Б. Нұржекеұлы т13

_________________________ СуШмМdoc крзгалды, — ейел элденеш кутш турган сиак,танды. Сол сэт ол эйелге тура умтылды. — Ci3Ai мен сумдык, суйем! Сумдык, суйем! — дедд сыбырлап. Эйел кушагын ашып, Диуруаньщ кеудесше кулады да, артынша басын кетердд, А р жаты узак, сушске жалгасып кетп. \"М ен куткеннен элдекдйда оцай болды, — деп ойлады ол. — Bapi тамаша\". Bip кезде барып eKeyi 6ipiH-6ipi босатты. Ш е к а з суйетшддпн кез!мен сезддрпа келш, Диуруа yHci3 жымия кдрады. Эйел де жымиды, — эсте, эйелдер езшщ KeAiciMiH, •плегш, беркуте a3ip екенш сезддрпа келгенде солай жымиятын. — Bi3 оцашамыз, — дедд сыбырлап, — Лоринаны мен досымныц уйшен тамак,танута ж 1берддм. — Ризамын, — дедд демш терец алган Диуруа крлынан суйш жатып. — Маган керемет унайсыз. Кудды Kyfteyi кусатып эйел оны крлтык,тап алды да, диванга алып келдд, eKeyi оган кдтарласа отырды. Енд1 Диуруа эдемь адамды толкд>1татын 6 ip эцпме бастауы кджет едд, алайда ылайык,ты енггеце таппагасын, батылсыздау ун кдтгы: — Ci3 маган аса ашулана крймаган швиарсыз? Оныц аузын эйел алакднымен жаба крйды. — Ундеме! BipiH 6ipi кез1мен iuiin-жеп, 6ip-6ipmh^ куйш-жанган алакднын алакднымен кдлсып, eKeyi ун-туназ 6ipa3 отырып кдлды. — Кдлай крлыма TycipeM деп ацсадым-ау мен! — дедд Диуруа. — Ундеме! — дедд эйел кдйталап. Асуйде купмнпнщ так,сыларды кдлай тарсылдатып жаткдны есплдд. Диуруа орнынан турды. — Мен азддц кдсыцызда отыра алмаймын. ©з!ме ез1м ие болар емесган. Сол сэт есж ашылды. — Тамак,даяр. 101

Ъекстпан ‘Н фкекв-укы_____________________ ЭйелдД ол асуйге курмет-кршеметпен алып келдД. ЕкеуД кдрама-кдрсы отырып, жаца туындаран тэттД сезДмнДц жетегДмен ездерДнен баскдны мулде умытып, 6ipiH 6ipi жанарымен аймалап, 6ipiHe 6ipi жымиыспен FaHa ттл кдтысты. Экелген тамакуы eKeyi де тек дэмДн алмай жей 6epicri. Кенет Диуруа элсДзсуйкенген аякуы сездД, устелдщ астында адасып журген суп-суйкДмдД аяк, ЭлгДнД е й табаныньщ арасына кдюып жДбермей крйды, артынша бар кушДн сап кушырлана кдюты. КутДмшД 6ipece кДредД, 6ipece шьи-ады, бДрде бДрнэрсе экелсе, бДрде бДрнэрсенД экетедД, бДрак, турД тук те байкдмаган адам сияк,ты ылги бДркдлыпты. Тамакдан кейДн тары крнак, белмеге келДп, тары екеуД диванFa кдтарласа кеп отырды. Д иуруа ак^р ы н жы лжи-жы лж и жанына келдД, куша1ргамак, болып едД, бДрак,эйел еркелей кулДп крлынан кдк,ты. — Байкдцыз, кДрДп кдлуы мумкДн. — Кдшан оцаша кдламыз? — дедДол алкаша сыбырлап. — Кдншалык, суйетДнДмдД саган кдшан айтам ендД? Куларына такдла еикейДп, эйел акдфын FaHa сыбыр — Жакдш арада мен сДзге аз FaHa уакдггкд кДрДппитам. О л езДнщ кдпарып бара жаткднын бДрден сездД. — Мен бДрак,., мен ете... ете жупыны турам той. Эйел акдфын жымиды. — Ода турран ештеце жок, Мен иэтерщДздД емес, сДздД керуге барам гой. О л ендДдэл кдй кунД келетДнДндДнакдылап айтдеп эйелдД кинай бастады. КелесД аптаныц аягына кдрай дедД эйел, бДрак, ол эйелдДц крлын кушырлана укдлап, кездесетДн кундД одан да берДге жылжыт деп жалынды; сездерД бДр- бДрДмен онша байланыспай, жанарында элдебДр ушкдт кдлтылдап, екеулеп тамак, жеп жаткднда FaHa оянып бой бермей кететДн ынтьиура украп, екД бетД от боп ертенДп бара жатгы. Мундай елДп-ешу эйелдД рахат сезДмге белеп, акыры бДртДндеп бДр-бДр куннен кыскдрта бастады. БДрак,Диуруа OFaH кенбей: 102

_________________________ Ctfdkmdi дос — Ертец... Ертец дени! — деп, крймай кдйталай бердь Акдфында айел оран да кендд. — Жарайды. Ертец. Сагат бесте. О л yh деп кеюреп кдрс айырыла куанды. Сонан кешн eKeyi байсалды эцпмеге кеигп, кэддмп 6ip-6ipiH жиырма жыддан 6epi быетш адамдар сиякды сейлесп. Элдеюм есштщ крцырауын кдк,ты, — eKeyi де селк етш, дереу 6ip-6ipiHeH алыстацкдфап отырысты. — Бул, cipa, Лорина болар, — дед1 М эрел ханым сыбырлап. Кдгз юрген бойда тац кдла токргап кддды да, артынша куанганнан к,олын шапалак,тап ж у п р ш Диуруаныц жанына жетш келдь — О, СуйюмдД дос! — де/ц айгайлап. Мэрел ханым кул1п ж1бердь — Йемене? Суйимдд дос? Ci3re Лорина ат крйып та тастады! Менщше, бул — ете адеMi ат. М ен де ci3Ai Суйюмдд дос деп атайтын болам. О л кд1зды Ti3eciHe отыргызды, ендд кдлзга uienieci кдндай ойындарды уйретсе, соныц бэрш ол да ойнауга мэжбур болды. Сагат ушке жиырма минет кдлранда бэр1мен крштасып, Диуруа саралкдра 6apyFa жиналды. Баспалдакден тусш бара жатып, жартылай ашык, турран есжтен ол тары сыбырлады: — Ертец. Сагат бесте. М э р ел ханым ер ш крзралысынан рана оныц не айтпарын шамалап, макул дегендд ол да жымиысымен рана ацрартып тайып болды. Саралкдныц жумыстарын б т р г е н соц, Диуруа ендд ашынасын кдрсы алу ушш белмеш кдлай жинастырарын, жупыны жардайын кдйтт жасырарын ойлай бастады, бпуурмейтшдей кдглып жапондык,тардыц усак,-туйек ашекейлерш кдбырраныц бэрше ьмп тастау керек деген ой келдд басына. Бес франккд ап-эдем1 желпузштщ, кдлкдншалар мен алабажак, кдкдшдардыц тутас 6 ip кушарын сатып экелт, тускдраздыц ец кернеу турран дак,тарын жауып iAin-iAin тастады. Т ер ез ел ер д щ эйнектерше кдпарган кекжиекке шарылыскдн тещздеп 103

'бексут т И ф кеЬ-ти_____________________ кемелер мен кустардыц шогары, балконда турран сан тусп эйелдер мен жап-жазык, жерде ак, шацкдн кдрдыц устшде кдрайран адамдардыц -пзбеп салынран, ар жагынан кун Kepinin туратын картиналарды шаптап крйды. Оныц адам айнала алмайтын к,уыршак,тай белмеш б!раздан кешн сурет салып тастаган кдраз шамга украды да кдлды. Сол KepiHicKe кецш кенпнген ол турл1 тусп кдраздардьщ кдынды кдлдык,тарынан кеш баткднша уйдщ тебесше кус кдшп жел1мдеумен болды. Сонан соц паровоздардьщ ыскырырын да елемей уйк,тап кдлды. Epreci ол ертерек келш 6ip кэрзщке тэтп нан жэне бакалея дукешнен 6ip бетелке мадера екелдь Б1раздан кешн ею такры, ею ыстакдн тауьш экелу ymiH, OFaH тары далага шырура тура келдь Kip кржалак, бетш кдраз орамалмен жауып, шэрын устелдщ устше экелген тагамдарын крйды, кумран мен шылапшынды устелддц астына тьнргы. Содан кешн кутуге отырды. Мэрел ханым сарат бестен он бес минет еткенде келдд, кез алдын булдыратып ж 1берген алабажак, суреттерге тацданып, epiKci3 даусы шырып Kerri: — О, ушщз кдндай эдемН Тек 6ip жаманы Kipe6epic баспалдак,та адам кеп екен. О л ейелдд кушакдай алды, кумарткдннан алкдшып, ннлэшсшщ шетшен шы рып турран шашын бетперде пплтердщ сыртынан шетлдетш суйе бастады. Bip жары м с агат тан кеш н Д и уруа эйелд4 Рим KeiueciHAeri куймелерд1ч аялдамасына шыгарып салды. Эйел куймеге отырран кезде Кулагина сыбыр етп: — Сейсенб1де, дел осы уакдггга. — Дел осы уакдггта, сейсенб1де, — дедд эйел кдйталап. Кез байланран кез болтан сон. ейел крркдастан Диуруаны басынан кушак,тап ашык, еспсген езше тартгы да, ерншен суйш алды. Куйме айдаушы кдмшысын кетерген сет ейел сыбырлап улпрдк — Керкженше, Суйюмдд дос! Арык, ак,боз ат кене куймеш орнынан крзрап, шаршау желюпен женеп бердо. 104

__________ ______________ СфШмЫdoc Ylu апта бойы Диуруа эр ею-уш кун сайын б1рде тацертец, кейде кешкурым Мэрел ханымды ез белмесшде кдбылдап турды. Bip куш кунддз Диуруа тары оны купи отырранда, баспалдацтан есттлген кдтты дауыс epiKci3 оны еспске жакындатгы. Ж ас бала жылады. Артынша еркекгщ ашулы даусы шык,ты: — Уй, сайтанньщ баласы, неменеге жылай бередд? — вй, ана жорарыдагы журналшыра келдп журген оцбаган кдтын баспалдацта отырран б1здщ Николаны кдрып кулатып Kerri. М ен ондай жургтш кдтындарды табалдырырымнан аттатпас еддм, Диуруа турншта кеюн meriHin кетп, — эйелдщ асырыс аяк,басысы, кейлепнщ тез-тез крзралган дабыры кулагына шалынды. Артынша ол жауып улпрген eciK кдрылды. О л ашкдн сэт белмеге аптыккдн, ызаланган Мэрел ханым жупрш KipAi. — Сен еспдщ бе? — дедд зорра ттл кдтып. О л тук бглмегенсуц. — Жок, не кд1лды? — М е т олардын, кдлай кррлаганын еспмедщ бе? — Юм? — А стыцры кдбатга туратын оцбагандар. — Жок, естшеддм. Н е болды, айтшы! Айтудыц орнына ол жылап ж 1берд1. О л эйелдщ кдлпарын uieiirri, корсетш агытгы, тесекке жаткдлзып, ею шекесш дымкдлл орамалмен ыскдллады. Э й ел ызадан туншык,ты. Алайда ызасы таркдган сон;, ендд эйел ашуга мшдд. Ендд астьщры кдбаткд дэл кдз1р бар да, быт-шытын шырар, eATip деп талап ете бастады. — Олар жумысшылар гой, дерега халык, — де-адДиуруа. — Ойласацшы, ейтсек, corracyFa тура келедд, ceHi танып крюы да, кдмап крюы да мумюн, — онда сен курисыц. Одан да мундай адамдармен байланыспаганымыз жакры. Ендд эйел баскдны уайымдай бастады. — К,алай готейшз? М ен мунда будан кеюн келе алмаймын. 105

Ъвксутт ‘Нффеке-yiu _____________________ — Е, ол оп-оцай, — дедд Диуруа, — мен баска уйдд жалдаймын. — Иэ, — дедд айел куб1рлеп. - Bipax, ол ете узак, крй. - Кенет онын, басына 6ip ой келе кддды. — Жо-жо, ток,та, тьщдашы, — дедд б1рден байсалды бола кдлып, — мен амалын таптым, сен басынды ештемеге кдтырма, бэрш маган ж1бер. Ертен, тачертеч мен саган кеплддр кдгаз жДберем. \"Кеплддр кдгаз\" деп айел кдлалык, жеделхапы айтып турганы TyciHiKTi едд. ЭзДрше Диуруага айтпаган а з эрекетш е риза болгандыкган, Мэрел ханым жымия да бастаган-ды. Бугш ол езшщ куштарлыгын айрыкдна ынтырып керсетп. Эйткенмен баспалдакрен тусш кетш бара жаткднында, толкдлганнан аягы тэлтДректеп кетп де, кдсында келе жаткдн суййспсшщ крлына бар салмагын салып суйендд. ЕкеуД, airreyip, ешгамге жолыкдады. О л кеш турды, epTeci сагат он бДрде уаделД \"кеплддр кдгазды\" экелДп бергенде, ол элДтесекте жаткдн болатын. Кдгазды ашып Диуруа: \"К е зд есу б у п н бесте. Константинопнъ 127. Д иуруа ханы м ж олдаган пэтер/ц аш де. Суйддм, Кло,\" — дегендд окдлды. Дал сагат бесте жалга жиИазымен балме 6epiAeTiH дэу уйддц кузетДне келдд. — Диуруа ханым жалдаган патер осында ма? — деп сурады кузетшДден. — Иэ, мырза, осында. — МенД сонда алып барыцызшы! Мундай аса сакдыкды кажет ететш жагдайга кузетшД, cipa, эбден уйренген болу керек, 6ip топ кзлтгщ шпнен кджеттДсДн 4здеп жатып, онын, бетДне зер сала кдрады. — Ci3 Диуруа мырзасыз ба? — Эрине. Bipneuie секенттен соч Диуруа темени кдбаттагы кузеттДч кдрсысына орналаскдн екД белмелД шагын пэтерддч табалдырыгынан аттады. Кдбыргаларына шубар тускдгаз устаган крнак, белмеге жасыл матамен кдптап, сарымен эдемДлеген Кызыл 106

__________________ СуЖк&иНdoc аташтан жасалган жиЬаз крйылыпты. Ж ерге астындаты еденнщ агаты табаныца бЬинетш жукд гулд1 юлем теселшп. ПТарын жатын белменщ тертген унпн кереуетгщ 6ip e3i толтырыпты, KYAiKTi дак,тары бар мамык, керпе жауып, кеплддр матадан гстелген шымылдыкден кдлкдлантан тесек тукшрдеп 6 ip кднатгы тугел а л ьт жатыр. Петер Диуруаныц кециинен шыкрады, оны уайым биледд, \"Бул петердщ акдясына менщ шашым жетпейдд, — дедд ол б1рден. — Таты кдрызта белшемнен батута тура келедд. Оньщ мынасы тым акдллсыздык, болды\". С ол сет eciK ашылды да, ж1бектерш судырлатып, кушатын айкдра ашкдн Юлетилде алкдына атылып юрдд. Шатгытында т е к жок, — Кдндай ыцтайлы, айтшы, ьщтайлы той? Ешкдйда кетершудщ кджетз жок, — кешеден келген бойд а гаресщ де кетесщ, астьщты кдбат. Терезеден тусш, терезеден шыгып кетуге де болады, т и т кузетни де кермейдд. Екеум1зге бул ара кдндай жакры! О л ейелдд салкдлн тана суйдр миын кджап туртан сурак,ты отан кдлай крярын б1лмедд. К1\\етилдэ ортада туртан децгелек устелге дэу пекетп апарып крйды. Аузын ашып, шпнен сабын, 6ip куты т с су, жумсак, дене ыскдяш, 6 ip кррап шаш туйрепш, бэтщкенщ 1лгегш, ылти мацдайына тусш бой бермейтш шашын кдйырып крятын юшкене кдяскршггарды алып шык,ты. Жаца крныскд келнт жаткдны, эр заткд ылайык, орын i3Aerem оны кдпты куантты. Жэшштердд орнынан жылжытып жатып та ол ток^амай сейлеумен болды: - Кдлай кдлай емес, мунда 6 ipa3 шпапм де экелш к,ою керек, к и т ауыстыру кджет боп кдлуы мумкш. Сеиткен ете ыцтайлы болады. Мэселен, мен кешеде жауынта тап болып кдлсам, жупрш кеп осында кепттршт алам. Эркдйсымызда б1р-б1рден юлт болады, ушшиисш кузетинге 6epin крямыз, е з 1м1зддкш умытып кеткен жатдайда керек болады. Мен муны уш айта жалдадым. Эрине, сенщ атыца. Мен ендд ез атымды айта алмаймын гой? 107

