С. Мұқанов. Т1

Сабит MYKAHOB Б1Р1Н Ш 1 ТО М 0MIP МЕКТЕБ1 Роман Eipmiui Kiman Алматы «Жазушы» 2002

ББК 84 Кдз. 7-44 М84 Казакстан Республикасы Мвдениет, акларат жене когамдык келсш министрлнинн багдарламасы бойынша шыгарылып отыр. РЕДАКЦИЯ АЛКЛСЫ: Аскаров 0 . , КакнневТ., К айы рбековв., Муканов А., РаушановЕ. Муканов С. М84 Кеп томдык шытармалар жинагынын 6ipiHiui томы. 0м1р мектебн Роман. Bipimni ютап. —Алматы:—Жазушы, 2002. - 464 бет. ISBN 5-605-01862-0 (1-том) Ш] ISBN 5-605-01872-8 (общ) I Жазушыныц коп томдык шыгармалар жинагынын 6ipiiiHii томына атакты «@Mip мектеб!* роман-трилогиясынын 6ipiHmi к!табы ещц. «Азаты холла» деп аталатан бул бел1мшде Кдзан твнкер1сше дейшл кезен камтылган. . . 4702250201-0661 'лакгандарусыз—2002 ББК84 Каз. 7-44 М 402(05)-02 ISBN 5-605-01862-0 (1-том) © «Жазушы», 2002 ISBN 5-605-01872-8 (общ)

АЗАПТЫ ЖОЛДА

Булец бегш й экем М щ а н Шукейулына, шешем Балсары Бэйт иеуцы зы на, апаларым Дэмеш, Зауре, Умсындык,, Багила, Ултуганга, к,арындасым Балтуганга вмфлйс есте тутатын 'зор цурметпен арнаймын. А втор.

Б1Р 1Н1Ш ТАРАУ Куйреген уя МЕНЩ ТУУ ТАРИХЫМНАН Курмегп окушылар! Эркайсымызга да кандай жагдайда туганымызды бш у кызык боларещ. Менщ кандай жагдайдатуганымды балалык шагымда 6ip эйел- ден еспген ем, Ka3ipri ецпме сол эйелмен калай кездесу!м туралы. Б1здщауыл ол кезде Акмола облысы, Петропавл ye3i, Аккусак болысьша карайтын Жаманшубар атгы мекенщ кыстайды да, Дос атгыкедщ жайлайды. Казак елшщ руга белшетш заманьшда (Изшн ауылдын аргы тубш Керей, 6epri тубш Сибан дейхи. Сибан ол кезде «ойдагы»жэне «кырдагы» атанып eKire белшед1. ■•Кырдагы Сибан» — Досты жайлайтын терт ауыл — кырык-елу уйден. Жузден астам уй «Ойдагы Сибан»,—Дослан жиырма бес- отыз шакырымдагы Есенейдщ Кайран келш жайлайды, кыстаулары елу-алпыс шакырым жерде. MeHiH сепзден тогызга шыккан жылым. M ^ rin жаз. Б1здщ ауыл Достьщ жагасында отыр. Bip KyHi б1здщ ауылдын адамдары ат-арбаларын эз1рлеп, эблер бола бастады. —Буларкайда барады? —деген сурауга: —Ойдагы Сибанга!—деп жауап берда бшетшдер. -Неге? —TipiciHe сэлем беред!, елгенше бата окиды...

Эз1рл1к эртурл1 боп жатыр: байлар устшде сэнда корабы бар эле mi тарантастарга сайманын келюттршпарлаган жаксы аттарды жегеда; оргашалары жадагай немесе корабты тарантастарга жеке жаксы апар жегеда; кедейлер 6ip-6ip арык «кершолактарын» не тозыгы жеткен тарантастарга, немесе eKi донгалакты «казак арбаларга»жегеда... Бул - карган адамдаргаэз(рлеп жаткан ылау. Жастарга, эрине, салт журген кызык- Олар жолшыбай алысады, жарысады. Салтгардынжайы даарбалылар сиякты: бай баласынын атгары жас, суду, сем1з, жарау, ер-турмандары сэнда; орташанын баласы мшетш ат пен ат-турман жаркырагы жок, сыпаны гана, ал кедейден желискен жастар, езге жандарды уйшде калдырып, 63i гана жалгыз кекшолагына мшедг Т уйе 6i3fliHарада жок. Сиыр баласына сатт MiHin жиынга бару ол кездеп ауыл саттында уят. Аукатты адамдардын мен куралыпты жас балалары тай мен кунанга MiHin жарысуды жаксы кередн ByriH де олар тай- кунандарьшдаярласып жур!.. MeHiHде ол балаларга epriM келеда, 6ipaK катай? Мен эке-шешем елш, жеттм калган баламын. Туган агаларым жок. Мат-мудюм, уй-куШм жок. Жолга эз1рленген apKiMreбарып, «ала кет!» деп кынкылдасам, 6ipeyaepi «орын жок» деп жайын айтады да, енда6ipeyepi «саган не бар онда?!»деп, урсып ж!береда... Аггар жегшш те, ертгелт те болды... Эне, алды жвнеле бастады, кургак жолдын шаны аспангакетерьтда... Соны жермен тура тартпак болган бозбалалар, оларга ерген тайлы-кунанды балалар келдан батыс жагын орай тартгы... Жаздын маужыраган эдем4 KyHi,тунык, таза ауасы, керкем бейнеи, сагымданган ушы- киырсызкендаласы салтмшгендердажелиспрмей койсьш ба!.. Эне, олар ауылдан шыга жарыса жвнелдк.. Сейтш, журт убак-шубак жвнелебергенде, K03iMe ipKliren жасымды сышп мен кала бердам!.. Сол халде турып айналама карасам, элдекЬм енда гана жургел1 жатыр екен. Ki.M е к е н д т н байкасам, атын аяннан артык ж Ypri36eftriHкедей шаруалы Дуйсеннщ Кэсеш екен, касьша барьш ем, «сен сорлы калып койып па ен?» деп аяган сездер айтгы да, тарантасына MiHri3inалды. Есенейдан Кдйран квлше бтзкун енкейе жетп'к. Квлд1 жагалай конган ауылдаргатарайтын жо.лдьщторабында келген конактарга жен алтейпн даяшы тур екен. — Сендер сонау TypifcneH аулына барып, Рахметгщ уйше тусшдер,—деда ол. —Е, PaxMeTi Heci?! CiHipi шыккан кедей 6i3re несш беред1?— деп К эсен назарлыкб1лд1рген болып еда: — Баскарушылардын белу1 осылай, мен оны буза алмаймын, баска бос уй жок,—деда де даяшы кеттп калды.

«Рахметпн Уй*» Дегеш сыртьшан ш пндеп адамдарын санап алагын кырык курау, KimipeK каракурым отау екен. Кара сакадды, узьш, арыкденелi Рахмет уйшщ касына атымызды токгаткан 6ii.ai уйшен шыгакурметпен карсы алды. Уйше Kipri3reH конагына ол жай-куйш айта кеп, «колдагы барым осы гана едо»деп, 6ip текеппгш сойды. Аягы курттап, ауыл манында гана отгаумен кунелткен бул текепшс кекежасык арык екен. Дегенмен, уй HeciHiH ыкласына риза болган К эсен, баска ешкайда бармай, сол уйге конды. Балага кызыгы—думай. Ол кунп думай осы ауылдын аукатты адамы Ботпай уйшщ манында болып жатыр. Б |здщ ауылдын аукаггы адамдары осы ак уйдщ 1шшде. Олардын самбырлай сейлесш, санкылдай кулгендер1, к ипз уйдщш птугш сыртына да кен жайылып, тунп тымык далада алыстан ecruiin тур. Ботпай уйШ1Нказаныда, эрине, Рахметпн казанынан элдекайда кен, сойыстыгы да элдекайда сем13... Сондыктан сорпа-суьш iuncici келгендер жерошагьшьщ басында. Балалардын да к е п ш ш п сол манайда ойнайды, ейткен1 казан туЫрыген сон, олар уйдег1 «улкендердан бармагьш жалап, ет асайды...» Менде сол балалардынойъмына косылдым. Мше, е л е nicri. Буы буркыраган койдынceMi3етш казаннан улкен ожаумен сузш алган эйелдеруженгцг! KinriripiMнауадайастауларгасалыпжатыр... Астауды жагалайKefliагаш, кеШжез уж ен табактарда койылып калды...Табак жасап уйренгенептшеркылпылдаганencipбэк(лер!ментабак-табакка мушелерд! бвлш те улгердд... Тагы 6ip ептт ж т т г ер ет салынган табактарды колдарына кетерт, 6ipiHiH артынан 6ipi Т1збектеле, конактар отыргануйлерге карай жвнеле 6epicri... Э л п 6ip кездег1 у- шу енш бэсендей калды. Ж урпын аузы майлыетте... Жепмд1ктщ 6ip KepiHeTiHi осындайда. 0K eci, memeci, агасы бар балалар мундайда топтын арасына Kipin кетед1 де, майлы е й бар жш1ктерД1 устап жей бастайды, ж1л1К берер жакыны жок женмдер apKiMre6ip жаутандайды. Кенш1тускен 6ipey ет бермесе, олар бул уйден курауыз шыгады. Майлы ет толган табактар Ботпайдын уй1не 6ipiHiH артынан 6ipi KipreHfle, табакшыларга арал; са уйге к!рген 6ip топ баламен араласып мен де KipfliM. М еш мен катар турган балалардын эркайсысына не эке, не lueuieci, «эй, пэленш ежан, мэ» деп, Ж1Л1Ктерд! устатып жатыр. М ен эрю м дерге ж аутан-ж аутан караймын, меш шакырарлык ешк1м жоксиякгы... Турдым-турдым да, элдеюмдердщ «мэ» деп берген жеш и eTi жок жауырыньш Колыма устай, жыламсырап далага шыгыпкетпм. С о калпыммен босагада тур ем:

—Эй, мына бала аш калыпты гой!—деда касымнан вте берген 6ipey. — Конак па, осы ауылдынбаласы ма?—десп эрюмдер. —Конак бала!—деда кескййме уншген 6ipeyi. — Ендеше, 6epi экел оны!— дед! жерошак басында отырган вйелдердан 6ipeyi. Баргым келмеген MeHi 6ip *iriT зорлагандай итермелеп, жерошак басына алып к е л т еда, сол арада топталган вйелдердан шшен-москалдау 6ipeyi: — Аякка сорпа куйындар да, екпе-бауырдан, шек-карыннан салып бершдер!—деда. Bip айел meTi кетж, улкендеу кара аякка сорпа куйып, imme квр-жер ет салып берда, мен плуге KipiciiM. — Ал, KiMбаласысын, шырагым?—деда манагы москал айел, мен тойынып ап, колымдагыаякты кайтарып берген сод: —Муканньш баласымын,—дедам мен. —Кэдамп Шукейдщ Муканы ма, Нуртазанын ауылындагы? Мен басымды изедам. —Алда, бакыр-ай,—деда айел аяган д а у ы с п е н с е н екенсщ гой Муканнан калган жетгм бала? Атын Сабит кой сенщ? «Мею кайдан бшеда бул танымайтын айел?!»— деп гатей таныркандым да, тэты басымды изедам. —Бу баланы кайдан бшесщ?—деда эйелге элдек1мдер. —Бимегенде ше?—дедаайел,—6iioiH уйдетуганжокпа бул бала Касымда отырган баладан эйелдан к1м екенш сыбырлап суpan ем: —Осы уй д и 6afl6imeci, Турагал деген Kici,—деда бала. Турагал твщрегшде отыргандаргаменщ калай туу тарихымды сейлеп кетп. —Мукан маркум б!рнеше жыл б1здщ уйде жаллпллыкга журда гой,—деп басгады ол свзш,—топырагыторка болсьш бейшаранын, жаман кылыгынкврген жокпыз, мшдетп iciHааал аткаратьш, куш- тун1 демей жумысын icTeft беретш, как-сокта жумысы жок адам еда. Важен де сондай Kici болатын. — «Бвжес1» KiM?—деп сурады 6ipeynep. —Муканньш эйелшщ аты Балсары болатын. Оны журт Бэже дейтш. Мукан маркумдакыз кеп болдыда, ул болмады. Умытпасам, осы Сэбиттен бурын он уш кыз тапкан. Bip кызы туарда, ул бола мадеп умсынып, атьш Yмсындыккойыпты, тэты6ip кызынынатьш, «артынан ул туар ма екен» деген оймен, Ултуган койды... Сейгш, бейшара, улдан тарыгып жургенде, Важен тагы курсак кетерда. Ke3i кермегенге 6api eripiK, со кезде Мукан бейшаранын «а, кудай, 10

TineriMju кабыл шл, ул бер Де. содан кейш ал MeHi» деп жылап жургенш талай е с и д м де, керддм де. — Енд кайтсш,—десп эркгмдер,—жасы улгайып калган адам... Суйенер малы жок. Кыздары асырай алмайды. Егер ул болмаса, онынатыаппанелугой!.. —Рас,—д е д Турагал,—сонан Важен ай-кунше жетп. С о жылы б!здш уй д н койы квб1рек коздады. Анау отырган б1здн токдл да,— д е д Турагал,жас бip эйелд иепмен нускап,—аузы-мурнынан шыгып слыр,оган61зднОлп бураубасынсындыршайды, б1рдемегеколгабыс тапз десен, inrreri баласына закым келердеп, зыр-зыретед. — Енд кайтсш,—деп койды 6ipey.—О да кай6ip баска жарыган Kici е д , ондз- Ол кезде жалгыз улы Шалабайдан баласы ж ок е д гой. — Сонымен,— д е д Турагал,— ж ер аласапыран боп, кар ери бастады. Мал телдеп жатыр. С о жылы 6i з д н уйде жузге тарта кой козылайды, жиырмадан аса ennci лактайды, онга ж акын сиыр бузаулайды. Соншаталдн бэрш кутуге жалгызменщ алгмкелмейд. Ай-кунше жетш отырган Важен бейшараны аяймын. BipaKамал жок. Узшш-созылып о да мен1мен 6ipre ж ур ед. Кора iminae босаньш кала ма деп зэрем кетед. — Кданхалекен,—дедб1реу. — Сол кезде 6iзд н кулындагалыжурген б ipбие корадан шыгып, бошалапкепшт,—де д Турагал,—Кыс кзпыракболып, биелер1м1зди 6ipa3bi im тастап, сауамыз деп отырган бием1з ушеу-тертеу-ак е д . Кулындагалы журген биенщ бошалап кеткенш б 1з д н Э л л е с п д де, «ие бола алмадын»деп, Муканга буркан-таркан бсяташуланды. «Bip жерге барыпкулындайдыда, шуьша оральт кулыныал ед. Огандейн тауьш экел! Егер кулыны елее, е зш д 6ipre елт1р ш !» - деп, Мукзнды салгатпен куда даж1берд.Мен: «Важен бугш кабагын шьпынкырап жур, теп, толгак болардеймш, Kyfleyiкасында батсьш, баска 6ipey.oi ж1берсенкайтед»,—деп ем, «Барадыдеген с ед, барады»,—деп, Элп маган акырьштасгады.Сонымен, Мукан маркум эйелшщ татгатканын бшее де, амалсыздан кете беред. —Со куш кешке,—д е д Турагал,— Бэженнщ толгагы жишетш KeTri. Тун бойы касында болдым. Элде кайтш кетед! деп, зэрем жок. Свйпп, тан атабосанды-ау, бейшара?.. —¥ л ма, кыз ба?—д есп 6ipHeme эйел. — ¥л !— д е д Турагал — Куанып кетшпш. Ю ндгш кескен баланы орал ап карасам, Важен бейшара талып жатыр екен. Со талганнан Мукан келгенше талда. Кульшдаган биен1 Мукан аман тауыпты. Кулын журуге жарамаган сон, TyHi бойы тонына орал таралдырады да, тан бшше алдына ©Hrepin, уйге альш келед. —Е, бэрекелде!—десп 6ipeyaep.

