызып ап тамад жасатады екен. Мастардьщ дабыр-дубырымен Батырхан оянып жыласа, Дэмеш оны казан-ошаккэ араласа журш те крлынан тастамайтьш кершедд. Жылаганьш маган еспртпе деп, мае кезшде ©MipxaH адам боп бала жубатпайды екен. Bip-ею рет ладтырып ж1берш, Батырханды м айьт дыла жаздапгы. Нанарынды да, нанбасыдды да бымейсщ. Ауылга келгендеп эдем, аджаркдгн, эшш ©MipxaH баекд да, Дэмеш жамандап отырган адам oip баска сиядгы. Ceri3iH m i к ласты 6 iTipreHiMAe, каник улга шыра салысыммен апам меш Туршстанра жлбердг \"Эпкеднщ касьша бар. Баласына кара, кемектес. Эй, соньщ куга кун емес. Мае болып келш ана HeMeci урып eATipin крйып журмесш. Кдсында сен журсед, кдймьжар, куга-туга кезщнен таса кд>1лма!\" — деп эбден тапсырды. Ж ау шпне кетш бара жаткан барлаушыдан бетер таптады. Турюстанра кун жарыдга жетпм. ©MipxaHуйде жодекен, Д эм еп т танымай кала жаздадым. Тырырнгыдгай толыд ед, онысынан тук калмапты, куйген араштыд тудылындай каралаш-куйелеш 1лмиген 6ip еруей. Кергеннен-ад жай- куйш туеше кетпм. Bip-6ipiMi3Ai бас салып ал кеп жылайыд \"Мен елш калсам да 1здейтш ешкайсыд жод\", —деп екпесш айтьш жатыр. \"Саржанжас, мен окудамын гой\", — деймш. \"Кекем неге 1здемейдд? Елдщ сондай атасы апта сайын келш турады. ©зщ тапкансыд, ендд елсед де мейлщ дегега гой. Мен оран irripireH жумыртка екем гой\", — деп ексидг Оньщ о л eKneci маган да орынды керщ/у. Б1раздан сод ауылдыд жадалыдтарын айтып, эпкемдз ептеп эдгтмеге тартгым. Сэлден кешн екеулпз кулдж, тары б1раздан кешн куаньш оты ры п ш ай iuiTiK. Б аты рхан б ал п ан ад тай толы д, етжендшгшен ебедейаз эред журе/у. Кетерешн десем, узад кетере алмаймьш, крлым тальш кетедь Сонымен, кеш батгы. ©MipxaH келме/у. Ол кешжкен сайын эпкем мазасыздана

_____________ \\\\Aumm\\4 Застады. \"Элп тары iurin келетш бодды-ау! Еч курымаса □угш жалрыз келсе, жакры болар еда!\" — деп -пледе Маган онысы 6ip TypAi ер о леу кершдь — Кунде йне ме, немене? Кдтты-крпты айтпаймысьщ! — деп кркрланьт крям. — Ауылга барранда iiuce де эп-эдем болып ж ур едд гой. Bip жылдьщ шпнде езгерш кеткен кдндай бале ол, езщ жаман уйретш ж1бергенсщ да.— Эпкемдд де кшалап, кэддмгддей акылгейлж таньпып тастадым. — Юм бжедд, ездмнен болса ез1мнен де шыгар. Эйгеу1р, Батырхан туралы 6epi оран кунде той. ¥рпакгы болдым, : куанышкд кенелддм деп куш-тута iuni. Куанышы басылар, Itонан сон; кряр дедж, крймады. Ел де айтгы, эке-шешеа де айтгы. Сау кезщде де сойлестж, мае куншде де айтып кердж, 6apiбекер. Сау кезшде айтсац, юнэсш мойындап, моп-момакдн бола кдлады. \"Куаныпгган гой метаю, крям гой, крям\", — деп 03i де крса крналады. BipaK, 6ip кун ете ме, отпей ме, кдйта шип кетедд. Кей кезде соз айтатындай сау еэгш таба алмайсьщ. Ty6i адам болмайтын шыгармыз. Кетш кдлайын десем, кекемнен крркдм. Баламмен крйтьш келгекечдд жакдырар дейм1сщ. Bip куш у р ь т ел-претш шыгар деп крркдм.— Эпкем тары д а жылады. Менде ©MipxaHFa деген 6ip ешпендшк бас кетергендей бодды. Тунп он еюде эпкем тесек салды. Ендд ©тархан келмейттнге айналды деп, екеум1здщ жаткднымыз да сол, сырткдя eciKii oipey сарт-сурт кдкцы. Жастъждан басымызды жулып аддык, 1 Эпкем 1ш кейлекшец есж ашуга кетп, не болар екен деп бакылап, K03iM бакырайып мен жатырмьш. Эпкем мен жездемшч ауызгы уй жак,та Ky6ip-Ky6ip, сыбыр-сыбыр I, сойлесш жаткдньша карап, ©MipxaH бугш иппей келген екен I деддм. Салден кейн eKeyi де куличдеп гардд. Жездемшч журш- турысы тузу, ce3i де сау юешйо: апамньщ, кекем мен , жен,ешемнщ хал-жардзйларын сурап, ез!мшч кдлай жегкешмдд бшп, жап-жакры сойлесш отыр. \"Е, эпкемнщ езшен де бар I екен гой, остш жайбаракдт сойлеспей, кудай бжедд, \"осы уакдггкд дешн кдйда журещ, юммен журещ?\" — сиякдгы 'ярдеме айтьш кряды гой\", —деген куджке де барып каддым. Сол арада жездем орнынан турды, уйктап жаткдн Батырханды барып бетшен суйдд. — Мынау ит апта бойы экесш кврмейдд, — дедд иегтн баласы жакка карата кдрып,— Тацертец мен жумыска кегкемде уйкдап жатады, тунде келсем, уйкдап калады. — Оран балац ем ес, оз1ц к ш элё — дед1 эп к ем .— 49