Б. Нұржекеұлы т13

_____ _____________ _____________ GdkwH doc жаппай модага айналып, кдзак,тьщ Кекжиде, Кектума, Кдрасаз сияк,ты атауларын адам атына аударып беру эдетш шыгардык, Б1здщ жакуа эулетп 6ip атаныц атына крйылган осындай ауылдыц балалары керш! ауыддыц балаларымен тебелесш кдлып, кейшплерк \"Кэз1р пеленше ауылыныц KeTiH кектен келт1рем1з \", - деп eAipin жургендерш естидд журт. Содан ецселер1 тусе есецпреген элп ауыл epeceKTepi сол елдД мекеннщ атын бурынгы атауына кдйта Kemipe алмай эуреге тусш журсе керек. Кеше езщ жырлаган, акдш-жыраулардьщ жырына аркду болган ж ер-су аттарыныц осылай к е л е ц а з e3repyi тещрегшде кдндай ойларыц бар? Бексултан Нурж екеулы : Бул да менщ жанымды ауыртатын жагдай. Ж ер аты деген — ата-бабацньщ аты. Ат деген де тарих. Тарихты езгертуге болмайды, оны тек тусшу керек. Жаркентгщ тубшен агатын ©сек деген езен бар. С ол ат элдеюмдерге унамапты. Cipe, есек-аяц деген сезбен астастырып ойлап, содан намыстанган болу керек, ©ссек деп жазып крйыпты. Шынында, ©сек деген ат — кдгзык,ат. Оньщ мант эз1рше аныктап шешкен адам жок, шешуге тырысып та жаткдн жок,. М ацгол (кдлмак,) сездерше кдрасам, \"ана су\" деген марына беретш сияк,ты, \"ус\" деген — су, ек деген — ана, ене. Мацголияда туратын казак,галымы Ислам Кдбышевтщ айтуына Караганда, коне мацгол тш мен турж тш украс, демек ©сек-Усек деген сездщ де магыналас шыгуы гажап емес. Онын, устше ол ещрде кдлмактан калган баска атаулар да б 1ршама. Акрак,Тем1р кеп Жепсуды шапканда, Шарынды Чарун, Шелек-ri Чалык деп жазьшты. Сол аркылы-ак, бул арада ежелден казак,елшщ турып келе жаткандыгын дэлелдеуге болады. Ж ер аты деген ата-бабаньщ аты дейтппм осыдан. 1643-жылы Салкам Ж эц п р крлыньщ ор казып Батур Контайшыныц крлына карсы согыскан араньщ куш бугшге дешн Орбулак,деген атпен аталып кел>а, сол кезде Жарбулак, Жалаулы, Кдлзылкдгя аталган жерлердщ ал! де сол атпен б1здщ заманга жету! жер атын ж е н аз езгерте салудан сак,тандырып, оныц тарих алдында орны толмас Кияначтарга жетелеу1 мумкш екенддпн eciMi3re салып 26-1050 401

Ъексутан ’НфкеЬ-уяы____________________ отыруы тшс. Э р 1ден ойламайтындардын, берзден тщст булддрш жаткдны рас. OFaH езпцз де, cipe, кеп мысал айтайын деп отырган сияк,тысыз. Сэкен Иманасов: Ж ер-су атгарын езгерткенде ею турл1 тенденция басым болып барады. Bipi — жогарыдагыдай Кдбанбай, Бегенбай, Кдрасай, Кдзыбек сеюлдд тарихта 6ip-6ip тау болып калган адамдарга ездер1 туган жердщ атын аударып берш жатырмыз. Апыр-ау, ол киел1 адамдар да сол жерд^ц перзен-ri, тотп ец кэстерл1, ец улы перзенп шьнар, 6ipaK, туган жершен бшк емес крй, келеа 6ip расырда булардан аскдн батыр, би туа кдлса, кдйта ауыстырып жатамыз ба? Екшппден, Kp3ip крлда пулы бар азаматгар акдюсын шаша журш маркум атасыныц, экес1 мен нагашысыньщ атын ауылга, кешеге, мектептерге берпзш-ак, жатыр. OFaH мысалды эр аудан, эр ауылдан табасыц. Красыласыц, кушнесщ. Крлында б и лт ц жок, — тыйым сала алмайсыц. Оныц устше б1рдеме дей кдлсац, с е т т и т \"кдпранып отыр\" деп, кек есекке Tepic MiHri3in ж1беруден де тайынбайды журт. © з кещлщ эбден толган, \"будан артык, кудай да жаза алмас\" дейтшдей (кугарлж болса да) шьнармац кдйсы? Разы болатьш себебщ? Бексултан Нуржекеулы: Ондай кушршшк менде жок, BipaK, “K ap ic кдяз\", \"М ун т азд ай М у м таз\", “К ую \", \"Бейтаныс эйелдщ купиясы\" деген эцпмелер1мд1 кдз1р к,ырык, ку н ты раш тансам да ж а з а алм ас ед 1м. Жазушылырымныц рана емес, олар — менщ ем1р1мнщ де белеса сияк,тыдуниелер. \"Кутумен кешкен румыр\", “Bip еюшш, 6ip умгг\" те жанымныц езегш суырып жазган шыгармаларым. ©MipiMHiH,, шыгармашыльпымньщ белес кезендер1 болрандык,тан да оларды айрыкдш багалаимын. Сэкен Иманасов: Билж басында журген, бул кундер1 ж ш араласатын адамдарыц юмдер? Олар сенщ жазушы ретшдеп, азамат ретшдеп жанайкдйьща кулак, аса ма? Кецшцдд кдлдырган жерлер1 бар ма? Кдйсысы кдй кдсиетсмен унайды? П р е з и д е н т жузбе-жуз танисьщ ба, алдында болып кергенщ бар ма? 402

_______________________________ СийкмМ doc Бексултан Нуржекеулы: Билж басында журген б1рде- 6ip адаммен ж ш араласпаймын. Президенттщ есшде бармын ба, жокдын ба, ол жагын бглмеймш, 6ipaK, мен \"Жулдыз\" журналында жургенде ол Kici Тем1ртауда аудан дэрежесшдеп парткомньщ хатшысы е м сол кезде юсапармен барып жолышп \"Тем1ртаудьщ Телегеш\" деген очерк жазып к,айтк,ам. Н урек ец е з мэшинешмен Кдрагандынын, эуежайына дешн экеп тастап, эжептэу1р жып-жылы сездер айтып едд, Шерхан Муртаза жайында айткдн риза niidpi де есшде. Кешн Президент кез1нде \"Анкара\" крнакуйшде ютебшъщ тусаукесерше кдтысып, Дулат екеум1з эдеш барып амандасып, ттл, елтуралы 6ipa3 эцпмелестж. Осындай-осындай кездесулерде Kepin, амандасып калганым болмаса, жеке кэбылдауында болып пшрлескен адам емеспш. Билж басындагы адамдармен ез кдтынасьщыз крлай? Сэкен Иманасов: Крлында eMip-6 nAiri бар адамга жакдш журш керген емеспш. Алматы облысьшьщ axiMi болып турганда Заманбек Нуркдадлов к£1зметке шакдгрды. \"Облыс eKiMi аппарат басшысыньщ кргамдык, уйымдар ж ене бук,аралык,-акдарат куралдары мен байланыс женшдеп орынбасары\" деген лауазым бердд. Тусппсш, крлдан келгенше адал кдозмет аткдрдым деп ойлаймын. Эрине, аппараттык, шк-шатыс, Ky6 ip мен сыбыр, кдгбыр мен жыбырга бой уйрете де алмадым, дагдылангым да келмедг Уак,-туйек кшблжщ, шагыстыру, кдлыс турулардыц жетз атасы больш жатады, ез1мд4 ондайдан аулак,устадым. Улкен лауазым иелерше жолай крймауым, олардьщ да м е т бауырына ала жакдондата крймауы содан да болуы мумкш. К,азак, ел ш щ к,андай болганын (саяси ж уй есш , мемлекетпк курылымын айтамын) кдлар едш? \"Билж менде болса уйтер е/цм, буйтер еддм\", — деп армандаган, к^ялдаган тустарьщ болды ма? Ke3 ipri ел жагдайы кещлщнен шыга ма? Бексултан Нуржекеулы: ¥лтгык, мемлекет деген де, демократиялык, ел деген де маган унайды. 403

Ъвксушм 'Нфквкв-уяы________________ _ ©згеден жэб1р Kepin, ашык,тан-ашык, киянаттарткднда, билжтщ 0з крлымда болмаса да, эддл адамнын, крлында болганын армандайтын кез1м болады. Былтырдан 6epi 6ip кд1зым 6ip эйелмен жер мэселесше бола таласып кдлды. Кдлзым 9 кдбатгы уйдщ астьщгы кдбатынан дукен салып едд, элп орыс эйел дал соньщ eciri алдындагы ашык, жерге павильон экеп крйды. Элгон алдырам деп, кдлзым алдыра алмады. Сонан сон; сол арата мен де сауда орнын салайын деп Храпуновкд арыз жазды. Отан Ш.Нысанбаев деген Алматы кдласынын, архитектура жене кдла курылысы департамент! тератасыньщ орынбасарынан: \"О л ара тургындардын, ортак, пайдаланатын жер1 болгандык,тан, баскд мак,саткд беримейдд\", — деген маусым айында жауап алды. А л желток,сан айында элп орыс эйелге сол арадан дукен салута рукрат берглдд. Сотан кррланып, мен кдлалык, эюмнщ 1-орынбасары К,Бекеновке биылты кдцтарда барып ем: \"Бес кун ппшде Ci3re жазбаша жауап берем\", — деп шытарып салды да, мен шыта бере артымнан 6ip бок,таган болу керек, KyHi бугшге дейш ун жок, Содан aiyupbi кдлалык, прокурорта барып ем, 6ip айдан кешн: \"Ж ер туралы\" Кдзакртан Республикасыньщ Зацньщ 18-бабыньщ 3-тармагына сэйкес аймак,тык, ортак, пайдаланатын ж ерлер жеке менипкке беруге тиым салынады. О здщ сураган ж ерщ з аталмыш жер курамына жататындык,тан, Департаменттщ !с-эрекеттер!нде зац бузушылык, белплер1 жок, Ke3ipri кезде ж ер баскд тулталарта жеке менипкке берглмеген\", — деп жауап бердд. Кдтесш эдеш тузетпей жазып отырмын. А л ол кезде элп орыс эйел сол арата дукенш салып б т п те калган кез болатын. К,алалык, прокурорды ц ейтш неге eTipiK жазганын 6 ip кудай бммесе, мен бглмеймш. Cipa, арызымды 6ipeyaep тексере кдлса, ол жер отан да, орыс эйелге де берьлген жок, деп eripiicri жауып тастау ушш жазган болу керек. Осыдан кейш Храпуновпен телефон арк^ьлы сейлеспм. О л да алдай салды. Содан он куннен кешн баяты Ш.Нысанбаевым С1здщ kj»I3 кэп келемд1 жер сурады, ал Л.Ликитина аз келемд1 жер сурады, сондыктан отан 6epiAAi деген ж ауап жазы п ж !бердь Бшкте

___________________________ Cytildwk doc отыррандардыд cem кдз1р кдлай мазак, дылам десе, солай мазак, дыла беретшше, одан еш дордып, ешюмнен кд1сылмайтынына осы одигадан кешн абден кез1м жетп. Оларды токката алатын, езпдз к а р т отырсыз, зад да, зад орнында отырган адам да емес, тек Президент. OFaH арызын жетюзе алатын адамныд кеп емеспгш Храпунов та, Бекенов те, кдлалыд прокурор да, Нысанбаев та — 6api баярыда бшм алган. М ен бул окдраны Ci3re дыскдша рана айтып отырмын, егер эргамнщ алдына Kipy ушш кднша кун, кдншама эрекет жасаранымды теп-пштеп айта бастасам, тебе шашыдыз тактурады. А л оныд бер жарында 6ipeyre автотурад немесе кддгама (кэуэп) racipyушш орын бермей жатады, турили уйге TyriHi барады деп, ал 2- жагынан эр оралымра автомайкуйтыш стансаларын салып тастады. Bipeyre зад дарсы пайдаланылса, 6 ipeyre KepiciHuie. Ce6e6i не? OFaH тек куддктенеаз. Елд1 осындай ымыралас, сыбайлас, эддстес адамдар баскдрып, унщад шырармаймын десе, шыгармай отырган кезде дайтт ел жагдайы кедшмнен uibiFa крйсын?! Мен 6ipaK, элпндей куйга адамдардан кедшм кдлды екен деп, ез1мдд олардан темен санамаймын. О лар — эншешн дызмета жорары, адамдыры шамалы, адамгершШкта элдеб1р нэрселерге батындырран, KiciAiri inmd пенделер. BipaK, елге обал, адшасы азга, билжталермен байланысы жодтарра обал. Буран тезбеске амалымыз жод 6i3re де обал. Бул жардай жене жуыд арада езгермейдд де, тым тамырланып кетп. Сэкен Иманасов: Осыган украдкдярайтын 6ipep одета мешц де басымнан етп. Алдына барранда ад жарыла адкдллдап, сен еспсген шыкданша берген уэдесшен илт бурыла айнып сала беретш ipi шенеушктердд кеп керддм. \"¥ят болар-ау, ыдрайсыз болды-ау\" деп жаткдн олар жок, Сенщ кдйыра келш eciK кддпасынды да жадсы бш п алган екколер несш айтасыд, келпрси сейлейтш, кьлед e-ripiK айтатын, ар деген, уят дегендд б1ржола ысырып крйып, \"азаматпын\" деп айдарынан жел ecin жургендер кеп. Ke3ip сондаи кул1п отырып дщкеддд куртатын, диянаттыд езш KyAiMcipen журш жасайтын бюрокраггар пайда болды. 405

Ъексттан НфквЬ-уяы____________________ Бутан алдеб1р себеппен билле тещрепне ш нш алган айлакер де мекер, аяр да арами эйелдердщ эрекетш крскэнда, тебе куйкдц шымырлайды. Кдйтесщ, a3ipre солардыц кудайы жарылкдп, дегеш болып тур. ©йткеш бу TipAiKTe жакрылар ешкдшан жексурындар, сумдармен куресш жатпайды. Жакрынын, жагасынан да, балагынан да алатын — тек жамандар. Кдншага созылатынын да кесш-пииш айту к^ын. \"Эй, сол кезде буйткенде ме, бупн 6api баскдша болар едд-ау!\" —депзерлжтей ащы еюнишн, бар ма? О л не? Бексултан Нуржекеулы: Ондай екшшим жок, тэубэм бар. Йемене, езпцзде бар ма? Секен Иманасов: Bip iciMe кецшм толып керген емес, сейте тура ойлап кдрасам, менде де екшпп деген жок, екен. Уйленгеннен кешн, балалы-шагалы болганнан кейш, кдлзметщ ecin, кдламгер ретшде елге танымал болганнан кешн осыньщ бэрш dip сэтте курбан етуге турарлык, дейтш, соган татырлык, эйел баласы кездесп ме, hfhh кдйыра кулай гашык, болып, шын сушп кердщ бе? ©з ш ы гарм алары цньщ Heri3ri е з е п осы так^лет тес так^фыптар гой деймш де. Кдшалсан,, ьщгайсыз санасан,, ж ауап бермей-ак, к,ой. Ы мдасац да жетедь В1мды тусшбеген, дымды тусшбейдд емес пе?! Бексултан Нуржекеулы: Эрине, ьщгайсыз сурак, BipaK, эрюм-ак, ойлауы мумкш сурак, О дан бугып кдшкдннан repi шындыгын айткдн орынды емес пе? Рашык, болып, кулай суйш кермесем, \"Мунтаздай Мумтазды\", \"Бейтаныс эйелдщ купиясын\", \"К ую \", \"М уденщ кдтыны\" атты эцпмелер1мдд, сез жок, жаза алмаган болар еддм. Сую аз eMip сурудд eMip санамаймын, Саке. Мундай суракды, менщше, ез басынан дал сондай куй кешпеген адам кря бермейдк © з щ 1зге сондай эйел кезж кен соц сурап отырсыз-ау, cipa? Солай ма? Секен Иманасов: М ен эйел журтынан еркекке 6eprici3 iplftiKTi, турак,тылык, сыйласым сиякды кдсиеттердд кеп керген адаммын. Ж ане 6ip байкдганым - эйел бара беретш кезжумбай ерлжке кеп еркектщ дэтт барып, тэуекел ете алмайтындыгы. 406