— Кулынды аман керген сон, Э лп кещлденш, Муканнан: «Эйелщ ул туда*,— деп шуйшпн сурада. Куанган Мукан: \"Калаганынды ал!» —деда — Муканнын уй1нде,— деп жалгастырда Турагал сезш ,— шуйшппге аларлык ештене болмайтын. А к т а жок, мал жок, мул!ктен бар icKe татыры еткен кыс riicripin, кимей, терше inin койган eriri болатъш. Элгш щ сол eriicri сураганы бар емес пе? — Берд ме?—десте журт. —Куанганы сондай Мукан маркумнын, eriri тугш, езш сураса да 6eperiH. «Кдлаганын сол болса»,—деп, алды да берд. —Жалгыз eririH алдыма?—деп сурады эркьмдер. — Дуниекор е д гой б1здщ Элгь Менщ: «Кайтесщ, сорлыны жалан аяк тастап?»—дегешме карамай, «Шуйшпн берсе, баласы QMipai болады»,—д е д де алды... —Сейпсен баладан не жаксылыккорд?—д е д Турагал кезше жас ап,—Олар елin Kerri... Мына байгустьщ,—д е д MeHi нускзп,— каршадайынан жеттм кап, уйаз-куйаз кангырып жургею мынау!.. —Иа, солай!—деп курсш д 6ipeynep. — «Жеттм козы тас бауыр, манырар да отыгар» деген,— дед 6ipeyiep,—юмбшед, жылап-сыктапжурш,мунындзадам бопкетуД. —03i жалпак бетгеу, куба ендлеу, май мурьшдау, KiuiipeK квздлеу боп, meuieciHe тартынкыраган екен; aKeci ашан внд, коныркескшд, мурындылау, квздлеу iciciед гой,—десп эрюмдер. — Кайсысына тартса да ripi болсын. «Орнында бар оналар» дегендей, ripi болса, Мукан маркумнын атын елт*рмейд. Кейш аныктасам, мен сиыр жылы, апрельдщ он ушшде туган екем. Ол — 1901 жыл. Документте «1900 жылы» боп жур. Экем ол жылы кырык тогыада, шешем кырык екще екен. вРТ Мен е а м д битер-бшмес кеэде 6iaaiH уй «Куршдектщ Kyripi» деген участокте отырды. Куршдек— Кутырлаган аггыказак-орыс станицасы, орысша аты Екатериновка. Онын калайша «Кутырлаган» атауы туралы ауыл арасында темендегщей аныз бар: кару-куралды казак- орыстар ен алгаш 6iaiUHаратакелгенде, бурын орыс кермеген ауыл адамдарытытылып калады. Мезгш жаз екен дейд. Эр уйдн eciriHiH алдыноасереге жайган курттурады екен, сонытансык керген казак- орыстар калталарына салып алып кетед. Олар «Улкен» жене 12

«Kiuii»деп аталатын a d Сары кеддщ арасынан станица салып, атъш Екатериновка кояды. Кешиспей ею халык ДОСбоп кетеда. Содан кейш казактар калжындап станицанын атъш «Куртурлатан* кояды, «Кутырлатан»содан барып шыгады. «Кутырлатанда»аса бай казак-орыстар болтан, солардын6ipeyiH казактар «Мэтке» дейда, онысы —«Митька», ейткен1бул оры сш н аты - Дмитрий, экесшщ аты - Никифор, фамилиясы—Колесников. Казактар «Мэткеш» «Куршгек» деп те айтады екен. Олай дейпш —дауысы жуан, куршдеп сейлейтш Kiciекен. Бшетш ааамдардын айтуынша, «Кутырлаганда» Мэткеден бай орыс болматан. Ол казак байларымен дос болады, 03i казак тшш ете жаксы бшеда. Куршдек eKi-уш жуздеп е п з жинап, сауда да icTeftni екен. Саудасын Сатыбалды дейтш казак журпзптп. Сол мандаты орыс, казакта алгаш «ip6rr»' шапкан бай Куршдек кана болыпты. Байлытынынустше, Куршдек неше жыл атаман да болады. 0 3 i квп жасап вледа. —Кдртайган кезшде Куршдек айтып отырар еда,—деседа таныс кэдлтар,—«Кудайта арманым жок, бастан тартканмен, дэулет пен бактан тарткан жок. 031М ат жалын тартып мшгел1 уй1ме уш наследник2тусп: «Александр П, Александр Ш, Николай П». —Онысы рас та еда,—десеф карттар,—ap6ip наследник такка отырарда Ci6ip бойьша коныстантан казак-орыстарды аралап кайгатын. Солардын 6api Куршдектщ уйше тусетш. Куршдекпн MeHmiicri улкен участогы болтан, сол участокке мекен салдырып, жаздай шшен шаптырады екен де, кыстай сауда епзш асыратадыекен. Осы участоктщ атын казактар «Курщдекпн Kyripi»’ койтан Участок Курщдектщ Kyripi боп турган кезде, менш экем шеп шабуга, шешем гашеншьлерге ас кып беруге жалданады. Ол кезде мен ес£мдй шала-шарпы тана бшетш, терт-бес жастаты баламын. Сондыктан экем мен шешемнщ, не солар сиякты жалшылардын не бейнет квргенш б1лмеймш. Тек, менщ ес1мнен со 6ip Kynaepi эке- шешемнщ басына тускен аса6ip ауыр хал a ii кунге дейш кетпейда... Менщ артымнан тага 6ip кызтуады ды, улдын артынан туда деп куаныш кор т, атъш эке-шешем Балтуган кояды. Балтуганньш 1 *1рб1т» (Ирбит) ка-iipri Свердлов облысындагы орыс каласы. Бул зор сауда орны боп, казактар да барган, ен ipi бай «1рбгг шапкан» аталган. : Патшанын баласы. 1 «Купр» дегсн! —«хутор» (кшжснс поселок). 13

Tipiкуншдеп 6eftaeci менщ eciMaeжок Мен онын влгеннен кейшп кескшш гана шала-шарпы квз алдымаелестетем... Куршдектщ кезшде журт meirri кол шалгымен шабады екен. Куршдек пппенге кырык-елулепжшт жалдайдыекен де, тамагына деп 6ipHeme сауын сиыр устайды. Сиырларды сауатын да, пйпенпплердщ ас-суын даярлайтьшда менщ шешем болады. Ас- судын орны —6iaaiHюшкентай кара курым уй. Курщдек пппеншшерди «жузщкке» жалдайды екен. «Жуздк» дегешм1з —жуз квпене швп. Bipжуздцске Куршдектщ телейпш не 6ip кой, не уш сом акта. Ж эне ол eKeyi 6ip арба шыгатын кепенеш гана есепке алады. Курщцектщ nimeianmepi сондай ауыр енбек аткарьш журген кундердщ 61реущде, тунде масалап ере берген сиырларды ток- татпак боп шешем тезектен тугш салады да, жумыстан калжырап журген сорлы, бесжке белеген баласьш eMi3inотырыпуйыкгайды... Bip уакытга сиырлар ешрген дауыс естшеш. Шошып оянган шешем далага жупре шыкса, тутш салган тезектен ерт тутанып жайыльт барады!.. Со кезде жел де кетершеш, ерт шезде кенейш салабередц... Oniкунгекез атдымда: карангытун... Аспанда коршаганбулг... Ьшн тарта ьппкынып соккан жел... Алыстаденгелене ерггщ кызыл курсауы жер жузш тутел орал алган сиякш ... Жер де, кек те туп- тунык, кап-кара... Ж ер де, кек те от сасиды... Осы кара дуниенщ ортасында, менщ тетелес etci апам Ултуганмен Багалажэне шешем ymeyi 6ipiHe 6ipi тыгыла зар кагып жылап тур! врткете барды. Ол, эрине, жолшыбайгыдуниеш жалап барады. в зг е дуниенщ 6epi ерггелседе, Мукан жэне соньщ касындагы езге жалшылар«лэм-мим» демес едц, егер Куршдекке деп шауып жаткан жуздисгер1аман кдлса!.. Кейщ eciyiMi3me, жуздйс атаульшьщ69pi ертпн ыгындаекен. Кулашьш кен жазьш алган ерт, сол жуздпсген тук тастамай, уйпа-туйпа кыладыда кетедг ©ртке ие бола алмаган, кеп кунп енбекгерш ерт жалап кеткен кайгы.ты шшеншшер коска кайтады. ©ртке айьппы шешем екенш бш ген сон, ызалы экем жатады да сабайды... IlimeHemiaep арашаламайды... Арашалайтын —шешемнщ ер жетш калган eKi кызы!.. BipaK балуан денел1, epi ыза кыскан экем екеуше бой берсш бе!.. Экем Батгуганды жанындай жаксы кередц екен, егерб1рдемеге ашулана калса, eKi кыздьщ 6ipeyi 6eciicreri нэрестеш алдынатоса кояоы екен, экемнщашуы сонда гана басылады екен... 14

Манаты ертп сендцрем деп журш Багала о н колын тугел1мен куйдпрш алады. Сейте тура, ол eKeci суйрелеп сабап журген шешесш арашалай алмаган сон, дагдылы эдцсш колданбак боп, жупрш уйге юредйде, бесистеп Балтугандыкетерш альт шытады... Мундай шуда Балтутан оянып кетуге THicTi той... BipaK ол оянбайды, дыбыс та бермейдц... Не хал болтаньш укпаган Багала, ок еане экелш, суййсп нэрестеш устата береди... Ашу сендирген экемнщ акылы сонда тана тутаньш, Багала усынган сэбидй устай ап бауырына басайын десе, бала суп-суык! Ж урен тт рк ен е калган экем баланы аймаласа,— жан ж ок!..¥зын сезддн кыскасы,— Балтуганды жумыстан калжырап кеп ем1зген шешем, бесис устшде уйыктап калады да, бала емшекке туншыгьш еле»... Сол 6ip тратедияпан менщ ес1мде болар-болмас сакталган елее: жел басылган, булт ыдыратан, кун шашырап шытьш келедц... жансыз денеа боп-боз баланыаддына альш, басы темен салбыраган екем отыр... Онын касында, кара-куйж шан ж алкан, бетш жерге тесей, кущрене, екси жылап, етбеттен шешем жатыр... Оларды айнала, бастары темен салбыраган, бен-колдары кара куйе, жыргыккшмдц пшденшшер отыр... Со 6ip кезде: «Ойбай, кеп калды»,—деген дыбыс бердц 6ipey. Bepi жалткараса, салт мшген кеп адам шауып келедд... —Кржайын кеп калды!—деп урейлене турегелктп пшдетшлер... Э рим баспана 1здеп, бет-беттмен кашьш ж атш ... Мен де солармен б|ргекаппым... Кейш еепсем, манаты баласын кушактап орнында ж алгыз Мукан, касында жалтыз шешем калады да, Курш дектщ шабармандары каптал келген беттнде колдарьшын уын сотан тегедд... Жаутан камшынынастында экем талыпкалады... САЯТШЫ ОРАЗ Куршдектщ купршде жеген таяктан кейш, капы ауырып, енбекке купи келмеген Мукан Зауреалы узаткан кызынынаулына кепнп келедц. Зэуренщ Kyfteyi — бес мын жылкы бпкен Есеней байдын iHici Еменалынын кенже баласы. Аты—Сулеймен, экеммен жасты. Зэуреш ол токдлдыкка алтан. Бул ауылда б п т н уй 6ip кыс болтан деседд. Ол жылы мен терт-бес жаста болсам керек. Со жылы кездескен адамдардын шдшде менщ сэбилпс ес1мде апамда, желаемде, баскаларда сакгалмаган, тек кэна eaeci сакталган 15

жалтыз адам — Саятшы Ораз. Кейш ол адамнын тур-тултасын, кескш-кейпш айкын танып, кызытакарал журшм. Орта бойлы, кен жауырьшды, тестек кеуделг, мурнынын eKi жак сайынан баска бетш тугел жапкан, узынлыгы киш пне тусетш узын ак сакалды, KimipeK келген денестеу мурьшды. ойнакылау келген денгелек кара кездВ желкшдеген узын ак касты, кен мандайлы,эж 1м аз кызыл-курен кесюнда, ыкдгам сырткы кшмдерш щалбарланып алатын, кен шалбарынын балагын iiuiHe сала, конышын -пзеден асыра етж киетш, белше казакша Kiceбуынатьш, KiceciHiH тещрепнде: мылтыктын отын, дэршш , тазалайтын саймандарын салатын салпыншактары кеп, KiuiiripiM тебшпдей окшантайлы, сол жак буШршде кынды узын кезд1П салбырап журетш, аркасьшан асынтан шип мылтытытуспейтш адам eai ол... Менш eciMaeбул Kici соншама айкын сактатмас па ед1, кайтар eai,—егер со кысгабцщцуйди кункерушеоньнкеп жэрдем!тимесе... Кейш бищм, жездем Сулеймен орта дэулетп болганмен, саран адам екен. Сондыкган ба, болмаса Оразбен бурьшнан кенш дестт бар ма, менщ экем 1904 жылы жездемнщ ауыльша кешш бартандз, кыскы уйм куйеушщ касьшан емес, Ораз у й м и касына салыпты. Шата-шарпы еЫмде: Ораз бен б1здщ уй су жататын сайдын кунгей жагындаты калын аташтын койнауьшда, езге уйлерден огаштау отырды. Bi3ain уйде ол жылы мал атаулыдан жалгыз-ак сиыр болыпзы. Оразда да 6ip ат, 6ip сиырдан баска мал жок еш деседй Сондыктан онын да шымнан салынган yHi мен камыспен коршалган корасы да, б1здщ де шымнан салтан уй мен камыстан салган корамызда шап-шагьш, Kin-кшжене. Ораз ен алдымен мылтыкшы екен ж ене жалтыз окты шит1мен тана атады екен. Берпшректе аспанда зырлап ушып бара жаткан уйректт шитьмен атьш TycipreHiHез1м де кез1М.мен керддм. Есбш п, касына ерген кез1м!зде Ораздын усынтан оты тимегенш керген e.MecniH. Озгелерде «Ораздьн колы ем1рдемулткеткен емес»десещ. Онын уш мергеншп е лд н eciaae ерекше сакталган. Bip мергендпн1н тарихы былай: Ораздын жйгг кезшде калын ел жайлап отыртан жерге адасып жалтыз шошка келедз. Ауылдын надан адамдары одан урейленш, молдага барса, молда: «Сендердщ кездер!не шошка боп кершш журген шайтан»,—деп коркытады. «Онда кайтгк?!»-деп саскан жургкамодда: «Уй басы мал сойып, тасатгык1беру керек, сонда тана бул пэле кашады»,—дейш, молда, 1Ауыл боп Tuiccin, кудайга

эрине, тасатгыкка сойылатын кеп койдын етше гана тоймайды, бэрш ш Tepici оныю. Журт жиналып, тасаттыкберудан жабдыгын сейлесш жатканда, Оразтурып: «Ау, журт, мен бшсем, осы жьш да емес, шайтанда емес, кодами шошка. Нанбасандар, мен осыны атып керейш, шошка болса, елеш де, шайтан болса, жоталады»,—дейда. Журтакьщласадыда: — Егер атьш влпре алсан, саган 6ip жаксы ат мшпзеййс,—дейда. Осыган уэделеседа. Ш ошка корысында жатканда келдщ жагасына журт жиналады. Сонда бшпшсшген 6ipey: —Окты не журегшен, не миынан типзбесе, шошка елмейда,— деда. Ораз турып: —Окты 6epri кулатьшьщ теснтнен THri3in, арты кулагынын TeciriHeHшыгарсам, ризамысындар?—деп сурайды. —Оны icreft алсан, 6ipTyrLi, eKi атберейк!—деседа эрюмдер. — Ендеше, атам!—деп Ораз эз|'рленгенде, 6ipey турьш: — Шошканы жуз адым жерден жакын аткан шаригатга обал болады дейтш,—дейда. Сонда Ораз: -М е н жуз емес, eKi ж уз адымнан-ак атайын,— деп, ол сол шамалы жерд! мвлшерлеп аладыда, ши-ri мылтыкгын аягын жерге курьт ж1берт, шошканьщ e3i ж ак кулагьш нысанага алыптартып кеп калады, шошка шоршан етш атып турады да, кылжиып барып кулайды. Журт жупрш барып караса, Ораздын огы 6epri кулактан тиш, аргы кулактан шыккан екен дейда .Ш ошка елin калыпты!.. Ораздын енда 6ip мергендапн былайша сипатгасады журт: тэты 6ip жазда, ел жайлаудаотыргандатой болады. Тойга жиналтан журт квлданжагасында кек майсага отырып, аддарьша табак тартылган кезде, аспаннын би1гше шытыпап, 6ip бозтортайды куып журген турымтайды кереда. Турымтай бозтортайды элденеше рет шальт, ше алмайды, турымтай шалган сайын, бозтортай бюктеп уша береда. Бозтортайды аягын журт: «Бу бейшара неге томен карай умтылмайды, неге жотарылай береда»,—десе, 6ipey: «Твмендесе- ак кагып туспей ме турымтай, соны б ш п жотарылап барады»,— Дейд1. Аздан кей1н бозтортайдын е к т ш бэсендеп, турымтайдын екп!Н1 кушейе бастатанын кореш журт. «Апырай, enai шалады-ау бейшараны! деп аяган журт шуласа бастатан кезде, жиыннын арасынан мылтыктындауысы туре ете калады. Со кезде тортайды глгел! журген бийстеп турымтай кан-кебелек ойнап томен карай кулайды ]5Я 'Л 17 I