Ъексутан Нфкекв-уяы_______________ - К,ашан т е леу к е р е п н маран айтып крятын uibiFapcun? - дедд акрры Диуруа ретш тауып. — Bapi теленген, жаным! - дедд эйел жайбаракдт кдна. — Онда мен сенщ кдрыздарьщ болдым гой? — деп, Диуруа кдзбалай тусп. - Е, жога, жаным. Сенщ бутан еш кдтысьщ жок, эншешн менщ юшкентай еркелтм рана. О л ашуланган сиык, таньты. - Ж о, сен м ет Kemip! Мен ондайра жол бермеймт. Э й е л жанына к ел т , eKi иыгына алакднын салып жалбарына кдрады: — Жорж, етшем сенен, осы гашкентай уяньщ метка, тек мешка екенш сезшу маран сондайлык,рахат, соншалык, рахат! О л сенщ кендлще келмейдд гой? Солай емес пе? Бодщ махаббатымызрадеген менщ бул сыйым болсыншы! Айтшы, кешспм депп, Ж орж, суйюмддм менщ, айтшы! Э й ел жанарымен, ерншщ суйкелгамен, бугал тула бойымен жалынды. О л узак, жалындырды, кдрсылырын бет элпеттмен б1лддрдд, 6ipaK, акддрында кендд: жан тукшр!нде 63i осыны эдолддк санады. Эйел уйден шырып кеткен соц, крлын суртш турып Диуруа: \"Дегенмен кдндай суйюмдд вйел!\" — дедд куб!рлеп. Дал 6yriH ол туралы мундай niKipre неге келгенш ол кдзбалап ойламаура тырысты. Bipep куннен кешн ол тары \"кеплддр кдраз\" алды: \"Буг/н кеш ке 6 ip ж арым айлык, т ексеру ж умысынан кеш н куй еуш у й ге оралады. Апта бой ы icep ice алмаймыз. Сагыныш тан саргайам ы з-ау суйкщ щ м м енщ ! Сендцс Кло. Диуруа уйквдан о ятандай болды. Оныц куйеу! бары таре есшен шышп кетйгп. Кдлзык, 6ip рет болса да оньщ езш кору керек едд, тым курыса Typi-тусш б1лу уиин! Куйеушщ кетуш ол шыдамдылыкден кутп, 6ipaK,сонын, езшде е й кеш Фоли-Бержерге барып улгердд, ею ретшде де Рашел оны сол арадан езше алып кетп. TaFbi 6ip куш \"Бугш бесте. Кло\" деген уш сез рана жазылган жеделхат крлына тидд. К езд е су ге e K e y i де уак,ытынан ерте келдь 108

СиЖкамЫdoc Куштарлык,тыц лапылдаган кдязуымен кушагына тыры лып жатып, айел оныц бет-аузынан тук крймай суйгьлеп шык,ты да: — Ka3ip 6ip-6ipiMi3AeH тоят ап бггкен соц, сен м е т 6ip жерге тамацтандырура алып бар, жарай ма? — дедд. — Ендд мен еркщдемш. Ж ана ай ендд тана басталтан кез болатын, жалацысын кутбурын алып ап, Диуруа эрюмнен сурап кдрызбен рана кун керш журген-дд, 6ipaK, дал 6yriH кутпеген жерде кдлтасына акдиа Tycin кдлган болатын, соган азды-кепп айел yuiiH шырынданута мумганддп болганына куанып кдлды. — Эрине, жаным, кдлаганьщ болсын, — дедд. Ж епге таман екеуд сырткдя булвэрге шык,ты. Оныц крлына бар салмагымен асылып турып, айел кулагына сыбырлады: — Сеюмен кдлтык,тасып кдлдырранды менщ кдлай жак,сы керетш1мд1 бьлсец той, сенщ кдсымда келе жаткдныцды сезшу кдндай рахат! — Латиулиура барсак, унай ма саган? — дедд Диуруа. — Жок, — дедд айел OFaH кдрсылык, бьлддрт, — ол ара тым сэн-салтанатты, — М е н кдрапайым api кещлд1 отыратын жерлердд унатам, мэселен, кдязметкерлер мен жумысшылар баратын мейрамхана болса. Шагын кабактарды жакры карем! О-о, егер кдланыц сыртына шырып кете алсак, крй! Кдланьщ бул оралымынан Диуруа ондай ылайьщты епггеце таба алмады, сондьщтан eKeyi булвэр бойымен, кдшан кездерше тамак, iiiiyre арналган шагын залы бар шарап дукеш тускенше узак, кдядырды. Эскерилермен OTbipFan ею жаладбас кдязды Юлетилдэ терезеден байкдп кдлды. ¥зын жщпнке белменщ тукшршде уш арбакеш жэне орындыкдра шалкдя отырып, к,олын ышкдлрындары белддкке тырып альш будак,тата темею тарткдн ускдяны куддк шакдяратын 6ipey тамацтанып отыр екен. 0 AriHiH куртесш турл1-турл1 дацтардыц муражайы деуге болатындай. Оныц адамныц кдрнына украл томпитан кдлтасынан бетелкенщ мойны, 6ip y3iM нан, газетке ораган 109

Шстпт Hvjnlceke-ym__________ элдене жене жшаркднньщ meii дылтиып тур. Кдлыц, буйра, уйпа-туйпа шашы юрден салтад-салтак, болып KeTirrri, кдлпаты устелдщ астында еденде жатыр. Эдем1 ктнген эйелдщ Kipin келу1 отыртандарга тосын эсер етп. Ж алацбас кдыздар жым болды, арбакештер таласуын токката крйды, ускдяны куддк-п еркек темеюсш туюрш тастап акдфын мойнын бурды. — Мунда 6api жарасымды! — дедд Юлетилдэ сыбыр етш. — Риза боп шыратынымызра мен сетмддмш. Келеа жолы жумысшыга украл кишш келем. Гарсон апыл-рупыл суртш улпрген май-май бетс жап- жалтыр, теплген сырадан сатал-сатал араш устелге кеп эйел еш кдымсынбастан, титгей де жшркенбестен отыра Kerri. Ептеп ьщрайсызданып кдлсылран Диуруа сопак, кдлпэрын к,айда крярын бьлмедд. Акдяры iaeriH жер таппаган соц, орындыкдъщ успне тастай салды. Крй етшен жасалган рагу, жиго жэне сэй экелшдь — Мен осындай тагамдарды унатам, — деддКыетилдэ. — М е т ц талгамым тым аскдк, емес. М аган агылшын кафесшен repi осы ара унайды. — Содан кейш. — Егер м ет шын рахаткд белегщ келсе, онда билейтш залы бар дукенге апар, — дегендд тары крсып крйды. Осы apaFa жакдш мадайда кдязыкры 6ipeyi бар, \"Алпак, кэрелше\" деп аталады. — Оран с е т им алып барды? — дедд Диуруа танданып. Бетше жалт кдрап, эйелдщ кдяп-кдязыл боп кеткенш байкдды, ете 6ip ш ю л жардайын еске TycipreH тосын сурак,, cipa, оны абыржытцан б олу керек. Эдетте эйелдердщ тым аз рана уакдггын алатын жэне ол жайында тек жорамалдаура рана болатын сэл толкудан кейш: — Достарымньщ 6ipi, — деп жауап бердд. А з уноздпстен кейш оран — О л елш кдлды, — дегендд крсты. Шынымен-ак, уайымдаран адамньщ кейшмен кезш темен салды. Дэл осы сэт Диуруаньщ есше оньщ еткен eMipi жайлы ештеце де би\\мейтйп тусгь Ашыналары болрандырында сэз жок, 6ipaK, кдндай ашьша, кдй ортадан? Оньщ бойында булдыр кызраныш, бэлгам, жек керу, эйел жайында бглмейтшдершщ бэрше, оньщ журепнде, эм1ршде бутан 110

________________________________________________C ydkw H h e кдтысы жок,тыц барлыгына деген ж ек кер у ce3iM i оянгандай болды. Дел кдз1рп сатте, бэлгам, мунан баекд 6ipeyAi немесе б1реулердд ойлап калган эйелдщ басындагы купиаларды 6iArici келш, ол оныц бетше ызалы кдрады. Эйелдщ есшде калгандардыц бэрш акуарып кдрап, 6apiH бшп, 6apiH анык,тап алгысы келдд-ау сонда! - Кдлай, \"Аппак, кэрелшеге\" барамыз ба? — дед1 эйел кдйталап. - Мен ушш улкен мереке болар едг \"Е-ей, оныц еткешнде менщ не жумысым бар! Ондай 6ip тукке турмайтын нэрсеге бола кещ л кушмдд бузу ацымацтык, крй!\" — деп оклады да, жымиа жауап бердд: - Эрине, барамыз, кдшбатгым. Кешеге шьндедн соц, элдеб1р жасырын нэр сет айтатын адамша Мэрел оньщ кулагына купиалап сыбырлады: - Осы уацыткд дейш мен осыны саган айта алмай келд1м. Мундай эйелдер баруга ыцгайсыз саналатын жерлерге менщ бойдак, цыдырыстар жасауды кдншалык, жак,сы керетипмдд сен елестете алмайсыц. Карнавал кезшде мен мектеп окушысынша кишш алам. Ондай кшммен мен ете езгеше кершем. Би залына Kipin келген кезде, шошына, 6ipaK, риза кейшпен вйел оган тыгыла Tycin, сондагы сутенерлер мен сатылгыш эйелдерге кез алмай кршемет цыла кдрады. Алпамсадай api кдгбыр етпей турган политсейдщ бейнесш Мэрел Диуруага элсш-элсш Kepcerin; 6ip крут тоне кдлса, 6i3re кррран болады дегендей: \"Кдрашы, туркцшыц ез1- ак, кецшце сешм бередГ, — деп кряды. Ширек сагаттан кешн эйел бэршен жалыцты, Диуруа оны уйше д ей т шыгарып салды. Будан кейш де олар кдрапайым халык, демалатын бул бузацы жерге б1рнеше рет жорык, жасады. Сонан кейш мундай кдцгыбас сер1лердщ eMipi ашынасына аса кдтгы унайтындыгына Диуруаныц K03i жетп. Кездесуге Юлетилдэ уетше жай мата квйлек, басына кулддрп спектэшлдерде ойнайтын цылжак,бас уй Kyrymi эйелдердж ш дей тациа киш келдк Киген кэстем1 жарасымдылыгымен, крнымды кдрапайымдылыгымен ерекше кершетш, 6ipaK, Диуруаныц соншан царсы болганына кдрамастан, б!лез1пн, жузйтн, rayhap сыргасын — 6apiH тагынып алды, сондагы бар айткдн ce6e6i: 111

Ъексутан ’Н фкеЬ-щм — Тук те емес! Bapi эншешн тау хрустэл1 екен деп кдлады, — деу рана болды. Осындай маскарадты ете сэтп деп тауып (туйекустан бетер ты ры лы п жургенш е кдрамастан), КАлетилдэ жаманаты кен, жайылып кеткен орындарра да барып керд1. Диуруага жумысшыларша кишш ал деп е-пндд, оньщ б1рак,езшщ кдлмбат мейрамханалардын, туракхы крнагына ылайык, кэстемшен айрылрысы келмедд, оньщ тпгп сопак, кдлпарын жалпак, шлэшге де айырбастагысы жок,-ты. Еркектщ б1рмойындырын жеце алмаган соц: — М ейлх мен1 журт, азар болса, ак,суйек ж 1г1т айналдырып журген жакры уйди кугуипа екен деп ойлар, — деп, Мэрел езш e3i жубаткдн болды. Бул комедия оны нагыз рахаткд беледд. Олар шарап сататын арзан дукеннщ темею TyriHi торлаган тар тукш рш е барып, ecxi aFaui устелдщ кдсындага сауытаяк, орындыкхарра отырды. Тустен кешн желдетзлмегенддктен, куырган балыкхьщ HCi сщген кдяшкдял тутш белмеш бултша торлап алыпты. Кец мол жейдел1 еркектер ыстакдндарындарысын асыкдай сораптайды. ©згелерден окдгау кершген екеуше таодана кдрап, гарсон олардыц алдына еш ромке шие шарабын экеп крйды. Bip жагынан ддрглдеп, крркдш, екшпп жагынан езш бакдлтты сезшген Мэрел отты жанарымен жан-жагына жалтакхай отырып, кдлзыл шырынды аз-аздан рана урттап iuiTi. Ол шиеш эр урттаган сайын езш 6ip кдялмыс жасап отырран адамдай сезшдд, дэмдд 9pi ецепгп куйддрт ететш тммджтщ эр тамшысы тыйым салынган уятты б1рнэрсеш icTen отыркандай, оньщ кумарын кдндырды. Б1раздан кешн есплер-есгплмес дауыспен: — Бул арадан кетешюш, — дедд. Exeyi ол арадан да кетп. Басын темен Tycipin, сахнадан mbiFbin бара жаткдн актрисаша устелдерде шынтакхай жаткдн мастардьщ ара-арасымен Мэрел тез-тез басып сырткд беттедд, мастар оны жак,тырмаган ap i одан сак,танган кезкдраспен шыгарып салды. Табалдырыкхан атгай бере кдтерл! кду1птен кутылган адамша, yh деп демш алды.