___________________________ CydlewH doc Бексултан Нуржекеулы: Агалырыцызды алдыга устап, dip сыр сурайын. 0 з жагдайын ойламайтын, оны жакрарткысы келмейтш адам, cipe, болмауга тюс. Алайда, мэселе кдлай жакрарткдщ келуде Foft. BipeyAep ез пайдасын dipiHiiri кряды да, мен де халыкзъщ dip екшмш, мендей-мендейлер ез жагдайын жакрартып алса, сейте- сейте бутил халыкцъщ жагдайы жакрарып шыга келедд деп акталады; ал кейб1реулер елдщ жагдайы жакрарса, елмен dipre менщ де жагдайым жакрарар деп, жеке басынан repi жумысына бурьщкрфап турады. ©зйрздд осыньщ крйсысына жапулзасыз? Свкен Иманасов: \"Елде болганньщ зияны жок,\", — деп отыратын экем маркум. Бексултан Нуржекеулы: Ka3ipri кезенде юмдерге халык, жакры адам деген daFa depin жур? Солардьщ кртарына Ci3 бен 6i3 жатамыз ба, Сэке? Кдте болады-ау, уят болады-ау демей, тек шыныцызды айтьщызшы! Секен Иманасов: Бнпм1мен, бшктшпмен емес, туа 6irri бекзапыгы, ана супмен сщген асылдьпы емес, элдекдндай AeMeyuiici, жебеушкя аркылы билж басына келш алып \"ип жакры\" санатына крсылып жургендерге Караганда 6i3 (екеум1зд1 Fana айтып отырмын), кудайга пгуюр, e3ipre елем 6iTKeHAi аузымызга кдратпасак, та, айналамыз айткднымызга кулак, асатын, ешгамге \"0 й, к эт р \" атанып кермеген KiciAepMi3 гой. \"Бул кдйдан шытусдн неме?\" — деп те оскрфына кэрагандарды кергем жок, Айтарымызды кр1сылып-кум1лж1мей айта алсак, элдеюмге багыныпггы болсак, та, жалынышты болмасак, удеген де, жудеген де Ke3iMi3Ae кудай берген KiciAiK кейп1м1здетт айнымасак, жакры болмайтын нем1з бар? Жакры аталып жургендерддц Ke6i кдрымы кдйтатынга рана жакры, жасаран жакрылыгына жауап кдйтара алмайтын колынын, \"Kipi\", сезшщ \"nipi\" жок,тарга жогарыдан кдрайды. Сол там-тум упайымен \"жакры\" атанады. Ke3ip мемлекет есебшен, езгелер есебшен оп-оцай мырзалык,жасап, аяк,асты Атымтай Жомарт болып uibiFa келетшдер кебейдг Булар ecipece кдла басшысы, облыс 407

Ъексутан ЧНфкеке-ут_______________________ эюмдер1 тещрегшде кеб1рек кезптп жур. \"Зейнеткерлерге патер бердд, пэленшеге автокелж берд|\" деп, айгайласып, айналасына бас щулгытып жататындарын жене кдйтерсщ. Табан акщ, мацдай тер1мен тапкднын журтпен 6eAicin KepciHmi, эуселесш сонда байкдр еддк. Жак,сылык,ты шынайы !ОС1л1кпен жасап, Kicire еткен кдйырымым деп бгдетшдер болса, ж а т баскд. Одан да ешюмге ештемем1здд белш бермесек те, елдщ муцын муцдап, жогалн жоцтап журген 6i3AiKi жакры. Оныц устше \"жазу\", \"жазушы\" дегеннщ езгн жарылкду, жацсылык, деген угымдардыц баламасы деп б1лем мен. Ж урт не десе о десш, ез1м солай ойлаймын. Бексултан Н урж екеулы : Бэрш айт та, 6ipiH айт, б 1реулер кдлтасына сенш, б1реулер кщзметше керпп кеткен заманда енер куып, эдебиетгщ суын iuiin, кдмын жеп жургешщзге ризасыз ба? Сэкен Иманасов: Кейде ойлаймын: осы мен эдебиет элемше кдрай ойыспаганда не ютей алар еддм? — деп. Крлымнан елец жазудан баскд тук келмесш ез1м жак,сы 6 iAeMiH. Баскд 6ip кэсш соцынан iAecin кеткешмде, Жамбылдыц Бали акцшга айтатын: \"нагыз жалкду мал бакдас\" болып шыгып, арам елш журер ме ем, и м б1ледь ©3iM суйш окцтын орыс акдшы Александр Блок б1рде: \"М е н елец ж азу ш еберлМ н щ шыцына жетпм, ендд акд1ндык,ты тоцтатсам да болады\", — деген екен. Bi3 олай дей алмаймыз. Ш еберлж деген — uieKci3 дуние. Эйтсе де эжептэу1р шаруа тындыргандаймын. Эл1 де куат-куш бар. Сондыцтан 83ipri тагдырыма разы шыгармын деп ойлаймын. Кудай мурсат берсе, арплсын тагы кере жатармыз... Бексултан Нуржекеулы: C i3re де, 6i3re де сырттай жауыгып, жец iuiiHeH жудырык, туйш жургендер бар екенш сеземш. Душпандык, ecipece едебиет мацындагы душпандык, жайындагы жеке пшрйцз кдндай? С э к е н И м а н ас ов : \"М е н д е душ пан жок,, маган жауыгушылар кеп\", — деп айткдным бар едд б1рде. Адам езше ешкдшан эдешлеп жау 1здемейдь К^ллыгыц, клц,

___________ _________________________________О иШ м М b e кдшылыц, пирылыца орай пайда болады душпан. Кейде титп \"Мен досьщмьш деп\" журш, душпандырын оздырар\" — деп Абай айткдндай, сэл нэрседен суынып, аякдеты сырт 6epin шыгатын да адамдар болады. MaFaH кунде ит алгысыз eTin жамандап журген элдеб1реулермен ауыз жаласып, аяк,-табары араласа бастаган адамдарды да еегш туцдлген жер1м аз емес. \"Егер тшн алмасац, быкрып inipip iuxiHeH\" дегендей, кудай сондай тупщылдан тап болтан дос-душпаннан сак,тасын. Мундайда сол \"уйренген жау атыспакдф жакры\" — ел болып жарытпас ежелп душпан артык, Жуырда бурын дос болгансып журген 6ip эрштеешмен ойламаган жерде жуз шайысып кдлраным бар. Элдекдлай айткдн Т1л1н алмадым ба, айтак,тауына бармадым ба, airreyip, кездейсок, кездесш кдлганда: \"Сенщ крльщ Kip, крльщды алмаймын\", — деп салды. © з крлымныц KipuiiKci3 тазалыгы вз1ме аян Foft, сондыкдган: \"Осы жаскд келгенге дейш крлым сетюнен Kip бола крйган жок, едд, алдагысын тары керершз\", — деп бурылып журе берддм. © зщ айтшы, енд1 онымен керкесщ бе, кеттсесщ бе? Элде кек тутып, куреске тусесщ бе? Оньщ ycTiHe азды- KenTi ецбегш булдап крйып, журткд жасар кдйырымы болматанымен, yHci3 де болса кесемсш, \"TiAci3 \" де болса шешенеш журетшдер сапынан едд esi. Дау жок, жерде дау 1здеп, болмашыга бола а десе мэ деп жататындардан кдшык,тау журпм-ак, келедд. ©йткеш ол \"шолак, сай тез тасидынын,\" айкд1н дэлел1 болып шыгар едг А л ез адалдырьща кумэн KeATipreH туста кшэмш1л болсац, соран орай ерге тан MiHe3 керсетсец, оньщ тук артыкдыры жок,. Муны неге сурадыц? Б1рдеме айткдщ келдд-ау деймш? Бексултан Нуржекеулы: Иэ, айткдш келш отыр. Зейнолла Сержкдлиев дейтш О здщ курдасьщызды ага деп, сыншылардьщ шиндеп шыншылы, дарасы деп сыйлап журуш1 еддм. Керген жерде кушак,тай KeTin, аркдмнан «Дрын кдтты сыйлайтын сияк,танушы едд. Сейтсем, ол сыйлауы эншейш меш алдаркдтып акдлмак, кылганы; т ы н пейш емес, балаша алдаган ш еберлт рана екен. Метн, 409

Ъвксутт ‘НфЫсв-ты_________________ _ _ 60-кд келгешме орай 6ip келшшек \"сезш суреткерГ деп багалап хат жариялап едь Зекец 6ip газетке: \"Еймшен езге турак.-тегшен де тук дерек жок, Дэу де болса элдеб1р эдебиетппнщ лакдп аты (псевдоним) не кдльщ окушынын,, айелдер кдуымыныц niKipi осындай деп снцру ушш Fana к,ызтеке-гермафродиттердщ 6 ipi ойлап тапкан журналистж амал-тэсгл-ак, unjFap\", — деп жазыпты. “03i шошкд езгеш ит деп ойлар\", — деупп едД Абай. \"Эйел боп жазып, эйелдщ атьшан мен туралы пшр айт\", — дейтшдей менщ басыма не кун туыпты? Бшк санап сенш келген агамньщ бул к£1лырын кергенде, eMip бойы жинаган бауырмаддык, ce3iMiMеш кеткендей екщадм. Егер меш шын сыйлап келгеш рас болса, \"Ей, Бексултан, мына эйел бар эйел ме, жок, эйел ме?\" — деп ез1мнен сурай салса, турак,-тегш, тары баскд дереп мен керегш тугел айтып бермес пе едш. Оцтустжтщ 6ip адамына ренжгсе, бук1л оцтустжтщ ул-кдозына кектесш, солтуспктщ 6ip пендесше кегасе, буюл солтуспктщ улы мен кдгаын ертеп я а б е р п а келетшдердщ кдтарына барып осы агамныц крсылганы меш кдтгы цынжылтты. Бетще кулш, артьщнан топырак, шашатындар да адалдыкуы алдыга тарта сейлеп, сонымен эдгл адам санатына цосыламыз деп эуре. Алдаудыц Ty6 i арамдык, екенш дэлелдеу де кджет пе? Сэкен Иманасов: О л макдланы мен де ощлдым. О л курдасымды мен де кдра цылды кдк,жарып журген азамат деп 6iAymi еддм. Мынаусына менщ де кдрным ашыцкдфап кдлганын несше жасырайын. Бексултан Нуржекеулы: Сэл-пэл 63iMi3re, эдебиетке кдрай ойыссак, О зд щ елецдерпцзде \"Алакел\" ce3i кеп айтылады. Bip ютэбщыздьщ аты да \"Алакел1м — айдыным\" аталады-ау деймш, умытпасам. “Ютэп атын тым тарылтып ж 1берген жок, па екен?\" деп те айтылган эцпме узшн еспп еддм. TyFaH жерге деген перзентпк ыстык,махаббат, сол аркц1лы Отанды сую парызы бэр!м1зде де бар. Дегенмен осы мэселеш таратыццырап айтьщызшы. Сэкен Иманасов: TyFaH жер деген, acipece, творчество адамы уппн Ty6i кершбес байлык, таусылып 6iniec кдзына емес пе? Akjejhушш шабытгьщ аркэ крздырар ацкдинары 410

Cwiidwk doc десе де болгандай. ©firreyip, ep6ip д е т дурыс адамныц туран жерш кетере жырлай да, булдай да журу1, крргай да, крлдай да 6iAyi басты парызы болуы керек деп бглемш. \"Ж олбары с орманды к,орраса, орман жолбарысты кпрряйлы\" деген де сез бар. 0з1м жыл сайын Алакелге жазда 6ip, кдыста 6ip арнайы барып кдйтпасам, кецшм кенппмейдк Тауына шыгам, кел1не тусемш, агайын- журтпен жолыгам - 6api де ыстык, 6api де кдлзык, Qcipece жаз айларыныц б1р1нде Алакелге барып кдйтпасам, жерге сыймай быкд>шап, ез -ез 1мнен куйгелектене 6yAiHin 6iTeTiHiM бар. Bip елещмде “М ен щ Итанам да (улы Гомердщ Отаны\"), Дагыстаным да (Расул Рамзатов ел1) Алакел деп жырлауым да содан. Сен де сондайсьщ, бьлемш. Э р пшнармацнан ©сек суыньщ Ae6i, Баркернеудщ жел1, Орбулакдыц самалы ecin турады. Бексултан Нуржекеулы: Ci3 бастап, 6i3 крстап 6ipa3 эцпменщ басын кдйырыппыз. \"Айтпаса, сездщ атасы еледд\" дегендей, айтуга, айтылуга тшс сездер едд б1разы. Б1реулер кулагына iAep, б1реулер кекете кулер, efrreyip ез ce3iMi3 ез1м1здпи, еппамнщ дауы да, дамайы да жок, Эщтме мунымен 6iTnec, сез етер дуние кеп екен. Кудай кдлап жатса, бул сухбат талай жалгасар. Бул жолы осы apaFa аялдай турсак, деймш, кдлай кдрайсыз? Сэкен Иманасов: Куп болады! \"Кдзак, эдеби еп \", 22.06.2001-ж ыл. ТЭУЕЛС13Д1К - Б13ДЩ РУХЫМЫЗ Кррамдык, кррдалы ойдьщ, i3ri icrep/sin уйыткдлсы болып кдшан да кдламгер кдуым, ойлы азаматтар журедд. Солардыц 6 ipi — жазушы Бексултан Н урж екеев. Ж азушы ны ц шырармаларын 1здеп ж у р ш окитын окдлрмандары да бар. А л азамат ретшде елге жасап журген ецбег1 де, айтары да кеп. Тэуелазддк мерекесшщ кдрсацында жазушымен рухани тэуелазддк жайында ецг1мелескен еддк. 411

Ъвксутпан Н^о/секв-улы ______________ ________ — Бексултан ага, 6i3 оздд талантгы жазушы рана емес, кррамдык, ултгык, рухани меселелердщ квбше бел шеше араласып журетш белсендд азаматтардьщ 6ipi деп б1лешз. B c ip e c e TeyeAci3AiriMi3Ai4 алгашкы жылдарындагы кдрымды, нэт иж ел1 ш -э р е к е т т е р ^ з eAi ешм1зде. Нэтижел1 дегенде, ойымызра алдымен \"Орбулак, шайкдсы\" оралады. Ci3 бас болып баспасезде маселе квтергеннен кеш н бул шайкдскд байланысты мемлекетпк децгейде улкен шаралар уйымдастырылып, к ет н \"Орбулак, шайкдсы\" Кдзакртан тарихынан лайык,ты орнын алды. Будан баскд да игшюп штерйрз баршылык, BipaK, 6api де ел тауелсоддшщ aAFaniKjd жылдарында. О л уакдггга кдламгердщ Ke6i кдйраткер болып шыра келш е ^ . Бул api куанышты, api таглымды да едд. А л соцгы жылдары улттьщ осы 6ip бетке шыгар кдймары алрашкд1 кдркдшынан кдйтып кдлган сиякуы. Неге? Шындырында, елге, кдзакдд кдтысты проблемалар жыл вткен сайын квбейе туспесе, азаймаган сиякды рой. Ендеше саз басын осыдан ербггсек... — Кей адамнын, айта-айта кджуы да мумкш. Кулакдд iAin жаткдн басшы болмагасын, кейб1р т щ туц1лу1 де мумкш. Б1рдеме айткдн адам 6ipep жау таппай турмайды, солардан кдймыруы да мумюн. Кдгскдсы, эрюмнщ еркдлы ce6e6i бар. Алайда эл1 де айтарын айтып келе жаткдндар баршылык, Кдзакдд кдтысты мэселелер ем1рбакд толастай крймас. Толастау деген — токдфау. Одан кудай сак,тасын. Орбулак, шайкдсы демегаш, ол ал! кдзак, тарихынан лайыкры орнын ала крйган жок, Менщ жэне сол аудан азаматтарыньщ мак,танышына айналранмен, жалпы кдзакдд эл1 мак,таныш бола алмай отыр. Биыл сол шайкдстыц вткешне 360 жыл толды. Bip газет еске алды ма? Bip ж урналш ы жулкдшып жазды ма? \"Кдзак, жорналшыларыныц бшми де, мэдени де, патриотгык, та децгеш темен”, - десек, 6api екпелейдк Bflreyip, екпелеуге, ipemKyre, дауласура, элдеимге немесе элденеге кдрсы шытура рана шеберм1з. Жеменей деген азамат 6ip макдласында б1зде эл1 халык,тык, муддеден repi рулык. 412