Журт: «Не болды буган?*- деп танданса, турымтайды атып TycipreH Ораз екен!.. Ораздын мылтыкшылыгы осындай болса, кусбеш ип одан да бетер болган. EciH б т г е т кыс б у ри т салудан, жаз каршыга мен туйгын салудан кол узбеген. Алгыркустардын iminne шеуде Sipeyi гана болмаса, бабын тауып кайыра алмайтыны ителп деседц. Ораз осы ителгш де кайырьш салган Kici. —Менщ малым кеп,—деп калжындайды екен Ораз. —Кдйдагы мал?—деп сурагандарга: — Кектщ кусы, жердин аны тугел1мен м е н т , олар барда мен апгган елмеймш, кештен калмаймын,—дейд1 екен. Жазы-цысы кус салатын. Ораз ар кунi коржыньш толтыракус, канжыгасын толтыра ан экелмей коймайды екен. Сонын бэрш ез пайдасына жумсаса, оньщ байып Keiyi мумкш гой. BipaKейтпейлд Ораз. Оньщ канжыгасы канды екенш бшетш журт, ан мен куска мылтыкпен шыксын, кайырган кусымен шыксьш, касынатопталып ередЦекен. Ораз атканьш я iaoipreH андарын соларга улеспрш, 03i уйше 6ipep кунге азык экелед1 екен. Ораз KbicibiryHi кузен, тышкан, тулю, каскыр сиякты андарды да кеп аулаган. BipaKсолардьщ да TepiciH сатып пайда кылмай, kim кершгенге cayfara бере берген. Оньщ аса дос керепнтобы балалар болушы едц. Жаз да, кыс та акта шыкса, касында балалар каптап журе-пн. Саугасын ол балалардан да аямай, кунд!к олжасын улеспрш беретш, бугш кур калган баланы ертен риза кылатын. Оразбен бэлк1м ересекгеу болган кезде анга 6ip шытуымani кунге ес1мде: Ораздын анга ерте шыгуын б)летш балалар танертен оньщ уйшщ манайьшажиналады. Оразда жалгаз-акат болдыдедйс кой. Кдрдьщ жука жэне жумсак кезщде гана ол анга атпен шыладь1 да, кар калындаган кезде жаяу шыгады. Жасы со кезде алпыстарды орталаган Ораздын ден еа тш-тж, жур1с! шапшан. Ол иттершшен icTereHулкен биялайьш онкольша киедцде, томагалы буркгтщ жудырыгьша кондырьш: —Ал, кэне, жур1ндер, балалар!—деп женеле береди. Калтаган бала Ораздын сонынан ере тартады... «Сагындык жалы» аталатын жотадагы агаштан 6i3 шыгып кетем1з. Бул жотаньщ он жак кабыргасын ала, жарыса б1ткен «Сэдир шогы» дейпн 6ip жал бар, сол жагында жарыса б!ткен «Елтш»дейтш жал бар. Осы жалдардын арасындагы сайлардьщ эр жерше езектене талдар, ш!лжтер еседц...

—Ал, балалар,—дейш Ораз сайга тусе б е р е м е н сонау таддын ыгына отырайьш. Сендер жел жагына шыгындар да, ш ш д еп анды 6ер1 карай айдандар! Балалар: -Айдаганга кене ме ол, ата?—десе: —Неге кенбейщ?— дейш Ораз,—айкайдан кашпайтын ан бола ма, ар жагынан дыбыс шыкса, 6epi карай ездер! де женкшц. Ораз жумсаган жакка балалар ж упрш кетед1 де, шуласа кеп жьшыстын iiuiHe юредь Т алдардын не шшктершн арасындагы бар ан коян гана ма, болмаса ен коркагы солар гана ма, эдетге, шудан ypKin, агаштан шыга кашатьш коян болады... Ораз ол кезде бу р к т н щ томагасьш алып, эз1рленш отырады. А н аулап дагдыланып калган буркгт, бул кезде канатын ком- данынкырап, жан-жагына кылкындап карайды да, кашып шыккан коянды кергенде, 6ipep рет шанкыддап шакырьт Ж1берт, талпына бастайды. С о кезде Ораз б у р к т н ушырады. Шарыкгапбшкке шыгьт, томен соргаламайан алмау—буркггпн ата дагдысы. Сол дагдысымен ол каш ьт бара жаткан коянга тура умтылмай, эуел1бойын жазып, бшктеп аладыда, содан кейш коян кашьт бара жаткан жакка карай кулдырай кеп куйылады. Бурки- атаулынын 6api сондай ма, немесе Ораздын баулыган б у р к т сондай ма Heci жуг!рш жеткенше, устаган коянын бурк1т Tipi калпында басады да отырады. Жасынын картандыгына карамай, Ораз со кезе балалардан жуйрк. Балалар карга батпайды, ол батады. Солай бола тура, жарыса жуг1ргенде, ол балалардан озып кетед1... Егер кар титл ка.тын боп, жуг1ртуге мурша бермесе, Ораз аягына шангы KHin алады. Шангыкигенде ол: «Шапкан атка катарласам»,—деп серпед!. Атпен жарыса ала ма, жокпа, ол арасы 6i3re MoaiMci3,6ipaKш анш кигенде ол кардын бетшде аккан жулдыздай зымырайды... Со кезде онын былай да курен KecKiHi TinTi курен тартып, бетше ак сакал жамап алган жас жн1тке уксайды. Ораздынкыскы согымы—коян гана. Онын уй! коянды кебшесе сорпа гьш емес, б эл ш кьш жейш. Сол уйде у ж е н кара таба болады. Ораздьщ эйел1 б в л ш л осы каратабага толтыра жасайды... Ораз OHriMeini адам. Онын айтуынша, oKeci К,ашада аншы екен. Ес бшгел! экесшщ касына epin, аншылыкты Kacin еткен оньщ ан аулау туралынелер тамаша anriMeaepi болады. Сол энпмелерщ ол аса шеберлжпен айтъшбередд. Оньщ энпмелер) acipece балаларymiH кызык. Гажап ертегшер сиякты оньщ нелер anriMeaepi менщ еа'мде KYHiбупнге дейш сактаулы. Олардыжазугабул Kirama орын жок.

Ораз аннан кайтса-ак жург онын кенесш тындауга жиналады. — Б э й б й п е д е т и конактарын жылы шыраймен карсы алган Ораз, амандык-саулыктан кейш,—даярлабэ.>п1шнщ!.. Аскздейш 6i3 энпме сота турайык!.. Аншылык туралы енпмеш н арты кун керюке кеп согады. Ауылда не к еп —кедей кеп. Олардыц бэрш щ колынан аншылык келе бермейдь Kemumiri ауыл байларынын, керцнлес орыс поселкелерш деп кулактардын жалшылыхында. Сол ауылда Токпамбай, Сыйкым дейтш eui шал бала кундершеи жалшылыкта жургеньмен, не мал, не уй, не семья бггкен емес. Ондайлар толып жатыр. Солардьщ халш айта кеп: — Жасаганнын бергенше ш уюрш шк,—дейд| Ораз сакалын сипап,—байлык бггкен жок. BipaKандпылыктынаркасьшда ешюмге телм1ргем жок. Байга тускен куш н курсын. Ол сенщ Tepiani 6ip емес, жезл рет сойыпалады... —Рас!—дейш журткурсшш,—содан калай кутыламызб1рак?.. Бул сураудын жауабын Ораз уйше жиналган кедейлерден ешюм лаба алмайды. Куршдек купршен к е ш л келген кыс екем сол ауылдын жылкысын бахуга жалданды. BipaK ашык даланын суыхында аткаратын бул кызметге узактезе алмай, денсаулыгы жарамахан сон босады. Уйге келген экем тесек тартьш жатьт алды Yйдесахар малда,устаркаражаттажок. Шаруасы мол куйеуз караспайды... Енд1 калай кун керу керек? Мундай жагдайда, Ораз жэрдемдеспесе, со жылы б1здщ уй аштан елер еш деп ойлаймын... 0 Л1еамде, 613танертен экемнщ ауру жанына батып, сарнаган даусынан оянамыз. О юснпн сарнаганда уздцссЬ айтатыны —уш- ак ауыз ce3i бар:«Ойпырай, алла-ай, жаным-ай!..». Уйкыдан ояу уакыттарынын бэрш де осы уш сезш уздцкЫз айтудан аузын жаппайды... Ш ешем со кыста орыс поселкелерш ен тон алып TiKTi. Жэрдемшкл —ерж етт калган Багила хана. BipaK он колы баягы ерпсе куйгеннентырысьт, кисайыпбггкен, ол ime сабакхапберуден баскаха жарамайды. Тонды шешем тебен инемен, жуан кенщрмен 63ixaHaTirefli. Неге екенш юм бшсш,—тжкен тоннын акысьша б1здщ уйДЩ алатыныкартоп кана. Осы картоптан баска адал ас жок... Сондай таршылыкга турхан кундерде, 6ip KyHi танертен Ораз келд( де, экемнщ кендлш сурап отырьш: 20

— Ay, Мукан!—дейф, уйЛшшщхал-жайын кергеннен кейш.— Шаригатта айтады екен: «Ен ауыр акы —корни акысы» деп. Маган биыл Kepuii кондын гой сен. Bopi6ip «итпн кулы итакайга»улеспрш жаткан дуние, сен оны намыс корме, мен борыш кермейш , биыл кыс мылтыктын карауылына, б уркптщ туягына i.iiKKeH олжага екеу!м1з ортак болайыц. Осы кенестен кейш б1здш eKi уйдщ дастарканы косылып Kerri, Ораз уйшщ коян етшен niciperiHбалпшне б1здш уй де ортак бодды. (лракбул бэлш пз eKi уй кезектесш nicipeai: 6ip куш Ораздаа, 6ip куш 6i3fliKi... Улкендйш е KiciHiH кулашы open жетерлштей зор б эл ш тш imiHe кояннын етше араласа картой та салынады. Молдыгы ма, б е р е к ел т ме, 6ip балйп eKi уйдщ жанын лык тойгызады.,9 yeni олар бэл1п т айнала отырып, касыкпен ш ш д еп туздыкты етш согып аладыда, соданкейш сырткыкабыршагымен шай шпуц... Аурулы Муканнын кещлш аулагысыкеле ме немесе кенескор адам ба,—аска тойганнан кейш Ораз аншылык энг1месш шертш кетедг БАКЫТСЫЗ БАГИЛА Оразбен елбесш -селбесш, карны тойып, кабагы ашылын- кыраган б1здщ уйге сол жылдын коктемшде тагы да жылау Kip/u Жас болсам да ешмде: шешем мен Багила eKeyi,TiiaceHтонды алдарына ецгерш, у н а з ешреЩЦде отырады... Осы жылаудын кезшде 6i3JUHуйге 6ip KyHi кернилер жинала бастады. Элдекайда, алыста отыратын экем нш inici Мустафа да келдй Жиналган журт эке-шешеме кутгы болсын айтып жатыр. Багиланы Мустафа элдеюмге бермек боп, куда Tycin кептз... Кудалыкка баратындар эз1рлене бастады. Коп Kici баратын байдын куда Tycepi емес, б!зден баратындар: Мустафа, Ораз жене Y meyiMi3 Ораздын кок атына жеккен арбамен журш кетгж. Кудамыздын аты Соснабай деген Kici екен. 0KeciHiH аты — Шошкабай. BipiHmi кергенде менщ eciMfle калганы Соснабайдьщ e3i емес —мурны!.. Балалыккездеп ocepiMбе, элде расында солай ма, ондай конкак зор мурьшды мен бурынды-сонды керген емен. Соснабай бетсуйеп шыгынкы келген, кем(рдей кара кескш д екен, со KecKiHiHiHорта тусын ала, буюрейе 6iTKeH мурыннын бинспп табан карыс деуге болатьшдай жэне калгыган сайьш корылдайды

екен... Сонда онын корылы бауыздалган жылкынын ышкына кырылдауынан6ip кем емес!.. Ал куйеу ше? 6л1 еимде, «куйеу осы» дегенге касына барсам, кескшдшеу келген ак бужыр жас ж ш т, маган карайды да, сейлеудщ орнына колдарымен ымдайды. Баксам, э л п ж ш т кулагы 6ip*oaa б т п калган керен екен де, сол себептен тшшен де айрылган сакау екен. Кейш бшсем, бул ж ш т Соснабайга жиен екен, аты Мустафа болганмен, журт оны Сакау деп кеткен. 0 3 i агаштантуйш туйетш шебер балташы екен. Bi3 кудадан eKi кулынды бие жетектеп кайтгык, 6ipi — кара кек бие, 6ipi—бурыл бие. Буырылыда, онын кулыныдатайпалган жорга. Мукан мен Мустафанын арасында булшшшк осы eici биеден туады. Мустафанын ойы 6ip биеш e3i алып, 6ip биеш Муканга бермек екен. Маддын зары еткен Мукан корисп е й бие колына таген сон, т е ш е ешкэйсысында беруге кимайды. Буган ш ей т Мустафа сол манайда «Исаевка» аталатын орыс поселкесшде 6ipHeme жыл бакгашы екен. 03i со кезде суйек туберкулезше шалдыгып, енбекке жарамай калган, балалары жас. Yй-imiHe енбекке жарайтын жалгыз гана адам—эйел1 Сыеусш. Ол да с о жылыжас босанган. Мустафанын БагилагакудаTycyi,6ip жакган, ауру атасы Муканды аяу болса, eKimui жагьшан, вз камын да ойлап, езше де талгажау 61рдеме табамдеген максат болукерек. Соснабаймен онын куда тусу ce6e6i былай болады: коп жыл орыс поселкесшде бакгашыболтан Соснабай, енбепмен азын-аулак мал жиганнан кейш, туган аулына кешед! де, мал багып отырган Мустафанын уйше кездесш конады. Соснабай Мустафага сакау жиенше калын беруге ойы барын айтады. Онын eKiжаксы биесше K03i тускен Мустафа: «Осы биелершди берсен, мен саган кыз табам»,—дейдк «Берем»,—дейд! жиенше кыз таба алмай журген Соснабай. Мустафа: «Ендеше, менщ Мукан деген агамньщбойжетш отырган кызы бар, бил1Г1 менде, биелерщд! берсен, кызды берг1зем»,—дейщ. Eneyi осыган кол алысады. Бие алу максатымен Соснабайга куда болган Мустафа, ол биелерщ Мукан бермегеннен кейш, араздасты да, уйше кегп. Сол кеткеннен ол кеш1кпей Ж аманшубар аталатын ж ердеп агайындарына кешед!... Куда тускеннен кейш коп кешиспей Багила узатылады. Сол жылы онын жасы 16-да екен. «Bip колынын кемтарлыгы болмаса, 22