______________ СуАкгмМ doc Bip кезде туда бойы кдлтырап турып цасындагы сер1пнен: - Осындай 6ip жерде б1реулер м е т кррлап мазак, кдллса, сен не icrep едщ? — деп сурады. Оран ол жауап кдйырды: - Не icreyuii ем, cem крргау крлымнан келер едд! Оныц жауабьта риза болтан эйел крлын кдлсып-кдгсып крйды, бэлгам, iurreft 6ipeyAep езше ndcin, езш олардан KppFan cyftiKTi ж1гт солармен твбелессе екен деп те тгледд ме екен, мм бьледд. Алайда аптасына ею-уш рет кдйталанып туратын мундай кыдырыстар Диуруаны жалыкдыра бастады, оныц успне эр жолы арбакеш пен сусы тв жумсайтын жарты луидор табу да буран тым кцынга айналды. Оныц турмысы нашар болатьш, тешржол баскдрма- сында ютеп жургендег1сшен де тым темен едд, ce6 e6i журналшылык, кдлзметше орналаскдннан к ет н алрашкд>1 айларда, эне-мше мол акдга табам деп журш, акд1аны ол кцсапсыз кеп жумсап ж 1берген-д1, акырында барлык, мумюнддгш тауысып, акд1а табудыц бар жолын к,иып тастаган болатын. Ец кдрапайым эддс саналатын кассадан кдрыз ала турудыц 03i о л ушш Kp3ip еш мумкш емес-Ti, вйткет торт айлык, жалакдысын жэне жолма-жол аударма ymiH алты жуз франкты алдын ала тары алып к,ойран-ды. Форестиеге жуз франк кдрыз, эмиэш елддц бэрше ашык, туратын Ж ак Ривэлге уш жуз, оныц сьфтьшда абырой эпермейтш 6ipeyre бес, 6ipeyre жиырма франктан усак,- туйек кдрыздары тары бар. Тары жуз франкты 6ip жерден кдкднып алатын айла таба ма деп, Сен-П отеннен акдал сурап едь ойлап таппайтыны жок, оныц o 3 i де тук таппады. Содан Диуруаныц шпнде кедейлжке деген ыза-кеп бас кетерт, кедейлттен ол бурытыдан бетер кррлык, коре бастаран- ды, ce6e6i оныц турмыс кджеттшп де бурышыдан кебейе бастаган болатын. 1шш тьфнаган ашу, бугал элемге деген ыза-кек оныц бойьшда кун сайын epiuin келе жатты. Ол сэт сайын не болса coFaH, TinTi тукке турмайтын тиггей нэрсеге де ренжи салатын болды. 113

Ъексттн НуЫсеЬ-ты_________________________ О л езше 6ip сурак,ты ж ш кряды: ай сайын орташа есеппен неге оньщ шыгыны мын, франк шамасында болады да турады, ол ешкдндай сэн-салтанат та, бап ■плейтщ эрекет те жасап журген жок, крй? Эйткенмен кдрапайым есептщ e3i мынандай: ылайык,ты мейрамха- надагы тацертецп ас сепз франк, туею ас — он exi, осыньщ езЬак, 6ip луидор болады; оган ендд Судан бетер саусагыцныц арасынан сусып aFbin кететш к,алта кэражатына он франкты крсьщыз, — сонда барлыгыньщ жиынтыгы еггыз франк болады. Кунше отыз франк дегенщ — айына тогыз жуз франк деген сез. А л бул OAi сырт жэне ini кшмщ, аяк, ктмщ, Kip жуудьщ, тэты баекдлар юрмей тургандатсы гана. М1не, сейтш, ол он TepTiHmi желтокранда кдлтасында 6ip су да акд1асы жок,такдяр кедей болды да кдлды, кдрыз алатындай жердь басын кднша кдтырып ойласа да, таппады. Бурын да талай сейткешндей, ендд ол тацертенп астан бас тартуга мэжбур болды; жарылып кетердей ызаланып, уайымдап, куш бойы саралкддан шыкдады. Сагат терт шамасында ол ашынасынан \"кеплддр кдраз\" алды; \"Bipre тамак;гангын, келе ме? Артынан 6ip жакдд зытамыз\". О л крлма-крл жауап бердд: \"Тамак,тану мумкш емес\". Артынша онымен 6ipre етюзетш тэтп сэттерден бас тартудьщ акдлмакдык, болатынын ойлап: \"Сагат тогызда ceHi ез пэтер1м1зде кутем\", — дегендд крсып крйды. Жеделхатгы ж1беруге шырынданбау ушш, ол -пАхапы кдгаз тасушыньщ 6ipiHeH 6epin ж1бердд де, тамакдед кдйдан акдна табуды ойлап кетп. CaFaT сепз болды, ал ол эл1 ештеме ойлап тапкдн жок, Апггык,тан оньщ тандайы тарта бастады. Кенет оны амалы жок,тык,тын, тэуекел1 билед!. KyTin отырып, 6 ipre гстейтшдердщ 6epi кеткен соц, ол крцырауды басты. Есж кузетге турран адам тез жетш кеддд. Диуруа абыржып кдлталарын ак,тарып жатгы. - Кдп, Фукар, керш турсьщ Foft, — дедд асып-сасьш, — эмианымды уйге тастап KeTinniH, а л маран K,a3ip Люксембург багына барып тамак,тану керек. Маган арбакешке телейтш елу су кдрызга бере туршы. 114

ОцШмМ doc Кдлтасынан уш франк шыгарып турып, еспоеузет: — Баскд ештеце кереп жок, па, Диуруа мырза? — деп сурады. — Жок, жок, жетедд! Улкен рахмет! KyMic тецгелердд кдгып алып, Диуруа баспалдактан жупрш тус-п. Жокднылык, кундер! аш кдрнын талай жубаткдн асханара барып тамак,танды. Сагат тогазда ашык, пештщ алдында алган кыздырып шагын крнак, белмеде ашьшасын купи отырды. Аяздан ею бетз квазара бертш, ашынасы уйге кендлдд, жайрандап юрдд. — Эуею кд|дырып кдйтуга кдлайсьщ? — дедд ол юрген бойда. — Он б1рде уйге кдйтып келеьпз. Кун керемет боп тур. — Крйшы, не бар? Уйде де жаман емес крй, — дед! буртиып. — Айдьщ кдлай эдеш боп турганьш кореец гой сен! — дедд Кглетилдэ кдлпагын ею шешпей. — Мундай кепгге кдлдыру кдндай рахат. — Рахат болса рахат шырар, 6ipaK, менщ кдддырура кулкдлм жок, Оньщ жанары ызалы жалт етп. Кзлетилдэ тацданып, iperoxin кдлды. — Саган не болды? — дедд туешбей. — Даусыц нерьш к,атк,ыл? М е н щ кдыдыррым к елш тур, се н щ неге ашуланраньщды туешбеймш. Диуруа орнынан ыршып турды. — Мен ашуланган жокдьш! — дедд кдлзына айкдйлап. — Меш мундай -прлж жалыкхырды. Бар болтаны сол рана! Мэрел ханым кцкдрлыцты унатпайтын, ал дерекшк жынын KeATipeTiH. — Мен мундай дауыс кетерш сейлеуге дардыланган еместн, — дедд салкдлн унмен Диуруага жеккере кдрап. — Мен жалгыз ез1м-ак, барам. Хош бол! Жардайдыц курт щиелешеш бара жаткднын сезе крйып, Диуруа ушып турегеп эйелдщ крлын суйдд. — Keuiip, кдшбатгым, кеппр! — дедд мщпрлеп. — Бупн cipxeM су кетермей, кещл кушм жок, Жумыста жайсыз жагдайлар боп, сан турл! ipeHiurreH сансырап бггпм, теп... 15

Шсутм __________________ — Ода менщ жумысым жок, — дед! ейел еуелпсшен сел жуасыцкдфап, 6ipaK, эл1 де ipeHinriH баса алмай. - Ашуынды менен алганыцныц каже-ri жок, О л ейелдд кушакд-ап диванньщ кдсына алып келдд. — Юшкентайым менщ, с е т !ренжггейш дегем жок, Ойланбай айтьт кдлыппын. Диванга куштеп отыррызып, ейелдщ алдьгаа кеп -пзесш букть — Кеплрдщ бе мет? Айтшы, кегшр^м дешй — Ж арайды , 6ipaK, будан кеш н мундай нэрсе кдйталанбайтын болсын. — Салкдга т1л кэткдн кую ейел диваннан турегеп кетп. — Ke3ip ендд кылырип кдйтайык, Диуруа Ti3epAereH кдлпы ейелдд аягынан кушацтап: — втшем, осында болайыкдиы! — дедд мщпрлеп. — Жалынам, жаным. Осы жолы менщт]лепмдд 6epiui. Бупнп кешт1 сеюмен оцаша, ашык, пештщ алдында етгазпм келедд. \"Макул\", — денп, жалынам саган, \"макул\", — депп! — Жок, — дедд ейел бул жолы кдткдлл унмен аныкдап турып. — Менщ кд>1дыргым келш тур, сенщ кд>щырльнъща кенетн деп тургам жок, — Жалынам саган, — дедд Диуруа кдйталай в инт, — менщ ce6e6iM бар, ете мацызды себеп... — Жок, — дедд ейел декдйталап, — бармасац, езеркщ, мен жалгыз 93iM барам. Хош бол. Жулкдынып Диуруадан босанып алды да, ейел есшке кдрай бетгедд. О л да тура сап ейелдд кушацтай алды. — Юле, тьщдашы м ет! Менщ юшкентайым К1ле, осы жолы кенпп... Эйел басын шайкдп, суйпзбай бетш алып кдшып, кушагынан шьпъш кетпек боп жулкдшды. — Кьле, менщ юшкентайым Юле, менщ 6ip ce6e6iM бар. Эйел тынши кдп, оныц б етте тже кдрады. — Сен eTipiK айтасьщ... Кдндай себеп? О л кдлп-кдлзыл боп кетп. Не айтарын бзлмедд. — Сенщ erripix айткэньщды керш турмын... Жексурьш! - дедд К1летилде южше ашуланып. Кезше жас альт кэпы жулкдтган ейел оньщ крлынан шьпып кетп.

_________________________ СуШмИ doc ©frreyip, ажырасып кетпеудщ амалын ойлап, эбден кдлтыраган ол бэрш де мойындаута тэуекел етш, эйелдд тага да иыганан тартып устап кдлды да, екш ш тен ун кдтты: — М е т ц кдлтамда 6 ipAe-6ip су кдлмады... Мше! Эйел бурылып, шындык,ты окыгасы KeAin оныц кезше кдрады. — Н е дедщ? О л шашыныц тубше дейш кдозарып кетп. — Менщ кдлтамда б1рде-б1р су кдлмады. Тусшдщ бе? Б1рде-б1р франк, тигп, жарты франк та кдлган жок, егер 6i3 кафеге юрсек, 6ip ремке ликерге де телей алмас еддм. Сен меш осыншалык, кррлайтын нэрселерд1 мойындаута да мэжбур еттптурсьщ. Сегамен 6ipre барып, устелге 6ipre отырып, эрнеш сурастырып, артынан тук болматандай, менщ тук те акдгам жок, деу1м керек пе сонда... ©йел eAi де отан иктеп кдрап туртан. — Солай де,.. демек, шын бой бул? Диуруа сол сэт шалбарыныц да, пиджагы мен жекеннщ де кдлтасын Tepic айналдырып кврсетп. — А л кдлай ...ендд ризасыц ба? — дед1 нстене сейлеп. ©йел кушатын жайып, мойнына асыла кетп: — О, менщ байтус балакдйым!.. Байтус балакдйым менщ... Мен оны кдйдан б й ей т ! Кдлайша буйтш кдлдыц? Оны диванта жайгастырып, e3i оныц пзесше отырды да, мойнынан ею крлымен орай кушак,тап алып, муртынан, ер н 1нен, кезш е н к езе к -к езек суш п, мундай бак^гсыздыщсд кдлай душар болып кдлтанын сурады. Диуруа оны толкытатындай окцга ойлап тапты. Отан экесш кцын жагдайдан куткдру кджет болады. О л отан буюл жиган-TepreHiH тугел 6epin, тэты оныц устше талайларга кдрыз болады. — А з дегенде жарты жыл аш журу1ме тура келедь ейткега бар мумюндтмдд тауысып 6iTriM, — деп туанддрд! ол. — Жарайды, еиггеце етпес, ом1рде 6epi де бола бередь Кдлай дегенде де акщага бола таусылуга болмас. — Мен кдрыз берсем, аласыц ба? — дед1 ейел кулатына сыбырлап. — Менщ юшкентайым, сен ете акдец1лсщ, — дед! ол 117

Ъ ексут т Нфоквке-ули_____________________ ер к ек к е ылайык, м ш ез танытып, — 6 ipaK, сенен сурайтыным, ендд екеушз бул жайында эцпме кылмайык, Бул — м ет кррлайтын эщзме. Эйел ундемей кдлды. — Менщ с е т кдншалык,суйетипмд1 сен, Tiirri, елестете де алмайсыц! — дед1 эйел 6ip сэттен кешн-ак, оны кушагына кдгсып, сыбырлап. С ол кеш екеушщ махаббатыныц ен, жакры Kemi болды. Кетш бара жатып эйел ж т тк е жымия кдрады: — Сенщ жардаймидага адамра кдлтасынан элдеб1р кдлтарыста кдлып к,ойган акдга ма, тиын ба, airreyip б1рдеме тауып алганнан артык, не бар дейсщ. Солай емес пе? — Эрине, солай! — дегеннщ кдлай аузынан шырып кеткенш ол байкдмай кдлды. Дала эте тамаша болып тур легенд! сылтауратьш, олар уйге жаяу кдйтуды уйгарды. Ж о л бойы екеу1 аспандагы айды тамашалаумен болды. Салкдш ашык, кеш болатын, — мундай кеиггер кдютын, баскы кезшде рана болады. Жумсак, аяздьщ кыепагынан кдшкдн адамдар мен атгар жэцгалш барады. Б1зекшелер ашдколра тык,-тык, кддалады. — Кдлай кдрайсьщ, 6ypciryHi жолыгайык, па? — дед! эйел крштасар кезде. — Жарайды, эрине. — С ол сагатта ма? — Сол сагатта. — Керккенше, кдшбатгым. EKeyi елж1рей cymcri. Жардайдан кдлай шы рып, ертец не icTey керегш ойлап, ол уйге кдрай жылдам-жылдам басып келе жатгы. Кенет ез болмесшщ eciriH ашып жатып, желетшщ кдлтасынан ар щ ке !здеймш деп, caycaFbi онда жаткдн кдпы тенгеге тиген кезде, тукке тусше алмай кдтгы тацгалды. О рщ кеш жарып, тецгет шьтарып алып, оны эбден аударыстыра кдрады. Жиырма франктык, алтын екен! EciM ауысып кеткен жок, па 03i деп тач кдлды ол. Тецгеш ары да, 6epi де аударып кдрады, кдндай куддреттщ куппмен кдлтасынан шыкдднын тук тусше длмалы. Оныц аспаннан Tycyi еш мумкш емес крй! 118

_________________________ СфШмЫdoc Акдяры ол тапкдндай болды да, соган ыза боп жыны келдк Д эл б угш FaHa ашынасы кейде кдлтацныц кдлтарысында акдга кдлып крйып, соны кцын жагдайда тауып аласьщ деп турган. Ят и онын, бутан кдйыр-садакд бергет гой. Кдндай кррлык,! О л бок,тап та лббердь — Жарайды! Bypcirym мен oFaH KepeciHi керсетешн! О л менщ кдсымда 6ip ширек сагатын кещлдд етюзер! О л api ашуланган, api кррланган кдлпы жатып кдлды. Epreci кеш оянды. Кдрны кдтты ашыпты. Еюден бурын оянрысы келмей, кдйтадан уйкуап кдлмак, болды. Болмаган соц езш e3i кдйрады. — Бул болмайды, мен кдйткен кунде де акд т табуым керек. Кешеге шыкрам, басыма 6ip жакры ой юре ме деген умилен Диуруа далара шык,ты. AKjtjpu тук те ойлап таппады, мейрамханалардьщ кдсынан еткенде, кдйта сглекеш агып мазасын алды. Туе кезшде акдоры 6ip memiMre келдк \"Жарайды, мына жиырма франктыц б1разын жумсайын. Кдлганын ертец Кдлетилдэга кдйтарамын\". Сыраханага Kipin Диуруа ею жарым франк жумсады. Газет саралкдсына келш, есжкузетке уш франкын кдйтарып берлд. — Фукар, мэ, мьшау кеше арбакешке деп сенен алган акдим. О л жеттге д ей т жумыс ютедь Сонан соц тамакуануга барып, тары уш франк жумсады. Кешюсш пнкен ею сыра оныц кунд1к шырынын торыз франк отыз ceHTiMre жетюздь Bip таулжтщ imiHAe несиеш толтыру немесе жаца TipmiAiK Ke3iH табу акдглга сыймайтын нарсе едГ сондыкуан epTeci OFaH кешюсш кдйтарып берем деген жиырма франктыц тары алты жарымын жумсауга тура келд1, сонымен, ол кездесуге келген кезде, кдлтасында терт франк жиырма санпм FaHa кдлран-ды. О л жуз жын кдгекдндай кдтты ашулы ед1, бул жолы ашынасымен ашык, сайлесуге езше 63i уаде бердд. О л OFaH былай демек болды: \"Сен кдлтама салып кеткен 119