______________CididwH doc тайпалык, мудденщ басым екендтн дэл айтыпты. Мен OFaH жарнамалык, мшез бен жарнамалык, кдшлкдъщ да басым екендтн крсар едДм. Мэдениетпмсш, эдглетпмсш сейлеу, icTin байыбына бармай, терещректе жаткдн мэселелердД тусше алмайтындай ортага шала, шию, б1рак, сырты жылтыр, 6ip кдраганда куптай салатын ic сек1лд1 арзан niidpAepAi айта салатын адамдар жацагы Жеменей айткдн халыкуык, муддеге кдтгы KecipiH типзш келедь © зщ айткан Орбулак, шайкдсы еткен жердд дэлелдеу барысында мен сондайлардыц сан TypiHe кездеспм. Халкдгм, eAiM дейпндердщ арзымайтын пендешшктерш керш, жагамды кунше жиырма рет устадым. \"Орбулак, шайкдсы\" деген атпен сол жещстш 360 жылдыгына орай \"Жалын баспасы” биыл арнайы жинак, шыгарды. Сонда ол шайкдс жайындагы ен, алгашк,ы мвл1метп жетюзунп орыс елш1лер1 Гришко Ильин мен К учем бердейко Кучеевтщ Т обы л эскербасы Г.С. К уракинге 1644-жылдьщ 16-акд1анында жазып, 9- мамырында тапсырган маиметш Мэскеуден шыкдан \"Русско-монгольские отношения. 1607— 1636\" деген ютэп бойынша толык,бердж, оньщ непзп жерш кдзакдгаладык, Бул — тупнускд кужат. Ендд езш шын талым, шын азамат санаган адам алып-к/ашты сезге ере бермеуге тшс. Сезге еру дегеннен шыгады, 6ip гэзеттщ биылгы 6ip нем1ршде жалган тарих жазушылар бар деп, соньщ кдтарында Кдзыбек бек, ©тейбойдак, Т1леукдбылулы, Хамза Кектендд аталыпты. Сез саптасына кдраганда, жазган адам — ол ютэптердьщ 51рде-б1р1н щукдгаып окдтаган. Белюм, крлына устап кермеген шьтар. М ен Хамзаныц к1тэб1н окдлдым. Оньщ \"Ш ьщрыс ханныц б е й т н таптым\", — дегетнен баскд да ол ютэпте толып жаткдн тьщ niKipi бар. Жалпы, тарихты кеп б1лет1ндер болады, б1рак, бэрш б1летш адам болмайды. Сондык,тан б1лет1ндер б1рдеме айткднда, б1лмейт1ндер оларды yryFa тырысуы керек. Туптщ туб1нде сан пнорден барып 6ip тгар туады. “Жалган ютэптерга тоскдуыл крю керек, тыю керек!\" — дегеннен ез1м кдтгы шошимын. Keiueri Баитурсыновтардьщ \"Кдзак, тшнщ зандылыгын 413

Ъвксутан гНфкеке-ты____________________ сак,тайык,\", Досмухамедовтардыц \"Сингорманизм зацын сак,тайык,\" дегендерш бутил зиялы кдуым жакд-ап, барлык, кдрапайым кдзак, крлдап берсе, ж еттс жылдан кейш де 6i3 Kp3ip сол уранды кдйта квтерш эуре-сарсац болар ма вдж ? \" Ж а л г а н т е о р и я \", “эл ем д ж мэдениетке, интернадионализмге кдрсылык,\" деп, оларра да бакдн ала жупрддк крй. Эрине, кдте тарих, жацылыс niidp болады. Оны дурыс тарих пен дэлелдд nixip тузейдь Кдлган эддстщ 6api — мэдениетазддкп керсететш эрекет. Кезшде К^ныш Сэтпаев та Алаша хан деп ж у р г е т т з Ш ыцрыс хан болар дегендд айткдн. Ш ьщрыс ханныц бештш Кдзак,станнан !здегеннщ орынды екенш Акрелеу де жазган. Осы ойдыц орынды екенддгш Куаныш Ахметов бауырымыз “¥лы даланыц ¥лытауы\" деген ютэбшде 12- том, 7-34-бет) кещ рек айтады, адамды ойлантатын-ак, дэлелдерге жугшедь Муньщ 6epi жалган тарих емес, шындык, жолындагы 1здегастер. Кенрлге крнатыны бар, крнбайтьгаы бар, 6 ipax,6api де тарихымыздыц жыртырын жамап, кемттгш толтыру макратында айтылтан. Оларды есек-аяц дэрежесше дейш темендете сейлесек, хальпугык, муддеден кдра бастьщ муддесше дешн кулдыраймыз. К^азыбек бектщ KiTe6i туралы пялыми конференция 6ipHenie жыл бурын Кдзак, улттык, университетшде erin, тарих рылымыныц докторы Талас Омарбеков баяндама жасады , о н шак,ты ралым ж а ры сс езге шык,ты, ал ©тейбойдак, Ллеукдбылульшьщ ютэб1 жайьшдагы рылыми конф еренция Алматы М ем л ек егп к медицина институтьшда, ректоры Т.Момбековтыц басшылырымен етп. Екеушде де ралымдар галымга ылайык,тюрлер айтгы. 0 з1м баскдрып отырран баспадан шыккдн ютаптерра журттьщ жылы nitdp айткдны м е т де куантгы. Ею ютепте да кеппрупплер тарапынан кешн крсылган жерлер бар екенш, ал ондай едет элемдж практикада ежелден кездесетшддгш сейлегендер баса айтгы. CoFaH кррамастан элденеге ара тускенсш, эддлддк уш ш куресш журген KiciMCin сейлеу эрюм-эрюмнщ жарнамалык, эрекетше айналып отыр. Айтады екенсщ, нак,ты айт: ана ютэпте 414

_______________________________ CytMawk doc анандай дейдд, ал сдан repi сешмдд итэпте былай делшген, сондык,тан муныц шындыгы мынау болу керек деп, б1рдеме б1лет1нддгщдд окыран-токдщанынды алга тарта отырып айт. Keft6 ipey ж алган деп журген Хамзаныц гатэбшде Афрасиаб туралы да талай niidp бар. \"Аспан мен Даланьщ терт умьггылран тарихы\" атты гатэбшде (Мескеу, 2001, 108-бет) \"Туран журтына eciMi жайылран Афрасиптщ Алун-гуадан туганына, Шыцгысхан текттлермен туыстык, байланысы барлырына\" тоцтала келш: \"Афрасиаб — лакдп eciM. Афрасиабтьщ шын eciMi — Бухахатаги. Бул — Алун- гуаньщ нурдан жаралган уш улыныц туцрышы\", — дейдд. О л аз десещз, \"Дубу-Алун зираты кейш Думалан, одан соц Думалак,-ана зираты деп кетть.. Думаланны ц марыналык,синоним! — Думалак, Думалак, ананьщ exiHuii лакдбы — Нурила\", — дейдд (109-бет). Оньщ айткдны онымен де б1тпейдд. \"Дегенмен Typix халык,тарыньщ ез!ндег1 сак,талган деректерге суйенсек, О рыз кдран — Афрасиаб, ягаи Алып Ер Тоца\", — дейдд (118-бет). Будан да ары кетш: \"Арыстан бап — Афрасиаб патша — © п з хан. Арыстан баб — 0 ri3 тетем1нде кершген К,ожа Ахметгщ бабасы, ягаи Кржалар руыныц басында турран Афрасиаб болатын\", — дейдд (124-бет). Одан да терендеп кел1п: \"А л Афрасиабтьщ — Алып Ер Тона, Алып Ер Тоцаньщ — Бамсы Бирек, Бамсы Биректщ — Алпамыс екенддп белгш\", — дегенге 6ip ток,тап алып (145-бет), “Авестада Ф ранхрасьян д ы К эр сав а зд а елт1редп Франхрасьян мен Алып Ер Тона — 6ip адам\", — деп кррытындылайды (151-бет). \"Афрасиаб патшаньщ анасы Алун-гуа, ягаи Домалак, ана... Арыстан бабтьщ бул KyHri урпак,тары — Кржа руы\", — деп туйшдейдд (152-бет). Эрине, Хамзаныч бул шюрлерш б1зддц тарихшылар куптай к,оймайды, алайда ешкерелеп те ештеце айта алмайды, ейткен1 Афрасиаб — Алып ер Тоца хакдянда арнайы зерттеу кдзак, тарихында ал1 жок, Хамзаныц бул жазрандары бастама. © з тарихыма e3iM niidp айтсам деген улкен ниет. \"© 3i алмайды, езгеге алдырмайды\", — деп Абай айтпакдпы, 6i3 оран: \"Жалган тарих жаздыц, кез1ндд 415

Шоутан ЧНфэквкв-ты___________________ жоямыз!\" — деп кгжшбей, факт1лерд1 сурыптауда, ук,састык,тарды тарихи м езп л туррысынан талдауда кдтелескен жерлерш, дурыс тапкдн тустарын талдап керсетсек кдна, сонда FaHa 6i3 де тарихкд улес крсамыз. А л сжан: \"Аузынды жап!\" - деп айтайласак, OFaH крса болашак, талай ауызды жабамыз. Жакдлнда Аскар Селеубаев деген инженер жютгщ \"Тарих таразысы\" деген кпэбш окдядым. Кдзакдыц кене тарихын шеж1ре тургысынан таратыпты. Ата шеж1редеп адам атгары мен деректерге суйенш, ол б1здщАлты Алаш - Алты Арысты эр сакдд жупртш жургетм1здд сьшап, адам тоцтайтындай niKip айтыпты. Оньщ, Ата шеж1реш талдай отырып айтуынша, Алты Арыс — Алты Алашымыз — Арыс, ягни Анарыс (шын аты) бабамыздьщ алты улынан тараган урпак, А л Арыс бабамыз — тарихта бар, аты хаткд тускен адам, Т.Журтбаевтыц “Дулыта\" ютэб!нде алгаш кдзакы тарихкд тускен, кезшде грек окдямыстылары айтып кеткен Анахарис — б1здщ осы Арыс — Анарыс бабамыз. Bi3 ец apFbi бабамыз рун (кун, хун) деп журсек, ол жун депп. Найман дегендд 8 баласы болтан, най деген моцголша 8 деп, найман сезшщ мэнш моцголшадан шырарып келеек, ол Ата шеж!редеп Нау мен Манныц урпак,тары 6ipirin курган тайпа одары Н а у + М а н айтыла келе Найман болтан деген кулакд<д юретш niKip айтады. Шынында сепз бала тутаннан кейш барып олардыц экесше Найман деп ат К.ОЮЫ MyMKiH емес крй, ат сепз бала тумай турып крйылмай ма? Кдггай жазбаларында тундарды жецген сенбилер деп жургеюм1з найманнан тарайтын Санбай урпацтары дегендд де Аскдр угымды таратады. Ец тажабы: букгл кдзак, тарихын кдзакдыц е з шеж1ре дерепмен тугендейдд. Bi3 Ke6iHe Найман мен Керейдд Шьщтыс хан шапкцшшылыгына кдтысты б ш п келеек, екеушщ де ежелден келе жаткдн ел екенш, сак, FyH дэ^пршен дербес тайпа екенддгш иланымды дэлелдептг Менщше, мундай талпыныстарды кдзгр тумсыцтан урмауымыз керек, ейткею кдзак, тарихын шeжipeгe суйенш айтуды Элжей атамыздан баекд 6ipAe-6ip тарихшы эдет кдялган емес. А л Аскдр, сол элФз сурлеудд ары 416

______ ____________________ Су4кмМ doc жалгастырган екен, жолы болсын. Мен ез басым, мэселен, Аскдр кусал шежДре тарата алмаймын, Ke6iMi3 солаймыз, ейткет бДзддчтусымызда ол кубыжык,саналды, сондыкуан оран мэн бермей есттк, сол себешз e3iMi3 бДлмейтш нэрсеш бкетлндер айтса, оран тек куба-куп деуДмДз — дурыс. Тарих тогшш данышпан, акдялды адамдар устайды. Олардьщ эр1ден, теречнен ойларан кей icTepiH 6yriHri куйкД, куйбец т1рш1лжке батып журген адамдар ез ортасына балап, сол тургыдан талдамак, болса, кдтелеседд. © peci бшк кесемдер ез бшкттгшен рана кершетш купия эрекеттердд халкдшьщ кдмы ушш Дстейдд де, шындыкды жаудан буркемелеу ушш, есек-аяцра уш р ортага нанымдылау есек-аячды эдеш таратады да ж1бередь О л есек-аяцды халык, езьак, ecipin екетедд. Сондык,тан шын бшмдДлер жалган тарих пен шынайы тарихкд K63i жетпей турып шокдар сезш шошандатпайды. © р кдте пийрддц астарында да белгш дэрежеде бшм мен 1здешс жатады. Тарихымыздьщ етек-жечш тугендеуге жача рана Kipice бастаганымызда, 63iMi3re унамаган, e3iMi3 бшцгаремейтш niKipAi4 6apiH ойланбастан жокда шырара бермеуге ndcni3. 6м1рде эдеш бурмаланран жалган тарих та болатынын Мурат Аджи айтуындай-ак, айтып келедд. Б1зде ейтш 6ip елдд эдеш темендетш керсету, кудайра шугар, жок, БДзде эз1рше барымызды барынша керсете алмау бар. Кейде керш т турранды эдеш кермеу де кездеседд. \"Оны алгаш мен айткдм. Ана мэселеш 6ipiHmi боп мен кетергем\" сиякды мак,танды малдану езшен баскдны менсттпейдД, келе-келе кдрсылыкдд, бара-бара бтсп ес дауга уласады. С ейтт жургенде, халыкдсд талас емес, талассыз niKip, 6ipiKTipeTiH бшм кджет екенш естен шырарып аламыз. Ke6iMi3 отырыстарда, жиын мен крнакр’а кдлай uiipeHin, мацразданып отырсак, Рылымда да сол туркдямызды сак;гап сейлеймДз. Халык, кдмын жегенст жарнама кдялыкден кертДп кдлу, тарихты окдямай ескен урпакдэ тарихты тугел бДлетшсу — ете Kpyirrri. Б1з — орта мектепте кдзак, тарихын окрлмаран урпакрыз. Кешн 6ipiMi3 ез бет7м1збен ОКД1ДЫК, 6ipiMi3 оки алмадык, окдлрандарымыздыц да Ke6i 27-1050 417

Ш с р т н Н ^ о / и к -у м ___________________________________ аз окдяды, Kefi6ipi кеп окыды, кдмскдсы, бйим дэрежешз 1лгер1-кешнд1. Сол себеггп дэл кдз1р тарихкд, acipece кене тарихкд кдтысты 6ip угымра кеде кдлу оцай нэрсе емес. Сондык,тан зиялы кдуым зиялыльпын таньггып, сан алуан тгарден сэра niKipre кдрай ой-сананы барыттай 6iAyi кджет. О л уппн езгеш тындай б1лу кдндай кджет болса, барш де 6ip адам 6L\\e бермейтппн тусшу соншалык,кджет. Дем ек 6ip-6ipiMi3Ai TyciHe 6iAin, б1р-б1р1м1здщ дурысымызды куптап, бурысымызды тузеп отырура ТШСШЗ. Тарихты S3iMi3 унпн, б]ЛГШГПГ1м1зд1 бйуадру ушш емес, халык, уппн айтатынымызды умытпауымыз керек. Жарнама кдялык, жасамауымыз кджет. Тым кесш п кетпм-ау деймш, ток,татайын, айта берсем, айтатын мэселе кеп крй. — Мше, ТэуелоздДк куншщ табалдырырында турмыз. Bi3 93iMi3Ai тэуелаз елм1з деп есептейм1з. Bipax, шын м е т о д е eAi толых, тэуелс1зд1кке ж етп ей жатхдн сияхдымыз. Дел1регшде ага урпахдъщ Ke6i солай дейдд. Ж астар жары буран тым бас ауыртпайтын да сеюлдд. А л елдщ болашагы сол жастардьщ хрлында емес пе... Осы урым, тусппх туррысынан урпадтар арасы алшах,тап бара жаткдн жок, па? Ci3 бутан кдлай кдрайсыз? — ¥рпак,тар арасыньщ алшак,тауы — б1здщ ец кдукт жерЬпз. О л — халык,тык,ауызб1рлжке тускен курт. Эрине, оньщ кейб1р нышандары б1зде бар, 6ipaK, жалпылай алганда, эз1рше жазылмас дергген аманбыз. ©йткет, кудайга шугар, мен экемнщ эруарын сыйлаймын, балам мен1 эке деп сыйлайды, немерем ата деп сыйлайды. Кдзакрыц Ke6i ал1 де осылай eMip суруде. Демек отбасында бар сабак,тастык, туашстпс ултга да бар. Мемлекеттщ Heri3i адам, отбасы екеш рас болса, урпак,тар арасындагы алшак,тык, e3ipre кдзак, халкдя ушш курдымра айнала крйган жок, BipaK,кдуш атаньщ тшн бала, немере бшяейдц бетен ддннщ ыклальшда кетупплер кездеседд; б 1\\меспкпен ез халкдяньщ тарихьш жатсынушылык, кейде халыкрык, муддеш топтык, муддеге жырып берушшк, 63i белсене icTen тастайтын нэрсеш сан турл! сылтаумен езгеге с1\\теуш1лж, тары-тагылар. 418