кескш! экесше тарткан, караторы, бойшандау келген кврйсп кыз едц»,— десеш кергендер. Узатып салганнан кейш, Багила кеп кешжпей в л и т . Мен оны узатканнан кейш кврген жокпын. ЖАМАНШ¥БАР Журттын угымынша «тас мш ез» саналатын М устафа туысканына вте бауырмал адам болатын. вкпемен Жаманшубарга кешш кеткеннен кейш, 6ip жаз ат i3iH салмай койтанМустафа, кыска карай 1здеп кеп, Муканмен жыласып KepicTi де, сол кыста ат i3iH суытпай кайта-кайта келгшггеп журш, алдага кектемде вз кдсьша Keiuipin альт к е т Бул — 1906 жылы Будан былай кеб1рек кездесетш болгандыктан, окушыларды Жаманшубар аталатъш жердщ тарихымен таныстыра кетейж. Улкендердш айтуынша, б1здш аталарымыз М эуш т1манынан кеппп кеп, Ka3ipri Крстанай облысы, Пресногорьков ауданы, Караташ аталатъш жерде туратын туыстарына косылган. Бул, шамасы, 1850 жылдардьщ тусы. Мен туардан он такты жыл бурын ауылымыз осы арадан Жаманшубар зл ы жерге кеш ед. KiiniH ауылдын конысынан аууьша Торсан деген Kici себеп болган дейдь Торсанньщ Ty6i—Сибан емес, Уак; Сибан руындагы Есеней атгы ю сш щ куйеуь Есеней аса бай болган, онын устше, патша е м м е т ш и султан- правител1болган адам. Бастапкы эйелшен бала кермеген Есеней, еду тогызга шыгар жылы, 6ip байдын Улпан атгы жас кызына зорлыкпен уйленедь Намысытагггалганкыз Есенейди ордасьш ойранетудцалдынамаксат кьш кояды. Бул максатьша Улпан жетедь Улпан Б1жжен атгы жалгыз кыз туады. Кыз ержеткен кезде, Есенейди ордасьш будшру, шанырагьш, мал-мулк1н жатка иелен- flipy максатымен жас ж ттТорсанды Улпан Б1жженге телвдь Торсан им? Онын экес1 ТЕтемю Е с ен ей д и султан-правитель кез1нде тшмашы екен. Бул кызметп Тигемю байлыкпен немесе бектжпен алмаган, вз басыньш енер!мен алган. Онын экес1 Салак казакша «Стоп*2, орысша Пресногорьковка аталатъш казак-орыс стани- цасында жалшы боп, шошкасын багады екен. Одан туган Т1лем1с ' Kjnipri Мамлютка станицасы. : «Штаб» деген свз екен, казак даласын багындырганда осы apara 6ipiHiiii рет казак-орыс вскершщ штабы кеп орнапзы. 23

пысык жэне орысша ТШД1 жаксы б|летш ж т т боп еседь Есеней султан-правитель болганда, б|здщ елде Ттемгстен баска орыстшш бьлетшKici жок екен. Сондьпсган Есеней оны тплмаштыкка алады. Тшешс Есенейге iurreflкекп екен, огансебеп мынау: Есенейшн ж т т кезшде, «орыска багындын» деп, б1здщ едш Кенесары кеп колмен кеп шабады да, мал-мулюн талап, кеп адамын туткынга алып кегель Есеней басшы больт, ел Кенесары колын куады да, «Какгынкара суы» деген жерде жетш согысады. Ею жакган да кеп Kici еледь Кенесары ж ецш л кашады, 6ipa3адамы колда калады. Сол адамдарды казак-орыс пггабьта апарьт тапсырмакболган Есеней калынколымен келе жатса, жо.лда Салак шошка багып жур екен. Карулы колдан корыккан ол, касындагы обанын етепнен каскырказган апанга Kipin кетедЕ Буны Kepin келе жаткан Есеней, апаннан Сапакты суырып алады да, «неге жасырынасьщ?» деп, елердей гып сабайды. Буны есп ген TEieMic Есенейге emirefli де, экесшщ кегш кайтарудьщ жольш (здейдЕ Ондай жолды Тшемю табады. Есенейд!н жалгыз гана кызы барын керген ол, сол кызга уйлещиру, сейтш, Есенейдщ мал- мулюне ие кылу максатымен, Kinii баласы Торсанды Корган каласындагыорыс школасына сабакка бередЕ Торсан аса керкем, пысыкжэне орысша бшетш ж т т боп есед]. БЕюкен оган кызыгады. Торсанньщ eKeci TLneMic те, Б1жисеннщ memeci Улпан да eKi жастьщ косылуына плеулес. BipaKолар буны Есенейге батып айтаалмайды, «атасы жаман» Торсанга «атальпоы» Есенейшнкызбермесш бтедЕ BipaKбутанTLneMicпен Улпан кайгыра да коймайды,ейткеш Есеней ол кезде картайып, елер шакка жетедЕ Есеней кеинкпей еледЕ Улпан журтка айтпастан, кызын Торсанга косады да, Есенейдщ мал-мулюне ие гып, уюмет орындарына беютпредЕ Буны бшген Есенейдщ руы карсылык жасамак болады. BipaK кеш. Ук1метке суйенген, занды бтаетзн Торсан надан душпандарын беткаратпайды. Есенейшн ен дэулетш менгерш алганнан кейш, Торсан ояздык жэне губерниялык эюмдерге алым 6epin, дос болады да, e3i бул елдщ болысы боп сайланады. ©юмет колына тиген сон, ол карсы жакган кек алуга юрюедЕ Сонда онын кырына Ke6ipeK алганы — Андабай-Огарбай аталатьшб1зж'н аталарымыз, ейткеш Торсаннын Б1ж1кенге уйленуте Ke6ipeKкарсылык б1лшрген соларекен. Торсанньщ тшепне карай, осы кезде (еткен гасырдьщ 90-шы жылдары) аштык жэне жершздж салдарынан innci Россиядан кешкен крестьяндар келш жатады, соларга жер керек. Колында

устемдпс турган Торсан 6i3fliH ауылдын жерш переселендерге оперев де, кыс шпндемекеншен куады. Мекеншен айрылган б1здщ едщн Kemin барып турактаган xepi Жаманшубар аталады. Неге олай аталуын баяндаудан бурын, окушыларды жер жайымен таныстырып алайык. Б1здщедщнквш|'п барыптокгаган жер1 ш ел ет к е ескен шубар екен. «Шубар» деп ол елде э р жерге шоктала ескен агаш елкесш атайды. Енздщ ел кыстаган ш убардын манында, елу-алпыс шакырымнан жакын жерде кыстау ж ок екен, ейткеш айналасы мидай дала, далада кел кеп, олар жан-жактаты елдердщ жазгы жайлауы. Жайлауга жакын ж ерде кыстау болмауга THicTi. Кыстаудын маны шабьшдык болу керек, мал жайлаган жерде шабындык болмайды. Буган косымша, «жайлау» аталатьш жердщ iue6i куз ел кеткен сон немесе кектемде ел келердщ алдында ертеледг одан максат: б1ршш!ден, еск! memri ертеп, жанасын шыгару, онын мачтаастыты артык; екшшщен, жаз жайлаган кезде малта вд ет келсе, егер ecKi inerrri ертемесе, еткен жылдын шдет1 сакталып, малды кайта кыруы мумюн. Ортенетш елкеде кыстау болмаута тшс. Б1здщ ел Kemin барган шубарда отан дейщ кыстау болмауы сондыктан. Енщ «шубар» деген сезге «жаман» косылып, «Жаманшубар» аталу тарихынан: 6i3,niHауыл барьт кыстау салтан шубардын жер1 кара кыртысы табан кез, ш еп те, егш де калын шытатын тажап кунарлы жер. Ол кезде егш салмайтын, тек мал гана ecipeTiHб!здш ауылта бул кунарлы ж ер аса жайлы коныс болады. Тек кана к ем ш ш п—жер бетвде суы жок. Ен жакын кел —Д о с ж еп -сеп з шакырым. Жер астьшын суы теренкудыкган тана шытады. Ондай кудыкказута аукатгыюсшщгана кунй келедг.. Дегенмен, б1здщ ауыл со жерге мекен салып кыстайды. Бул — 1892 жыл. Келеа кузде жайлау жактан кальш, ерткелш, кыстауды, кыскадаярлаганпиненш, аташты тът-тапыл гь т куйшреш де кетеги. Кеп мал-мулпс ж ене адам апат болады. Баска барар мекенi жок б1здш ауыл сол арата тагы да кыстау салады. Малдарын олар алдаты кыста манайдагы кеддердщ курагы жэне камысыменасырап шытады. Жамандытьш керген жердш атъш журт «Жаманшубар>кояды... Содан кейш ауыл да «Жаманшубар», адамдарыда «жаманшубарлыктар)аталады. Со дагдымен 6i3fli корил ауылдар куш бугшге дейш «жаманшубарлыктар» дейдг Куйпстен кей1н' жаманшубарлыктар сактык жасап, жыл сайын кузд1гун1 жакын мандаты орыс поселкелершен Kici жалдайды да, 25

кыстауды айнала жыржан жерден ертотейтщ курсау жасайды... EipaK врттен кейш ол влкеге агаш вспей, «ин.нк» аталатын шырпылар гана шыгады. Ауыл жылдан-жылга кебейш, 61зд1н уй Жаманшубарга кешш барарда уй саны елу-алпыска жетеда. «Алпыс yftai Жаманшубар» атанган олар кыскы мекенш орыс поселкеяершщул псм ен квшелеп сап, 6ip жерде отырады да, жаз Досты жайлаганда Жансупр, Жарылгас, Болат, Байтубай атальш, тертауылга белшеда... Бул ауылдарга ен жакын орыс поселкасы — Линовка 35 километр. Епн екпейтш ауыл, астыкгы содан гана алады. Аукаггы адамдардын жальшатыныакша. Кедейлер орыс кедейлер1ментамыр боп, малмен кун керетш казак кедей1 сока-сайманы бар орыс кедейше колж беред! де, орыс кедей1ол келжтш акысына казак кедейше куз астыкбереда.Тамырлыктынаягы шьш магынасынлагы достыкка айналып, олар 6ip-6ipiHe егш мэселеанде гана емес, TipiHLiiKTiHбарлыкжагдайьп1да да жэрдемдеседд. Енбекш1 квпшьтж арасьшда халыкгардостыгы револющмдан бурынгы кездщ езшде осындай жарастыкгы болу шы еда, Kasipсовет1кдэу1рде ол достык шынынашыкты. Малдан баска шаруа бакпайтын Жаманшубардын ен байы Нуртазадажузгетарта жылкы, отыз-кырыксиыр, eKi-уш жуз кой болады. Оган тетелес байлар 61'рен-саран гана. Орташа шаруалы адамдар он-он бестей гана. 0згелер16ipep сиыр, 6ipep жылкысы бар кедейлер. Кедейшн кеб1не к э с л жок. Ауыл байлары аздаган ганажалшыустайды, калган кедейлер елмешшщ кун1н керш, зорга ттршшйс жасайды. Жаманшубарльктарга ен ауыр мезг1л —кыс. Онын жер1 шел е к е т , кудыгынын суы тереннен шыгатыны, ондай кудык казуга аукатгы адам болмаса. кедейлердщ эл1 келмейт1ндаг1 жогарьша айтылды. Осьшдай жагдайдын салдарынан, агайынды ею адам, 6ip- 6ipiHe взгеш киса да, суды кимайды. Шамасьшакарайар уйде б1рден бастап, 6ipHeiueyre шей!н кудык болады. Бай адамдар оннан аса кудык устайды. Кулыктардын аузы кулыптаулы болады. Б1реудан кудыгындагы суды 6ipey урламау ушш, эрк!м а з кудыгыньш каклагьшаезге юлтпен аша алмайтьш кулып сап кояды... Сонда да кудык суы тез суалып кап, кеп уй малдарын кыстай казандыкка ерткен кармен суарады... Бай адамдар кар epiryге арнап уй салдырады. Yйданортасында шубалма пеш дейтш турады. Жерда бауырлай сальшган бул узьш пешттнKbipаркасьма 6ipiHe 6ipi жалгаса элденеше казан орнайды, жаккан от 6ip мойынмен олардын астын куалай жанады, свйтш, 26

б 1рнеше казандагы кар б4рмезплде еридь Нуртаза сиякты деулетп юсшердщ колында малды осы эдгспен суарудан дындай ею -уш жалшы кун узакка босамай, кешке калжырап жыгылады. Жаманшубардын кыскы бейнеп бул ганаемес. Агашсыз, келаз даладаескен жел жергетускен карды борандата айдаса, шш ктен баска кццрер *epi жок- Курпк ш ш ктщ бойынан аскан кезде, бораган кар Kiflipep ж е р таппай, ж ел кай жактан е сс е де, Жаманшубарга кеп тыгылады. Ж ел кебш есе батыстан не TepicTiKTeH ecefli деп тусшетш жаманшубарлыктар боранга какпай болсьш деп, малдьщ маялаган кыскы азыгын со бетгерге уйедг Маялары у й ш п болган кезде, сыртынан караган KicireЖаманшубар yftnepiэлденеше этажды кала сиякганып кершеш... BipaKЖаманшубарды боранды жылдары кар басудан маялар да коргай алмайды, сонда онын колданатын э д а ! — камыстан ауыдды айнала калкан устау. Оган мумюндпс те толык: Жаманшубардан ж еп-сепз шакырымжерде Алылкаш атгы копалы кол бар, камысы сыргауылдай бийс. Сол камыстан ауылды айнала калкан усталады да, куртж бижтесе, калкан устеле бередг Ондай жылдарыЖаманшубарды айнала уйшген курпктертаудай тенкшп, журпнппге ауылгаKiperiH жол бермей кояды... Ж аманшубарда агаштан киылган кора-копсы да, уй де болмайды. К,октадан‘уйшген кора-копсынын, кабыргасы шымнан салынган уйдпг eHceci аласа келеш де, бораны кеп жылдарда калканнан да атгап еткен курглк ауылды басып кап, тургын халык кар астынан казьт шыгап жатады... Бейнеп сондай кыста, кеп кундерге созылатын боран толастай калса-ак, балалардьщ ермеп сырганактебу. Ауылда айнала устаган калканды ыкгап, тау-тау боп уйшген куртпсгщ y e n ашык кynaepi балага сыймайды, шанасы бары шанамен, шанасы жогы eririMeH б и ж куриктен темен карай сырганайды да жатады... Кейде балалардын 6ipa3bi устше уйш деп улкен адамдардын ьщгайсыз кшмдерш артып алады, ондай кшм ж ок балалар, жагынын туп шыгьшшрдектеген, мурнынан сорасы аккан калпымен, жаланаш- жалпы да журе бередП.. УШнде аягына киер льтасы ж ок Keftoip балалар, куртк устшдеп шуга дел б еа козган кезде, тыска жалан аякта жупре шыгады... табанын кари ж енелген ызгар оны уйше кайта тыгады... Ондай батылдыкка бара алмаган балалардын Kefl6ipeyi терезегетелм!рш, ещреп отырады...1 1Ш штн кыркындысы 27

Ерекше 6ip жылдарда болмаса, Жаманшубарда кар кететш дагдылы мезпл —апрельдш ортасы. Кар ол арада 6ip epice, курт ерид1. Кыскы кардынкаймага апрельдш ортасьша дейш бузылмай турады да, апрель орталана, «жаксылык» аталатын 6ip жылы жел кенеттен есе женеледт Осы жел калындыгына адамнын сирагы бойламайтын кардын шезде буркан-талканын шытарып, eKi-уш кунн1н шннде жердшбетш карайтып ашады датастайды. Bip гажабы калын кар бетшен емес, астынан еридт BeTi м1збакпагансиякты муздана жылтырап жаткан кардын устш басып калсан,асты ipKiJuienepin жатады. Астынанepin таусылган кардын каймыжыкгай жука тоны эпсэтге гана сегш п, жердщ кеше тана атарып жаткан бетт бутш караядь1 да калады. Кардан аршылган жер шезде кектеп кетпейдт Кар кете терюкейден «карадауыл» аталатын 6ip салкьш жел сотады да, май айынын басьшда болып ететш «куралайдынсалкынына» тутасады. Содан кейш тана шшктщ жапырактары буршпстене бастап, жер тебендеп кектейдг Кара дауыл кезшде кшз ytti бутш аукатты адамдар тана кырга шытадыда, уш жыртыктар малдын киы сасыган кора-копсынын iпанде, шым уйдеотырады. Жаманшубардын жепис бес процентген артыты осьшдай уйлер. Куралайдын салкыны еткеннен KeftiH, кектемш н куш меШрленедт Тунде тына коятын жел тан бшше шытыс жактан майда, коныр леппен акырын тана козгалады. «Танты самая» атапатьш бу жел жан-жануар атаулыны аса 6ip ракатка белеп, вте 6ip лэзэтп тыныс алдырады да, тан агарган сайын элЫрей 6epin, кун кекжиектен керше каттиды. «Аты ырандап, адамы тырандап»1дейтш кепшш кке б iрдей кектемшн рахаты сонда тана бастатады. Жаманшубарлыктар осы кезде тана кыргатугел шытып, raii3 уйлерш тнедт.. Жаманшубардын кектемшде куннш бату-шытуы да эдем1-ак. Кун енкейе кекке уйршген коныр булттунде ыдырай кетшпжуреда де, тан карангысы туа, жердит бетш жугысы, кектеген ешмдйсп кер1ктенд1ре TycKici келгендей, cipKipen етедз. С о 6ip кезде кектщ жермен астаскан ж иепнде узынша, саргылтгау сызык пайда болады. Сызык жалпайтан сайын саргылт ' «Ыран» деген соч;и fiiaaiii ел макалга косканмсн, не eKcuiii бимсМ. Ол швпп'н 6ip Typi екенп| мен бертшде. Же-ricy слшсн гана естоим (С. М.). 28