Ъвксуптт ’Нфкеке-ши_____________ ________ жиырма франкты мен тауып алдым. М ен оны бугщ саган кдйтарып бере алмаймын, ce6e6i менщ жагдайым aAi ж акрара крйган жок, ж эне де акдыа м эселетм ен айналысуга менщ уакдпым да бола кротан жок, Bipan, келес1 жолы мен кдрызынды созс1з кдйтарып беремш\". Юрген бойда ейел оган жылы, жаскдна, жагъша кез тастады. MeHi кдлай кдрсы алады дегеш бш нш тур. Т1лдесуд1 тездетюа келмей, Диуруаны эдеш узак, суйдг А л ол болса: \"М ен эм айтып улпрермш. Тек соган сылтау табуым керек\", — деп ойлады. Акдфы ол еш сылтау тапкдн жок, жэне ештеме де айткдн жок; сол 6ip секемдд эцпмеш бастауга батылы бармады. Эйел де кр|дыру жайлы тук демедг оны тек ынтык,ты- румен болды. Олар тун жарымда рана айырылысты, Мэрел катарынан шакдфылып крйган eKi-уш жерге крнакда баратын болгандык,тан, келеа аптаньщ сэрсенб1анде жолыгысатын боп келюп. EpTeci Ж о рж Диуруа мейрамханадан тамак,танды, есептейш деп кдлтасында кдлган терт тецгет алып ед1, черт гецгенщ орнына бес тенге шыкды жэне оныц 6ipeyi алтын екен. Эуелпде ол кдйырма акдшга крсып жанаракта кдте 6epin крйган екен деп ойлады да, артынан берш тусше крйды, тусшген бойда журеп аткдлак,тап кря берд1, — мына кдф сонынан кдлмай крйган кдйыр оны соншалык, кдтты кррлаган едк Оган со жолы тук айтпаганына кдз1р кдтты екшдь Оны м ен к,атк,ылдау се й лес к ен ш д е гой, мына маскдрашылык, бомайтын едь Терт кун бойы ол сан рет жэне барлык, ретшде де нэтижеаз эрекет жасап бес луидор таба алмады да, акрфы Юлетилдэшч екшпи луидорын да жеп тынды. О сы дан к еш н алгаш жолык,к,анда-ак, ол: \"Бул сикырыцды ток,татпасан, мен саган онбай ашуланып ж у рерм ш \", — деп крркыткднымен, эйел кулыгын асырып, шалбарыньщ кдлтасына тага жиырма франк салып KeiTi. 120

_________ _______________ Cydkmdi doc Оны тауып алган Диуруа: \"О, жын сокдсдн!\" - ледд куб!рлеп, 6 ipaK, оныц 6ip caHTiMi де цалмаган едь сондык,тан оцайда турсын деп, оны желетшщ кдлтасына сап крйды. \"М ен муныц бэрш 6ip-aK, кдйтарамын, — дед! о л ез уятын e3i мэймвцкелей жубатып. — Ke3ip бэрш кдрызга алып жатырмын\". Оныц елердеп ce3iH айткдн ©TiHiuiiHe акдлры ж1бш, кассир оран кунше бес франктан 6epin TypyFa келкгп. О л тек тамагына FaHa жететш, ал ендд узын саны алпыс франккд жеткен кдрызды кдйтару жарын ойлаудыц ©3i мумкш емес едд. Юлетилдэ сол е й арада Парижддц тунг! куыстарын аралап кдлдыратын эдетше тары басты, кдуш-кдтерл! сол цыдырыстардан к еш н б 1рде кдлтасынан, б 1рде бвтщкесшен, Tinri кейде сагат кррабыныц шпнен алтын акдпа тауып ала 6epreciH, Диуруа оран ашуланбайтын болды. Ka3ip e3i айелдщ кдлауын таба алмаран соц, оран !ренжудщ орнына, соныц 6apiHe эйелщ ©3i акдпа толеп жатса, онда турран не бар, оран бул неге iperoKyre тшс? Эйткенмен ол airreyip 6ip толык, кдйтарып берермш деген дэмемен эйелден алган акдпасын есептеп журдд. Bip KyHi кешюсш айел оган: — Б1лес1ц бе, мен Ф оли-Б ерж ерд е 6 ipAe-6 ip рет болмаппын. Барайык, па? — дедд. Диуруа кдшацтап кдлды: ол Рэшелмен жолыры п кдлам ба деп кррцты. BipaK, со сэтге: \"Ештецеа жок,! Туптеп келгенде, ол менщ айелам емес крй. Корее керер, icri4 мэнш туешер де ундемес. Оньщ уетше 6i3 ложада боламыз гой”, — деп те ойлады. Оныц буран келюушде будан баекд да 6ip себеп бар­ ды. М эрел ханымга eui6ip акдпа твлеместен-ак,тиатырдыц ложасын усынудыц сатт келДп тур едд. Оныц ©3i муныц тарапынан оран керсеткен сыйга сый болатын едд. Юлетилдэш Диуруа куйме шпнде кдлдырып, белетке ез! гана барды, — тепн иретшш ол оран 61/vyprici келмедд, — сонан соц кдйта келш, eKeyi ецкешп амандаекдн белет тексерушьлерддц ортасынан етп. 121

Ысужж Щ^гке-ум_____________ _________ 0Т6ТШ ж ол ыты-ж ыры К0пш1лж. Олар еркектер мен езш саудалайтьш эйелдердщ арасьшан кдысылысып зорга ©rri. Акдпры оларды тиатырдыц тып-тыныш napTepi мен улап-шулаган жсжарры кдбатыныц арасьша гарпзш жауып крйды. Мэрел ханым сахнага кез салган да жок, - оныц бар ес1л-дерт1 ложаньщ арт жагында кд1дырыстап журген кд1здарда болды. О л кэйта-кдйта бурылып, ep6ipiHe зер сала кдрап, солармен жанаскдгсы келш, кеуделер1ндеп кшмдерш, бет-жузш, шаштарын устап керш, сол жумбак, жандардыц неден жасалгандарын 6umci кел!п отырды. Кутпеген жардайда кенет Диуруага ттл кдтты: — 0He6ip кдра шашты эйел кешке дешн 6i3re карай бередд. Tirni мен б1рдеме айткдысыкелш тур ма деп кдлдым. Сен байкддьщ ба? — Ж ок, саган солай кершген шыгар, — дед1 ол кдрсылык, бьлддрш. BipaK, ол оны батана байкдран. О л Рэшел болатын, — ол булардыц ложасы ньщ цасынан талай рет вrri, жанарынан ызалы от ушкдэшдап, тш нен бок,тау сез агытылып кеткел1 3opFa тур. Диуруа жаца FaHa сыгылыскдн топтыц арасымен етш келе жаткднда онымен кездесш калган, ол акдлрын FaHa: \"Сэлеметсщ бе?\" — деген, оныц куланьш сьпырая калган кез жанары \"TyciHAiM\" дегенд1 ацрарткдн, алайда ашынасынан крркдан бул оныц сэлемдескенше жауап кдтпастан, басын жогары кетерген куш ер н т кымкдфа Ticren кдсынан пацдана етш кеткен. Булдыр кузганыштыц крт-кртымен кдаз буларды артынан куа KeAin, муны иьпымен KpFbin кдлып, бул жолы кдтты дауыстап: - Селемет пе, Ж орж! — дедд. Бул тары ундемеген. Содан кеган кдйткенде де езш бутан таныткысы келш не ишп сэлемдестзрем деген оймен ол соныц сетзн кутш ложаныц арт жагында журдд де крйды. Мэрел ханымныц езше кдрап отырганын байкдп, ол Диуруага жакдш келш иыгынан кдк,ты: - Сэлеметгасщ! Жагдайыц кдлай? Диуруа бурылып та кдрамады. 122

ir ___________________________ Qftjbtdidoc — Сен немене, бейсенб1ден 6epi керец болып кдлгансыц ба? Бул OFaH ешкдндай жауап бермедд, — езшщ жакдырмай OTbipFaH кейтамен анандай макулыкдкд кдндай да 6 ip сез айтуды ез беделше нук,сан деп санайтынын айкдлн ацгартып едд. Рашел ызалы мыскдылмен кдркдылдап турып кулдд. — Сен тары мылкду да боп кдлгансын, ба? — деп такдлмдады. — Кдсыцдап>1 эйел емес пе тшндд Ticren алган? Диуруа крлын шыдамсыздана сь\\теп кдлды. — Мешмен сэйлесетшдей ci3 KiMci3? — деп, долдана ашуланды. — Кеттррз, эйтпесе мен аздд устатып ж1берем. — А, солай ма? — К езш ен от шашырап, ызадан бульщкдн Рашел бажылдай женелдд. — Ах, оцбаган! Крйныма жаттыц ба — ендд ец курыганда бас изеп амандаспайсыц ба. Ka3ip баскд 6ipeyMeH журсец, сонда немене, меш ендд танымауьщ керек пе? Кдсьщнан мен eiin бара жаткднда, бас изей салсан, болды гой, онда сенщ мазанды алмайтын еддм. BipaK, сен меш менсшбей еттщ гой мурньщды myftipin! Мешмен ейтш кд1лжак,тама! Мен саган достык, сыйымды керсетермш! Саган сол керек! Сен Tiirri мешмен жолыкдднда амандаспадьщ да гой... О л эл1 узак, бакд>1рар ма едд, 6ipaK, М эрел ханым ложаныц eciriH ашып, сыгылыскдн журтгы итере-митере тура кдшты да, шьтар eciKTi таба алмай ары жупрдд, 6epi жупрдд. Диуруа оньщ артынан куа шыкды. Олардьщ кдшып кутылганын керген Рашел мэз боп айкдйлады: — ¥стандар ана эйелдд! ¥стандар! О л менщ ашынамды урлап алды! КэпшШктщ шпнен кулк1 есплдд. Ею еркек кд>1зык,уппн кдшып бара жаткдн эйелдд иыгынан тартып устап ап, былайырак, экетт сушп алмак, та болды. BipaK, Диуруа куып жетш, эйелдд крлдарынан жулып ап кешеге алып шыкды. Мэрел Kipe6epicre турган бос куймеге ceKipin мшдд. Диуруа да артынша кэргош мшш, арбакештщ: \"Мырза, 123

Ысттн НфМг-р*__________ _______ кдйда барамыз?\" - деген сурапана: \"Кайда болса да\", - деп кдлды. Куйме орнынан акдарын крзралып, Юлетилдэ бетш eid крлымен жауып алды, — ол eci ауып калган адам сиак,танды: оган ауа же-пспей, туншыгып бара жатты. Диуруа не icrepiH, не дерш бымедд. Акдарында эйелдщ жыларанын естш, б1рдемеш мщпрлеген болды: — Тьщдашы, Кглв, менщ юшкентайым К1ле, маран TyciHAipyre мумкшддк бершИ Менщ юнэм жок,.. Мен бул айелмен баярыда жолыккам...онда мен ендд рана ... Кглетилдэ крлын бетшен жулкдана жулып алды, оны суйген, алданган ейелдщ ызасы, ыза болганда да долы ызасы булык,тырып, содан тары да Т1лге келген эйел тез- тез, узш-узт, emire арец сейледд: — Ах, оцбаран... оцбаган... Н е деген малрундык,! Мундай болам деп ойлаппын ба... Кдндай маскдра! К,удай-ай, кдндай маскара!.. Акдал-eci езш е оралган сайын, Диуруаньщ жаца инэлер1 есше тускен сайын эйелдщ ашуы да 6ipre-6ipTe ерши тускен едд. — Сен OFaH менщ акщамнан теледщ юй, а? Мен сонда саган акдтны... сол кдаз ymiH берген екем рой... Ах, жексурын!.. Bipep секент аралыгында жанра капы бататындай саз 1здеп, 6ipaK, соны таба алмаган адамша ацырып турып кап, кенет бетше туюрш ж1беретш Kicime: — Ах, шошка, шошка, шошка! — дедд былш етюзш. — Сен оган менщ акщамнан теледщ рой... Шошка, шошка! Баска сез аузына туспей, эйел соны кайталай бердд: — Шошка, шошка— Кенет терезеден басын шыгарып, арбакепгп крлынан шап бердд: — Ток,та! — деп айкай салды. EciKTi ашып, далага ыткдап шык,ты. Жорж артынан куа шыкдак, болды. — Мен саган куймеден шыруга тыйым салам! — деп к,атты айкайлаганы соншалык* сол сэтте-ак, оныц тещрегше журтшылык, жиналып калды. Жанжалдан к,оркдщндык,тан, Диуруа тырп етпедд. 124

______ ___________________ CyiMcmdi doc Эйел кдлтасынан эмиэшн шыгарып, кеше шамыньщ жарыгында eKi жарым франк санап алды да, соны арбакешке усынып турып, долылык, бутан дауыспен узш- Y3in зорра сейледд: — М ещ з... альщыз... М е н жы лап турмын. Мы на к,уйыршык,ты Батиниелге, Б урсо к еш есш е апарып тастацыз. KppuiaFaH журтгьщ 6ipa3bi жырк,-жырк, кулдд. — Жарайсыц, келшшек! — дедд ппшдеп 6ip мырза. Кешенщ тентек 6 ip баласы куйменщ баскдлшына ceidpin ты гап, терезеден iimce басын сугып, ышкдлна айкай садды: — Биби, бакдлты сапар! Ержкендердщ к,аркд>1лдатан кулюсш кемш куйме орнынан крзгалды. VI EpTeci Ж орж Диуруа к еф ла з оянды. Асыкдай кшнш, терезенщ алдына келш отырды да oifra шомды. Кеше эбден таяк, жеген Kiciiue, езшщ быт-шыты шырып отырранын сездд. Ак,ыры акдиасыздык, амалы н куртып, о л енд1 Форестиеге келдд. Досы ез кабинетзиде ашык, пешке аярын кдяздырып отыр екен. — Саган тан, атпастан тыным бермей журген не нэрсе? — Мацызды шаруа. Ар-намыстын, ici. — KppraFa кдтысты ма? — Кдртага кдтысты, — деп куптады Диуруа 6ipa3 толкудан кейш. — Кеп пе? — Бес жуз франк! О л тек ею жуз сексен FaHa кдрыз болатын. — KiMre карызданып журсщ? - Форестие бетше сешмаздеу карады. Диуруа б1рден жауап бере алмай кдлды. — Мырзага... мырзага... Карлевил мырзага. — A -а! О л кдйда турады? — Keiueci... кешеа... 125

ЪеЬутпан Н фквке-уяы____________ ________ Форестие кдркдялдап кулш ж1бердд: — Барда-Жок, кешеанде ме, немене? Б1лем мен ондай мырзаны. Былай, суйюмддм менщ: солай болота тшс, мен саган вм жиырма франк кдрыз бере алам, 6ipaK, сен одан артык, сурама. Диуруа одан алтын акдна алды. Содан кешн ол езшщ барлыкданысын шетшен акуап шыкды, содан кешю беске таман оньщ кдлтасына сексен франк жиналды. Оран эл1 ею жуз жетпейтш, 6ipaK, ол осымен догаруды уйгарды, жинаран акдиасын тырып жатып: \"Туюргешм бар ма, со немеге бола кднымды кдрайтып кдйтем?! Ащнам кдй кезде болса, со кезде берермш\". О л езш мыкд-ап крлга алды: бакдндай ею апта бойы езше 93i барлык, жарынан кдтан, тыйым салып, тэриггп epi i3riAiKTi 0Mip сурдк Содан кешн оны махаббат ашкдракдыры тары биледд. О л езш б1рнеше жыл бойы ейел к,ушак,тамаран адамдай ce3iHe бастады, жерд1 кергенде ннкен-жегенш умытып кететтнтекрзпддей, ap6ip кейлекшп корген сайын кезш ала алмай дымы куритын болды. Содан 6ip куш кешюсш Рэшел жольпып кдла ма деген демемен Фоли-Бержерге кдрай аяндады. Рэшел буюл уакдггын осы мекемеде етюзетш, сондыкдан Диуруа оны юрген бойда-ак, байкдды. О л оран куымарей жакдшдап, амандаскдлы крлын соза бердд. Рэшел оран бастан-аяк, к©з жупрте кдрады. — Ci3re не керек? О л кулуге тырысып тырангганды. — Жарайды-жарайды, жэддгейленбей-ак, крй. Рэшел одан Tepic кдрап кетп. — Мен элфонселердд' танымаймын. Э й е л муньщ намысына аса кдтты тиетш к,орлау айткдлсы келдд, Диуруа езш щ бетше кдн Teyin бара жаткднын сездд. Фоли-Бержерден ол жадрыз шыкды. Гэзет саралкдсында оный ©MipiH аурушац, кдлтыраран, узбей жетелетш Форестие-ак, улап 6iTri: ол бул ушш ец 6ip аса ыщайсыз тапсырмаларды эдеш ойлап табатын сиякды. Bip куш узак,ж0тел бутан сэттен кешн, Диуруадан ' Акдпагабола кез келген эйелге кызмет корсете беретшеркектерд! айтады. 126