_______________________________________________ C vtU m d i д к Б1зде оку жуйесД oakju. Окулык,тарымыз э м ескДден узай крймаран, жацага жете алмаган дережеде. Ец жаманы — тарихты шуытудыц нашарлыгы. Мектепте халк^шын, ражап халык, екендДгше кез1 жетпей шыкдан бала соран ем1рбаки квз1 жетпей етедД. Тарихты ок,ыту, оньщ ap6ip окирасын талдап уйрету — 6aFa жетпес тэрбие. Бул саладагы 6ipa3 ол1дмлыРымызды Президентгщ \"Мэдени мура\" бардарламасы толтырар-ау деген ум1ттемш. Бул багдарлама — нагыз халык, рухын кетерет1н, бурынгымыз бен 6yriHriMi3re кездД ашып кдрататын багдарлама. БДздщ бабаларымыз кез1нде элемдД кушДмен т1т1реткен, мадениеттмен элемдД аузына.кдраткдн. Олардыц мэдени муралары кебшде курып кеткен, алайда 6i3re жеткендершщ эз1 адам тацраларлык,. Bi3 соны игерген сайын, игшг1шзге айналдырган сайын урпак,тар байланысы беки туседД. ©ткенгае суйсш ген урпак, буг1нгкшен жер1мейдД, эуел1 макуаныш етедД, соцынан 03i улес KpcyFa умтылады. ТэуелаздДк алдык, ендД ол 6i3re не бередД деп, Ke6iMi3 одан б1рдеме кутетш сияк,тымыз. ТэуелаздДк ез-езшен, мешщые, ештеце бермейдД; тэуелаздДпм13дД пайдаланып, 6i3 елДм1здД, мемлекет1м1здД кушейтсек, сонда ел1м1з 6i3re байлык,тыда, мэдениen i де беретш болады. Адамдык,уппн, ар-уят уппн куресетш кезецге, кудайра шуюр, келш кдлдык, \"Ораза — намаз TOKjbiKja\" деген гой, 6ipa3 жылды ток,тык, ymiH арпалыскд жумсадык, ендД ток,тык, жануарга да керек, ал адамга мэдениет те керек деп, 6ip баспалдак, бижтеп отырмыз. — Саяси тэуелаздДк, экономикалык, ТэуелаздДк жэне рухани ТэуелаздДк бар гой. Осылардыц шпнде ултымызга ец Keperi — рухани тэуелсяздДк, рухани тэуелазддйиаздщ au6i босаса, ел болып кдлуымыз, acipece кдзак, болып кдлуымыз ешталай деген тгарлер бар. Буран ci3 не дер едДнДз? — Оны ipiTKi сез деп багалаймын. К,азак, уппн кдбыррасы кдйысып журген адам ейтш жаудьщ CG3iH айгоас болар. Юм кдлай десе де, 6i3 кпрап жаткдмыз жок, жасап жатырмыз, iArepiAen келем1з. Кемшш жагымыз кэп, жет!сппм1з де бар. 419

Ъвксутпт <Н ф кеке-улы_____________________ — Кдзак,стандары дш м эселесш щ болашарын кдлай елестетер едпцз? — AiH 6i3Ai 6ipiKTipeAi. Абай болмасак, асыра с1лтеп алсак, ол арамызга ipind де салады. Дш мен ултгык, едет- гурпымыз, салт-санамыз урпак,™ уйлес тэрбиелеу1 керек. Дш КЭЗЭК.Ыгурпымызды сынап, оран кдрсы болса; ултгык, мэдение-пм1з дши наным-сешмдерге кдрсы келш жатса, содан, сез жок, ел ipreci сегтледг Свг1лген ipreHi жау оцай жыртады. Сондык,тан дш басында журген адамдар мен оны уагыздаушылар 6i3Ai араптанура емес, шын мэншдеп исламра уйретулер! керек. ©йткеш халык, ушш орыстану мен араптанудьщ зияны б 1рдей. — Бексултан ага, д эстур д еген — философиялык, категория рой. О сы категория тещ репнде ой толгап керпцзпп. Дэстуразддк — кергеназдпс дегендД де eciin еддк. Расында, осы сездщ тубш де улк ен сыр жаткдн жок, па екен. (Ел болу, мемлекет болудан бастап теки вулет б о л у дэстурш е дейипт аралык,та ой туйсешз...) — Дэстур жайында жогарыда 6ipa3 айпык, емес пе? Халык,ты халык,ететш, оны езгеден езгешелеп танытатын улкен кдсиетгщ 6ipi — дэстур. Дэстур сак,талмаса, б1рте- б1рте кез келген халык, езшдж бетш жояды. ©зшднс 6eii жок, тобыр ешкршан халык, та, улт та бола алган емес. Сондьщган ултгык,дэстурдд айрайламай, ойбайламай, эргам ез отбасынан бастап сак,тауы api жалрастаруы кджет. — © згщ з сияк,ты кдзактьщ 6ip жазушысы: \"саны аз халык,тардыц еш кдйсысы да eni6ip саяси терминнен тапкдн пайдасы шамалы, мен кррыкрам — алаулатып, ж алаулаты п, урандатып ж ететш жаца саяси те р м и н д е р д е н к,орк,ам\", — д еге н eAi. (К ом м ун и зм , социализм, орысплдд, кдзакдтдад т.б. женш де). Буран ci3 не дер едццз? — Дурыс айтады. Оны кешеп еткен заман \"Крзак,тыц халык, жауы\" дег1зген Ахмет, Халел агаларымыз бар даусымен де, бар жанымен де шьщрыра айтып кеткен. — А л \"аксакэлизм ” дегенге кдлай кдрайсыз? — Дурыс акракдлдыкдд дурыс кдраймын. \"Улкеш гамнщ болмаса, ramici болар диуана\" емес пе? 420

____________ ______________ СуйкмМ doc — Бексултан aFa, aftTeyip, термшдер туралы сез крзрадык, крй. Жазушы ретшде айтыцызшы, eHepAeri, эдебиеттеп \"модернизм\", \"постмодернизм\" дегенд1 кдбылдайсыз ба? Классикалык,реализмнщ ем1ршец агым боп кдла беретшше ceHeci3 бе? — Мен, шынымды айтсам, осы термшдерщнщ мэтн терендеп тусшбеймш де. Эдебиетп eiu6ip термш де, модернизм де ж асай крймас, жасаса, жазушыньщ мэдениеп мен шеберлш жасар. — Ага, ci3 кап ж ы лдан 6 ep i ул к ен 6ip баспаны ц AepeKTipici3. Ka3ip е з кдражатымен и тэ п шыгарушылар бар. Олардыц арасында ш еп те елец, ш ецге де е ле ц деп жыр жазатын “акдгадар\" да, ата-бабасыньщ \"тарихын\" 77 атадан кдйыратын \"ш еж1реш1лер\" де, отбасылык, альбомды KiTan eTin ш ыгаратын \"архи в а ри уста р\" да жеполпсп. Осындайлар акдмсын талесе, баспалар да \"кет api\" жок, сегаддд. Осыдан руханияткд кдндай пайда бар? © н ерге деген урпацтык, урымын лайлаудан баскд жакрылык, к аре алмайты н секДлд1м1з. О с ы ж еш н д е ойланып кердпуз бе? — Ондай усак,-туйекке ылайлана кдлатын эдебиет эдебиет болушы ма едд? Олар эдебиет жасаймыз демейдд, балалары ушш, эулеп уппн элдеб1р ескертгаш кдлдырсак, деген кдрапайым пендешшк крй. Онымен улкен эдебиетп олар былгай алмайды. — \"Ж улд ы з\" журналыныц биылры 10-санында жарияланган жазушы Бекддлдэ Алдамжаровтыц поэзия туралы сын макдласын окыдыцыз ба? Окдлсацыз, niKipini3? — Окыдым. Bip ютэптен окрграным бар едд, аспид деген жыланньщ сацырау деп аталатын Typi болады екен. Оньщ езге жыланнан ерекш елт куйрыры айыр келедд. ©те ызакрр болады. ©зше унамаган дауысты еспмеу уппн, ызаланганнан айыр куйрырыныц 6ipiH Кулагина тыры п, таре 6iTen алады екен. Куйрырындары у Кулагина куиылып, сол ызакррлырынан ез тубше e3i жетедД екен. ©згенДц жамандырын тани б1лу мен баск,аныц жакрылырына суйсше б1лу — екшщ б1ртщ крлынан келе 421

Шхутпан Нфквкв-ут ________ _______ _ бермейтш енер. Эрюм ез шамасы мен ез шаркуна кдрай тырбанады. Сондык^ан не болса coFaH шала булше бермеу керек. — Болашак^ары шыгармашылык, жоспарыцыз? Эйел такырыбын 0Ai де кдузай береоз бе? — Тарихи б1рдеме жазайын деп сан рет оцталдым. Ж ем е-ж ем ге келгенде, тацырыбымныц ал1 тарихи дэлелдене крймаран тустарына келш, тоцтап кдла берем. Эйел такырыбын менен кейпотлер де мэщт кдузай берегш болар. ЭД ЕБИЕ7ТЕ М ЭД ЕН И ЕТ КДДМАЙ БАРАДЫ Мэрт шнездеи аиырыддьщ — Кезшде \"Ж алы н\" баспасы ел1м1здеп ец алдыщы кдтарлы баспа болатын. Бугшде облыс орталык,тарын былай крйранда аудандарра дейш баспа уйлер1 бар. Нарык, заманы с!з баскдрып отырран ужымга ауыр сорып жаткдн жок, па? Мемлекетгщ тапсырыспен де, одан белек те 2002-жылы кднша ютеп шыкды? 2003-жылы ше? ©знцз баскдрып отырран \"Ж алын\" баспа ушнщ бугшп тыныс-ттрпплш кдндай? — Bip ж ы лда 365 кун болса, бурын “Ж алы н\" баспасыньщ кунше 6ip ютеп жарыкдд шыгарып отырран кездер1 болтан. 2003-жылы мемлекепж тапсырыспен 6 ютэп, биыл 8 ютэп шьнардык, KiTen шырару ici жылдан- жылга ептеп ж ацсарып келедь 6ipaK, оны тарату, насихаттау жардайы мулдем сын кетермейдк Бурын одак,тары ец кеп окцтын кдзак, халкы кдз1р ец окымайтын халыкдэ айналды. М енщ туран ещр1м Алматы облысыныц Панфилов ауданында 120 мыцра жуык,халык,турады. Bipax, сондай ауданныц не орталыгында, не ауылдарында бугш 6ipAe-6ip ютэп дукеш жок, Байкдуымша, жагдай xepuii аудандарда да сондай. Сумдык, кулдырау Foft! 422

________ __________________ СуМамН doc — 60 —80-жылдардагы жастардыц психологиясын адебиетге шынайы керсете боддрз. Ал, кдз1рп жастар такдфыбына неге кдлам тартпай журоз? Элде, кдз1рп жастардыц психологиясы курдел1 ме? Жалпы, ец соцгы керкем шыгармацызды кдшан жаздыцыз? — Ke3ipri жастардыц психологиясы б1здщ замандастарымыздшшен курдел1 емес, эрине. Bipax, баскдшалау. Адам бойындагы ултгык, болмыс (колорит) K,a3ip азайды. Т-мдщ к,ад1р1 кет уш е байланы сты адамгершшк, тарбие, эдет-гурып, салт-сана, улкенд1 сыйлау, эйелге деген кезкдрас — 6api кулдырады. Экономикамик, жагдай ушш жанталаса куресу рухани сешмдпикп кдтгы шайкдлтгы. Адал адамдар туралы жазу кдз1р мумкш емес, ол жок, нэрсеш жазумен б1рдей болып шыгады. Кешеп ем1рден еткен адамдардыц кебюш адал ед1 деп насихаттаймыз да, TipiAeH ешк1мд1 керсете алмаймыз. Ka3ipri жазушылар несш жазады? Болып жаткдн кдишысты жаза ма? О л кдьлмыстыц кужатымен танысуга жазушыныц да, журналистщ де мумюнддп жок, Кузырлы органдар кужатгы бермейдд. Кдзакц басшылык, деген 6ip — нойыс. \"Бер1лмейдд\" дейдь Biiri эцпме. Олар гэзетпц редакторын да менсшбеу! мумкш. \"Кужатпен танысып шыгыцыздар, бул халыкдык, жагдай гой\" дейтш 6ipeyiH таппайсыз. Кепке топырак, шашуга болмас. Bipax, ондайлар кеп. Жалгыздыц yHi шыра ма? Эке-шешенщ таммдД тэрбиесш керген теки урпак, туб1р1мен жойылып кеткен жок. Бар. BipaK, ете аз. Ал, жалпы адалдык,тан, кдзакд1 мшез-кулык,тан, эдет-гурыптан кетш барамыз. Мертпк мшезден айырылдык,.. Эдебиетте де мэдениет кдлмай барады... Кэз1р мен тек тарихи шыгармалар жазып журмш. Жакдщда гана Кдракерей Кдбанбай туралы, Семен батырдыц урпакц-ары туралы эцпме жазып бгпрддм. Ke3ip 1916 жене 1986-жыл туралы жазуды жоспарлап журмш. — Бурын жас жазушыларга кеп кемек керсеплетш. Олардыц шыгармашылырын таныстыру yuiiH гезет- журналдарды былай крйганда, жыл сайын ужымдык, жинацтар да жарыкда шыгатын. Ж асы 2 5 - 3 0 - F a 423

Ъекоутан ’Нфквкв-ты____________________ жеткенше-ак, ею-уш жинарын шыгарып алган ак^лндарды 6iAeMi3. Атак,ты жазушыларымыздыц 6epi сол кезде Уюметгщ кемепмен ютаптерш шыгарып, кепке танылды. Бупнп талантты жас жазушыларымыз нарык, заманыныц KecipiHeH тасада танылмай кдлып кетпей ме? AFa буынныц ездерирзге керсеткен кемеп кеп болтан nibiFap? Ал, ендд езйрздщ жеке басьщыз кейшп толкдш ж ас жазуш ыларра кем ек к,олын созып, Умметтен кдмкррлык, керсетолуш сурап, билжтеплерге бартан кезпцз болды ма? — Дал Kp3ip жас жазушылардьщ KiTa6i шыкдай жаткдн жок, BipaK, насихатгалмайтыны, олар туралы таза сыни ппорлердщ болмайтыны рас, ейткеш кггэп тарату жардайы наш ар. К1мнщ не жазганын, не шыгартанын бые бермейлнз. Сыншы да, сын да, дым да жок, сияк,ты. — ¥лттык, менталитет тургысында не айтасыз? \"С а н а н ы турмыс б и лег е н \" зам ан да улттык, бет- бейнем1зден ажырап кдлдык, деп ойламайсыз ба? — Мулде ажырамасак, та, 6ipa3 жак,сы эдетгер1м1зден айырылдык, деп ойлаймын. Ендд тек буюл халык, кдзакдт сейлеп, кдзакдна тэрбиеленгенде FaHa ултгык, бейнем1здд кдйта табамыз. Ke3ipri курес - сол ушш журш жаткдн курес... Жариялылык, деп жаЬанга жар салганнан кеюн сол жолдан таймау керек едг Жариялылык, деген ол — шындык,, адалдык,к,а апараты н ж ол. Бил1к басындагылардын, не icren, не крйып жургенш халык,бшп отыруы THic едд. BipaK, 6i3 одан ажырап кдлдык, Ke3ip 6api де купия. Купия бар жерде м1ндетп турде крглмыс бар. ©TipiK бар, жалгандык, бар. Барш купия кмльт тиып тастау деген бул эдебиетке зиянды, гезетке де. Б1зде жаркдллдаган жариялылык, жок, крй. Гезет-журналдар сол жок, жариялылык,тын езш там-тумдап жария 1рылып жагыр. BipeyAiK урлыгын, к^янатын, енд1 б1реудщ |д>глмысын ашып 6epin жатыр. Бул шектен шыгып кеткендерге шектеу крятыны анык, Хальпсгык, муддеден бурын жеке бастан кек алып жаткдндар бар. BipaK, дегенмен халык,тык, децгею сондай болгандык,тан оны да 424