туске кызгылт туе араласып, тан, бозарган сайын саргылтгы кызгалт жене береди... Кун шыгарда саргылтгы кызгылтб1ржола жешп, кекжиектщ бояуы кан-кызылтаргады. Осы кызыл туннщ сшемшен a ii арыльш болмаган коныр туст1 бултка араласа, кызыл туе куренденш, жогарырак 6ip кабаты кызыл-курен, одан жогарырак 6ip кабаты кара-куренбоп, кызылдын 03i элденеш е туске боялады. Шыгар кун белп бергенше, бул бояулар кекжиекке келденен 1лген турл1-туст! батсайы сияктанады да, шыгуга белп берген куннщ сэулес i жиектен acnaHfатж тармактала жайылганда, аркауы сеплгенермектей ылырайды... Куннщ тармакталган с эу л еа жогарылаган сайьш, кекжиектщ Кызыл бояуы бозгылттана береди де, кун аркан бойы кетерше, бозгылтка кеплдЦр туе араласып, кун сэскеге барганда, буюл аспанньщ шымкай кек тарткан туеше шыгас та боялады... Куннен сыргыган бултсол бенмен урке бермейдц. Аспанньщ эржершдетопталган булткун туске тармасып, ауа кызган кезде, коныр туеш карайтынкырап, калындап алады да, ыгыстырган кунге, «сенде кызу болса, менде де бар, менщ отым сенен кем боп па?»дегендей, отыньщкызуьш Kepcendci келгендей, ара-тура жерди тт р е те курщреп ап, найзагай отьш жаркылдатады кеп!.. Екпадей жорткан паравоздай аркырап, жаркылдай жай огын шашкан булт кек жузш де жосыла 6ipa3 жортады да, кайарымен ттреткен жерд! ендц жадырата жайландыргысы келгендей, жылы жанбырдьщтамшыларын саулата кеп тегедц!.. Жогарыдан темен карай ызбектеле саулаган жанбыр тамшыларыньщкатарлары аспаннан темен карай курган ермектщ керген кенере жштерше уксайды... BipaK ол «кенерелер» тартылган Ж1птей тис салбырамайды. Бултпен жарыса eceTiH жел саулаган жанбырдьщ жер жак етепн бултка жалгаскан басынан оздырып акетш, желге карсы жорткан жылкынын кейш кесыген куйрыгьшьщ кылдарына уксайды. Екшндей куйган несер со калпымен кете бармай, желмен алысып ойнагандай, езш куган желд! кайырыла кайта куады. Осы ойында жел мен булт 6ipiH 6ipi ерс1л1-карсылы куысып, ауылда айнала 6ipa3 журеди де, шаршагандай бэсендеп, тынысты содан табатьшдай, кекжиекке ауады да конады... Одан кейш кеш басталады. Егер тан эуел1 кара-сур, одан ак- сур, одан коныр-сары, одан ашьис-сары, одан курен, одан кызыл туске ауысып, акыры кун шыга Keri.iTup туске ауысса, кешт1н

басталуыосытустершн Kepi карай ауысуы сиякгы: кундзп кепдщр аспан кун кешюре батыс жагынан кызгылтганып, одан куренденш, одан аксары, одан кокыр-сарытуске кешш, акыры сурланады да, арты карауыткантунге тутасьш кетедг.. Ол тундерде керемет 6ip KepiHicTep болады: ауыл адамдары даланынесю шебш не кектемде, не кузш гут epretfriHi жогарыда айтылды. Жаманшубарлыктар, эдетге, тещрегщдеп даланыц есю шебш каркете салаергейд. Жана кеп шыклаган шеп ол кезде тез жанады. Сай-салаларда карды н суы жаткандыктан, ерт ауылга келе алмайды. Жаманшубарды айнала, кеш алыста, кеШ жакында жанатын epiriH TyHri KepiHici гажап: жел куа, ж у п р е лапылдаган жалындардын иректелген ж вдш ке кызыл-курен ленталары ауылды айнала элденеше рет сакиналанып коршап алады. Кейде сакиналар тым тарылып, ауылды айнала кысып кеп калады да, элдене сайдагы суга кеп прелш, жерге батьпт кеткендей, жогала калады. Одан кейш карауыткандалага онынтек куйис сасыган Hici гана тарайды. 0 р т басыла, ертен к еп есе, б 1здщ ауыл Жаманшубардан жайлайтын кел!—Достын жагасына кешедд... Барлыкауырлык, женшдйс жагымен Жаманшубар б о д и елге жагымдыболады. Ен аддымен, жылдан жыл курала келш, уй саны елуге барады, шаруаларыда ecin, 6ipeH-capaHболмаса, такыркедей бул ауылдан ж ен д кездеспейд, ен байы Нургазага жузге тарта жылкы, кырык- елу шакта сиыр, eKi-уш жуз кой б п е д . Туйе ешюмде де жок, мал т у л т н щ Ke6i сиыр, сол кезде ен сорлы дейтш Асылбектщ Ж эмш нде он бузаулы сиыр болганед1д е с е д . Мал жерге е се д . Жаманшубардьт аумагы елу километрлнс ж ерш щ топырагы мейлшше кунарлы, онын ащы-тущылы iue6i уйысып шыгады. Жаманшубар онын «муртъшдасьщдыра алмайды. Кейш сол елкеге орналаскан уш совхоз мындаган гектарегш еЫред, жуздеген мая шеп уйедд. Бурьшгытапшысы су болса, кэздр совхоздаргатутжпен Еа'лдш мол суы тартыльт, бар мукгажын камтамасыз етед. Солайша деулеттенген Жаманшубардын елдйл де еседг «Жазылган жуз саусактан, жумылган бес саусак» дегендей, кыспакта ескен Жаманшубардын езара 6ipfliri 6epiK боп, «6ip жагадан —бас, 6ip женнен—кол» шыгарады, сондыктан зорлык 30

кылгысы келгендерге, «жердауы, ж еардауы» сиякты жанжадцарга тетеп 6epin, бетш кайырып отырды. Олардын арасынан жасы жузден аскан батагей Тогана, дауда сезден жецетш шешен Нуртаза, куресте жамбасы жерге тимейтш Кднагтия, елдеп ен жуйрж а л ы устайтьш Аткелпр, ен шебер уста Кожакмет пен Тайжан; е н атакты м ш скерлерден: агашшы Курманке, етжтш Кусайын, epiMiiii Дуйсеннщ KaceHi, TiriHini Ш эйш;енер иелершен: атакты эншшер Жубандыктын KaceHi мен Кабдол, кудгирп Кдбамбайдын KaceHi, гипноздык куаты к у и т баксы Кымбат, тагы-тагылар. Осытан карап, TeHipeKTeri ж ур т Ж аманшубарды «терт кубыласы тугел» ауылта санайды, тубектеп Сибан бул ауыдцы бел керш, Торсаннан жала шексе, сотая шабады. Жаманшубар осы куйшен 1928жылы коныс аудартаншатантан жок... ДОС' Келемшщ к е н д т терт-бес шакырымдык, аякка куйтан астай денгелене 6iixeHбул кедщнтерюкейш жиектей 6iixeH денес жота бар. Онын кырка жолында элдене заманнан калган кеп зират бар. Зираттынбаш е жак жиегшде биж оба. Обанын касында Д ос дейтш адамнын басына тас койылтан. Таска араб эр т м ен жазылтан сездерге Караганда: Уак руьшан шыккан Д ос. 1862 жылы, 55 жасында опат болган. Кел, Teri, «Дос» боп сол KiciHiH ныспымен аталып кеткен болу керек. BipaK ол адамнын KiM болганын, урпактарыньщ кайда екенш ешюм бшмейдд. Каратопыракгы кыршсынын калындыгы жарты кезден асатьш бул елкенщ ecKi m e6i кектем кезшде ертенед1 де, ел барганша калын ертен кеп шыгады. Ауыл жайлауга кешкен кезде Достьщ денш е шыгып, жан- жагьщакез салсан, ушы-киырьшакез жетпейтш, таусыз, ормансыз далада, ертенде ескен шалтын кектем кундер1 ол арада дамылсыз есетш майда-коныр самалмен тенселе кимыддайды да турады. Бул кимыл жумсак желдщ леб!мен акырын тана букшдеп жаткан ушан- тенпдщ бетшдеп кимылтауксайды. Тек кана айырмасы, тещздщ рещ кушиз б1ркелю сургылт ал ертеннщ peHi шыгар, ябатар KyiTHiHcayneci шалтан кезде толкыган тет'-шн 6eTi сиякгы немесе тотьшын канатындай елденеше турл1 бояумен кулпырып туря т ,!1 1K.i.uuii ата. 31

ИПркш,Дос елкесщщ сол 6ip керю-ай!.. Достьщ кел1 денгелене бтгкенде д к кой. Осы денгелек келдщ кунгей жак жарымы жалтыр ж ене жалтырдын Ty6i аттын туягы батпайтын кум-кайран. Кайраннын мелшрЛ1П сондай —бетшде жузген уйрек сунпп кетсе, су астында кайда бара жаткандыгы KepiHin турады... Cyra бакыр не асык тастасан, сиырдын тандайындай иректелген судынтубшде ез келемшен элденеше per зорайыпбарып жатады... .Келдщ батыс жагына созыла 6in<eHсайдын аты Кендиалтын. Олай дейтнн, сайда кектем кезшде су жатады да, тшлдеге карай саркылады. Сол кезде суда ескен елен атга шалгын су суалтан кезде аттын бауырынан келердей бшк боп еседц жэне 93i сем1з туйенщ шудасындайкалын болады. Кыратж ерди бозы тапшылау жылытуртьшел Кеншалтыннын me6iH шапса, 6ipсайдын бойынан алденеше мая уйшед1. Балалар ymiH Кеншалтынньщ eKi кымбаты бар: 6ipi—жуасы, eKiHmici—жидеп. Швппен жарыса квктеп, майдын аяк кезшде niceTiH жуанын Ty6i KimiripLMсарымсактай, сабатынынжуандыш саусакхай, би1кпп кезге жакьш болады. ГПскенкезде сабатынын басы конырланады да,бултиганбурш1к атады... Сол кезде жесе, оньщкышкылтымдэм1 кандайтамаша, иici кандай гамаша!.. Бакша ery/ii бшмейпн ол кездш ауылысарымсак орнына жуаны колданып, ыстыкасьша (ет, сорпа, кеспеге)турап жейш. Кумарларп1с1рмей де жейдт Ж идек июль айларында тана гпсед1. Кун кврмей, калын шалтыннын арасында вскен онын улкенд!г! бармактын ба- сындай, Tyci бозтылт, ал дэм1?.. Дэм1 мен бшеттн тэтгш1кт1н бэрш ен де тэтт! онын!.. Ауыл адамдары жидекы шелектеп жинап, жегеннен артылтанын кайнатады да, тактайта жайып кегтр ед к Онын аты — «как». Аукатты адамдардын 6ipeH- саранында болмаса, ол кездеп ауылда кант та, заводтан шыккан баска т э т де болмайды. Ауылдын T etric i «как» пен кайнаткан сутгенкойылтып жасалтан балкаймак. Кеншалтыннын калын елещ келдщ терюкей жак жартысын жиектей шыккан калын елен шеппен уштасады да, теренге карай усакмайкыкуракпенараласьш, одянepi ку камыспентутасьт кетедд... Кайран жактын суы — тк: барса, бала тугш, улкен KiciHi камысьшаманайлатпайтьштерен. Балаларол камыска жузш барьт жетедц... Жетпегенде ше: камыстын туб1нде суттен ак, кантган Terri суйрж жатады... Кант, кэмпитсиякты тэтпш байдын баласы тана

болмаса, кедейдщ баласы айында, аптасында болатын базардын тусында гана татады. С о к ездеп ауылда кант татыган cyflpiicri жемей, тэтпплл бала калай шыдар!.. Достын тэта суйржп камысьша бола, шептесш тайыз жагынан жетейш десе, камыс арасы калын балдыр, балдыр арасы encip арадай кальщ кияк, егер бала оган туссе, тш мденген денеЫ шезде тутаскан кипз котыр болып кетедц. Сондыктан бала танертенбарса да, камыска жалтыр жактан жетуге тырысады. Ж эне жетпей коймайдыда!.. р Камыска малтып жеткен бала судын тубш е суцпп кетедц де, камыс тубщ деп корыстау сазга сугына ескен cyftpiicri тубш ен шыжымдайтартады, олай тартпаса, узш алады. Cyra сунпген бала суйржп 6ip демде суырып ала алмайды. Оган 61рнеше дем, б1рнеше сунгу керек... Бала суйржке жабысканда, камыстын арасында жузген сулж те баланынденесше жабысады. С у тубшен суйрж суыруды арман еткен бала сулж талпак тумсытын де н е с 1не оптыра, канын кылкылдатып сорып жатканын сезбейдц де. Суйрж суырылып болганша, сулж тщ Keft6ipeyi баланын канына тойып боп, домалап тусш те калады. Тоймагандары, кушагына толтыра cyHpiK ап, жагага жаркын ж узбен малтып шьжкан баланын денесшде жабысып 6ipre журедц. Денесшде сулж жургенш керген журекс13 бала жан даусы шыгап, жанын коярга жертаппай бакырса, журекп бала канта тойтанда туркы кыскарып, денес1 жуандап быршя калган сулйсп жабысып туртан ж ерш ен жульш аладыда, басынан 6ipi колымен устап турып, 6ip колынын саусатымен сулйст1 соза, денесш сытады. Сонда Tyci езгерш те болмаган кызыл кан сулжтщ куйрытынан жШшкелМ жштей гана боп шырылдап кеп атылады... Кел баланьщ кеншш cyflpiriMeHгана тартпайды. Онынбетзнде кустын бапапанын аулау кандай кызык!.. Достын е з бойына кус аз уялайды. Камыс арасына оралган салынды болмаса онда уя.салынарлык орын ж ок. Салындыга да кус уяны аз салады. Келдщ суы терен болгандыктан, жел турса-ак толкын журед1 де, салындыны жылжыта беред1, жылжыган салынды кусты уясынан адастырады. Кейде толкын уйыскан салындыны ыдыратып ж!бер1п, уя бузылады да, жумыртка суга кетеда. Содан запы шегетш кустарга Достын манында уя салуга аса колайлы орын бар, ол —Д ос денш щ кунгей жак бауырына созыла 3-859