Gdicmdi doc кджетп мэл1меттердд ала алмаган ол кдггы мазасы кеткен минетге куцк ете кдлды: — Шайтан алгар, сен мулде мен ойлаганнан да бетер мисыз екенсщ. Диуруа оньщ бетшен салып лаберуге сэл-ак, кдлды, алайда, airreyip, езш e3i устап кдлды, dipan, шырып бара жатып TicTeHe куб1рледд: — Тура тур, 3Ai осынды алдьща келпрермш. Кенет 6ip ой басына сап ете кдлды. — Мен aai сенщ эйелщад азгарам, достым, — дегендд крсып крйды. CoFaH езше e3i риза болтан куш шырып кетп. О л езшщ осы ойын тездетш жузеге асыру кажет деп тапты. Соньщ ертесшде-ак, барлау журпзу ушш, Форестие ханымра аттанды. О л диванда ютэп окд>ш жатыр екен. Бул келгенде ол орнынан турран жок, тек мойнын бура кдрап крлын созды. — Сэлеметоз бе, Суйюмдд дос, — дедд. О л езш дел 6ip шапалак, жеген адамдай сезшдд. — Ci3 меш неге олай атайсыз? — ©ткен аптада мен М ерел ханымды кергем, шздд солай атайтынын маган сол айтты, — дедд эйел кул1мс1рей жауап берш. Форестие ханымныц сыпайы даусы оны сабасына TycipAi. Е, оньщ, теп, крркдтындай да Heci бар? — Ci3 оны еркелетедд екеназ! — дедд эйел эцпмесш жалрастырып. — А л маган жылына 6ip-aK, рет келеоз, онда да уэде бойынша немесе сондай 6ip жардайда рана. О л отырып жатып, ерекше 6 ip ынтамен, тацдап уйренген адамньщ ынтасымен эйелге сынай кдрады. Эдем1 сэры шашты эйел эдеш еркелету уппн рана жаралгандай едд. \"Бул, сез жок, анаган Караганда элдекдйда эдемГ, — деп ойлады Диуруа. О л езшщ оны кенддре алатынына кумэн келпрмедд, крлын тштзсе болды, ол езнак, шскен жемюше алакднына топ ете тусепндей кершдд. — Менщ ci3re келмеген себебш сол, солай icrereHiM дурыс болды, - дедд ол нык, сешммен сейлеп. Эйел оны тусшбей кдлды. 127

Ш сут т ’Нфквке-упм_____________________ — Кдлай? Неге? — Неге? Ci3 соны да ацгармай турсыз ба? — Жок, шын айтам. — ©йткеш мен ci3Ai суйш кдлдым... о, онша да кеп емес, аздап кдна... ci3re жан-тэшммен б1ржола гашык, болгым келмед1. Эйел, Tiirri, танданбаган да, намыстанбаган да, масат- танбаган да тэр!зд1. С ол баягы салкдш жымиысынан жазбай жайбаракдт кдна жауап бердг — Жарайды, кдлай болганда да маган келш туруга болады. Меш узак, уакдгг сушп кдлуга болмайды. Оны ейелдщ сезшен repi даусы тац кдлдырды. — Неге? — ©йткеш ол бос эурепплж, мен оны б1рден-ак, ашып айтайын. Егер Нз ез кдушщздд бурын ашьш айткрныцызда, онда мен о э д сабацызга Tycipin, кдйта жш-жш келш туруга кецес берер еддм. — Bi3 ез ce3iMi3re 93iMi3 ие бола алушы ма ед1к! — деп Диуруа даурыга айкдйлап яабердь — Кдшбатты достым! FanibiK, еркек мен ymiH жок, еркек. О л ацымак,болып кетедд, оныц успне ол ете кдуитп. Маган гашык, болып кдлгандармен немесе гашык, боп кдлганситындармен мен барлык, кдтынасымды узем, ce6e6i, б1рш1шден, олар меш жалыкдырып ж1бередд, ал, екшппден, мен олардан кез келген уакдпта бас салатын кутырган иттен крркдэндай крркдм. Мен оларды кдшан кулантаза жазылганга дешн эдептьиктщ тыйымымен устаймын. Осыны есщдзде сакдацыз. Махаббаттыц аздер ymiH элдеб1р аштык, сиякды нэрсе екешн мен ете жак,сы быемш, ал мен ушш ол... еркектер сене крймайтын 6ip рухани байланыс сеюлдд. Содер оныц кке айналган тур- тур1мен кднагаттанасыздар, ал маган оныц рухы керек. Кдне... менщ кез1ме тура кдрацызшы... Э й е л енд1 KyAiM cipereH жок,. Салкдан, сабырлы кдлыппен эйел эр сезш шегелей жалгастырды: — М ен ешкдшан, — естиаз бе? — ешкдшан аздщ аш ынацыз болмаймын. К,айтсем де кенд1рем деп умтылудан пайда жок, кдйта ci3 ушш зианды. А л ендд... бул эрекетген кешн... ci3 екеум1з дос болып, дос болганда 128

___________ _______________ CyiUdMdi Ьос да ниеттес дос болып кдла аламыз, тек 6ipaK, шынайы, баскд арам ойы жок, дос боламыз. Кеы сеаз бе? Бул уюмнщ тиянакды екенш жэне енддп кулшыныс- умтылысыныц 6api бекер болатынын TyciHin, ол ез хамн мойындады, алайда, еюнш1 жаганан, езш е мынандай одацтас тапкднына шаттантанынан OFaH era крлын б 1рдей усынды. — ©з1щз кдлай крлайлы керсещз, солай маган иелж ете бервдз. Диуруаньщ даусы шын п ей ш н сезддрш тургандай кер1нд1, эйел сондык,тан крлын алды. О л оныц крлдарын 6ipiHeH кеш н 6 ipiH суйд1 де, жанарын жузше аударып турып, шын журектен шыкдщн ойын aHFapnbi: — Кудай атымен ант етешн, егер мен дэл оздей эйелдд кездеспрсем, мен OFaH ш еказ куанышпен уйленген болар ем! Диуруаньщ бул жолры эйел журегш е ж ол таба алатындай кршемет крлпашы Ф орести е ханымды елж!рете толкдггты, ол Диуруага жылдам рана жаутан, етш ризашылыкрен кдрады, ол кдрасы кез келген еркектт кул етш алатындай кдрас едд. Диуруаньщ кджетп эщтменщ такдлрыбын таба алмай дагдарып турганын керш, эйел оньщ иырына крлын сальш, еркелете сейледд: — Мен ендд достык, мшдеттмдд аткдруга гаршемш. C i3 ацкдусыз-ау, досым... Эйел муддрш кдлды. — Мен азбен ашык, сейлесе алам ба, e3i? — Эрине. — Мулдем бе? — Мулдем. — Онда былай. Ci3 Вэлтер ханымга арнайы барып ж олырьщызшы, — ол ci3 туралы ете жогары тюрде, — барып унауга тырысып керццзшь О л эйел аса орныкды адам болтанмен, — естш турсыз ба? — ете орныкды болса да, аздш, кршемет-крлпашыцыз сол арада орынды болады. Эйткенмен... бас-кез жок, шабуылдау онда да табыскд жетгазбейдд. BipaK, пайдалы эсер ете алсацыз, онда кеп 1050 129

Ш сутт fl<falteki-/M____________________ нэрсеге крл жепозе аласыз. Газет саралкдсында с1здщ aAi жупыны гана жагдайда жургенпуз маран белгш. Ci3 ешкдндай кдясылмацыз: олар кызметкерлершщ 6epiH б1рдей жылы карсы алады. MeHi тындап, солайелге барып керпузшь — О зг е рахмет, — дедд ол кул1мареп, - ci3 першгге<±з, менщ кррраушы першггем. Содан кейш эцпме баска арнага ауысып кетп. Онын, кдсында болудын, буран кдншалык,ты цымбат екен1н байкдтцысы келш, о л эйелдщ жанында узак, отырды. Кетер кезде ол эйелден тары пысыкуап сурады: — Сонымен, шеиптк крй: 6i3 дос боламыз ба? — Иэ, шештж. Форестие ханымга эсер еткенш байкап, соны кушейте туспек оймен Диуруа былай деде — Егер ci3 кундердщ куншде ж е ар бола кдлсацыз, онда мен аз1мдд умггкерлжке усынамын. Соны айтгы да, эйел ашуланып улпргенше эдеш тез- тез тагзым етп де, nibiFa женелдь Диуруа арнайы барып Вэлтер ханыммен жолырура уялды: ейткеш ол муны ешкашан уйше шак^рмаран-ды, сондык,тан эдеш жабысып журген адам боп KepiHrici келмедь Эйткенм ен бастыгы буран iniTapTa кдрап, кд,1зметкер1 ретшде багалайтын, кеп ретте буран жауапты тапсырмаларды жуктейтш, — онын, уйше бару ушш неге ендд сол жардайды пайдаланбаекд ? Содан 6ip куш ол тацертец турран соц базарра барды да, он франккд тацдап турып жиырма тал алмурт сатып алды. Алые елден экелшген кусатып оларды себетке эдемьлеп салып, сонан соц оны Вэлтердщ уйше экелш, еешкузетке ездерек кэртшшесш кдлдырып, оран былай деп жазды: \"Ж ор ж Д иуруа Бугш Нормандиядан келген мына жемйтердд Вэлтер ханымньщ кдбыл алуын бас юп етшемш\". Келеш куш о л газет саралкэсындагы езшщ пошта ж аш тнен Вэлтер ханымньщ конвертке салынган ездерек кэртзшкесш тапты, онда Ж о рж Диуруа мырзага ыстык, ык^иуаспен алгыс айтып, езшщ \"кдбылдау куш сенбГ екенш кулацтандырыты. 130

___________________________ Cyiiicmdi doc Сонымен, алдыцры сенб1де Диуруа Вэлтер ханымдшне арнайы келдд. Вэлтер М елзербе булвэр1ндеп езш щ жекеменшж уш нде туратын, ем 1рдщ к,ыр-сырын бьлетш адам болгандыцтан, у й т щ 6ip белшн 6ipeyAepre жалга 6epin крятын. ЦКркеу цызметкер1ндей суеты, алтын туймель к£1зыл жагалы зерленген сырт кшмдд, жуан балтырын кр1сып туратын ак, шулыкды, ею юреберктщ ортасына орналаекдн жалгыз есжкузет eciK ашты, оныц осылай орналасуы кржайын мен туррындарра, букьл уйге акруйектж салтанат берш туррандай. Еюнип кдбаттары крнак, белм еге гобелендермен кдпталран дэлзз бен перде усталган еегктер аркдялы ©ту керек екен. Онда ею малай орындык, уетшде кдлрып отырды. Оныц 6ipi Диуруаныц пэлтосш алды, eKiHiirici асатаярын алып, eciicri ашты да, сэл 1лгер1леп барып, муньщ бос залга етш кетуше жол бердд. Диуруа дагдарып жан-жагына кдрады, кенет айнадан ете алыста отырран сияк,ты б 1рнеше адамныц бейнесш байкдп кдлды. Алрашында ол баекд жак,та ж у р и т — оны адасгырран айна ед1, содан соц бос турран ею залдан етш, 6ip KimiripiM эйел белмес!не тап болды, белме imi сарралдак,суретп коплддр жзбекпен кдпталыпты, онда шай жасаулы доцгелек устелдд айнала торт эйел акздэын эщтмелесш отыр екен. Астаналык, ©Mip мен ocipece алуан TypAi атак,тылармен yHeMi табыстырып отыратын Д иуруаны ц тж пплж мамандыга оны езш емш-ерюн устаура эдеттенддрген-дд, алайда мынандай сэн-салтанатгы жерге тан келш, тырс еткен Tipi жан жок, залдардан етш, ол сэл абыржыцкдфап кдлды. — К,урмегп ханым! М ен ©3iM... — дед1 K©3iMeH отанасын 1здеп. Вэлтер ханым OFaH крлын усынды. Диуруа белш ецкейе 6yrin оныц крлын алды. - О зд щ келгешщз мен ymiH ете курметп, — д рм Вэлтер ханым оныц креслога отыруын нуекдп. Эуелде тым бшк кор1нген креслога отырып едд, Диуруа оныц шине комшп кеткендей кершдь 131

Шситан НфМсв-упл__________ _________ Bip сэт уназддк орнап крлды. Акдгры оны 6ip эйел бузды. О л ете суык, больш кеткенш, 6ipaK,ал! iui сузепнщ нэубе-п тоцталатындай суык, емеспгш, егер солай болса, онда кэнки тебуге мумюн болатынын эцпме етп. Сол-ак, екен барлык, эйел Париждщ сунны жайында ез пшрщ бтлддрудд мшдет санады, сондай-ак, жылдьщ кдй мезгни жакры екетн сез етт, оны дэлелдеу ушш балмеге шегш кдлатын, шан, тэр1зд1 адамныц басына да крнып кдлатын, айта-айта элдекдшан ьжыр болтан себептердд айтып кепсп. EciK есплер-есилмес сьщыр етп. Диуруа жалт кдрады, сынап крсылтан эйнектщ exi арасынан Kipin келе жаткдн толык, эйелге K©3i тусн. О л эйел белмесше келш юрген кезде, отыртан эйелд ерд щ 6ipi орны нан турып, барлытыныц к,олын алды да, ун-туназ шытып Kerri, Диуруа моншацтарын жалтылдатып бос залдардан eiin бара жаткдн элп кдра кшнген эйелдд кез!мен шыгарып салды. К,онак,тардыц 6ipi келш, 6ipi KeTin жаткднынан туган эсерлер басылган соц, кенет эцпменщ ауаны осыган дешнпмен еш байланыспайтын Мароккодагы окцталар жайына, Шыгыстагы cofhc пен Англияньщ Оцтуснк Африкадагы кцыншылык,тарына ауысты да кетп. С ол мэселелердд крзтап отырган, эйелдер сахнада крйыла-крйыла d p i болтан комедияда ойнап отыртандай жэне эркдйсысы аз релш жаткд бьлеиндей болып кершдь TaFbi 6ip жаца крнак, кедлд: юшкентай тана сэры буйра mam айел, соньщ артынша-ак, эйел белмесшен кдртандау узын арык, эйел шытып кетп. Лине жайында эцпме крзтасты, оньщ академик болута кдндай мумкшдпсгер1 бар екендт сез болды. Ж аца келген крнак, оны Дон-Кихотгыц елецмен жазылтан сахналык, нускдсын жасатан Кабонон-Леба жещп кеткендтне нык, сешм бтлддрдд. — Б1леаздер ме, Одеон цыста оны сахната к,оюга эз1рлеп жатыр! — Солай ма? С е за з барып карем, — ол нагыз керкем анер. Вэлтер ханымныц даусы б 1ркдлыпты, сыпайы api 132