___________________________ Су4кмЫ doc мойындауга тура келедь Б1зде кез келген адам жогары медениетп болып кврш па келед}. Свзш е кдрасац, icm e кдрасац. Ал, кдмьпына кдрасац... Сол айтып отырган свз1 6ip баскд, кд1лы ры 6ip баскд. Б1зде еюж уздш к, rin ri ушжуздшк деген квддмп кдлыпкд айналып кеткен. Одан журтуялмайгында болды. Осыньщ аркдсында пара деген \"голе\" жайлап кетп. Бул бугшп куннщ ащы акркдты, дэлелденбейтш шындыры. Зацньщ жузеге аспайтыны, кэдеге жарамайтындыга осы параньщ жещсшщ \"жемкд\". Осыньщ Kecipi кепшйиктщ болашакдщ деген ceHiMiH сетшетп. Муньщ 6api 6i3re аса зиянды. — Окдфмандарьщыз ci3Ai \"махаббат жыршысы\" деп шыгармаларьщызды жылы кдбылдатаны рас. Qcipece, ейел образын ашуда к,арым-к,аб1лет1в;1з кдламдастарьщыздыц арасында кеш iArepi. “К ш а и махаббат\" атгы романыцыздагы басты кейшкер, эйелдщ сез1мш, innti шр1мдерш эйел жазушы да дел аздей бере алмас едД. Жалпы, кейшкердщ жан-дуниесш шынайы керсете быу ушш, шеберлш керек пе элде туа 6iTri дарын кджет пе? Кдлай ойлайсыз? — EKeyi де керек. Тярих алалдыкты талап етедi — Кдзыбек бек Тауасарулыньщ “Туп тукряннан ез1ме шешн\" деген ецбеп жарыкда шыкрднда Сабыржан Шушрулы, Кдбдеш Жумаддлов сеюдад азаматтар етгар сын айтты. Басылым беттерш д е Б алгабек Кдядырбекулыньщ Kemipin алган KiTa6i деген niKip де ушырасты. KiTerni шырарура тшелей атсалыскдн тудра ретшде осы мэселеге байланысты не айтар еддщз? — Мен бул ютэп жайында ете кеп айткдн адаммын. Эл1 де жалыкрай айтып келем. Бул кггапкд кейб1реулер шыкрай жатып-ак, шабуыл жасаган. \"Крзакдъщ 6ipAiri ушш жан пида деп журген адаммын. Халкдом дегенде кдра кдялды кдк, жарамын\" деген 6ipa3 адамньщ эл1 де кдра басыныц кдмынан, руыньщ беделшен асып кете алмай жургенш, еды боп емес, аддлсйпп жургенш осы клепка 425

Ъвксутпан НфЫсе-ты____________________ байланысты биуцм. © й т к е т олар бул кггэп жарьнусд шыкдай жатып, ягаи эм окдаай жатып-ак, кдрсы nixip айтты. Сондай 6ip агам — осы оцтуспктщ адамы. Сол ппорше д ей т мен де о KiciHi рушылдык,тан бшк турган, улт муддесшщ шын жанашыры деп сенш жургем. Ондай OFaiu niicip кдтарластарыньщ да аузынан шык,ты, ел1 де mbiFa беретш шыгар. 2001-жылы Э л Фараби атындагы Кдзак, мемлекетпк улттык, университет! \"Кдзыбек бек Тауасарулы — тарихи тулра, талым жене акдш” деген гылыми конференция ет ю зд к К о н ф ер ен ц и ян ы п ро ф е сс ор , К.Р ¥ F A корреспондент Myuieci, университетам, ректоры Кепжасар Hapi6aeB ашты да, профессор, тарих гылымдарынын, докторы Талас Омарбеков “Кдзыбек бек Тауасарулыньщ ецбеп — тарихи ем1рбаяндык,шырарма\" деген такдфыпта рылыми баяндама жасады. Саликдлы, жетж маман жасаган баяндамадан кешн де бул ютэгпт ары тарт-бер1 тарт кып жургендер — e3i шыгарма жазып крйган жазушылар. Оларды Ty6i тарих 6api6ip мойындатады. ©й ткет \"eripiK эрге баспайды\". Профессор Талас Омарбеков ез баяндамасында ол шьнарманын, тупнускдсы сак,талмаганымен, терт дуркш кепйржгенш, эр кеппруппнщ эртурл1 крлтацбасы мен кезкдрасы болуы мумкш екенш , ал, б1здщ тарих пайдаланып журген He6ip кдеиетп шыгармалардыц тупнускдсы жок, екенш бьимдшкпен баяндап, \"кезшде Кдзыбек бек Тауасарулыныц ез крлымен жазган тупнуекд крлжазбасы болтан деп сетм м ен айта аламыз\" деген кррытынды жасаган-ды. (Аталган конференцияныц материалдары. \"Кдзак, университета\", 2001.10-бет). Профессордыц мына niKipaepi бул кггэптщ аса кунды кггэп екен1не к1мн1ц де б олса к езш жетюзедд деп ойлаймын: \"... 6i3 эц п м елеп отырган ец бек авторыныц ез халкдяныц шеж1рес1нен жан-жак,ты хабардарлыгын керсетедь Бул — 6ip. Екшппден, б1здщ крлымыздагы крлжазба кеппрмесшде 100-ге тарта кене шагатай, араб, парсы ттлдершдеп сездер 426

CAkmdi doc кдйталанып кездесш отырады. Бугшп заманры казак, сездер1нде ушыраса крймайтын бул тусшжтер (cipa, \"■пркестер\" болар. - Б.Н.) 6i3re тупнускддан жеткен деуге непз бар. Уппнивден, ецбектеп тарихи тулралардыц eciMAepi, ж а н к е п т урыстар болган мерз1мдер мен далмак, жагандары кдйраткерлер, батырлар eciMAepi, сондай-ак, оларды жуйел1 турде баяндау улкен энциклопедиялык, 6iAiMAi кажет етедД. БДздщ бглепшмДз, мундай б ш м К,азыбек б е к и 6i3re Keiuipin жеткДзгендердш ешкдйсысында жок,\" (10-бет). Осылай дей келш, ралым \"Кдзыбек бек Тауасарулыньщ тупнускд крлжазбасы бугшп б1здщ крлымыздагы \"Туп тукщяннан езДме ш еш н \" KiTa6iHe н е п з болганы н мойындаганымыз жен болар eAi\" деп тушндейдД. Сонымен катар, \"кезшде тупнускдны кеппрушДлер тарапынан кемшшктер орын алган болса, оган эрине, Казыбек бектщ кдсиетп аруагы жауап беруге тшсп емес. Осыны естен шыгармаранымыз жен тэр1здД, агайын, курметп зиялы кауым!\" деген мэдениетп, i3ri -плекп де профессор бауырымыз ете кажет деп тапкдндык,тан айткдн-ды. (12- бет). \"...Озшщ атасы Матайдьщ жазбаларына суйенген Кдзыбек бектщ шеж1релер1, непзшен алганда, жалпы кдзак, шеж1ресшен ауыткдшайды ж эне шеж1ретану саласы н ж ац а д еректерм ен толык,тырады\" дейд1 Т.Омарбеков. \"...Казахстан тарихына байланысты ipreAi зертгеу ецбектер!м1зде кездесе бермейтш еомдерге жэне эртурл1 тарихи мерз1мдерге жолырамыз”. “Ецбекте кейб1р окигаларра байланысты накты жылдар да этап керсепледД. Олардыц Keft6ipi Казахстан тарихында калыптаскан кезкарастарды кайта KapayFa итермелейдД\" (14-бет). \"...орыс тарихшысы Левшиннщ айткандарымен дал келедД\". \" 1640 жылы EciM ханды ауру деп керсеткен Казыбек бек шындыкад жакдгн болып птырады\" (16-бет). \"Казыбек бектщ 1640 жылдан бастап казадты Ж ацпр сурай бастады деген! тага да дэлелденш отыр\". 427

Ъвксутан НфквЬ-тм______________ \"Тэуке ханныц, Эб1лмамбеттщ, Абылайдын, так^а отыруларына кртысты деректерге де осында кездесем1з\". \"...Басты-басты жоцгар — казак, шайкдстары туралы 6ipa3 тыц матлуматтар алуга болады\". ...Тарихымыздаты кейб!р даулы меселелердд айкдшдай тусуге кемектеседд деп ойлаймыз\" (17-бет). \"Крзыбек бектщ ецбепнде Кдзакртан тарихыныц endp мэселелерш кетеретщ тустар баршылык, демектз\" деген (18-бет) рылыми тужырымдар жасайды. О л конференцияда Мэмбет Крйгелдиев, Кецес Нурпешсов, Аскер Бакаев, Жацрара Дэдебаев, Сейден Жолдасбаев сынды узыныргасы жиырма шакзы ралым ол ютэп туралы оц ш ю рлерт айткдн болатын. ¥там деген кулак, одан кеюн-ак, убыл, ол ютэптщ казак,тарихына тьщ улес крсатынын мойындауы кажет едд, 6ipaK, казак, тарихынан repi вз еттршн эз1рше буркемелей туруды дурыс керген кейб1реулер эл1де ез рушылдытын сан турл1 \"шындыкДздеген\" амал-айламен буркемелеп келедь Букы тарихтын; ш ы н ды ры н 6 ip к1тэп ашып беретшдей-ак, ез е у р е г е н д е р нег1з1нен б1здщ халкдлмыз бен жастарымыздыц е з тарихын эл1 жете бымейтшддгш, быгендердщ ез1 шала быетиадгш пайдаланып отыр. Тарих кец насихатталган кезде олардын, eTipiri мен жалалары ез-езшен ескерус1з калады. BipaK, дэл каз1р тиш отырран зияны, сез жок, тарихтану бшм!н тежейдй T ii - хальщгын, жаны — Ж ас жазушыларга жеттспейтш ец басты кемшшк не деп ойлайсыз? — Осы куш жас жазушы тугш кецселердщ езше ть\\ меселеа к^ын. Гэзет-журнал тугел дерлж емыет, тыныс белпш бузып жазады, 6ipaK, 6api де ты мэселесш кетерш, сол утпш жан аямай куресш жаткансиды. Саясат б1зде шынайы саясат емес, алдау саясаты болып кетп. Кэз1рп газеттерге трл мэселес1 таптаурын болтан такырыпка айналды. Шетшен \"сойып жатыр\". Сауатсыз. Не емые, 428

_______________________________________________ G M i d o o не тыныс белпге кдрамайды. \"Мынауым халыктан уят- ау, муны бглетш 6ip адам бар-ау\" деп уялмаиды да. Т1л мамандарыньщ ездер1 де бймейдь Олардьщ жазган макдлаларына кдрасац 6epi шетшен кдте. Мен кейде тац кдламын \"Мьшаны галымныц e3i ж!берген кдтеа ме, алде ралымньщ дурысын газет Tepic берш отыр ма?\" деп. Шылау, жалгау, журнак, бэрш шатастырып 6irri. Т1л дегеюм1зд1н a3i сауатгылык, крй. Сауатгы жазу, сауатгы сайлеу. Сездщ езш орнымен дурыс крлдану. Макдл- мэтелдщ езш дурыс крлданбай, белден басып жатырмыз... TiA халык,ты 6ipiKTipeAi. Маселен, сен баланды орыс мектебше берд/ц бе, онда оны орысдеп есептей бер. Ол орыстыц эдебиетш окдды, мэдениетш бойына снрредр. Ал, агылшынша окдгса, онда ол алемде агылшыннанартык, халык, жок,деп тусшед. Оньщ ойында 6ipiHini агылшын тш турады. Кезкдрасы сол окдп?ан ттлмен гана шектеледд. Агылшынша окдшандар казак, т ш н менсшбейдь © з ултынан repi агылшынньщ эдет-гурпьга, тарихын жак,сы бЬледь Сондыктан да ез ана тшм1здд 6ipiHmi кезекке коймасак, утыларымыз кеп. Халык,тык, 6ipAiK тглден шыгады. TiA гана 6ipiKTipe,ai халык,ты. TiAi белек, дш белек болса ешкршан б1р1кпейд1 Bi3 кдй куш жарылатьш 6eArici3 бомбаньщ устшде отырган халык, сияк,тымыз. Bip куш шектен шьпъш кететш сиякдымыз. Эншешн тэй-тэймен устап отырган жагдай. Ал, ана тшмйзге деген адалдыгымызды сактасак, алынбайтын асу жок, Онда 6ipAiK те, TipAiK те, патриотгыгымыз да болады... Bi3 т1лдд жалацаштап тастадык,. Тглдщ к ерек екенш , оньщ халыкуьщ жаны екенш умытып барамыз. Тек саясат ушш гана айткдн боламыз. Ал, терецге бойламаймыз. Мемлекет унеш халык,тьщ жагдайын жасап отыр деп айта алмайсыз. Сол билжтщ бишнде отыргандар да ец алдымен ез муадесан ойлайды. Сондыктан да халыктьщ epeci би1к, мэдениетз к у н т болатын болса мемлекетп де, басшыны да ез дегенше иедь Мысалы, Балтык, бойындагы уш республиканы керпцзпп. Олардьщ медениетт, талап к,оюы деген к,андай. Басты да жармайды, кезд1 де 429

Ъвксутт Ифквке-улы_________ ________ шыгармайды. Бэрш талап етедг Кецес заманында мен Эстонияныц Барно деген кдласына барганымда турпяндарынын; 60 пайызынан астамы орыстар тугын. BipaK, 6api де эстонша сейлейтш. Каз1р ел1м1зде 50 пайыздан астам кдзак,тар турамыз. ©кшшпсе кдрай, кдзак, ал! кдзакдла сейлей алмай келедг Ж ане оны б1реуден кврет з. Хальщтыц алдында \"кдзакща свйлеу кврек\"деп айкрйлапжаткдндардыц 6apiсыртайнала бере, кецсесше келйп орысша свйлейдj. Жан-жатына жалтакуап, ыцтайта жывылады. Саясат та сауда, улттыц тагдыры да сауда, экономикамызда сауда. Саудата туспегеннарсе кдлмады. Осындай келелй мэселелерге хальщтыц айнасы болып отырьан гэзетгер квцм белу] керек. Шую'р, б/зде кдз1р кдншама баспасвз бар. Солардыц 6api6ipirin, 6ip жецнен крл, 6ip жагадан бас шытарып ецбектенсе, ешюмде цит ете алмас ед1. Б/рак, газеттерд!ц вз1 еюжуздi болып кетп той Курылтайшысына кдрайды, одан кдлса, бастыгына кдрайды. Бастыгына да бедел керек, жагдай керек. Кун кару керек. Осы кункеркггщ жагдайы 6apiMi3Ai егажузд1 К£1лып бгт... Энпй эн айта алмай отыра алмайды, cypenui сурет салмай журе алмайды, жазушы да жазбай eMip суре алмайды. Ж ас жазушыга дал кдз1р юмдер жататынын нак,ты б1лмеймш, ец болмаса он шак,тысын окьшаган соц, олар жайында Kecin-niurin niKip айту обал, api кдянат болуы мумкш деп ойлаймын. — \"Кутумен еткен гумыр\" атты романыцыздагы басты кешпкер Энестщ тагдыры шымылдык, сыртында кдлып кеткен сияк,ты. Оны ц кеш н п тагдырыныц 6eArici3 жумбак, куйшде кдлуы окдлрмандарыцызды тущындыра алмаган сеюлдд, аякуалмай кдлгандай эсер кдлдырады. — \"Кутумен еткен гумыр\" — улт-азаттык, кетерша туралы 1916-жылдыц окртасын крзгайтын шыгарма. О л жылдардьщ тарихын бшяейтш адамга ол гатэп бастан аяк, жумбак, болуы да гажап емес. 430

___________________ _______ CtdidwH doc “Ж аца ж азуга кешу - барынды ж огалту” — Bi3 жаны да, кдны да казакуыц езш кдзакдна сейлете алмай еуреленш келе жаткдн елм1з. Ендд орта жолдан латын елшбише кешу туралы niKip айтушылар кеп, Осы тургасында \"Ж аца жазуга кешу — барьщды жогалту\" деп niKip быддрйгаз. Соны терещрек талдал айтсацыз. — Оны терецдеп керсететш em6ip купиясы жок, Датынга кешудщ кдндай пайдасы болмаса, арабшага кешудщ де пайдасы жок, Ke3ipri бар жазудыц 6epi де кдзакдыц ез жазуы емес. Сак, уйсш жазулары умытылган. Оны умыттырган — араб жазуы. Арабты умытгырган — латын мен кириллица. Халыкдсд сауатгылык,ты apirrriH; Typi экелмейдр оку ж у й еа мен окулык,тыц, окдытушыныц сапасы экеледд. Кдлган урандаудыц 6epi саясатгьщ эрекеть Жумыс ютемей-ак, жумыс icren жаткдн адам боп KepiHy уппн K^3ip 6epi реформата эуес боп алды. 75 жыл бойы кирил кдршмен жазып келем1з. Сонда да эл1 газет-журналымыз толык, сауатгылыкпен жазбайды. T im i жазгысы келмейдд десе де болады. ©йткеш одан оларга келш-кетер крлма-крл пайда жок, саясаггы сапыра берсе болды. 75 жылда жазылып кдлган халык,тыц тарихын, кез жасын, муцы мен наласын, \"контрреволюционер\", \"халык, жауы\", “алашордашыл\", \"ултшыл\" деп KbipFbiHFa ушыраткдн тарихты тагы да халыкуан жасыру уппн керек пе, баска каршке кешу?! М ен баска кджетплж ы K epin турган жокцын. ТЧл гылымындагы ойсыраган жагдайды буркемелеу уппн жене оны одан ары ойсырата тусу уппн гана баска каршке кешуге болады. Халык,тыц улттык, рухын em ipy ymiH, тарихын умытгыру уппн отарлап алган ел алдымен оныц кдрШн езгертетш, елд1 мекеннщ, тау-тасыныц атын езгертетш. ©3repTKici келгендерд1 мен сондайлардыц жакуастары деп кдна тусшем. — \"Казак, кдйтсе кебейедд\" деген мэселе тещрепнде эрюм эртурл! niKip айтуда. BipeyAep шетелдеп казакуарды ел1м1зге кептеп кеппрш екелсек кдтарымыз толысады десе, ендд 6ipeyAep жастарга жагдай жасау керек, баспанамен 431