бпкен Бшипантомары. Томардьщ айналасы—адамда, малда журе алмайтын корысты саз. Сазбен кен жэне жалпак сакиналантан езектщ ортасында бш к т т KiciHiH бойындай калын найза томар всей. Томардьщ тебесше туйенщ еркешше бггкен узын шудадай боп куншэш аталатын шеп шытады, е з1 киякты болады: байкал устамасан, колынды endp пышаюай т ш т туседь Етис кимеген аяк жараланып шытады. Кустар уясьш осы Бшипан томарынын iiuxepipeK калыньша салады. Сондай киын жерге салынтанмен, балалар ол уятабарудын да эдзсш табады: сирагы мен колын киякка тщцрмеу ушш, олар аяшна жас котажайлднетж, колдарына жас котажайданбиялайкнель Сейтш томардан-томаргасешрт, олар БшипанiiuiH кезешде кегель Э л i ес!мде: Бшипаннан кустын, эсересе шагаланын жумырткасьшкалталап емес, етектеп шыгарамыз. BipaKCOHbiH6ipi де ауылга келмейгц, жасырыпалыпбарганшелекке не бакыргаасьт, тойганшажейм!з де, одан калганын асык кыпатып, рэсуа кыламыз. Bi3 канша к еп алганм ен, Б ш ипаннын жумырткасы таусылмайды. Кайдан таусылсьш: онын енбойында кемше пэлен мьщтомар бар шыгар... Эр томаргапэлен уядан... Соларгасалынган жумыртканынб о р т шмтауысады!.. Соншакеп томардан орын таппай ма, элде балаларлан не уядан жумыртка шатып iuieTiH жырткыш кустардан корка ма,—KeH6ip уйрек уясьш боздагы калын кеденщ арасьша сап, балапандарын сонда шайкап ерпзедь Каз бен акку уяларын Бшипаннын бала жете алмайтын терещне салады. Ол жердщ атыМьи. Мыя—томардьщорта кезщде. Ортада томар сирейш де, арасына жасылдау 6ip жу.мсак балдыр еседь Балдыр —былкылдак; бассан, кайкайьт темен Tycin, асты шурылдай бастайды. Ол арада кщ рсен, жукалыты кипздей тана жасыл балдырдын бет! жыртылады да, астындаты коймалжьщ корыс адамды тарта женелед!. Корыстьщ терещип сондай, кей жер!не бойлаткан сырык жетпейщ... Мыя деген!с!з — осы. Соны бшгендей, каз бен акку уяларын Бшипаннын мыясына сап, жумырткаларын алдырмайды. Жумырткаларын Б!липанга сап, сонда шайкаганмен, ерген балапандарьш кустар Доска экеледь Олардьщ ecyiHe Бшипаннын ота жеткенмен, суы жетпейд!, жузетш, сунгитш жалтыры жок... Шшдеде Достын бел балапанга сыймайды... Балапандарды аулау балага кандай кызык! Кустар, эдетге, балапандарьш ауылдын малдары да, жандары да шырт уйкыда болатьш тан capici кез!нде жэне келдщ жалтыр

жак емес, шептесш жак жагасына ерпзедк ейткеш онда балапандарга жумсак от та кеп ж эне элдекалай кауш тене калса, жасырынуга мумкщдпс те кеп. BipaK балапандарьша MeftipiMfli аналарынын «кулытынан» балалардын кулыгы асып кетед1. Тун бойына уакытын ойынмен етюзген балаларбалапандардыноткя шыгармезгшнде жасырынып барып кальщ шалгыннын арасына жатса, «TOHipici» кулагына гана болмаса, мурнына сезпш пк касиетбермеген бейшара кустар, адам HiciH сезбейгн де, балапандарын e p ri3 e жылжып отырып, жасырынган балалардын устше келш калады. Канаттары жетьлш, ушып-конуга жараган кезде болмаса, оган дейшп балапандар калай кашса да балалар куткармайды. Сонысын сезгендей, кейб1р балапандар калын шалганнын арасына Kipin тыгылады да, нак устшен туспесен, козгалмайды... Дегенмен, балапандарды кургакта устау, ecipece уйрек пен каздьщ балаларын устау онай, суда устау киын, сонда олардьщ езш ш е колданатын тэсшдер1 бар. Мысалы, уйректердщ балапандары сунгумен кутылады. Каз, акку, шагала сиякты сунги алмайтын кустар Kici журер кезде кальщ камыстын imiHeH жалтырга шыкпайды, егер шыга калса, жагадан алые, камыска жакын жерде гана жузеш де, адам карасын керсе, камыс арасына Kipin кетедь Typni тапка белшетш уйректердщ ездер( де, балапандары да сунппш , сондыктан мылтыкдауысынан запы болган ipi уйректер гана болмаса, тэж!рибеиз балапандары сескенбей, келдщжагасы тугш, суындаадамкапталжургендеде жузе бередь Кейде оларустауга ойлаган балаларды кол жетер жерге талу келщрш, «енти тупым» деп умтыла бергенде, суга куп 6epin сунги/и де кетедк Ыза болган балалардынэдеггеп айласы—балапандардысудьщбалдырлы жерще карай ыгыстыру,егер оны icreft алса, сунпген балапандардьщ Keti6ipi балдырга оралады да, сунгьмпаз балалар устал алады... Кел жагасьшьщ, ecipece б!здщ Д ос жагасыньщ балалар унпн кызыгы жумыртка карау не балапан куу гана ма?.. Оньщ жагасындагы сургшеген тактайдай кумдактакыршыгында асык ойнау кандай кызык!.. Асыкка мергендщ керек. Такырга катар тпекен кенейлерд1 кейб1рмерген бала сакамен киядан атканда ушырып туЫредд, мен ондай мерген eMecniH, соньщ салдарынан ескенде мылтыкшы да бола алмадым. Дос басында балалардын судан шыкканнан кейш п KyHi такыршактаасьпс ойнаумен етедг 35

¥зактыслрыкуни балаганкуу,асыкойнауменепазгенбалаларлын тунп ермеп—аксуйек, сокыртеке,буракотан сияктыойынпар. Аксуйекте балалар eKire жарылады да, дамбалдан баска киьмдерш аралары алшакею жерге уйш, ол орындарды «орда» деп атайды. «Ордаларда», эдетте, аксак, сокыр сиякгы жупруге жарамайтын кемтар балалар «хан» боп отырып калады да, eKi топ балалардьщ iiniHeH кезекпен 6ip cyfteKTi лактырып келедь Ею жактын балалары да суйекп 1здеп, кай тапканы алып кашады, максат—ез ордасына шейш cKiumi жактъщбалаларына жетюзбеу; сондыктан 6ip жактын балалары 6ipiHe 6ipi жэрдемдесш, кай жуйрга алып кашады... Жеткен балага кашкан бала колындагы суйегш талассыз бередк.. «Сокыртеке» дегешм13 — 6ip баланын квз1 орамалмен байланады да, взге балаларды куьш, кай кольша тускеншщ кв31н байлайды... Ол да баскаларды куады... «Буракотан» деген1м1з —балалар ею катар боп, карама-карсы отырады да, араларынан 6ip баланы каргытып взк1зед1. Каргитын бала: «Бул кай ауылдын котаны?»- деп сурайды. Катар отырган балалар, мысалы: «Ж ансупрдщ котаны»,- деп жауап беред1. Каргитын бала: «Кдйтып-кайтып етедд?»- десе, отырган балалар: «CeKipin-cexipin erefli»,- дейдц. К,аргитын бала карама-карсы отырган балалардьщ арасынан cexipin-ceKipin етуге тырысады, максат—каргитын бала устатпай,жыддам cexipin етуге тырысады, отыргандар устал алуга тырысады... Жазгы тундердщ булардан баска ойындары квп... TyHri ойын тансэрщен балапандар аулауга, одан куншзп аськ ойнау мен кота тартуга косылады... Eip куннщ ойыны 6ip кунге осылай жалгаса 6q»ai... 1ШрюнДос, балалардьщ нын досы едщ-аусен!.. Балалыктакта сенщ жаганда етюзген сол 6ip кызык кундер кундбугтнге дейш квз алдымда нак сол бейнелер1мен жаркырайды да турады!.. Сол 6ip кундер eciMe тускенде, мен сеш аса ансап сагынам, Досым!.. Жаманшубарды шел дала керетш б 1здщауыл 1928 жылы, бул кезде казыналык участок боп турган, бурынгы ата мекен1 Карагашка кешдп, жана коныста колхоз боп уйымдасты. Ол ара орманды, кедш Kepi егш дкке де, шабьщдыкка да колайлы, жер астыньщ суы жакьш—тамаша жер. Б1здщ ауыл кешкен сон, Жаманшубар да, Д ос та кулазып, мемлекеткорында уст1м1здеп 1954жьшгадейш бос турды. Советгер Одаты Коммунист Партиясынын февраль-мартайларында болтан пленумыньщ каулысына сэйкес, Жаманшубар мен Достынманына 36

6ipHeuie совхоз орнады. Олардын жуздеп ерген тракторларьшын тугаекан куатты гурий калгыган кен даланы оятып, жаралагалы малдынтуягынан баска ешнэрсе тимеген тындарды мын гектарлап кетере бастады!.. Сейтш, cyfliicri Д о с достаскан совет халык- тарынын енбек майданына айналды. Ол темага кейш ораламыз, 33ipre жазып отырган шыгарманынтемасьшан шыкпайык ЗАРЛЫ ЖОКТАУ Ei3 Жаманшубарга кеш in барганда, ауыр Достын жагасында отар екен. Б1здщ кшпеене караша кипз уй Мустафанын караша уйшщ кдсына Tiruioi. «Жарылгас»аталатын6i3 конган ауылдаш он шакты уй, шебере —6ip атанын баласы екен, байы Нуртаза. Bipep орта дэулетп адам бар, езгелер1 кедейлер. Агайындар алгаш жана к е ш л келген б1здщ уйш курметгеген сияктанып, уй басы конакка шакырып журит EipaK бунын 6epi бос сыпайылык екен, нактылы жэрдем талер кезде, Т1згш ушын берген агайын болган жок. Б1здщуйде азын-аулак кара-кура бар. Оларга кыс азык керек. Тегш шеп берер агайын жогын керген экем, б1реумен елбесш - селбесейш десе, еппам коспайды. Агайын 6i3niH уйге гана емес Мустафанын уйше де сондай MeHipiMcia екен, балалары жас, 03i ауру, онын жумыска жарайгын жалгызэйелш еш им 6ipaecin пилен шабуга коспай, e3i жеке шабады екен. Bipiicripepбаска агайынболмагансон, шеггпМустафанын afleai Сшеусшмен, менщ экем 6ipirin шапты. Оларга шабындык жер, Жаманшубардьи ар жагындагы, альютанбертж Ж асы м ашънв гана келген бала болгандыктан, олардын ш е г т кандай жагдайда шапканынан менщ хабарым жок. Тек кана ещм емес, туамдей боп есьчдесакталганкартина: шенген жалу келгенэкемнщ меш мойнына MiHri3in, ауылдан эддекайдагы алыскатунде кетш бара жалуы!.. Кейш, Сшеусшнен сурасам, балажан экем меш кермесе тура алмайдыекен, кундо шебш шауып вдрде жаяу ауылгакетед екен де, мешмойнынамшпзш, танаткдншажумыс косына кайтыпкелед екен. — EipaK, шеппен жапкан коска ceHi калдыруга болмайды,— Дейттнед1. Сшеусш,—шеп басында маса кеп. Тутш сап коюга ертген коркамыз.Тутш салмаган жерде масаадамдыбуып елттре жаэдэйды. Сен оган шыдамайсьщда, жылайсьщ. Экен содан кейш тага да Дос басындагы ауылга жаяу экетедт..

—Сдздеркалай шыдайсыздар? —Шыдамаганда, амалнеш ж !—дейтш ед1 Сшеусш курсш т,— шаппасан, азгана малый жутайды, оньщ ар™ аштан влу... Соны ойлайсыцда, етще мьшдаган маса конып, дененщ ашыта, канынды сорып жатса да шыдай бересщ, 61раздан кейш кэнтерш болып аласын-- Шепкежэрдемдеспеген агайынэкеме кыска кора-копсы салуга да жэрдемдеспейдь Кузднуш ол шымнан уй салмаквоп, ipreciH гана кетерд1де, тебесш жабуга шамасыкелмей, Мустафанынб1р бвлмел1 тар землянюанде кыстады. Жазда сулдерш суйретш жумыс кылган экем, кыс басында ауруы мендедд де, твсек тартып жапы. Ол кыстан менщ eciMae калганы — тар бэлменщ 6ip кабыр- гасындаэкем, екшин кдбыргасындаМустафатесектен турмай, ауыр сыркаттан сарнайды да жатады. Ei3, балалар. борансыз Kynaepi далада ойында боламыз, боран кундер! уйде отырайыкдесек, api сыркат адамдардын сарнауы кулакта жарады, api тар бвлмеде 6i3, балалар, кашспай отыра алмаймыз,оньщ арты шан-шунтаайналып кетед1, баталарын коргап уж ендер урысады... Адамне киьшшылыккауйренбейдк Bipa36ipre турганнанкейт, ауру адамдардынсарнауына балалар—6i3 де уйрент кегпк. С эйтт жургенде, аса 6ip аянышты хал болды. Bip куш 6i3flin уй элдеюмдд карсы алуга даярлана бастады, оньщ белпа—моли>т ег асу, бауырсакnicipy... Одан баска тамак бул уйде жок. Менщ экем колда барьша мырза болган Kici деседь Онын шет жагасын ез1м де кэрдлм. Со жылы кы стан басында экем баягы Багиланьщ катын матына ататын eKi биенщ 6ipiH сойган, е л аса сем1з шыккан. Содан «дэм татсьш»деп, 03i ауырып, жажан куйшде талайлардыконакка шакыртаны еамде. Bi3 б!лмейтш конакты шакыруга жиналганда да со биенщ cri асылып жатыр. — Юм?—депсурасак: — Емип,—дей,щ ужендер. — Кдйдан келген? — Ойдагы Сибаннан. — АтыKim? — Айгожа. — KiMni емдейщ ол? — Экендь.. 38

—Bip кезде куткен Kici келдй тапалдау бойлы, талтак аякты, денгелек кара сакалды адам... Касында б1здщ ауылдын 6ipep адамдарыбар... — Ал, балалар,— де,ш конак торге отырганнан кейш, немере агамыз Рамазан,— сендер б1здщ уйге бара турындар. Ауруды емдегенде бала отыруга болмайды... Bi3, Мустафанын eKi Kiiui баласы Fаббас пен Ш экен, мен, yuieyiMi3 уйден шыктык, 6ipaK Рамазан уйше бармадык, ойымыз — емшшщ не штейтййн есйсген сыгалап байкау... Байкаганымызга 6i3 куанбадык, екшднс: Айгожа тесекте жажан экемнщ касьша барды да, аяк-коддарын касьша epin келген юсшерше устапы. 03iHiH колында жаландаган пышак... Bip кезде экемнщ шынгырган дауысы шыкгы... Жаным ашып кетеен мен, уйге Kipinбарып, уншш карасам, Айгожа экемнщ сол жак санын пышактап типп жатыр екен... Мен шырылдап жылап, емшшщ колын устай алганда: —Экет мынаны!—дед1 Айгожа акырып. Меш карулы 6ip адамдалага кетере женеддС. Артынан естгсем: экемнщ сол жак саны калын етшщ тусьшан элденеге юкен. Айгожа iciKTiH астында ipin бар деп ойлайды да, соны шыгармак боп пышакпен тшед!... Ет суйекке дейш тшшед1,6ipaK ipiHж ок—Дэр1- дэрмек ауылда ол кезде жок. Окымаган Айгожа дэр! дегеннщ не екен1Н де б1лмейт!н болу керек. Ол тшген жерге о т о куйщрген курым ки13тыгады да, сыртын орал байлап тастайды. Революциядан бурынгы надан ауылда ауруды емдеудщ Typi осындай!.. E li Kipai пышакпенTuiiHin, жарасына куйддрген курымтыгыл- ган iciKонама?. Экемде онбады... Сол емдеуден кейш, оньщ сарьшы удеп кегш, к1шкене белмеш KyHi-ryHi зарлы дауыспен басына кетерелн болды... Содан Me3i болган уйдщ imi асыга жаздьщ болуьш кутл. Жаз туьт, ки(з шькса, экемнщ ащы сарнауьшан кулактаышырак болады гой. К,аркетш, журт кырга шыкканда, экемд1 тйскен уйге агайын- дарыкиг1зге кетерш апарды... Аздан кейш Доска кеш п. Балаларга жаздьщ сайраны бастадды, мен солардьщ ш шдемш. ДостынтакьгршагынддасыкойыныКызылжажан куннщ б1рщде 6i3re салтатты6ipey шауьш кедш, менщ немере агам Сэрсек екен. —Кэне, карагым, уйге жур,—дедд ол маган. Ойынды кимаган мен «бармаймьш»деп кашкалактап ем, Сэрсек устал алдыда, зорланкырап атьшьщ алдьша енгерщ. Ауылга карай 39