___________________________ Cydicmdi doc селкрстау шык,ты: ол айтар сезш ойланып жатпаитын, — эркдшан тек даяр гшарлердд тана айта салатын. Эйел белм еа кдрацры бола бастады. Вэлтер ханым малайды шакдярып, шамдарды жатуды буйырды, 6ipaK, ол оран тамакда шакдяру кэртйнкесш литографияга бастыруды умытып кеткенш ойлауга да жэне сонымен кдбат эйелдердщ булак, сылдырындай толассыз естшп жаткдн эщтмелерше кулак, туруге де кедерп бола крйран жок, Ептеп тола бастаган, б1рак,эл1 де болса тартымды-лыгын жогалта крймаган Велтер ханым эйелдер уинн Kjayiirri саналатын кдйту мезгш жакдшдап кдлган жаста ед1. Мукцат KyriHin, сацтану шараларын жасап, денесшщ тазалырын кддаралап, эртурл1 жагатын жэне суртетш нэрселердд пайдалана быгенддгшен рана ол езш осылай сак,тай алган-ды. О л орньщты адам боп кершетш, — акылды, парасатты эйелдердщ 6ipi сеюлдд едд, оньщ iuiKi жан дуниесз кутш бапталтан франсуз багын елестететш. О л бак, ci3Ai тосын ештецеамен тацралдырмайды, алайда сонысынын, ез1нде езшдж эдемшк бар. К еи рек керудщ орнына кезбояушылыгы жок, байкдмпаз, устамды акршы басым-тын; оньщ гамдд де болса алаламайтын кдйырым- дылыгы, yrapceKTiri api MeftipiMAiAiri сезшп туратын. Диуруаньщ аузынан эм 6ip де сез шыг'армай отырраны жэне онымен ешюмнщ эцпмелесе крймаганы, сондык,тан оньщ ыщайсызданып отырраны — 6api оньщ назарынан тыс кдлмады. Адырында эйелдерддц эл1 Академиядан аузы босамай, ездер1 жетщ быетщ жэйтген баскдга ауыса алмай отыррандык,тарын пайдаланып, ол жас ж1птке сурак, кря кещл аударды: — Диуруа мырза, ал ci3 к,алай ойлайсыз, — бул жайында аздщ маглуматьщыз юмддкшен болса да мол болота тик крй? — Мен, ханым, мундай жардайда эрюмнщ эркдшанда куддкп атарына емес, одан repi ум1ткерлердщ жасына жэне денсаулырына кеб1рек мэн 6epeMiH, — дед1 Диуруа ойланбастан. — Мен олардыц аткдрран icTepiHeH repi бурын кдндай аурумен ауыррандыры жайында аныкд-ама жинаган болар ед1м. М ен олардан Лопе де Веганыц 133

Ъвксутм Н’ фквкв-ты____________________ елендерш аударуды талап етпес еддм, 6ipaK, бауырыньщ, журепнщ, буйрепнщ жене жулыныныц кдндай куйде екендтнен хабардар болар еддм. Менщ ойымша, журектщ улкекй, к,ант ауруы н ем есе одан кем соцпайтын булшыкртгщ жансыздана бастауы сияцты аурулардыц мэселеа жабайы халыкуардыц поезиасындагы патриопык, сарындар туралы жазылган кегтгомдык,тардан елдекдйда ти1мдд. Оныц сезш 6epi тац кдлган тыныштыкдтен кдрсы алды. — Неге? — деп сурады Вэлтер ханым куммареп. — © йткет мен эр жерде жене еркдшан эйелдерге не унаса, соны табуга тырысам, — деп жауап бердд ол. — А кадем ия деген, ханым, здздщ назарьщызды тек академиктердщ 6ipi кдйтыс болганда гана аударады. О дуниеге олардьщ негурлым Ke6i атганса, стзге сотурлым жайлы болуы THic. А л олар тез1рек елу ушш, аурулар мен кэрглердд тацдау керек. Шамасы, оныц не айтпагын эйелдер ащармаган сиякды, сондыцтан Диуруа ез ойын тусшддре кеткендд жен санады: — Ашып айткднда, элдеб1р академик кдйтпас canapFa аттанып Kerirrri дегендд Париж хроникасынан окуга мен де куиггармын. Сол сэтте-ак,мен б1рден ез1ме: \"Ендд муньщ орнына гам болар екен?\" — деген сурак, крям. Сейтем де, оньщ орнына умггкерлердд белплей бастаймын. Бул — ойын, ойын болганда да тамаша ойын, — елмейтшдердщ арасынан 6ipey елген соц, Париж салондарыныц бэршде де сол ойынды — \"кдфык, кдрт пен ел1м ойынын\" — ойнайды. Эл1 де ац-тац боп отырган эйелдер тек кул1мареумен тынды, — алайда 6epi де оныц дел байкдгыштыгын багаламай отыра алмады. — Оларды, суйюмдд ханымдар, аздер тандайсыздар, — дедд ол орнынан турегеле бере кррытындылап, — оларды тек тез1рек елулер1 ушш тацдайсыздар. КэрЬлердд, ец кэр1ле рд 1, TinTi цаусаган кэрьлердд тацдацыздар, ал кдлгандарынан кдм жемей-ак, крйыцыздар. Сонан соц 6epiHe эдем1леп тагзым жасады да, Диуруа шырып кетп. 134

___________________________ Cydicmdi doc — Кдлзык, жшт екен, — дедд 6ip эйел о л ш ы ш п кете салысымен. — KiM e3i? — КНлш кдлзметкер, — деп жауап бердд Вэлтер ханым. — Кэз1рше оран гэзеттщ усак,шаруалары жуктелш жур. 6ipaK, кеп узамай онын, жорарылайтынына кумэшм жок, Кещлдд, ез1не e3i риза Диуруа Мэлзербе булвэршщ бойымен билей басып келе жатып, мурнынан рана: \"Жаман бастама емес\", — деп мщпр етп. Кешшсш ол Рэшелмен татуласты. KeAeci аптада айтулы е й окдгга болды: ол хроника бодмшщ мецгеруппа болып тарайындалды жэне оны Вэлтер ханым тамак,танура шакдярды. Бул окдрраларда кдндай байланыс барын ол кдшалмай-ак, ацрарды. Баспасез бен депутаттык, атак, суйреупп куш ретшде кджет болран коммерсант Вэлтер ушш \"Франсуз eMipi\" де ен, алдымен коммерсиалык, мекеме болатын. Унем1 ак, кещл, емен-жаркдш адамнын, кейшмен ацкдусып журш, ол езшщ алуан турл1 мак,саты ymiH буран дешн 03i тексерген, тамырын басып керген, анык,тап б 1лген, оралымды, табанды api errri деп санаган адамдарды рана пайдаланатын. Диуруаны да бакдллай журш, бул жас Ж1пт хрониканы баск,аруда алдына жан салм ас деген кррытындыра келген. Буран дешн хрониканы саралкд хатшысы, кдрт журналшы, iciHдэл аткдратын, ттлалрыш, шенеунж ретшде жуас Буаренар журпзш келген-дд- Отыз жыл бойы о л он 6ip турл1 гэзетке хатшы болып, соньщ ешкдйсысында да езшщ ойлау ж уйеа мен icrey жуйесш ешкдшан ©згерткен емес. О л 6ip саралкддан еиншюше, 6ip мейрамханадан екш пйсше тамак,тарыныц баскдша ек ен ш е де зер салмастан бара беретш адамдай ауыса берген-дд. Саясат пен ддн мэселес! оны кдлзык,тырмайтын. О л газетте крркдщнынан емес, уятымен кдлзметжасайтын, кдй гэзетте де 03 6L\\iMi мен кдямбат тэж1рибесш аямайтын. О л ештецеш кермейтш сокдярша, ештецеш еспмейтш сацырауша, ешкдшан ештеце айтпайтын мылкдуша жумыс icreftAi. Маман ретпнде адалдыгымен айрыкдпалана турып, ол сонымен кдбат журналшылык, этикасы бойынша адал, ние-ri дурыс api ип деуге келмейтшдей эрекетгерге ел-прсец де бармайтын. 135

Шсутан Нфкеке-уяы____________ ______ _ Кржайын оны багалаганмен де, 6api6ip гэзетац кдк, журеп саналатын хрониканы гамге берсем екен дегендд жш ойлайтын. Ce6e6i жацалык,тарды жариялап, есектердд тарататьш, биржа мен кепшшкке эсер ететш дэп хроника 6eAiMi юй. Акруйектердщ кэщл котеруше арналган eKi макдланьщ арасында рана кутпеген жардайда элдеб1р мацызды HapceHi кдыстырып ж!бере 6L\\y керек крй - Tiirri, айтудьщ да кджетз жок, ишараласац да жетш жатыр. Э р жолдьщ арасында ой айта быу керек, есектщ эзш шьшра 6eprici3 боп шьта келетшдей етш тер!стеме жазу керек, тужырымдаранда да окдраньщ шын екенддгше 6api де кумэнденш туратындай етш беру керек. Хроника белшш эргам одан кун сайын езше кджетт! ен, курыранда 6ip жол м алтег тауып отыратындай кд>1лып журпзу кджет, сонда хрониканы 6api де окдтын болады. Бэрш де, 6api туралы да, к,орамныц барлык, саласы н, барлык, мамандык,ты, П ари ж бен шет аймак,ты, армия мен суретшыердд, дшдарлар мен университета, к^юметкерлер мен жезекшелердд де умытпау керек. О л беммтн, басгыры, ттлнплер баталионыньщ команддр1 ылри да сакддай сай, мэн,п сак,, ешгамге сенбейтш, алдарыны болжай бытии, тапкдф, алрыр, шапшац болуы керек, за/йм айлалардьщ бэрш Menrepyi ™ ic жэне жалган мэгаметтен шын мэмметп 6ip сэтте-ак, ажыратып; неш айтып, неш айтпау KeperiH жацылмай бшп; кдй хабар окрфманга кдлай эсер ететшш алдын ала елестете быу ушш, кртелеспейтшдей сез1мтал болуы керек. Оньщустше ол бэрш де кунгп эсер ететщдей турде бере 6L\\yi керек. Саралкдларда сан ж ы л бойы кдлзмет аткдрса да, Буаренардьщ me6epAiri мен эсер ете 6usyi элйз-тш. Ец бастысы, кржайынныц купиа ойларын ылри да таба быуге оньщ туа бггкен татдирльпы жетюпейтш. Диуруа жумысты тамаша жолга кря алар едд, Норбер де Варен айткдндай, \"Коммерсианьщ терец суы мен саясаттьщ таяз суында кдлкдш келе жаткдн\" гэзеггщ саралкдсына таптырмастай дэл келетш едд. \"Ф р а н с у з ем 1р ш щ \" нарыз дем 6epyiuiAepi мен сарашылары гэзет шырарушысы кдтысатын немесе жацтайтын шытырман окцгаларды крлдайтын алты 136

____ Ctfdlcmdi doc депутат едь Оларды палатадагылар \"Вэлтердщ шайкдсы\" деп атайтын жене олардыц онымен 6ipAecin немесе сол аркылы кдмтып кдлатын мол олжасын к^ызганатын да. Саясат белыми Форестие баскдратын, 6ipaK, ол ели пысык,тардьщ крдындаил крлбаласы, солардын, айткднын орындаушы тана едь Басмацалаларды ол ушнде, 03i айткдндай, \"тыныш жагдайда\", 6ipaK, солардын; нускдуы бойынша жазатын. А л газетке астаналык, cepniH беру уппн, саралкд эркдйсыныц ез саласьшда атак,-дацкцг бар ею жазушыны кдлзметке тартгы: 6ipi кунделж-п кекейкесп тацырыптарга фелиотон жазатын Ж ак Ривэл де, eKiHuiici ацын api керкем очерктердщ, дэл1рек айткднда, жаца талапкд сай жазылган эцпмелердщ авторы Норбер де Варен болатын. Сонан соц бесаспап шебер, сатылгыш жазгыштардыц тайпасынан арзан багамен керкеменердщ, музыка мен тиатырдыц сыншылары, сондай-ак, сот туралы жазатын шапцыншы плшглер Tepin алынды. \"Алцызыл домино\" жэне \"Аппак, алакдн\" деген лакдп аты бар кргамнан ею эйел акруйектердщ жацальтын хабарлап, сэн туралы, жогары кргамныц эдетз жайында, этикет хакцтда, адепт! сейлеу жешнде жазьш, акруйек эйелдердщ шак,-шэлегейш шыгаратын. Осындай сан алуан азыцтандырушылар баскдрган \"Франсуз OMipi\" терец сулар мен таяз суларда жузетш, Ж аца тагайындаудыц куанышын Kepin те улпрмей жатып, Диуруа 6ip бет кдтыркд кдраз алды. Онда былай деп жазылыпты: “Вэлтер мырза мен Волтер ханым Ж орж Диуруа мырзаны бейсенб! жиырмасыншы кдцтар KyHi цонакдсыга шакырады”. Алгашцы шацырудан кейш тез арада тагы б уй тт рахымшылык, керсетудщ оны кдтты куанткдны соншалык, дэп 6ip суйген цызынан келген хатгай ол шацыру кдгазын суйш-суйш алды. Сонан соц курдел1 кдржы мэселесш шешу yrniH кассашыга келдд. Эдетте хроника 6©AiMi мецгеруппсшщ ез бюджет! болады, сол акдшдан ол алгашкдо ет м д ерш K©K©Hic сатушыга 0 келет!н бакд!ашылар кусап сапалы жане сапасы куддкп хабарларын алып келетш ттлиплерге телеу! керек-Ti. 137

Шсутт НфЬке-уяы___________ _______ Эуелп кезде Диуруара айына 6ip мьщ ею жуз франк кдржы белшдд, ол оньщ айтарлык^ай беюгш ез пайдасына устап кдлмак, ойда болды. Кассашы, киылып сураган етшшпне кенш, oFaH терт жуз франкты келешекте алура тик акщасыньщ есебшен бердд. Диуруа алгашкддда ол акщаньщ ею жуз сексен франкын Мэрел ханымга салып ж1беремш деп 6epiK шешкен едд, артынан есептеп керсе, кдлтасында кдлатын жуз жиырма франк гстщ кднатын кец жайып журпзуге жетпейд1 екен, сондык,тан кдрызын етеудд кешнг1 кундердщ 6ipiHe кдлдырды. О л езшщ жаца орнына ею кун бойы орналасты: барлык, саралкд орналаскдн улкен белменщ пшнде ендд оньщ жеке устел1 жэне xarrapFa арналган жэшш бар. Белменщ ол 6ip бурышын алса, еюшшсш кем1рдей кара буйра шашы KpFa3Fa салбыраган Буаренар алады, талай жаскд келш кдлганына кдрамастан, оньщ шашы эл1 агаратын емес. Белменщ ортасындагы узын устел \"ушып-к,онран\" кызметкерлерге арналган. Эдетге ол отыргыш кдгзметш аткдрады: оньщ устше аягын салбыратып немесе малдас курып отырысады. Б1рде бес-алты адам осы устелдщустше децбекше децкшп отырып алып, бар ыкыласта-рымен билбеке ойнап отырды. О л ойынра акдлры Диуруа да кумар боп алды: Сен- П отеннщ басшылырымен, соныц керсетулерш щ аркдсында ол кеддмгтдей табыстарга жете бастады. Форестие кун еткен сайын 6ipTe-6ipre нашарлай бердо, ендо ол буран езшщ жап-жаца эдем1, б!рак, кара агаштан жасалган ауыр билбекесш бердо, содан Диуруа кдз1р салмак,ты шарды к,уатты крлымен тартып к,алып, сыбырлап санай бастайды: — Bip, ею, уш, терт, бес, алты... Балтер ханымдоюне крнакдсыра баратын куш ол 6ipimui рет кдтарынан жиырма упай жинады. \"Септ кун, — деп ойлады ол, — бэршен жолым болып тур\". Билбекеде ойнай б1лу \"Франсуз eMipi\" саралкасындары кдозметкерлер ушш кэдомгщей бедел-дд. Кшнш улгеру ушш ол саралкадан ерте шырып кетп. Лондон кешесшщ бойында дене 6iTiMi Мэрел ханымды 138