Ъексуюшт Ифкеке-yiu____________________ кдмтамасыз ету керек деген усыныстар айтуда. Бул женшде оздщ пнирЬцз кдндай? — М ен де соларга крсылам. TinTi ол шаралар да ж етш аз болатын шыгар. ¥лтгык, тэрбиеш кдйта крлга алу керек: атастыру, кдяз тацдау, кдяз керу, кудаласу дэстурлерш жаца тугырга кетеру кджет. Жастарга кызмет берудд женге келпрген абзал. Э р бастык, келген сайын у м т к е а л т огыратын жастар ецбекп де, ел! мен зацын да сыйлап жарытпайды. Жастардын, ертецг-i кунге деген ceHiMi жок, елде 6api де жок, Осыдан бастау керек бэрш. — Keft6ip кдламдастарыцыз билж басында отырып атак, та алады, жагдайын да тузеп алады. Жалпы атакдумарлык, жазушыларга жараса ма? Атакдд, кдязметке кумарткдн кезшдз болды ма? — \"Жакры жазыпсыз. Кпебщызды бас алмай окдяп шыкдым\" деген атакдсд атак, жетпейдд. — Башык,емес кезде елец жазбаймын дейтш акдшдар сеюлдд, сулу сез1мнщ шыгармашылык, шабыткд acepi бар ма? Ж асы цы з улгайган шак,та мазалаган м езплшз махаббатыцыз болды ма? — Жазушы ез ем1рбаянын, эйел1 мен бала-шагасыныц басынан кешкешн гана жазу уиин жазушы болмайды. Ж акры да, жаман да жазушыга e3i келш жолыгып жатпайды, оларды 1здеу, керу, табу - соныц 6epi жазушыньщ кунделж-п eMipi. Жакрыга кдлзыкдау, онымен сырласып жакдшдаспау, сол сияк,ты жаманмен куреспеу, оны эшкерелемеу — жазушыга элеуметпк сын. Шын суйш , шынайы м ахаббатпен уйленген адамды да мазалайтын сез1м, сынайтын жагдай болып турады. С о лар д ы бастан кеш у унин, бастан кеш кен мен кешпегешм1здд езгеге езгеше кдллып айтып беру ушш жазушы болдык, емес пе? — Оздд кдламдас курдастарыцыз кдяз-келшшекке жакрга журетш \"Дон-Ж уан\" ретшде керсетедд. Tiirri Дулат Исабеков курдасыцыз \"Мэриям Жагоркдязы\" эншщ эуешмен о здщ “монологыцызды\" орындап та кряды. Расында солай ма? Солай болса жецгейдщ ренжпен жер1 жок, па? 432

_______________________ СиШмМdoc — Дулат екеушздщ Дон-Жуандыгымыз Телендионе кдраганда, эрине, тэу1рлеу. М ен 1970-жылы ауылдан келгенде, мен! кдланыц журю-турысына уйреткен Дулат пен Телен болатын, мен екеуше шэюртпш. А л влп эн пйркшнщ uibiFybi мешц \"K apic кдгз\" атты эцпмеме байланысты foh, \"Кдгргыз келшшектщ\" де, \"Мунтаздай Мумтаздын,\" да вм1рде жацрырыгы жатады. \"Шепрткеден кррвдан егш екпейдд\" емес пе? — Ka3ip жазушылар арасында клан жазганымен емес, макала жазумен кершу белец алып бара жаткдн сыкдыды. Осыньщ сырьш немен тусшддреаз? — Астарлап, квркемдеп айткдныцды укдайтын окдфман кебейш кеткенде, макала жазбаганда кдйтесщ? — Бурын атак,ты жазушыларымызды саусакден санамалап отырар ед!к. Ka3ip ауыз толтырып айтарлыкуай талантгы жас жазушылар бар ма? — Ж ас жазушыларды жастардыц 03i танура тшс. — Демеунплердщ аркдсында KiTan шыгаргыштар кебешп кетп. Осыныц кеарш ен жазушылар бурынгы децгейдег! абырой-беделшен айырылып калган сеюлдь Пйирцдз? — Б1реуддц беделш 6ipey темендетпейдь СДздщ айтканыцыз рас болса, онда OFaH жазушы емес, окдгрман кшэль Оцырманныц танымы темен болганда рана жакрыдан жаманды ажырата алмайды. — Ka3ip б1зде балалар эдебиетт к ен ж елеп калган сеюлдь Соцры кезде осы салага кдлам тартып ж урген жазушылар бар ма? — Балалар эдебиетшщ ете нашар жагдайда ек е т рас. Балалар жазушысы бурын да бар болатын, кдзДр де бар, тек олардыц да KiTe6i балалардыц крлына жете алмай жур. — Естелж жазу ойыцызда бар ма? — Бар. — Талгамныц езгергендт де болар, ел1м1з эдебиет окудан кдлып бара жаткдн сыцайлы. Эдеби кггептерды ешюм окдгмайды деген nirapre кезкдрасыцыз кдндай? 433

‘Ш хщ тт Нф!свке-ут_____________________ — Билим окдшаса, едебиет те болмас едр Жазуы бар елдщ жазушысы да, окдфманы да болады. Тек сапа жагдайы Fana олай-булай ауьгщып жатады. \"Евразия-KZ\", N4, 04.02.2005-жыл. K0PKEM ШЫГЛРМА НАСИХАТГАЛМАЙ, ЭДЕБИЕТ К0ГЕРМЕЙД1 Кезждракзы окдфмандарымыздьщ есшде болар, еткен аптада гэзеттшзде (N32. 12.08.2005 ж .) \"Керкем эдебиет н асихаттаусы з к,алды\" атты макдла жарияларан болатынбыз. Аталмыш макдлада кетер1лген мэселеге байланысты редакциямызга окдфмандарымыз телефон шалып, ез пнарлерш брлддрш жатыр. Сондары бершщ айтатыны: \"Керкем эдебиетп насихаттау\" бюросы ашылса екен\" деген ттлек. Бул ттлек — ардагер кдламгер Кдлмукдн Исабаевша айтсак, эр жазушыныц кекейшдегт журген арман. \"Керкем эдебиетп насихаттау\" бюросын кдйта жандандырмай, жазушы мен окдцэман арасында алтын кешр орнату эсте кдьш. Кдламгерлер iccanapAapFa ш ы р ы п , ок,уш ыларымен к езд есу уйымдастырып жатпарандык,тан, шыны кер ек , жастарымыз дарындыларымыздыц тур-тусш де б1ле бермейдд. Ал м ектеп ок,улырыныц бардарлам асы на 6eAriAi ш ы гарм агерлердщ барлырыныц д ерлш ецбектер1 енбегет белпл! \"Ж алы н\" баспасыныц директоры, белгш жазушы Бексултан Нуржекеевл' ацпмеге тартгык, \"Кдламгерлж ic - кррамдык, ic; керкем эдебиетпн, кррамдык, мэн1н, элеумегпк мазмунын еш нэрсемен салыстыруга да, ауыстырура да болмайды\". Академик Зейнолла Кдбдолов “Сез eHepi\" ютэбшде осылай дейдд. Айна-кдтеаз айтылтан шындык, ЭдЬл сез. Рас, кдламгер ецбепн кррам игшпнен белш кдрастыру мумкш емес. 434

______________ ____________ CydiawH doc Жазушыньщ басты кызмеи — кргам тынысын танытатын туынды тудыру. Ок^рманньщ ютэпкд деген ынтасыньщ бупнп танда курт темендеп кету себеб1н эдебиет зерттеуш1лер1 мен сыншылары гылыми-техникалык, прогресс дамуымен TyciHAipeAi. Муны жазушылардыц ездер1 де жокда шыгармайды. Ce6e6i, немерелершщ ертелЬкеш теледидар |алдын босатпайтыны мен компьютер ойындарына деген кумарлык,тарынан байкдп жур. Жасыратыны жок, кейб1р танымал ак,ын-жазушыларымыздыц у л-к^здары | эк е л е р ш щ кггэптерш оры с т Ш н д е ок,ып ecTi I (Кдламгерлердщ ездер1 муныц себебш Кецес Aeyip i тусында Алматыда 6ip гана кдзак, мектеб1 болгандыгымен тусшд1ред1). А л шыгармагерлердщ бупнп кдйгысы (эрине, бэршщ емес) — немерелер1 гатэп паракд-амайтын болды. О ны ц c e 6 e 6 i, жогары да айтк,ан м ы салы м ы збен байланысты. BipaK, коркем эдебиеттщ ж Y гiн ein6ip гылыми-техникалык,прогресс кетере алмайды. ©KiHiiirrici, щтэпп бала тугш, улкендердщ отулмауы кргамдык,дертке айналып барады. Арыстарымыз \"халык, жауы\" атанып, атылган сонау зулмат заманда кггэпкумар жандар М1ржак£ш, Ахмет, Бешмбет, 1лияс, Сэкен, Магжандардьщ шыгармаларын жасырып окыды, крркра да окь1ДЫ. Крлдан-крлга кешш, жыртылган кпептерды сандык,тарында сак,тагандар да \"кдра Ti3iMre\" шшп, рухани кджетш етегеш ушш бас бостандыгынан, тшп ем1рмен крш айтысып едь Олар суреткерд! багалаганы ушш, керкем эдебиетке куштарлыгы ушш жазык^ы болды. О л кезде кдзак,тын, сауаттылык,децгеш темен eAi. А л бугш де... халкымыздын, жазу, сызу сауатгылыгын айтпаганда, жыл сайын ел1мзздщ жогары оку орындары жуз мындаган мамандар дайындап шыгарады екен. Ka3ip баспалардьщ да жай-кут ауыр. Шыгарып жаткдн етмдершщ тираждары баяилдай емес. Сез жок, керкем эдебиеттщ насихатталмай жаткэндыты баспаларга Kepi ecepiH типзш багуда. Бурын акьш-жазушылар халыкден кездесулершде, сез арасында жаца ютебшьщ крй баспадан 435

Ъексутпт Нфкеке-\\ ш ы ры п жатк,андыгы мен жалпы баспалардыц жаца ешмдер1мен таныстырып кететш. Бул - гатэп саудасына жакры жарнама болатын. — К ез ш д е а 1ры н-жазуш ы лар да, баспаныц кцгзметкерлер1 де iccanapAapFa ш ы ры п, халыкдд жаца шырармаларды насихаттап кдйтатын. Окдгрмандар жаца дуниелердд 1здеп журш окцтын. Бугшде окушыларымыз баспалардан жарык, керш жаткдн жаца гатэптэрдан хабарсыз кдлды. Tiirri баспалардыц e3i 6ip-6ipiHi4 кдй жазушыныц кдндай шырармасын шыгарып жаткднын бшяейдг Бэлгам, гам брледд, 6ip баспаныц жоспарлаган гатэбш егашш баспа да дайындап жаткдн uibiFap. Кэз1р кдламгерлердщ Krrairrepi бурынрыдай мыцдаган тиражбен жарык, кермейтип белил! Мемлекетгж тапсырыс тускен гатэптерды era мыц данамен шырарудамыз. Угамет б1зден алып, облыс, аудандардагы гатэпханаларра таратады. Бурын жастардьщ гатэпхананыц оку залында 6ip-6ipiMeH таласып, керкем шырарма окдш жаткднын керш куанушы еддк. Окцфмаррдарымыздан жш хаттар алатынбыз. Ke3ip рой, байланысымыз узш п кдлды. — Ж астардыц гатэп окура ынтасыныц темендеп кетушщ ce6e6i неде деп ойлайсыз? — Керкем эдебиет ок^лм аса, халык,тыц рухани мэденией темендей беред! Эдебиеттщ адам баласын отансуйгш тж ке, адамгершШ к пен мешр1мдШкке тэрбиелейтпп бесенеден белил! Теледидарда кунддз-туш берглетш атыс-шабысты керген жасгарымыз кдтыгезденш бара ма деп крркдмын. Керкем шырарма окртан баланыц келецйз йрлжтерге бой ура бермеа анык. А л жастардыц гатэп окуга ынтасыныц темендеп кету себебшщ 6ip ушы — мектеп мурагамдерше кдтысты деп тусшемш. Бупнде мурал1мдердщ элеуметтж жардайы кцын. 0cipece, ауыл устаздарыныц. Байкдуымша, кдзак, тии мен эдебиет пэншщ мурагамдершщ сауатгары темен сегалд! (Эрине, бэршщ демеймш). Олардыц кепшшп филология факультетгн сырттай б т р ш алган. Дарынды окушыныц талантын уштайтьш осы эдебиет 436

________________ СуМлмМdoc пэнш щ MyFaAiMAepi емес пе. Шыны керек, K,a3ip устаздардыц e3i керкем шытарма оцымайды. А л эдебиетген хабары жок, мутамм дарынды окушыны кдлай окдята алады?.. Ондай ¥стазДан бШ м алтан баланьщ эдебиетке деген суйкшеншшп темендейдд. — Кдламгер, баспагер ретшде \"Керкем эдебиетт! насихаттау\" бюросын кдйта ашудыц кдндай жолын усынасыз? — Кдндай кцын кезец болмасын, керкем эдебиеттщ насихатгалуы кажет. Bip кезде эдебиетке деген куштарлык, лаулаган от сияк,гы едд, сол алау от бугшде кун еткен сайын ceHin бара жаткдндай. OpiirrecrepiM шамалары келгенше, кргамдык, мэселелерге ун крсып келедь Эрине, бул мэселеш де S3iMi3 KeTepyiMi3 керек. “Керкем эдебиетп насихаттау\" бюросы жумыс icreyi ушш улкен кдржы кажет. Оны кдламгерлер кдйдан алады? Бул мекемеш мемлекет крлдап, ашу керек. Уймет крлдау керсетпей, мэдениеттм1з еркендемейдд. Расында, жазушы агамыз айтса айткдндай, бурын окушылар ютэпханата жаца шыгармалар туссе, кезекке турып окцтын. Топ арасында сол жаца кггэп жайында улкен шшр-талас етгазетш. А л бугшде кай кпэпханашыдан сурамацыз, окдлрмандар саныныц курт азайып кеткенш муцайып айтады. \"Кдзак, эдеби еп \", N33, 19.08.2005-ж ыл. Б13ДЩ ТЕАТРЫМЫЗ КЭД1МГ1 АТК.ОРА БОЛАТЫН Жалпы, 6i3 бала кез1м1зде эр нэрсеге эуес болдык, Ж эне сол талпынган дунием1зден б!рдеце шыгарып, тырмысып журетпнб13. О л кезде ауылда кино деген болтан жок,, б1здщ ауылдыц керкеменерпаздары халыкда сахналандырылтан KepiHic крятын. Сол кершкгп керш болтан соц, ертес1не бала-шата жиналып алып, керген дунием1здд сарапка салып, езара дауласып, кдязылкещрдек 437