жорта женелген онын алдында «ж1бердейм1н!» депментырмыса 6epin ем: — Не боп кеткен саган, бейшара бала? Экен елш жатканда асык ойнап журмекшсщ?—дед! Сэрсек. ©л!мнщ не екенш б1лмеген мен журепм зырк ете кадцы... Сэрсек мен1 алып келгенде, уйдш, iiiii у-шу жылау екен. Енд! ганаб1рдемеш тусшгендей далагакаша женелуге ьщгайланганмен! Сэрсек устайалды. Он жак босагагакарасам, б1зщцуйде болмайгьш ескшеу сиса шымылдык курылыпты. — Керсету керек, кенш суысьш!—десп б1реулер. — Кергенде не болады!.. Жас бала коркар,—десп 6ipeyrep. Bip босагада бетщ баса кущренш шешем отыр. Курылган шымылдыктын бас жагында шеке Tycin eKipin жылап жаткан адамды даусьшантаныдым,—Мустафа!.. Онын тек айтары: «MeHi де ала кет, бауырым Мукан!..» Yйде кезше жас алган адамдар кеп. Солардын imiHeH Шэйкен атгы момын адам орнынан турды да, меш кеп кушактап: —Зарыгыпкерген жалгызы ен, ещцп кушн не болады?!—деп ещреп ж 1берд1. XaniMHiH не болганын сонда гана тусшгендей, мен бетсмш бастым да, ешрей жылап далага шыгакаштым... Не ойлаганымды KiM бш сш , экемд1 ж урт Д ос басынан Жаманшубардагызиратика экеткенде, мен кашып, бармайкатдым... BipaKонын бейнеЫ мен б1рталай кылыгы ес!мде эл1сактаулы. Ол ортадан жогарырак бойлы, арыкденел1, карасур, енш Kici ед!. Мен1н саргылтгау сур ощм, монголдау жалпак 6eTiM шешеме тарткандеседг Алтьшшаш эжем калмаккызы екен, мумюн, соган уксауым. Бшетш журт экемшн тур-тулгасы аумаган мени балам Маратеддейш . вкем, Teri, дене куаты мол адамга уксайды. Оны жургжумыс аткаруымен елшейдк «eKi Kici кетеретш беренеш жалгыз 03i иыгына салып экете беруш! едЬ , ж узд ш л «6ip жарым есе орындаушы еда», «eai Kicire тимейтш, тигеши ондырмайтын едЬ ...деседн Сондыктан да «адал» атанып, жалданганына жагымды болган. Жумыска, Teri, жалыкпайтын Kici болу керек, влершен 6ipep ЖЫЛ бурын аягынан мугедек болып кап, nimenni тсзерлеп жылжып шалканы ani еамде. К,ылыгынан еам де калганы,— агайын арасында ужымшыл, «момын Мукан» атанган. 03i елердей балажан едр мысалы, MeHi алыстагы тш енге мойнына MiHri3in аларып, тунде уйыктаган калпымда кушагьша кысып уйге экелетш. Ауылда, acipece 6i3iUH 40

уйде тэтп ж ок кез1нде жалгыз сиырдын сут1нен балаларына балкаймак кайнаттыратын. 0 зг е балаларын «кыз» деп, мен> «жалгыз» деп, б1рде-бф баланы мандайына шертпейтш. К дска ж1бш курмей алмайтын шешемд! ара-тура урмак болатын, 6i3 жабылып-жалынып ургызбайтьшбыз. Жумыс устшде ынылдап эндетуден ауыз жаппайтын, н е т ынылдап айтатынын бьпетш кез1М емес... 0кемд1 кемш кеп, б 1здн караша уйге жиналган журт, менщ жылауымды емес, апам Ултуганньщ жыламауьш с егед. — Сэбитп койшы,— дейд1 олар,— эл1 ойын баласы, «ел1м» дегеннщ не екенш т у с ш е д деймющ бул!.. Буньпо6ip capi, анау бой жетш калган апасынш не?!.. Солкылдатып aKeciH жоктап отыратын кез1 емес пе онын? . К.УР жьиаганы болмаса, экесш е жокгау айта б!лмейД1-ау, mipKiH, теп, адам болмас со кыз! Бул 1907 жылдын кактемшде болган окига. «Жоктау» дегенн1н не екенд!гш Ултуганньщ б ш е н н д т н е ж урпы н K03i келер жылы сол уакытга ж ето . Экемнщ жылы толган кезде шешем де кайтыс болды. Экем алгеннен кейш шешем тесек тартып жатты да алды. С о калпында ол жай жатпайды, кунд1з-тун1 кущренш жылайды да жатады, Ултуган eKeyiMi3fli кун сайын кеш ке «элдилеп », уйыктататын да осы кущрену, танертен ызындап оятатын да осы кущрену!.. У здкс13 кущренудщ салдарынан ба, элде баска 6ip дертшалды ма, экем елгеннен бастап жудеген шешем, келер кектемге дейш мшдет!н Kicire артгы да, дэл экем кайтыс болган кезде ем1рмен б1ржола коштасты. Шешемнщкалай кайтыс болганын мен жаксы бшем: елерден аз кун бурын нэртатудан калган ол, елер куш танертен Ултуганды ояггы. Мен де ояньт KerriM. —Сусадым,—д е д ол. Ултуган: —Не iuieciH?—деп едг —Шай iundM келед,—д е д шешем. Буй|рлер1 майыскан ескйпеу к1шкене самауырга Ултуган су куйьш, imiHe шок садды да, тыска шыгып кегп. — 0 л п бейбак шай 1здеп кетт!-ау,— д е д шешем — уйде шай жогын б1лмепп1н-ау, сорлы басым!.. К,ап, бекер телм1рткен екем 6ipeyre!.. Бурын денсаулыгы тугел кез1нде мен1 суйпш те, и!скег1ш те шешем ауру мендегеннен кейш тек кана мандайымнан сипайтын

да, де н е сш е жакындатпайтын. Онысы, Teri, «ауруымды жуктырармьш» деген Kayin болу керек. Ултуган уйден шыгып кеткенде, шешем сол дагдысымен м е т басымнан бip сипадыда: —Шэшжан, бар, балалармен ойна!—д ед. Кун жана шашырап шышп келе жаткан кезде бала ойнай ма? Тиышсыздык керген 6ip уйдш.баласыболмаса, тиьшпыктагыуйшн баласы бул кезде шырт уйкыда жатпай ма?.. Сондыктан шешем менщ уйден кету1чд тшегенмен, мен тшш алган жокпын... KeiniriHKipen Ултуган да келд. «Bip кайнатым шайды ет-у ш уйден зорга тауып экедш м »,- деп келд ол. Со кезде самауыр да кайнады, шай шыгарылды. дастаркан жайылды... —Эттен, кант-ай! BipaKж ок кой о л д е п екшген шешемнщ дауысьш естиенде: —1здеп келейш,— деп Ултуган тура 6epin ед: — Козгалмай-ак кой, кулыным, тагы Ki.Mre телм1ресщ, уйде кепкен сыклакуртбар гой, аузымньщдэмш сонымен алармын,— д ед шешем. Куш бугшге лей in кез алдымда: шешем каймак куйган кою шайдытерлеп отырып б1рталай iurri. Содан кейш: — MeHi енд|' жаткыз, карашыгым!— дед1 кызына. Ултуган суйемелдеп, шалкасынан жаткызды. Умытып барады екем: шайды мен шешеме epin недэу1р im mi. Алдымызга экеп койган аяктагы гмскен каймакка сыкпа тущы курпы батырып согьт таалдым. Ултуган дэм тагапастан, шырайлы бетшщ каны кукылданып, уж ен дентелек кара кез! одан да улкейе Tycin, кез1не элсш-элс1н 1рк1ле берген жасты Tepic карай берш ж1шшке ак саусагымен сыпырып тастап отырады... Bi3 шайымызды iiuin болган кезде кун котершп калган е д , керш1уйлердн балалары ойнап тыска шыккандыгыдауыстарынан ecriain тур. Соларга елеп'зш, тыска карай женеле берген маган: —Шэюжан-ай, 6epi кеп кетш!,—деген дыбыс берд, тесегшде шалкасынан жаткан шешем. Мен касына Keain енкейгенде, шешем басын кетерместен, мандайымнан тагы 6ip сипадыда, квз!нетолтыра жас альш: —Бакытгы бол, кулыным, бара гой!—дед. Эддене 6ip жамандыккупсендей,орнымдакалшиыптурганымда, шешемнщ кездер! жогары тартылып, epirmepi кыбырлай бастады. «Апа!» деп ащы даусы шыгьш кеткен Ултуган бегш шешесшщ кеудесше басып жата калды!.. Мен эл1 калшиьш турмьш!.. Не 42

болганынтустт, мендеешрепжылапшбердьм... У йгежупртюрген адамдардын 6ipeynepi Ултуганды, 6ipeyaepi MeHi усгай алып: — Соры кайнаган сорлылар-ай, шын сорлы е н т болдындар гой!..— десть EcKi ауылдын салтында зиратка ул бара алады, кыз бара алмайды. Шешемди кемюуге мен бардым да, зарлаган Ултуган кала берш... Атакты Махамбетакыннын елендерш ш шпнде: Аспандагы бозторрай Бозандаболар уясы. Бозанныц тубш су алса, Кдйгыда болар анасы. Кара лашын, актуйгын Кдйында болар уясы. Кдйыннын басын жел сокса, Кдйгыда болар анасы,- деген сездер бар гой. Т еп, осы сездерщ Махамбег халык фолькло- рынан пайдаланган ба деймш. Олай дейшпм,—б!з шешемдд кемш келеек, он ею жасар Ултуган ер жетеен кыздай эндетш, memeciH жоктап отыр ж эне юм нен уйренгенш KiM бьпеш, жогарьща «Махамбет с ез1» деген жырды айтып отыр! Ол: Аспандагы боэторгай Бозанда болар уясы. Бозаннын тубш с у алса, Кдйгыда болар баласы!— деп келеги де, аягын: Ата-анадан айрылып, Ke3iMHiHакты сорасы ,- деп жалгастырып экетедь.. Ендц журт оны «санасыз» деп сегудщ орнына: — Апыр-ай, мына сорлыга жас басынан KiMуйретш койган жоктауды?! Эке-шешесшен журдай боп, панасыз ж епм калуын, бейшара, iurreH 6min туган ба!..—деп кдйран калады... Жетщен сепзге шыккан жылым болганмен, сол зарлы жоктау кун1 бугшге дейш менщкулагымда ызынкагады... 43

EK.IHIHI ТАРАУ Инемсн ка нам кудык TAMYKKA СУЙРЕУ Шешем елген жылдыц жазы басталды. Ауыл Достын дэнщдеп кекорай шалгынбэйшешекке конып жатыр.. Шалгында неше TycTi гул болса, ол гулдерге конып ушкан сонша Tycri кобелек. Оларды куу кандай кызык!.. Шалгын арасы толган усактылы-ipi.ii, канатгы-канатсыз шепрткелер. Оларды куьш устау. улкен шспрткелерд! таластырып, 6ipiHiH басын 6ipiHe жулгызу, 6ipiHin карнын 6ipiHe жартызу кандай кызык!.. Эне, кос канаггы инелктер ушып жур. Солардын 6ipiH алдастырып устал ап. куйрыгына каткыл шоп шаншып кояберсен. жаны ауырган жануар шыркап аспанга тартады да. канатын ката алатынбииске июйш ушып. олан api козден гайыпболады. Олкандай кызык!.. Эне 6ip жерлерде терен KarbLiraHказыктын басындай кылтиып б1рдемелер кыбырлайды Олар ез!м1зге таныс — 1ндердщ аузында отырган тараккуйрыктар. Шептен баскага задалы жок ол жануар- ларга ауыл Дослын басына кектемде конганнан ку3juryHi Жаман- шубарга кешкенше дамыл жок. Балалар олардын ihihih аузьша тузак курып та устайды, iHiHe су куйып та устайды. Устай сала елпр е койса 6ip copi гой. Ойтпейш, кыл-тузакты куйрыгына байлап, кун узьш куып ауре кылады... Балага о кандай кызык!..

Эне, Бишпан томары... Жайшылыкгада шулагыш онын. кустары ауыл кешш келгел1 тым тиышсыз, тым азан-казан... Ойтпегенде кайтсш, байгустар!.. « ¥ шкан кус, жупрген ан бала ушш» демей ме казак.■Кустар шуламас еда, егер кешш келген ауылдын балалары оларга жумырткаларын еркш шайкатып, балапандарын еркш ерг1зсе... Ойте алмайды олар. К еп ш ш п жыл сайьшгы жумыртка- ларынан жылда айрылады. Соны .бшетш олар калай шуламас!.. Б1ракбалага олардын шуы не керек. Кдйта сол шудын 03i кызык емес пе оларга!.. Жумырткаларьшя балапандарын кус атаулынын 6api де кимай, Kayinтенсе, байбхпам салганмен, келдеп кустын eKi Typi-ак уясын жагалай ушып жанталасады: 6ipi —шагала, 6ipi — кызгыш. Шага- ланын жай шанкылы болмаса, кайраты жок, ал кызгыш тебене Lain экететш буркптей-актенедь Аппак бауыры жаркылдап, кыска кауырсынды жалпак кара ала канатыдалпыддап, айдарлы басы кылкындап, тебене т е н т кеп калган кызгышка беркиод лактыру кандай кызык!.. Айнадай жаркырап, эне, Д ос жатыр!.. «Сагынганым келдшдер ме?» дегендей, онын кун сэулесш е шагылыскан 6eTi кул1м кагады. «Кел1ндер, балалар!.. Шомылындар мелшр суыма!.. Тартындар тэтп сyftpirLMfli!.. Ойнандар жагадагы ак такырыма асыктарынды!..» дегендей болады Д ос. Онын сол OTiHimTepiH орындау кандай КЫЗЫК- Мустафа мен эйел! Сшеус1н Ултуган екеум1зд| yfliHe Kipri3in ап, MyMKiHuiri жеткенше куткенмен, жет1м калу дегеннщ не екенш шешем елгеннен кейш гана сезгендей боп, жыланкырап журген Meiiin KOHi-iiMOi е.вдн Доска жайлауга шыгуы жадыратьт жЮерд|. Жет!м козы тас бауыр, Манырар да оты зар,- деп Абай айткандай, ауыл Дос басьша кона, Жаманшубардын езге балаларымен 6ipre, кеп кызыктын 1ш1не мен де сунпп кетг1м... BipaKол кызык узакка созылмай, су сепкен оттай сене калды. Оган себеп, 6ip куш танертенп астан кейш ойынга кобачжыган маган Мустафанын: —Отыр, ешкайда барма!— деп, карашыгы улкен ала кез|'мен кадай карал, 3iafliдауыспен айткан ce3i еда. OMipiHiHбэрш жокшылыкпен erei3reH, елуден аскан жасынын тен жарасын тесек тарткан сыркатпен етк1зген онын кеск1н- кейгпнде де, м ш езвде де сол бейнетгердан ызгары турады. Онын унем1 туюл1 ж уретш калын кабагы з!лд1н булты ндай 6ip ашылмайды. Ашуланса, ол калын кабагын Tycipin Ж1берт, улкен кез|'н Kiuiipefrre Tyfiiaflipin кадата караса, кездерш1н ушкыны 45

енмешмен етш кете жаздайтын. Сол кезде онын шешек даты бар карасур ашац 6eTiHiH eTi кыртыстана кап, жак eirepi туйше кап, сидиган арык мойнынын тамырлары бш еуленш кетедь.! Кейб1реулерди оны сыртьшан «Таргыл Мустафа» деу! де осындай халшкергеннен кейш болу керек. Сондай халге келген шашнда ол балаларында, эйелш ож а кактатанмайдай шыжшрып, аямай сабап салады. 0 з балаларына сонша катал ол, MeHi Kici баласы кере ме, элде эке, meiueci ж ок жеп'м деп аяй ма, немесе туысканым деп жылы'ушырай ма, урмайды да, урыспайды да. С е й т т журген адамнын 6yriH маган: «Отыр, ешкайда барма!»- деп 6ipim ui per жеку| ж эне бойындагы бар кайарын теге карауы мен in сэби сез1М1'ме инедей кадалды да, ко згала берген орныма кайтадан тас боп ката калдым. Эке-шешем м е т «Шэюжан» дейпн. Олар елген сон, осы апы маган Мустафа да колданган. Мен оны «Кшосене ага» дейпнмш. Маган керсеткен ерекше курмет е се б в де ол м е т кешке K03i уйкыга кеткенше касына алып жататын да, уйыктарда гана: «Шэюжан, орньща бара гой»,- дейтш. Доска кешin келген куннщ кешшде де соны icrereH Мустафа: — Ш эюжан!— деген маган жумсак дауыспен, касына алып жатып. —Эу!—дегем мен. — К.удай жазса, ертен ceHi сабакка апарам. Окисын. Молда боласын. Эке-шешене куран шыгарасын. Бу дуниеден рахат кермеген бейшаралар, алла кабыл алса, о дуниеден рахат керед!... Мен ундемей калгам. HeciHe ундейш. К1шкене агам MeHi бакытка емес, сорта жетектеге.-п жатыр. «Сор» дейтш1М, сабак окытатын молданы мен жаксы бьпем. Онын аты —Хабибулла, фамилиясы —Fазизуллин, улты —татар. Б1зд1науылга оны Мустафанынв31Тро>щк каласыиан экелген. Троицк1де Зейнулла Расулов деген ишан турган. Д ш ш т мусылмандардынугымында, Зейнулла ишан—гайыитыболжайгын, дугасы TepicKe кетпейпн, аурулардын шипасын табатын «эулие* адам Ишаннын осындай «касиетше» сенет1н дшшшдер оган сэлем 6epin, кол тапсыргысы, мурит1болгысы кеп, Троицк1ге жан-жактан жиналады екен, ишаннынбатасыналгандар«трэдар» аталады екен. Кей1н б1лсек, Зейнулла ишан мал саудасьш жасажан. Троиц- юде дукен устаган зор саудагер болтан. Ол табыстын усттне, муритгер1 акшалай, малдай, затгай сый апарып берген. Ишаннын корасында мешгг, касында«расулия» аталатын медресе, онда акша телеп жуздеген бала окиды...