СшШмН doc еске туаретш аласа бойлы эйел оньщ алдында кетш бара жатты. Оньщ бойы ысынып, журеп ж ш сокд<Дэ1лап кетп. Элп вйелге кдлрынан кдрау ушш, ол кешенщ кдрсы бетше етп. Эйел ток,тай кдлды, — ол да кешенщ кдрсы бетоне отпек. Жок, ол кдтелесптп. Бойынан ауыр жук тускендей Диуруа yh дедд. О л оцашада ж ш датдаратын болып жур: онымен жольиысып кдлтанда, взш кдлай устауы керек? Бас шп амандасуы керек пе, элде кврмегенсш тура 6epyi кджет пе? \"Кермегенсимш\", — деп шеыгп. Суык, едд, шоп басын кдлрау шалды. Аякдкол шам жарытында куртак, epi суп-сур боп кершедд. Уйге келген соц: \"Пэтердд ауыстыратын уакд>гг жетп, — деп ойлады. — Мунда туру матан ендд ыщайсыз\". Оньщ квцш кетерщю едд, уйдщ тебесше шышп жупруге де дайын болатын. Терезе мен кереуеттщ era арасында ары- 6epi адымдай журш: — Бул не, сэтгшк пе? Сэтгшк! Экеме жазуым керек, — дедд дауыстап. Бул оран сирек жазатын, баласыныц хаты ж ол бойын- дары, Рузи мен Сенаньщ кец ацгары кершш туратын тебе у стш д еп нормандык, шарапхананыщ HeciH улкен куанышкэ бвлей-пн. Бул да анда-санда ipi, ддрыдеген крлмен жазылган кеплддр кэнверт алатын, э к е а ж 1берген сэлемдеме б1рде- 6ip e3repicci3 былай басталатын: \"К^мбатты балам, осымен саган хабарымды жетюзем, мен жене шешец аман-есенб1з. Бурынрыша журш-турып жатырмыз. Сонымен, caFaH айтарым мынау...\" Диуруа ауылдьщ жацалыкд-арын, кершЬлерддц бастан кешкендерш, егш егу мен астык, жинаудын, жэйтгерш ыстык, ыкдлласпен кэбылдайтын. Шасын айнанын, алдында аппак,галступн байлап турып: \"Ертен, екеме жазам, — деп ойлады Диуруа. — Бупн кешке кдида баратынымды бглсе гой, карт байтустьщ журеп как, айрылып кетер едд! Онда карттын, тусше де юрмейтш тамак,тармен сыйлайды рой меш\". Содан кейш эке- шешесшщ ушндеп кацырап турран крнак, белмешн, 139

Ъекоутпт Н^Жеке-ут________ ___________ кдсындакы ыс баскдн асуйдд, кдбыррага суйей салран кэстрелдер, олардьщ шарылыскдн саргыш жалтырак,тары, от алдында ацыздагы адам шошырлык,ац кусал отыратын мысыкды, уакдгг пен теплген пшмддктер жалтыратып крйран агаш устелдд, буы буркдфаган сорпа куйылган аякзы, ею такрыньщ ортасында жанып турран балауыз шырак,ты кез алдына елестетп. Сонымен 6ipre сорпаны аз-аздан сораптап iiuin отырран нарыз шаруа eKeci мен шешесш елестетп. Бул олардьщ кдрт жузшдеп эрб!р эжзмдд, крл ciAiecrepi мен кщчылдарын тугел бглепн. Tiirri, олардьщ кешю тамак, кез1нде кдрама-кдрсы отырып алып не туралы эцпмелесетшш де жак,сы б1ледд. | \"Кдлай болганда да оларра барып кдшу керек\", — деп > ойлады Диуруа. Сыланып-сипанып бпжен соц, ол шамды ецнрдд де, баскдпгшен теменге TycTi. ! Сырткдя булвэрд е ж о л бойы оны ж езек ш елер кдумалады. О лар муны темендетш, тап 6 ip кррлап тургандай, крлын олардан тартып: \"Жоламандар!\" — дедд жшркене жеюп... Бул жэлептер юм деп ойлайды муны? Йемене, юммеи байланыскдлы туррандарын б1лмей ме? Устше KHreni фрак, ол бай, курмегп, ьищалды KiciHiKiHe к,онакдщ кет1п барады — осынын бэршен ол бейне айрыкща, бурынгыдан баскдша адамга айналып, белек ортадан, орта болганда да жакры ортадан шыкдщн адам болын кеткендей сез1мге белендд. О л биж крла шамдал жарык, 6epin турган ауызгы уйге нык, басыи юрдд де, пэлтеа мен асатаярын жанына жетш келген ею малайга уйреннпкп кдшылмен устата салды. Барлык, зал жайнап жаркдлрап тур. Вэлтер ханым крнак,тарды еюннн кдбатгагы кен залда кдбылдады. Ол муны суйюмдд куммареумен кдрсы алды. Бул езшен ерте келген eKi еркекпен — \"Франсуз 0MipiHin\" буркенник сарашылары ep i депутаггар Фирмен мырзамен жене Ларош-Мэтие мырзамен - амандасгы. Ларош-Мэтиешч палатадагы ыкдтлы аса зор едг сондык,тан газет саралкдсында да ете беделдд болатын. Ke3i келгенде оньщ Mimcrip болагындырына ешюм де кумэнденбейтш. Форестие эйеллмен юрдд, онын, адамды epiKci3 езше кдрататын эйел1 кдязрылт кейлек киши. О л ею депутатпен 140

___________________________Cyiiimdi doc де тец адамша сейлесп, — Диуруа уппн ол жацалык, едд. Ларош-Матиемен адды ашык, пештщ кдсында ол баяу дауыспен бес минегген артык,сейлесп. Шэрыдщ жузшен кдтты кдлжырарандыры байкдлады. Соцры айда ол ете кдтгы жудеп кегп, дамылсыз жетеледд жэне жадылмастан: \"Кдлста оцтуспкке барура тура келедд\", — деп кдйталай бередд. Ж ак Ривэл мен Норбер де Варен 6ipre келдд. Б1раздан кейш белменщ туктр1ндеп eciK ашылды да, Вэлтер 6ipi едемь еганппй ускд>шсыз era кдлзды алып KipAi; оньщ 6ipi он алтыда, eraHmici он сепзде болатын. Кржайынньщ балалары барын Диуруа быетш, 6ipaK, сонда да тац кдлды. Bi3 жолымыз тускел1 турран алые елдер туралы кдлай ойласак, ол да буран дейш кржайын- ньщ кьвдары туралы солай ойлайтын. Оньщ уетше оларды бул ете гашкентай шырар деп елестететш, ал мына Kepin туррандары кэддмгтдей бойжеткендер. Бул кушеген жардай оны ептеп толкдлткдн едд. Буран таныстырылтан сон,, апалы-сщлш eKeyi 6ipiHeH кешн 6ipi буран крлдарын бердд де, сонан соц гашкентай устелддн, кдсына отыра кетп, cipe, соларра арнадран устел болу керек, сейтп де трген жЮек жигп себеткеге жинай бастады. T am 6ipeyAep келуге THic-Ti. Bip-6ipiMeH ортак, ici аз, KyHi бойы ep6ipi aprypAi ic аткдрып келген, ендд кешгасш басы крсылран адамдарды крнакдсы алдында эркдшан гам де болса бастан кешетш айрыкдпа кдлсылыс ce3iMi билеп, 6epi ундеспедд. Не icrepiH бымеген Диуруа кдбыррага кез сузш кдрай бердд, соны алыстан байкэп кдлтан Вэлтер e3i жинаран затгарды ашык, мак,тау макратымен дауыстай сейледд: — Ci3 менщ cyperrepiMAi кдраи турсыз ба? — О л \"менщ\" дегенге айрыкдпа мэн бердд. — М ен кдз1р ci3re оларды керсетейш. Крнакда оларды буге-ппгесше дешн керсету ymiH, о л крлына там алды. — Мунда пейзаждар, — дедд ол. OpTaFa Гийеменщ улкен полотносы шшггп — Норман- диядагы тещз жаралауыньщ аспанда нажагай жаркд.1лдап 141

Ъексушпан ’НфквЬ-ипы_________________ турран кез1. Теменде — Эршш орманы жене Гийеменщ Чылкдламынан шыкддн, кекжиегшде туйе кершген А лж ирец жазык, даласы, — туйесшщ аяры тым узын, элдеб1р гажап монумент тэродь Баскд кдбыррара ©Tin бара жатып, Валтер кудды 6ip салтанатга соз сейлеп тургандай аскдк,тата мадак,тады: — ¥лы шеберлер. М у н д а терт полотно тур едп Жервек1ст1ч \"Ауруханадагы кдбылдау кунГ, Бастиен-Лепаждьщ \"Епн орары\", Бугроньщ \"Ж е а р Г мен Ж ан-Пел Лораныстьщ \"Ж азасы ”. С оцры суретте цпркеуд1ч кдбыррасында \"кектерддц\" eiipeTi атып кеткен Вандейлж авешенник бейнеленпгп. Келеа крбыргага жакч1ндаран кезде Вэлтердщ сабырлы жуз1 жылынып сала бердд: — А л мынау — жерул жаныр. Мунда Ж ан Беронын \"Жогары мен темен\" атгы cyperi баршен бурын кезге туст1. Парижддк жас кдхз кппкене басрфшггармен ерге карай аг суйреген арбашыкден кетш барады. Оньщ басы арбашыкдъщ жогаргы ашык,жарымен децгейлес тур, отыррышта отырран еркектер орталарындагы жас кдюра ппш-жеп тацдана epi жутына караса, ал теменде алаяда турран еркектер оныч аярына коздерш cy3in, epi eKiHin, epi кумарта карайды. — Ал кдлай? Кдозыкты ма? Кдгзык, крй? — легенд! крлына шам устаган Велтер куле сейлеп кайталай бердк Содан кешн ол Ламбер/уц \"CyFa кеткендердд куткару\" дейтш суретше жарык, туардт Ыдыс-аяк,ты жинап крйган асустедуч успиде отырран юшкентай мысык,ыстакандагы суга туст кеткен шыбынга ач-тач боп абыржи карайды. Тез кчмылмен шыбынды кагып алмак, оймен ол алдыцры аягын кетерш те алыпты. BipaK,eAi соган теуекел ете алмай отыр. О л epi-cepi куйде. Одан epi не болады? Велтер одан кейш Детацун \"Сабак,\" дейпн суретш керсетп: казармадагы солдат буйра жундд итке барабан согуды уйретш отыр. — Taniyjp ой! - дед! кржайын. Диуруа да куптап кулш, езйпч суйсшгсш ачгартты: — Тамаша, тамаша, тама... 142

____________ ___________________________________ С уй км М <hc Кенет K£3ip рана юрген Мэрел ханымньщ даусын естш, ундей алмай кдлды. Кржайын суретгердд корсету! мен олардыц мазмунын тусшддруш жалрастыра бердд. О л шамыньщ жарьпын Морис Лелуардьщ \"Кедерп\" аталатын акваремне туардд. Кешенщ кдк, ортасында алпамсадай ею дэу ж т т тебелес шыгарып, сорэн бола куйметак, ток,тап кдлыпты. Куйметакдгыц терезесшен эйелддц эдем1 жуз1 кершедд: онын, жузшен шыдамсыздык, та, урей де байкдлмайды... керек десендз, ол ею жырт- кдишъщ жекпе-жегше кдлзыра кдрайды. - Менщ cyperrepiM баскд белмелерде де бар, — деп мэл1мдедд Вэлтер, — тек ондагылар ам жалпы журткд танымал бола крймаган, эл1 белпаздеу сурегш1лерддю. А л мына арада менщ \"Шаршы залым\" бар. Ka3ipri кезде мен жастардьщ, тым жастардыц шырармаларын сатып алудамын, эз1рше оларды мен арткдя белмеде келешек уипн сак,таймын, кдшан олардыц атагы шыкдсднра дешн кугемш. Дэл Kp3ip суретгердд сатып алудьщ ец сэтп кез1, — дедд дауысын сыбырра дейш темендетш. — CypemiL\\ep аштан елудщ аз-ак, алдында жур. Олар кок тыйынсыз отыр... Кек тыйындары да жок, BipaK, Диуруа ендд ештецеш де кермедд, тыцдап келе жаткднмен, тукп де тусшген жок, Мэрел ханым осында, муныц ту сыртында. Бул ендд не icreyi керек? Егер бул бас иш амандасса, онда ол сырт айналып кетД немесе деюр сез айтьш тастауы эбден мумюн. А л егер бул оран жакдяндамай крйса, онда баскдлар кдлай ойлап кдлады? \"Кдлай болрандада кездесу сэтш кейшдете туру кджет\", — деп uieuiTi Диуруа. Оны ц кдтты мазасыздангаиы соншалык, Timi ауырдым деп, уйге Kerin кдлсам кдйтедд деген де ой жылт erri. Суретгердд кдрау аяк,талды. Вэлтер шамды устелдщ успне к,ойып, жаца келген крнацтарды кдрсы алуга Kerri, ал Диуруа кдраран сайын кдрай 6eprici келген адамша суретгердд одан ары кдрай бастады. Оныц басы кдтты. Н е icreyi керек? О л дауыстарды естш турды, оган узж-узж сездер жетш жапы. - Диуруа мырза, 6epi кдрацызшы, — дед1 буран Форестие ханым. 143

ЪеЬтпан Нфквкв-ты____________________ Ол тездепп солай карай журдД. Форестие ханым оны езДнДц 6ip жакдш эйелДмен таныстырды, ол эйел бал уйымдастырып, сол туралы \"Франсуз эмДрДнде\" макала жарык, керсе деген ойда екен. — МДндеттД турде, ханым, мДндеттД турде... — дедД Диуруа дегбДрД кдлмай. ЕндД Мэрел ханым оган мулде жакцга арада тур едД. Оныц бурылып KeTin калуга батылдыгы жетпедД. Кенет ол есДм ауысып кеткен шыгар деп ойлады. — СэлеметсДз бе, СуйкДмдД дос, — дедД Мэрел ханым ашык, унмен амандасып. — М е т танымадьщыз ба? О л ж алт бурылды. Э й е л к,арсы алдында куана кулДмсДреп жылы шыраймен карал тур екен. Бутан карай крлын созды. Диуруа оныц крлын устаганда калтырап кетп: ол элД де 6ip куйтыркцглык, пен тор куру бар ма деп кауДптендД. — СДзге не болды? Мулдем керДнбей кетпц!з гой, — дедД эйел жайбаракат кана. — Менщ крлым тимей кетп, ханым, крлым тимедД, — дедД ол ез1н езД билеуге шамасы жетпей былдырлап. — Вэлтер мырза маган жаца мшдеттер жуктеп, содан жумысым басымнан асып кетп. Мэрел ханым муньщ бетше тура карал тура бердД, оныц кезш ен буган деген жылылык,тан баскд ештеце де ацгарылмады. — БДлем, — дедДэйел. — Алайда достарыцызды умытып кетуге ол сДзге какщ бермейдД. Оларды жагасыз кейлек киген, шашын тым окщырайта тушп, тым ощдау киДнген, крлы да кргзыл, бетД де кагаыл, казДр гана пайда болтан жуан эйел ажыратып жДбердД; солкц1лдата аяк,басканынан-ак,онын, сандарыныц каншалык, жуан, каншалык, ауыр екенш ацтарута болатьш едД. БэрД оны курметпен карсы алып жатканын кэрДп, Форестие ханымнан Диуруа: — Бул эйел кДм? — деп сурады. — Виконтесса де Персмиур, \"Аппак, алаканга\" крл крятын осы. Диуруаны ц кезД тебесДне шыгып кете жаздады, каркмлдап кулДп жДберуге сэл калды. 144