Ъекютмн Нф/Ьке-улы____________________ болып ж у р т , оны кдйтара 03iMi3 крйып шыратынбыз. Сонда кдйда крямыз дейаз рой. Мектептщ кдсында улкен eiin салынган аткрра болды. Жиырма минуттык, узшсте сол аткррара барамыз да дайындык, жасаймыз. Иэ, б1здщ театрымыз кэдДмп аткрра болатын. Сосын эбден nicin- жеттлген кезде езЬаздщ туррыластарымызды шакырып, солардьщ сынына саламыз. Bip кдиыты, ол кезде релде ойнайтын улдар кеп болды да, кд1зымыз жалгыз едД. ©3iMi36eH 6ipre окыган Кдншайым деген кд13 болды. Сол цыз барлык, релдердд жакры алып журетш. А л улдар жары релге таласып, кеб1м!з Б екеж ан болгымыз келмей, Телегеннщ релгаде ойнауды кдлайтынбыз. Сондай 6ip кезекп дайындырымызды сыртымыздан Kepin турран мектеп директоры \"Сендер epTic боласыцдар\" деп бага 6epin едД. Kepin отырсыз, ол жорамал тер1ске шы рып, кдлам устап кеткен жайымыз бар. М ектептеп утрм е втрШ зге язык; болды Шамасы 12— 13 жасымызда гой деймш. Мектепте \"Ж ас талаптар уйымы\" деген утрм е болды. Осы ушрменщ 6i3Ai енерге баулуда мык,ты ыкдалы болды. Балалык, ойдыц жетегше epin, турл1 нэрселерд! ойлап шырарып журген тапкдфлырымыз жаман болтан жок. Э р турл1 кдбырра гэзетгер1, турл1 концертпк бардарламалар 6i3re енерге деген купггарлык, бердь Жалпы, 6i3 ауылдыц баласы жалгыз эке-шешенщ тербиес1н рана керген жокдыз. Букгл 6ip ауылдыц тэрбиесш керд1к. Ауылдыц адамдарыныц акркаркдш м1нез1н бойымызра ciippin ecipAiK. Мысалы, ауылдыц адамдары 6i3re \"Улкен Kici келе жаткдн кезде крс крлмен амандасу керек. Э й ел адамныц, кдрияныц жолын кцмау керек\" деген кдриданы мыцтап уйретп. Кэз1рдщ езшде жасым алпыстан асса да езшнен улкен Kici керсем, i3eT кд1лып турранды жаным кдлайды. 438

________________ __________ CydidwH doc “Кунэлi махаббат” талай адамдармен жолыкдырган М е н e 3 i жазушылык, кддамымныц алрашк^л баспалдагынан-ак,алдымда журген танымал алдыщы буьш акцш-жазушылармен кездейсок, таныса бастадым. BipAe мынадай 6ip жардай болды. ©3iM мугал^ммш. Жазгы демалыста кдйын журтыма бару керек болып, кдсыма айеламдд ертш, крлыма 11 айлык, баламды устап, жолга шык,тым. Содан жол бойында Алматыга сорып, Kjyc бойы жазган дуниемд! \"Жулдыз\" журналына \"апарып берешн\" деп ойладым. Сейтш, сепз окушы дэптерш толгырып жазган \"Кунети махаббат\" повеамдд алып, тацры торыздэ \"Жулдызра\" келдДм. Келсем, редакцияны эл1 тыныштык, басып тур. \"Апыр-ай, тацры торыздан кеткенге дешн жумыска келмейтш не деген халык,?!\" деп ойра шомып турранымда, баспалдацты сартылдатып, шашы жалбыраган 6ip ж1ггг келдь Ауылдан алган тэл1м1м бойынша ж у п рш барып \"Ассалаумаралейкум\" деп сэлемдесш едом. О л салган жерден: \"Тац атпай не 1здеп журсщ?\" дед!. Мен мэн-жайымды тусшддрт айтып едДм, дереу AanrepiMAi ашып кдрады да, \"Мурамм екенщ кершш тур\" деп бага бердт Сосын: \"Ал, бала, проза бел1мшдеп Акдн Нурманов езшщ \"Кейю бабасын TipiATeMiH\" деп Крстанайга кета. Сен муны маран тастап кет\" дедт Сейтш, \"Кунэл1 махабаттьщ\" аркдсында Мукдралимен танысып, сол кездейсок, танысуымныц арты екеуара шыгармашылык, байланыскд уласты. Мулле танымаитын Хамза Есенжановтыц шапагаты тиш едi Танымайтын, бглмейтш адамньщ KOMeri тиетппн Хамза Есенжановтыц ic-еркеттен соц быддм. О л Kici менщ осы \"Кунал1 махаббат\" п овеете алгы сез жазыпты. \"Ауылдан келген баланыц тш шурайлы, повестщ окртасы жак,сы\" деген мацтауымды асырран сездерд! окдш, масатганып, exi жыл шыкрай жаткдн повеомнщ машакдтын умытып, 439

Ъексутан Нф>квЬ-тм____________________ ол ккш щ жазган жылы сездерш кдйта-кдйта окдгп, тебем к ек к е ж еткен д ей куаны п ед1м. М ш е , осы exi кездейсокдык,ты кдз1рдщ езшде жш eciMe аламын. Ce6e6i мен осы адамдардьщ аркдсында \"эдебиет\" деген едем1 элемнщ баспалдагын ен, алгаш атгаганмын. Б/'лмейт/'н адамымнан сын ест/генш бар Осы noBeciM шыкддннан кешн \"Кдзак, эдебиетше\" К,алдарбек Н айм анбаев екеум1здщ жазтанымызды сынаган макдла шык,ты. Туцгыш баспасез бетзндеп сын KepreHiM осы едд. “Апыр-ау, кеше гана кекке жетюзе мак,тап едд. Мынау кдлай болды?!” деп имге сенер1мдд бглмей, дал болдым. Макдлада сынап-мшеп юген алгысыз к,ылып тастаган ештеце жок, Bipax, балалыкден кещлге алран кездер1м1з болды. Дегенмен сол макдланы талай елге керсетш, мак,танып журддк. Бул 1968-жылдары едд. Ke3ip сол кундердщ езш сагынышпен еске алып, еткенге к ез ж у п р т ш отырамын. Ж алп ы , \"уакдятты артк,а шепнддрш, еткендд саралап алудьщ ешкдндай айыбы жок,\" деп ойлаймын. Аштьщты да, токдыкды д а кврщк Шындыгында, 6i3 аштык,ты да, ток,тык,ты да керддк. 11А ш болдык,\" деп жасымадык,, \"б а р болдык,\" деп тасымадык, Ke3ip Куддйта шуюр, жагдайымыз тузу. Десек те дастаркднымыздан ез1м1здщ улттык, тагамдарымыз узимейдд. Крнак, шакдлрсак, та, крнакдсд шакырылсак, та 6ipiHmi кезекте ез1м1здщ кдзакд! тагамдарга кеб1рек кещл белемш. Кдзакдгьщeii оньщ шпнде жылкдяныц етше жетер \"ас атасы жок,\" екеш элдекдшан делелденген. Сондык,тан кдзы-кдрта, жал-жая тэр1здд тагамдарды отбасымызбен суйш жейм1з. Heri3i, 6i3 езгенщ асханасын жарнамалап болдык,. Енддп кезекте кдзак,тыц улттык, тагамдарын халыкдсд танытуымыз керек. СНздердщ мейрамхана- ларыцызга да TiAepiM осы. 440

Cydicmdi doc Аспаздан Э31л: Ауылда Ак,тайлак, деген уста болды. Оныц крлынан шыкдан дуниеш алыстан танисьщ. О л Kici кесе жамаушы рл| Мыспен кдпталган кесеш керш, \"мынау Ак,тайлак,тыц жасаган Kececi гой\" деупп еддк. Таяуда ауылта барып, шебердщ жасаган курсауланган KececiH кез1м шалып кдлып, куанганымнан буюл елддн; кез1нше \"Ой, мынау Акзайлакдъщ Kececi Foft\" деп айгай салыппын. Кдсымдагы жастар оны тусшбей, маган 6ipTypAi кдрап кдлыпты. Cipa, \"Бекец сыр бере бастапты\" десе керек. “Айцын\", 30.11.2006-ж ыл. Б АР КДЗАК, - Б1Р К АЗАК \"Сексеупл деген агам бар, Ана Алгидьщ шеллнде, Тамырын жайган енш ол. Ж ен сурар болсац жарандар, Атамды кер де, мега кер...\" — деп акдш Есенгали туган жер табигатынан тамыр тарткан болмыс туктршен сыр шертсе, \"Бдгр баласы тауга кдрап еспейдi, Кдлр баласы крл созады acnaHFa\" — деп бард-акдш Табыл Досымов аспанмен арбаскдн сары даласыныц ер мшезшдей ез мшезшен хабар бередд. Кеудем1зде “М ен — Таулыкдын!\" деп кдскрып кдрап турран акдгык, Мукдралидыц сом бейней жене бар... \"Бекетт — кудайлардьщ арысындай, Жасылы — ерлер/мнщ намысындай. Эйгеуйр, мен бмепн Мацгыстаудьщ ИП де — баецалардыц барысындай\" - дейдд Батые Кдзак,станныц кдлзуы кдтгы топырагынан енген акдщ Сабыр Адай. Бул елецдердд неге тззбелеп кетп дерс1з? Акдгунак, аязымен Арканы суйген, Ж ер жэннаты деп Же-псуды энге крекдн, сулейлердщ мекеш деп Сыр елш caFbiHFaH, Ер Туржтщ 6eciri деп TypKicTaHFa бас иген Алаштьщ барлык, баласына батырлык, пен жомарттык, 441

Ъексутт 'НфЬЬ-шы___________________ кендйс пен ерлж тен. Желмаяга MiHin жер шолган Асан бабамыз жолай кезжкен мекендерге бага берш кеткен деседд. Асан Кд й ры н ы ц Ш у женшде айткдны: \"Мына ппрюннщ ею ж а т борбас екен, енебойы кдра кдмыс, iuii толган жолбарыс екен, баланыц iiiii куырылмайтутн, пышагы кьшнан суырылмайтутн, еркеп ат болатурын, уррашысы жат болатурын ж е р ек е н \" дейдд. А сан бабамыздын, кдзакдъщ эр елкесше берген сипаттамасы гасырлар бойы ауыздан-ауызра кешш келедд. Э р елкеге иелж кдллран халыкдъщ мшез-кулкдя да эзара 6ip-6ipmeH ерекшелене ме екен? Bi3 бар кдзакды белешн деген жокдыз, кец байтак, жерйшздщ Батысы мен Кунгейш, Шыгысы мен Теркгкешн жайлаган эр кдзакдын, эзше тэн мшезш танысак,деп еддк. ¥ккднымыз, Алтайдан Атыраута, К,ы зы лж ардан К,ызылкумра д е ш н п аралык,тары атажурттын, Heci — кдзак, баласы \"Э р елдщ салты баскд, HTrepi кдра кдскд\" дегенге белшбейдд екен. Bip 6iAepiMi3, бар кдзак, — 6ip кдзак, Бексултан Нуржекеулы, жазушы: — 2000-ж ы лдары К,ызылжар e n ip iH e Рабит Муареповтын, 100 жылдык,мерейтойына барган еддм. Сол елкеде мейман болып, халыкдъщ турмыс-тынысымен аз кун болса да танысып кдйттым. А з рана уакдгг шпнде бутш 6ip елкеш жайлаган елдщ мшезш, хал-ахуалын тани крю мумюн емес. ©3iMi3 сеюлдд акдкаркдлн, кецпейгл кдзак,тар екен. Крнак, аз отырып, кэп сынайды деген гой. М ен сынай алмадым, 6ipax, эщтмелер1 мен тарлисгерше кдлзырып, суйсшш отырдым. Кдазылжардыц табираты керкем, жердщ эдем1с1 екен. Табираттыц сулулыгы адамдардыц жан-дуниес! мен кесюн-келбетше де эр бере-пндей кэр1ндд маран. Сулу жерде ескен адамнын, мшез1 де, бет-эллет! де туган жердщ кейпше бешм болатын сыкдялды. Сол ещрдщ 6ip icKep бизнеспп азаматы б1здд крнак, erri. Bip байкщаным, осы ещрддн, кдзак,тарында езгеше рухпен ж1герлену бар. Тэуелозддк алып, елддктщ улкен сатысына кетерглген кезецдерде халык,тыц кдйратына MiHin, рухани кднаттанранын сезшгендей болдым. Кезшде, сол елкедеп кдзакд-ар ен, сулы да нулы 442

G/dfajuk doc шурайлы жерлерден ажырап калып ед1 той. © з жерлерше ездер1 иелж етке/и адамдарыньщ да ажарына ар Kipe бастаган. Алматыдан келген к,онак,тарга арнайы aFaiu астаудагы етке к,амыр с э л р ы з ы п , бары н ш а крнакжайлылык, керсетгь Кдзак, пен кдзак^ыц арасына езгеше бауырмалдык, сез1м Kipe бастаганын сонда байкдран ед1м. ‘‘К дзак, эдеби еп \", 19.12.2008-жыл. АК,ЫН-ЖАЗУШЫЛАРДЫН, ЭЙЕЛ1 KJJ3FAHUIAK, БОЛСА, ОЛ ЭУЕЛ1 031НЩ СОРЫ, СОДАН СОЦ ОНЕРДЩ СОРЫ Бексултан Нуржекеулы. Танымал, ш окуыгы бш к каламгерлер1'м1зд1ц 6ipi. Эдебиет элемшщ eciriH имене ашкдн сонау 1967-жылдан 6 epi жазушы кдламынан окырманын ойга жетелеген талай-талай туындылар туындады. \"Кунали махаббат\", \"Б/'рвкшш, 6ipyMiT\", \"Ерл1- зайыптылар\", \"Озендер ернектеген елке\", \"Жаужатадан алранда\", \"Ойуищын\", \"Бейтанысэйелдщ купнясы\", “Эйел жолыжщ>шке\", тарыбаскада шырармалары окдгрманына кещнен танымал. Ел тарихы, жер тарихы, ттл мэселеа, казакуыршыруы, мемлекетттнщ кдлыптасуы твщрепнде жазран зерттеу маралаларымен д е оуырманыньщ журеп'ненжол тапкднкдламгер. РабитM ycipenoe, Кулэш Байсвютова, Кднабек Байсей/тов, Мукдралн Макдтаев, Дэнеш Ракдгшев, Эбмхан Кастеев сеюлдi казак, енер!мен эдебиетшщ сацлакуары туралы жазтан дуниелер1 ез алдына белек \"Э й гШ адамдар ем1'р ш ен \" сериясы н курайды. Бексултан Нуржекеулы Алматы облысыныц курмегп азаматы, \"К,урмет\" орден!'нщ H erepi. Бексултан Нуржекеулыньщ шырармаларыньщ дет махаббат, эйел OMipiMeH кеб/'рек ернектелепнурктен нэзж жандылардьщ ец сут'кл жазушысыдесек те болады. Сондыкуан болар, Бекер — Бексултан Нуржекеулымен эрп'мем/'зурр н епзп аркдуы эйел, оньщ бакдггы тещреггнде ербрр. 443

Ъекстпт ИфЫсе-тм____________________ “Рабиггщ к вз ж асы ” деген эцпме жазуым осындай iuixi м типапан туган нэрсе — Бексултан ага, оздД курдастарыныз эйел жаныныц \"зерттеушкп\", б1здщ Мопассан десе, салмакды эдеби сыншыларыныз Бабит Мус1реповтен кеш нп вйел бейнесш жасаудыц nie6epi дейдд. Осы ш юрлердщ кдйсысы жаныцызга жахрынырак,? Fa6eH мен Бекец, Бексултан Нуржекеулыныц украстьпы, взгешелш неде? — Оны сол айтып жургендердш e3i б1лмесе, мен кдйдан бглешн. Адам езш-ез1 вйтш зерттей алмайды гой. Жалпы, Бабец — эйел так^фыбына эжептэузр кещл бвлген адам. Оньщ \"Адамныц анасы\", \"вл1мдд жецген ан а\", \"Ан а KeciMi айнымайды\", \"Ананыц анасы\", \"Атпынтан дна\", \"Ананьщ арашасы\", \"Ер ана\", \"Анажыры\" атты эцпмезд бар ек е н ш б1лген адам оны Ананы жырлаушы деп тусшедь А л Эйел мен Ана деген утым 6ip yFbiM емес, eKeyi кейде 6ipirin, кейде 6ip-6ipiHeH шалкдйып туратын утым. K^i3, бойжеткен, келшшек, эйел, ана, кемп1р, ж е а р , жецге, эпке, сщль кдйынсщлъ балдыз, кудаша, кудаги, бэйбппе, токдл, апа, эже — осыньщ 6epi эйел. Эйелдщ будан баскд да мен айтпай отырган атаулары баршылык, Fa6eH \"Акдима\", \"Эмина\", \"Айгул крйшыньщ кундерГ', \"Айж ан крйшынын, тундерГ’, \"Атак,ты emiii М айра\", \"Тупуян кыз\" деген сиякды эйелдщ аналык, борышынан баскд да жадтарын крзгайтын эцпме жазган болатын. О л жазган \"К^13 Ж1бек\", \"Крзы Кврпеш — Баян сулу\", \"Акдн cep i — Ак,ток,ты\" да гажап эйелдер жайлы гажап шыгарма гой. Оган \"¥лпан\" мен \"Кездеспей кеткен 6 ip бейнеш \" крсыцыз. М ен ондай дуние жаза алган емесган. Б аб ец к,айтыс б олган со ц гана ж ари ялан ган жазбаларыньщ irniHAe эйелге кдтысты айрыкща шюрлер бар, ашык, жазган сырлары барын б1лдж. Эзш щ зайыбы Раисага кдтыстысын ол e3i \"Ж ан сыры\" деп атаган. Cipe, Бабец кез1нде эйелдщ табига эйелддк жадтарын да жазар едй 6ipaK, зам ан талабы оган ж !б ер м е ге н -ау деп шамалаймын. О л TinTi М ухтардыц \"К,аралы сулу\", 444