Д ш п п л д т кысты ма, элде сыркатына жэрдем кутп ме, б1здщ ауылдан уш жуз шакырымдай ж ердей Т ройцкйе, жалгыз к е л т н кинап, ишанга колтапсыру максатымен Мустафа да барады. Хабибулла Газизуллин ишаннын корасын тазалайтын жалшысы екен. 03 i жас жйтг, куран оки бш еф, даусы сынтырып тур. Таныскан Мустафа оган: «Ауылта экетейш, балаларды окъгт»,— дейш. Газизуллин: «М енщ кара танытаным болмаса, хат жаза бстмеймш»,—десе, Мустафа: «Жазуыннын кереп жок, балалардын тш н сьшдырып, намаздытын уйретсен жегещ»,—дейдт Сонымен, кыскасы, Газизуллинд1 ол арбасына м ш п зш , аулына алый кайтады... Бул 1903 жылы болтан окига. Жалгыз Жаманшубарда емес, ол кезде eiu6ip казак аулында улттык мектеп жок. Keft6ip ауылда тана кездесетш б1рен-саран молдалар (олардын кеб| Газизу.плин сиякты) казак балаларын араб, фарсытиинде окытады, сондыктан олар окудын карасынтанытанмен, сезшетусшбейш... Б1рак надан ауылта сол да «канагат», Мустафа айткандай, «намаздыктан» баска окудын балага кереп жок. Троицк1ден Мустафа экелген Хабибулланы Жаманшубар кабылдап, молдалыкка алады да, алдына б1разбала жинап береф. Мустафа меш окуга апарар кезде, терг-бес жыл жыл окыган ересек балалар намаздытын бшш калады. «Намаздык» детеншн не екенше кей ш толыгырактоктаймыз. Газизуллинд! мен танимын. Ол сапары узьш кара муртынын киягынтанакахдырып, озгесщ ерншен асыра, танкита китан, шокша кара сакалынын тутамнан артыгын кырыккан, басы ж ел к еа мен мандайына карай сопая б1ткен, кабак cyfteri томпитан шыгынкы, к!шкене кара кез1 шушрек, денестеу келген кырлы мурнынын ушы имиш, ерн1не карай тенген, кушыктау келген б е н узьшша, иег! cyflip, мойны быкырайган кыска, жауырыны кушык, имиген нэзж денес!, аласа, >шкен1 бойына жукпайтын арык, денес1 де, б е п де кан-солс1з куп-ку, кол-аягы к ш кене, саусактары кылдырыктай адам Мшез1де денесше уксас: орнытыл отыра да алмайтын, укыптап ic те icTefl алмайтын сабырсыз, кайтыта да, куанышка да шыдай алмайтын куйгелек, жокка шытырлай калатын тыть'з, ез1нен езгенщ iciHунатпайтын кшэмшш, баскага жаксылык кылмайтьш кызганшак, айнала сейлейтш мылжын, ж уас адамды басынтыш, тентек адамнан коркьш, пыш-пышка yflip, есекш1 Kici болатьш. Неге екешн KiM бигсш, молданын «уйлену» дегеннен жаны туршлед!, эйелмен калжындасуды 61лмейш, калжындаскысы келген1 1Жалын куушы, жактиушы дегсн свз.

эйедден ат-тонынадакашады, кэр1ш л и р спырганжер болмаса, жас эйел онаша отырган жерге суйресен жоламайды... Мусылман шаригатыншз,еркекпназ кундж болсада, эйелмен некесшкидырмауы кунэ, содан гана корыккандыкдан, модда Баглаи аталатын татар кызына уйлещц де, оны еркек атаулынын бэршен коргаймын деп «кудайгажазып». 6ipep айда теркшше кайтарды. Содан кейш, 1932 жылыкартайынкырапбарып елгенше уйленген жок. Молданын6ipкызыгы—дуние жинауга салак, есебш бшмейтш алдангыш адам. Алатын акысы бар, кайыр-садакасы бар, табысы кеп болады да, тапканын уксата алмай, эргам алдап жей береди. Осы жайларына карап ауыл оган: «Ногай модда» деп, «шакша бас» деп, «га'шкене модда» деп, «шайтан молда»деп, «шайхыфани» («дуниешн epKeci»)деп, эргурл! аткойып алган. BipaKcoa атордын 6ipeyiHде езше еспртаейдЕ Ecriprce, пэлеге калады. Эш жеткенге молданын меЙ1р1маздш окыткан балаларын калайустаудан кершедЕ Ауыл Доска кешкенще олЖаманшубардын солкылдакжас шiлiriHeH 6ip бумасын ала келедЕ Бутагы аршылган бул mLiiiaep модда баланы аркага тартьш Ж1бергенде, жездей main сынбайды, тиген жерщ тЕиптуседЕ Балалар сабакка жиналганнан тараганга шей1н бу шыбык молданын колынан туспей, жыландай ысылдайды да турады. Молдага кылыгы жакпаган баланын аркасына шыбык шып ете калады. Шыбыктын жазасы аздай-ак, модда кылыгы жакпаган баланын кулагын бурап та, liniH бурап та азаптайды. Ен ауыр азап — жума кундер1 балаларды дуреге жыгу. Бул жазадан айыпты бала да, айыпсыз бала да кутылмайды. Жума кун1 балалар сабактан шыгарда молда аздап окитын эйел балаларды «ей, намахтарм!» деп, кейлектерш щ етег1н гана шыбыкпен уш рет салып кап босатады да, еркек балалардын бэр1н етпет1нен жаткызады, ки1мдер1н туредн содан кей1н колынын куш1 жеткенше жаланаш етке кок шыбыкпен уш реттен шыкпыртады. Шыбык аркасын кылыштай тшгенмен, баланын дыбыс шыгаруга хакысы жок. Егер дыбыс шыгарса, жаза устеледр кашан дыбысы сенгенш е молда баланын аркасынан шыбыкты айырмайды... Эке-ш еш е де, баскаларда арашалауга THicTi емес, ейткеш олардын угымында, молданын шыбыгы тиген жер о дуниеде тамукка куймейдЕ —Сонысы рас та болар,—дейш улкен апамдар,—осы молданын азабы балаларгатамук азабьшан кем емес. Tanipi адамды тамукка exi рет салмайды дейтзн.

Молда балага сабак окытканда гана емес, сабактан тыскары уакытгада кожа. Кун узын сабактан бас алмайтын бала тунде бой жазып ойнайын десе, кайдан кеп калганы белпЫз, «шайтан молда» сапете тусед1... Балалартуракашады. Молда тура куады... Мшезшде «шайтан»молда куганда да шайтан сиякты. Ол зымыраган жуйрйс, куганына желтей коймайды. Устаса, сабайды. Осындай куншз де, тунде де азаптагыш молдадан сабак окуга бала калай ыкыласымен барар!.. Мен калай барармын!.. BipaK алдында кайары молдадан да басым Мустафа «тырп етпе!» деп отырса, бармаска амалын нешж! .. Меш отыргызьт койганнан аз кейш, Мустафа орнынан турьт, босагадагы кебгсш киш де: —Кэне, ж ур!—дед! маган. Ермегенде кайтесщ, кайда барасьщ! .. Teri, Мустафа меш «кашып кетер» дедт гой деймш, уйден шыга ол колымнан капсырьш устал адды. «Тш катсам, емекар» дегендей, жолшыбай ол да ундемейш, дыбыс шыгарсам, жьитапж!берелшмш ангарып, мен де ундемеймш. Меш Мустафа Болат аулына экеле жатыр. Молда сол ауылда. Мустафанын жетектеутмен келе жаткан менщ ол ауылга карагым келмейш, карайын десем, бепмш тамукотынын жатьшы шарпыган сиякганады... Болатаулына жетпей-ак, балалардьщ кай уйде окып жатканын б ш п келем. Олар шуласып окиды. Ж эне эр баланын сабагы езш е баска. Бала атаулынын 6api е з сабагын айтып шуласканда, окитын уйшн манайы, кой, ешк1, сиыр, жылкы —6api аралас шулагандай азан-казан болады да кетедл Осындай шу Болат аулында Ырымбайдьщуйшен естшштур. Ырымбайдын Исахмег аггыбаласы бар, менен уш-терт жас улкен. А лты -жел жасында eKi кез! шешектен б1рдей кеткен сокьгр. Окуды кез1 кермей-пн ол айткан сабакты тындайды да жаттайды. MeHi жетектеген Мустафа сол уйге Kipce, он жак босаганы айнала 63iMeтаныс балалар аяктарын астына баса ж упнюш , такыр жерде ош р екен, колдарында улкенш-кшш! штаптар... KeH6ipiHiH колында кыска шыбыктын жарган басына кыстырган 6ip-6ip жапырак кагаз. Барлык баланын да белдер1 6yKipeflin, бастары томен салбырап отыр. Олардын у-шуы нан KiMHiH не айтып жатканын адамугар емес. Донгелене коршай отырган балалардын ортасында шарта *yriHin молда, шагындап жайылган дастарканнын устше TOHin, 4-859 49

аякка куйган каймакка бауырс.ж батарып жеп отыр... Он жак босагада Исахметпк шешеЫДанышпан уршыкпен жун Hipin отыр... Уйдет! бар адам осылар. Молданьщ жасы Kimi болганмен, жолы езш ен улкен деп тусшетш Мустафа еспстен аттай бере, он алаканын кеудесше баса, «ассала-магалайке-е-м!» деп даусын соза сэлем бердь —Угалайку-мус-сэлем!—деп молда орнынан атьш турды да, Мустафага карсы журш кеп колын алды. Озшше тэкаппарлыга да бар молданын Мустафата булай кiuiipefie койган себеб1н бала болсам да бшем. Ол Жаманшубарда уш-ак юсщен елердей коркады: Bipi—Мустафа. Ол—ашуланшакж эне ашуланса, бетщ-жузщ демей, капы кауып тастайтын адам, молда онын осы мшезшенде каймытуы керек ж эне «келшшектщ бетш KiM бурын ашса, сол ыстык» дегендей, Жаманшубар атаулыдан алташ кврген жэне Жаманшубарга алташ ертш экелген адам болтандыктан, ерекше сыйлауы керек. Кдймыксын я сыйласьш, Жаманшубардагы ерКек атаулыдан Юшкене молданьщ бет келмейпш Мустафатана. Екшип коркатыны—Кушшэй. Ол—Молдахметдейтш аукатгы адамнынтокалы. Бэйбшещ Кумютен бала болматан сон, езшен eKi есе Kimi Кулшэй.щ Молдахметбала ушш алтан. Шаддау адамта келгеншеызалы ма элде мшез1 солай ма, Кулшэй да lin i тисе шагьт алатъш, бейшл свз, урыншакадам. Тунтыш баласы Сматулды молда 6ip ретсабаса керек. Соны еспген Кулшэй молдагакеп: «Кылкиган мойынынды жулып алайьщ ба!»—деп умтылтанда, уйдеп адамдар эрен айырып алса керек. Содан кейш: «Кулшэй! кургырына таяргэ ярами»,—деп, молда одан зыр катадыдеседт YiniHnji коркатыны — Зор енен. Аты — KyMic. Журттын оны «Зор енен» дейтш ce6 e6 i —д е н е а эйел атаулынын зоры. Q cip ec e бет-азуы улкен. Жалпактыты KimiripiM табактай д ен гел ек KecKiniHe ортасы бата, тумсыгы кайкая 6iTKeH Колаташтай мурнынын ущрейген eKi танауы тышканнын ianepi сиякты... ала кездерш щ улкендш алакандай... Epi ертерек ел in, 6 ip уйдщ Heci боп калган Зор енен е зш еркек орнына устайды да, жакпатан адамды еркекше сыбап турып боктайды... С езш щ мэтел1 — «бармак»1. Кылыгы жакпатан 6 ip ey ai Зор енен «ей, экеннщ ..- бармак!» деп боктап коябередт 9 p i Kopi Kici деп, api с е зб е н ж ене алмайтынын б ш п , Зор енене ешк1М карсы келмейдт Юшкене молдадан Зор ененщ HeMepeci Эппм окиды. QmiMfli 6ip рет урганын ecTin, Зор енен 6ipa3 «бармактаса» 50

керек... Содан кейш молда одан да кашып ж у р ед... Ырымбайдынуйше Мустафа меш алып юргеннен кейш, карсы альт сэлем берген молла, тайдын TepiciHeHилеп жасаткан жумсак бестегше Мустафаны катаротыргызды да, «1пггерщнен окындэр!» деп, балалардын шуын токтатып койды. —Молдеке!—д е д Мустафа, касында бейшарасыган кескшмен карал oTbipfaH молдага, босагада турып калган меш колымен нускал,—анау баланы танисьш гой? Рас танымады ма не Мустафадан сескенген бойьга жиып болмады ма, элде таныса да, таныгысы келм ед ме: —Бшмэдм,—д е д молла. —Муканнын баласы гой, менщ былтыр елген агамньщ. —Шулаймы-ни?—дей салды молла, маган тыжырьша 6ip карал койып. 03i таршылыктавскенмен, б1здщелге кеп тойынгалы, жаксы ас imKeai, жаксы орынга отыргалы, жаксы кшм кигел1, молда кырымпозданып, жаман кшмдш кврсе, Kipai ыдыс ятесек-орын кврсе, жеркене калатыны букш ауылга мэл1мде. Бала да болсам, ол эдетшмен де бшем. — Сабакка экел дм со баланы,— д е д Мустафа, тагы да меш колымен нускап,—эне, кез! тур, капы уста. Аяма, сабакка салак караса, жанын шыгар. Жоньшан тасла т ш т ал! Мустафа молдага карал, жауап куткендей Klaipin ед1, жауап бермеген молда: «Сол айтылганньщбэрш 1стеймш саган, 6min кой!» дегендей маган кадала 6ipкарал койды. —Кэне, кайда отырады бала?—д е д Мустафа молдага. Tiri урынга!—деп молда маган ден еа де сулктей ж т-ж щ ш ж е, KecKiHiде сулктей кап-кара баланын касьш нускады. Ол батанын аты—Оразалы. OKeciHiHаты — Ракымбай. Молда маган орьш нускаган сон, Оразалы мен оньщ касындагы бала араларын аша берд. Ашылган орьшга мен бара коймадым. Ол орын маган оку орны сиякты KepiHinтурган жок Окудагы балалардын арасында Мустафаньщ менен 6ip жас улкен баласы F аббас та отыр, окыганына eKi жыл. Ол — «зирек» аталыпжурген бала. Со кезде ол «куранга» тусп деп еспгем. — Б !здн F аббастын касьша отырса кайтед1, молдеке!— д е д Мустафа турган орнымнан тырл ете коймаган маган карал. 'Ci6ipfliK ормстардын «варнак» дейт1н жаргоны, магынась кангырган бузык.