___________________________ СфШмМ doc — Аппак,алакдн! Аппак,алакдн! А л мен оны ci3 сияк,ты жап-жас эйел деп журсем. Аппак, алакдньщ осы ма? Жакры, ете жак,сы, айтатыны жок,! Ес1ктен малай керДндд. — Тамак, дайын, — деп хабарлады ол. Тамак, жеу эдеттепден repi кещлдд eiri: бул e3i тамак, устДнде 6epi жайында айтута болатын, 6ipaK, айналып келгенде, тук те айтылматандай кершетш крнакдсы едд. Диуруа Велтердщ улкен кдлзы ускдшсыз Роза мен Мврел ханымньщ ортасына отырды. Соцгасымен керпн отыру оны 6ipa3 ьщрайсыздандырды, алайда эйел езш ете-мете epxiH устады жэне езш е тэн мшезбен eTKip эзДлдеп отырды. Алрашкдяда Д иуруа толкдяп, е зш 6ipTypAi ьщрайсыз ce3iHin, дэп 6ip эуеншен жацылып кдлран музыкантша езше сеш м аз куйде отырды. Эйткенмен 6ipre-6ipTe ол ез уреган жеце бастады, екеушщ 6ip-6ipiHe кдйта-кдйта кдраран сураулы кесюншде баярыша iinidA дерл!к ce3iM ащарылып кдла бердд. Bip кезде оньщ екшесше элдене суйкенгендей болды. Акдырын аярын созып, ол Мэрел ханымньщ аярына дейш жетгазш едд, ол да аярын тартып алмады. BipaK, сол кезде eKeyi де ез керпплерДмен сейлесш отырран-ды. Диуруаньщ журеп жш сокдалап Kerri, тизесш жазып, ол аярын тага да соза тусп. Эй ел жещл рана итерш жауап бердд. Екеушщ хикаясы кдйта жарасатынын ол сол с е ­ туете крйды. Содан кешн exeyi 6ip-6ipiHe не айтты д ей о з рой? Ерекше ештеме де айткдн жок, алайда кездерД туйгсш кдлган сеггерде екеушщ де epHi ылри д1р ете кдлып отырды. Диуруа алайда кржайынныц кдязын да есшен шыгарран жок, анда-санда онымен де сейлесш крйып отырды. Кдяз да шешесше украп оран еш ойланбастан жауап кдйтарып отырды. Велтердщ оц жагына кэрелдщ эйелш ш е Keprin лауазымды елдеюмнщ эйелД Персмиур жайгасыпты. Диуруа оран кулмей кдрай алмады. О л акдярын рана: — Кдлзрылтдоминора\" крл крятын эйелдд ci3 бДлмейоз бе? — деп сурады Мврел ханымнан. 1050 145

Ш сутан Ифквкв-ты______ — Баронесса де Ливарды ма? Бш-енде кдндай. — Ана эйел сиякды ма? — Жок, BipaK, ол да осы сияк,ты кулкшлеу. Сырык,тай сыйдиган алпыстагы кемтрдд коз алдьщызга елесте- тпдзип, — бурымы жалБанган, Tici жасанды салынган, талгамы мен юпм KHici де ете кене замандпб. — Ондай жерасты кдзынасын будар кдйдан тауып альш жур? — Алкеуде байдар ылри да акруйектердщ сынырын жинап журедь — Бэлюм, баскд да 6ip ce6e6i бар шырар? — Баскд ешкдндай да ce6e6i жок, С ол арада кржайын, ею депутат, Ж ак Ривэл мен Норбер де Варен 6eceyi саясат жайында езара айтысып кдлды да, ол айтыс содан десерт бер1лгенге дешн жалгасты. Крнакдыц 6api кдйтадан крнак, белмеге оралганда, Диуруа Мэрел ханымньщ кдсына келш, сонан соц кезше кезш кэдап турып: — Маран аздд шыгарып салуга рукрат етеаз бе? — деп сурады. — Жок, — Неге? — Ce6e6i менщ керппм Ларош-Мэтие мырза мен мунда крнакрга болтан сайын ылри да уйге апарып тастайды. — Сонда 6i3 кдшан керк:ем1з? — Тацры асты iuiyre маган келпдз. Одан езге 6ip-6 ipiHe епггеце айтпастан олар сонымен ажырасты. Кеш Диуруага кещ лаз боп кер1ндд, б!раздан кетн кетш кэдды. Баспалдакден тусш келе жатып Норбер де Варендд куып жетп. Кдрт акдга оны крлгык,тап алды. EKeyi ею баскд салада кдюмет 1стегендисген, Норбер де Варен оны езше бакуалас санамай, OFaH экелж мешр1ммен кдрайтын. — Бэлк1м, ci3 мен1 6ipa3 жерге дешн шыгарып саларсыз? — дедд ол. — Куана-куана, швюртпк ниетпен, — деп жауап бердд Диуруа. . .' w Содан кешн eKeyi М элзербе булвэршщ боиымен аяндай журш Kerri. 146

С/шШмЫ doc Мундай аязды тунде П ари ж д щ кеш есш де адам болмайды, - аспан кесшп кецешп, жулдыздар бурын- тысынан бшктеп кеткендей кершетш 6ip тун екен, желдщ муздай лебшде аспанда жылтырап туртан саулелерден де алыстаты кецготжтен к е л ш ж еткен б1рдем е бар сеюлденедд. Bipa3 уакдлт eKeyi де у н аз аяндады. Эйтеу1р б'рдеме деу ушш Диуруа: — Ларош-Мэтие ете акдялды api бшмдд адамдай эсер кдлдырады екен, — дедд. — Ci3 солай багалайсыз ба? — деп кдлды кдрт акдян. О л сурак, Диуруаны ойлантып тастады. — Иэ, — ара' сешмаздеу унмен жауап кдтып. — Оны 6api палатаньщ ате талантты мушесшщ 6ipi санайды гой. — Мумкш. Балыты жоцжерде шаян да балык,саналады. Байкдйсыз ба, кд>шбаттым, булардьщ 6api — шектеум адамдар, — олардыц есьл-дерт1 саясат пен пайданьщ тещрепнде шыр айналады. Тар шецбердщ адамдары, — олармен ешнэрсе туралы сейлесе алмайсьщ, 6i3re кдямбат нэрсенщ 6ipAe-6ipi туралы сейлесу мумюн емес. Аниердщ туйндеп Сена сияцты олардыц мыйын балдыр басып кеткен, дэлДрек айтсак, кркдлс кемш тастатан. Е-е, таза ауасын езетнщ жагасында турып жутатын кец-байтак, даланы еске туйретзндей кец кезкдрасты адамды табу кдндай кцын! Ондай адамдарды бьлуип ем, 6ipaK, олар кдз1р жок, Норбер де Варен анык, 6ipaK,акцгрын сейледд, — даусын эдеш тежеп келе жаткдны сезшп турды, эйтпесе тунп тыныштыкд-а тым алыскд кететш Typi бар. Акд>ш толкдып келе жатты: жанын кдйгы кджап, буюл ce3iM талшык,тары кдлтырап келе жаткдндай, — аяз кыскднда ж ер де солай кдлшылдайды гой. — Алайда, — дедд ол эцпмесш жалтастырып, — жарык, дуниедеп нэрсенщ 6api акдярында 6ip afrreyip 6 iTeTiH болтан соц, сенщ талантыцныц бары да, жогы да 6api6ip емес пе? О л у наз кдлды. Журегшен жук тускендей Диуруа жещлденш кдлды. — Бупн азддц кещл кушщз нашар той, — дедд ол акд.шта кумыжи кдрап. 147

Ъвксутан Нфквке-ут ____________________ - Мешц кец1\\ кушм ©мэндэ осындай, шырагам, - ДеД| Норбер де Варен. - Кер де турыцыз, ендд 6ipa3 жылдан кешн йзддю де осындай болады. ©Mip деген ол - тау. LLIbiFbin келе жаткднда жогарьта царайсыц, сен бакд>гггысыц, кдлай тебесше квтеркесщ, солай теменге тусе бастайсьщ, ал аддында - ©aim. Кетер1лущ баяу, твмендеущ тез. С ен щ жасыцда 6©piMi3 де кецидЦ болатынбыз. Бэр1м1здДч де 0MipiMi3 умггке тола болатын, шынын айткднда, оньщ ©3i ешкдшан орындалмайтын умгг болатын. М е т ц жасымда адам елхмнен езге ештецеш де кутпейдд. Диуруа кулдд: - Сайтан алгыр, менщ вне бойым турингт кетп. - Жок, — дедд Норбер де Варен басьш шайкдп, — Kp3ip ci3 меш тусшбейаз, алайда кешн 6ip кездерде осы айткднымныц бэрш еске аласыз. Еащзде болсын, гамге де болса, ал Keft6ipeyre кеп кешжпей-ак, байтал тугъ\\ бас кдйры болатындай кун туады, кдйда карасац да бэртщ артында ©aim турьанын сонда байкдйсыздар. О, эл1 \"елзм\" деген созд1 yFyFa ак£1лдарыц жетпейдь Слздердщ жастарыцда о л 6ip бос дыбыс. А л маган урей боп елестейдд. Ие, оны неге екею белгкпз, ешкдндай айтулы себепаз-ак, кенетген-кенет тусше бастайсьщ, сонда бугал ©шрддч бет-бейнеа взгерш сала бередд. 1цпмде 6ip курт пайда болгандай, оньщ меш кдлай KeMipin жеп жаткднын сезгешме он бес жылдьщ жуз1 болды. О л меш сагат сайын, кун сайьш аз-аздан KeMipin келедд, Ka3ip мен эне-мше кулайтын куыс уй тэр1зддмш. Оньщ меш талкандаганы соншалык, мен ез1мдд ©3iM бш п те болмаймын. Отыз жасымдагы eMipcyflrim, сергек, мыкды жзгзтген ец болмаса елее те калмады. Оньщ кдп-кара шашымды кдндай ызалы, есебшен жачылмайтын кднкуйлылыкден аппацтуске бояп mbiFapFaHbiH ез кез1ммен керддм! О л мешц жуп-жумсак, еттмдд, TiciMAi, булшык, етгер1мдд, бугал мешц жас тэшмдд альт, тек егашшке толы жанымды рана каддырды, оны да 0Ai к©п узатпай алатын болар. Иэ, ол меш мужш 6iTri, азгын. ¥зак, 6ipaK,бпуддртпей, секент сайын жэне аямастан бугал TipmiAiriMHi4 кулпаршасын шыгарды. Ka3ip ендд не нэр сеш крлыма алсам да, ©AiMre жакдлндап келе 148

___________________________ СрИамМ doc жаткднымды сезем. 0p6ip кддамым м е т OFaH жакдлнда- тып келедд, менщ ap6ip кцмылым, ap6ip алган дем1м оньщ пасык, йпнщ жузеге асуына кемектеседд. Дем1мддалу, iiuy, жеу, уйцтау, ецбек ету, кдгялдану — 6api елу деген сез. К,ыл аягы аш р сурудщ ©3i — елу деген сез! О, ci3 aAi муньщ бэрш бдлетшболасыз! Егер ci3 осыньщ 6api туралы тым курьнанда ширек сагат ойланган болсацыз, онда оны керер едццз. Ci3 ем1рден не кутеаз? Суйк:пен-шшк пе? BipHeuie рет суйеаз, сонан соц лэззат тату кдбиеттщзден айрыласыз. TaFbi не? Акдпа ма? Н е ушш? Эйелдердд сатып алу ушш бе? Куанышым-ак,! Элде тоя жеп ceMipin, содан сон, буын-буыньщ сыркдфап туш бойы ойбайлап шыгу ушш бе? TaFbi не ушш? Дацк, па? Егер ci3 ушш суйюпеншшк жок, болса, онда дацкдыц кдншалык, кджет! бар? А л сонда не ушш? Аквдны тубшде 6api6ip ел1м. Ka3ip мен оны тым жакьшнан керем, кейб1рде крлымды оран созып керш, сонан соц итерш ж1берпм келедд, О л жердщ бетше теселш, букол кещспкп толтырып тастайды. Мен оны барлык, жерден керем. Ж о л устшде жаншылып жаткдн шыбын-пиркей, кураган жапырак, досымныц агарган сакдлы — 6api менщ журепмдд жаралайды жене 6epi: \"О л — мше!\" — деп тургандай. О л мен не icren жатсам, соны; н е т керсем, соны; н е т iiiiceM, н е т жесем, соны; н е т жак,сы керсем, соны: айдыц сэулес1н, тацныц атуын, meri керш бейтш тещздр арнасынан аскдн езендд, ешкдшан eMiH-epKiH тоя жута алмайтын жазгы кештщ ауасын — бэрш улайды. Акдян ен-ririn, содан баяу адымдап, кдсында cepiri барын мулде умыткдн адамша дауыстай ойланып келедд. — О л жацтан ешим де оралмайды, ешим де,.. — дедд ол ойын жалгастырып. — Мусш етш куйган пошымды, затгардыц дэл бейнесш TycipreH кдлыпты сак,тауга болар, 6ipaK, менщ денем, бет элпеттм, ойларым, ттлектер1м тары кдйта -пр^мейдд. Алайда 6 ipaK, TaFbi миллион, миллиард Tipi пенде туады, олардыц да 6ipHeme шаршы сэшамет1р жеР*нде мурны, кез1, мацдайы, жары, аузы болады, 6ipaK, дэл мен кдитып келмеймш, ал олар — сол сан жетпейтш, 6ip-6ipiHeH белек-белек, сырты 6ip-6ipiHe соншальщукрас 149

Ш сутан ’Нфквке-ты____________________ болганмен, 6ip-6ipiHeH мулдем белек Tipi пенделер - менен епггеце де алмайды. Сонда неменеге жармасуымыз керек? Муцымызды KiMre шагамыз? Не нэрсеге сенешз? Д 1н — 6epi шетшен цисынсыз: олардыц уагызы балаларга ылайык,талран, олардыц айткдндары езтипл api мулде акциза сыймайды. Тек 6ip OAiM бары рана кумэназ. К,арт акдга тоцтап, Диуруаны пэлтесшщ кдйырма жагасынан устап турып, асыкрай былай деде — Осыларды ойлацыз, жас ж т т , куш бойы, ай бойы, жылдар бойы ойлацыз, сонда ешрге баскдша кэрайтын боласыз. 0зшдзд1 курсауда устап турран нэрсенщ 6apiHeH 6ocayFa тырысып керцрзип, езщ1зд1 жецу ушш шектен тыс куш жумсасацыз, сонда кезшдз 'пр1де-ак,ез тэшщзден, ез мак,сатгарыцыз бен ойларыцыздан ажырайсыз, буюл адамзатган белектенеаз, мэселенщ терец тубше ундлеаз — романтиктер мен натуралистердщ айтысы да, кдржы жайындагы ппарсайыстыц да тукке турмайтынын сонда рана тусшеаз. Содан кешн ол тез-тез басьш iArepi журдь — Б1рак,сонымен кдбат ci3 умшлздпсгщ буюл кдаретш де ce3iHeci3. Ci3 куджтщ туцтырына батьш, жанушыра жанталасасыз. Бар даусыцызбен айцайлап: \"Кемек- тесщдер!\" — дегетщзбен, ешюм ci3re ара туспейдь Ci3 крлыцызды созып кемек сурап, суйтепеншшк сурап, жубаныш сурап, куткдру сурап жальшасыз, 6ipaK, ешюм де ci3re крл ушын бермейдё Неге 6i3 буйтш кцналамыз? Ce6e6i 6i3, cipa, eMipre келгенде жан дуниешз ушш емес, тэтш з ушш е т р суруге келетш синцтымыз. BipaK, б1здщ ойлау кдб1лет1м1з бар, гонлыктдн б1здщ кун сайын кушешп келе жаткдн акддл- ойымыз турмыстыц оралымсыздьпъша кене алмайды. Ж ай кдрапайым пенделерге кдрацызшы: кдшан 6ip к,арабастары бакдытсыздыкда ушыраранша олар ез тардырларына ете риза, элемнщ жардайына крйр'ыру оларра тан емес. Оны хайуандар да бымейдь О л тары тоцтады да, 6ipep секент ойланып турып, 6apiHe кенген api шаршаган адамныц кейтмен былай делд: 150