____ ______________________ Су4кмМ doc \"Кшэмнпл бойжеткен\" атгы ецпмелершде суретгелетш эйелдщ нэпсасше кдтысты жак,тарга бармаган foM. Bipax, эйел мен ерхехтщ арасындагы жыныстык, хдтынас пен сушспенддктщ табиги эдем1 сипатын ашып жазуды Бабец ашык, куптаган. \"Бул журтгы аз!ындыккд шакыру емес, ем1рдщ 6ip ш ы н д ы ры ... © с у жолы жасыруда емес, шындыкды айтуда, eripuc уялуда емес, турасьш айтуда\", — дейд1 ол. Менщ “Эйел жолы — жщ1шке\", \"Бейтаныс эйелдщ купиясы\" деген к1тэптер1мдеп 6ipa3 эйел бейнеа Бабецьин, осы “© с у жолы... турасын айтуда\" дегенше орайлас келедь Бабецнщ сезш адамы екенш улп тутып 'Таби-тн, коз жасы\" деген эцпме жазуым осындай iiind глтипатган туган нэрсе. — Табигаттыц керкем api жумбак, жаратылысына кез салмайтын пенде болмас, дегенмен шырармаларьщыздьщ денш осы нэзгк жандарга арнауыцызга не себеп болды? — Осы сурак,ты маган -плшыер ж ш кряды жэне кднша жауап 6epin жатсам да, em6ipi ток,тамайды. Cipa, coFaH кдраганда, ездер! де мен сияк,ты суйюпеншшкт! кдтты багалайды-ау шамасы. Ж азуш ы не ушш жазады? Адамныц ой-epiciHe, мэдениетше, жан дуниесшщ баюына эсер ету ymiH бе? А л хдйтш эсер етедд? Оньщ жолы ©те кеп. Turn, урсу аркд>1лы да эсер етуге болады. Мен сугаспеншшкп аркду ете отырып эсер етудд тандадым. Жаны, сезМ нэзж адам — кдй KpFaMFa да керек адам, олар жумак, рахат, бакыт, сулулык, уйлеам, сагыныш, кумарлых, ынтьпдык, exiniiii, кызраныш, тглехтесих, бауырмалдык, ант, уэде, сешм, куД1к, берглу деген асыл сез!мдердд айрыкдда TyciHin, айрыкдха багалайды жэне олардьщ куйш-жануы да, жылауы мен хулу1 де ражап айрыкдга. Жазушы ехешм рас болса, мен ендд соларды жазбаганда юмдд жазам? Олар туралы жазу букгл адамзат туралы жазу деп тусшем. — Кейшхерлерцрздщ барлыгына б1рдей рашыхрыз ба? СЛздщ шырармаларьщыздьщ шынайылыгы сондай, жандуние, сез1м, ой-туйсш щ з хеш пхерйрзбен 6iTe х,айнасып жатады. E xi адам арасындагы махаббат купиясын да суреттеущ1з керемет. 445

Ш с и а ш fbfa la ltM -ya ,___________________________ _ _ — © з кейшкерлер1мдд езш кдйДрлештшм рас, 6ipaK, рашыкдын деуге келе бермейтш тэр1здь \"Ею адам арасындагы махаббат купиясы\" дегендд мен эйел мен еркектщ арасындагы купил деп тусшем. Жане мен ол купилны тугелдей auiyFa тырыспаймьш, тугел ашу мумюн де емес деп бглем. Bipaic, сол купия кей журт айтатындай жшркеншгп, азгьш, уятсыз нэрсе емес. О л - эрюмнщ крлы да, 6HAiri де, 6iAiMi мен мэдениет! де жете бермейтш бул дуниенщ жумары. Жумак,тын, кдадрш жумак,тыц не екенш тусшетш, оны сыйлайтьш адам рана бьледд. Ж ане ешкдндай жумак, ез-езшен орнай кдлмайды, ол уиин тер тагу кджет, ецбек ciippy керек. Шыгарма шынайы шыру yuiiH, жазушыныц ce3iMi шынайы болуга тшс. Мэселен, ез елш, жерш, отанын шын суйе алмайтын жазушы аскдн патриот адамныц бейнесш сомдай алмас едд. Сушспеншшкте де солай. Жазушы уипн ец кдын кешпкер — жауыздьщ бейнесг C ip a , ©Mipre деген су ш с п е н ш Ш к с о л ем1рдщ жексурындарьш жазура да кемектесетш болу керек. Махаббатта кргидадан rep i сез1мнщ бил/'ri басым — Kapic кыз, Эйкеш, кыррыз келшшегпуз, жалпы шыгармаларыцыздары ci3 жанында журетш кейшкерлерцдз отбасында кдлзганыш оятпай ма? — Шырармалардагы адамды ем1рдеп адам кызганып жатса, онда жазушыныц соры гой. Ата-бабамыздьщ алтьш дастур! бар емес пе, сол 6i3re улп, бардар болуга тик. Э йгш Сепз Серий алыныз, Tayhaprac\", “Райни\", \"Елж- ай\", “Эйкен-ай\" деген айел атына кдтысты каншама ражап эн тудырран! Ак,ан C e p i де сол: \"Сы ры м бет\", \"К,араторрай\", \"Балкддиша\", \"Лэйл1м\", \"Макдал\", \"Шэмсикамар\" - 6api эйелге арналран эн. Зайыбым Айзаш та ата-баба тэрбиесшде ескен эйел. Бар сыры сол рана, баскдша ешкдндай купия немесе эдк жок, Ж алпы алганда, акын-жазушыныц эйел! цызраншак, 446

_ _ ________________________ СуШмМ doc болса, ол эуелд езшщ соры, сонан соц енердщ соры. Мен ем1рде ондай адамдарды кездестсрддм, олар жайында Айзаш екеушз талай эцпме жасаганбыз. — Жецгелйз шырармаларьщызды кдлай баралайды? Махаббатты проза тшмен жырлап келе жаткдн азд щ тусшшщздеп махаббат кдгадасы кдндай? — Бггкен дуниемдд кебше 6ipiHuii болып сол окдды. О з кезкдрасын кдгсылмай, кдгмтырылмай ашык, айтады. Соран бола кел1спей кдлран кез1шз жок, С орэн Караганда, б1здщ уйде niicip ерюнддп бар. Менщше махаббатга кдридадан ropi сез1мнщ б и л т басым. О л — акылды да, мшездд де, тэртш пен ережеш де мойындай отырып, соньщ 6epiH де езш щ куштарлырымен бузып кете беретш керемет куш. Сондык,тан адамньщ бойындары ец асыл кдсиетгер табига: жардайда токдйласып, содан табига нэтиже керппс беретш 6ip сез1мдер мейрамын немесе сез!мдер бас крсуын махаббат десек керек. Эрине, бул махаббаттьщ кдридасы емес, менщ айта алмай, тшм жетпей шамалауым рана. М ахаббат та адамныц мэдениетшщ, 6iAiMi мен сез1мталдьпъгаьщ, Mempi мен бауырмалдырьшьш нэтижеа, сондык,тан эрюмнщ махаббаты эркдлай, эр дэрежеде, ейткеш эр адам — езшше 6ip белек дуние. — \"Bip екппш, 6ip yMiTreri\" Бубппке деген сез1мпрз aAi сол к,алпында ма, жок, элде K£3ipri кезкдраскд салсацыз, сол кешпкерлерпрзге кдйта ущлпщз келмей ме? — Бубни — менщ бую л ем1рбаянымньщ бел омырткдсы. Оган деген ce3iMiM — сол ез кезещнщ шындыры, ол кдйта кдраура жатпайды, ейткеш ол езгерт туратын саясат емес. Мен уппн туран ауылым Акжазыктары Эпирарык, Баркернеу тауы куат алар кдйнарым. — ЭйелдД, оныц ce3iMi мен махаббатын кррраушы ретзнде бугшп кдлз-келшшектерге деген кезкдрасыцыз кдлай? \"ЕрлЬзайыптылар\" деп аталатын кггэбщызда ci3 \"эйел — уйдпа, ер адам — туздпа\", \"отбасыньщ сырткдя саясатын еркек, imKi саясатын эйел журпзедд\" деген 447

Ъвксутан Нфкеке-yiu___________ ________ кдридалы сэзнц з бар. О сы кдридага салсак,, туздщ ттршьлМн тузеп, сырткдл саясапы бейбгг келдаммен аткдрар азаматтар азайып, туздщ де, уйдщ де Ti3riHi ейел крлына кешкен сиякды ма, кдлай? — Бэлюм, б1реулер уш ш солай шырар, ол жагын бдлмеймш. Б1здщ жас кез1м1зде де ондайлар болтан, 6ipax, аз едд, кдз1р кебейген шыгар. Ата дэстур бузылып, ана озык, елдщ эдетш, мына атакды елдщ рурпын, тары 6ip елдщ дардысын кдлзыктап вскен урпак,та адам тусшбейтш KepeFap мшез-кулык, бола береди ce6e6i олар ата салтын сак,тамайды да, сыйламайды да. ...Олар — эздерш мэдениетп санайтын мэдениетаздер. Шала молда ддн бузса, шала кдзак,тар халыкды бузады. — Отбасыныц аркд суйер дщгегт кш? — Эрине, отарасы. — Bi3 бала жетш кдлып, отбасы ойрандалып жатса, ец 6ipiHini к еб ш е ейелд1 кш элап жатамыз. Бабаларымыздыц \"алтын басты эйелден бакдлр басты еркек артык,\" деген сезше салсак, еркек мыкды, акдллды болса эйел адаспас едд депм1з келедд. Б1здщ 6yriHri азаматтардьщ отбасы алдындагы жауапкершшгт неге томен? — Демек кргамда юнэрэт бар. — Элеуметтанушылардыц улт санын ecipy ymiH еркектер бойдак, кдлз-келшшектерд1 кдмкррлыкдщ алып, ею эйел алу керек дегенше кдлай кдрайсыз? Ею эйел алып, оны кдмкррлаура, екеуш тец устауга кдзак, жптггершщ мумюнддп бар ма бугшде? — М ен буран кддял-ражайып ертегшщ 6ip Typi деп кдраймын. — Б ек су лт ан aFa, ci3Ai тек эй е л, м ахаббат такдлрыбынан аспайтын жазушы дейтшдер де жок, емес, 6ipaK, окдлрман оздд тарихшы, TiAmi, жер, елтанушы ретшде де жак,сы таниды api зерттеулерйрзге кэщлдер1 толады. Десек те, осы ел, ж е р тарихына келгенде кеп т еген niKip к,айшылык,тарына тап болдыцыз. Б1ркдтарына тойтарыс та берддщз. Ka3ipri жазылып журген тарихи дуниелерге кэщлщдз тола ма? 448

___________________________ CyS&uH Ьос — Менщ кецшмнщ толу-толмауы балендей кджет те емес шытар. Тарихи такздэып оп-оцай игершг крятын такдфып емес. О л K£3ip халыкдэ ©те кджет такдорып, сол ете кджетпгш сезгендер дер кез1нде к^мылдап кдлура тырысып жатьф, OFaH куба-куп. Тарихшылардын, e3i TOKjaMFa кеде крймаган окщаларга эдеби шырармалар жазылып жатьф, ол да болса, менщше, тарихкр крзгау салудьщ 6ip жолы. — Аудандык, комсомол комитетшен бастап, талай басшылык, кд1змет аткдрдыцыз. Басшы болу 6ip баскд, баскдрудьщ жеш белек крй. О здщ урымьщыздары ужым басшысы кдндай болуы керек? — Баскдру кдй кезде де крын epi жауапты. Алдьщры жылы Парламент сайлауы кезшде мен жазушы, жерлес цпм Жусшбек Крррасбектщ сетмдд екш болып кдсында журддм, сонда бастьпргардьщ турш де, баскэрудьщ Kp3ipri эддсш де 6ipa3 Kepin байкэдым. Басшы болып, езш ен; жакры, ец эд1л азаматпын деп жургендердщ де ел муддесшен repi жеке ез муддесш жогары крятынын, ел алдындары ce3i мен журйз эншейш алдай б1лу саясаты екенш тусшддм. Мэселеш: \"Неге олай? Неге ейтп?\" деген азаматтыкден емес, тыз-тыз eTin долданумен шешетшш, билжтщ кдмшысын шмге де болса, аянбай салатынын утргым да, тущлддм. Адамдарды кррламай баскдру, кррламай урсу дегендд 6i3 aAi уйрене де алгамыз жок, мецгере де крйрамыз жок, — CbiHFa, езвдздд сынарандарра кдлай кдрайсыз? Ke3ipri казак, эдебиет1нде сын бар ма? — Сын жайында эр жазушы эркдлы ойлайтын болуы керек. BipaK, кдй жазушы болса да ез шыгармасына сын кутпейтнц, cipe, болмас. М ен де сондайдыц 6ipiMiH. Жазушыны, менщ ойымша, шыгармалары туралы журт айткэн жакры niKip де, ащы сыни niKip де ecipyre тшс. К^гянатпйорден де езщдд KyHi бурын крррап кдлуьщ крын. Мен KA3ipri казак, эдебиет1нде сын жок, дегенге емес, сыншы жок,дегенге крсылам. Карт сыншыларра екпе айта 6epei'iHiMi3 орынсыз. Олар ез мшдеттерш аткдрран адамдар, 6i3 екпелесек, оларра емес ез1м1з кдтарлыларга 29-1050 449

Ъвксутан ИфЬке-yiu_____________ ______ екпелеуге тгастз. Кдзак, жазушылары 6ipiH-6ipi мукцят ОК.ЫП, 6ipiH-6ipi курмет тутуды эл1 кунге эдетке айналдырмаган адамдар. М ен щ ойымша, 6ip-6ipiMi3Ai 6iAyiMi3 де, окуымыз да, ссжаи орай сыйласуымыз да эти атусп. Сынга тез1мддлтм1з, шыдамдылыгымыз жепспейдд. OFaH алдымыздагы агалары мы здан бастап eAi тэрбиеленбегенб1з. Екшпй жагынан, сынды жазалау куралына айналдырып ж1беретш1м13 жаман. Упшшпден, жакры дестур дейтсндей ештеце не сыналушыда, не сы науш ы да к,алыптаспаган соц, ж а с сыншылар журексшедд, тайсацтайды, акдлрында \"сен тимесец, мен тименмен\" кетедд. Жакры кврмеуге тик адамдарды да жак,сы керш коя,и — Басшымын деп агат кетш, эттеген-ай деген кездерпцз болды ма? — Н еге болмасын, болды. Агат кеткешцдд ескеру аркдялы есейесщ рой. Мен, жалпы, кдлзбалау болсам керек. Кдлзба адам кдязып отырганда, кдязбай отыргандардан бурын айтып, бурын ineniin ж1бередд емес пе, сондай кездер1м аз да болса болды, оны езгм бглем. BipaK, буыл TipmiAiriM сол \"эттеген-айларды\" азайтуга жумсалып келедд. - © з бойыцыздагы ец жакры ж эне ез!ц1зге пайдасынан зияны басым мшезнцздд айтып бере аласыз ба? Ец жакры м1нез1м жакры коре алатыным деп ойлаймын. Жакры эн айткдн, жакры куй тарткдн адамды танымасам да жакры керем. Кейде мацтаншак, екенш Kepin, бш п журсем де жакры amiri мен жакры кушшш 6api6ip жакры кере берем. KeMuiiH мшезше кеилр1ммен, туош спкпен кдрауга тырысам. Ец жаман мшезш де сол: кейде жакры кермеуге тшс адамдарды да жакры керш крям. CoFaH уйрене алмай-ак, крйдым. Cipa, суйепме сшген мшез болар. - А д ал дос, амал дос бар дейдд. Достыкрагы, тек достыкра рана емес, жалпы саткдлндык, дегенге кдлай кдрайсыз. Саткындьпргы бастан еткерш кердицз бе? 450