Б. Нұржекеұлы т13

______________ ____________ Ct/rildwk doc Келген жолды кдйталамас ушш, Ш ату аркдглы кдйтуга те п а м кабылданды. Ж о р ж у н а з отырды. О л терец ойда еду. Сонымен, егер м ы на кдыздыц б ат ы лд ы гы ж ет се , о л акдярында е з макратына крл жетюзбек. Уш ай бойы о л кдаздыц басын айналдырумен болды. Т ек е зш щ тана крлынан к елеп н ен ерш аямай жумсап, кдазды алдады, арбады, акдары табындырып алды. Ж е щ л ойлы куыршацтыц жанын жаулап аду аса кцынра тусе крймады. Ец алдымен о л кдяздыц маркиз д е К азо лге куйеуге шыгудан бас тартуына крл жетгазду. Енду, мще, ез1мен кдшып кетуге KOHAipin отыр. Будан баска ж о л жотына ceHAipAi. В элтер ханым буран кулзын б ер уге еш кдш анда келюпейтшш о л жакры б 1леду. Э й е л буны эл1 д е суйеду ж эне eMip бойы суйin ететш ryp i бар. О ны Ж ор ж ды ц есепке курылган салкдандыры рана теж еп келеду, эйтпесе ум ггаз д е ырыкрыз кумарлык,тан м уж ш п ж ургенш inii сезеду. Олэйелду еш кенддре алмас еду. М уны ц Сиузаннага уйленуш е ж ол бермейду ол. А л кд>1зды крлга Tycipin, ата-анасыныц кдсынан алып кете алса, о л кдяз э к е о м ен те р е з е а тец адамша к ел к хе з ж урпзер еду. Т ер ец ой Fa баткдн Д н у Руа е зш е карата айтылган сездерге мэн берш жатпастан, крстай берду. Т ек кдлара и р ген кезде рана бойын жиып алды. Сиузанна да ойлы кдлыпта келеду. Т е р т атгыц мойны- на тарылган крцыраулар шылдырлап, осы эуеннен оны ц к ез алдына ай с э у л е т м е н рана ажыратарлык, ш ета з- ш екйз TyHri жол, кдрауыткдн орман, ж о л торысындары арзанкрл асхана, соцынан шыкдсдн курын келш кдла ма деп асыра-аптыра аттарын ауыстырып жаткдн арбакеш- тер eAeci келбецдеду. К уйм е зэул!м уйдуц ауласы на Kipin тоцтаган кезде, Вэлтерлер Ж орж ды ту сп к iin yre кдлура упттей бастады. BipaK, о л бас тартып, уш не кетш кдлды. Уганде о л ж ещ л рана шайланып, дэп 6 ip алые canapFa шыратындай-ак, кдраздарын реттеуге KipicTi. K ecipi тиеду- ау деген хаттарды откд салды, б1разын алысырак, тык,ты, кейб1р достарына хат жазды. 351

Ъексттан Нф>1сеЬ-ты______________ _________ Ара-арасында сататына кдрап кротан ол: \"К эзф ана жак,та натыз майдан боп жаткдн mbiFap\", — деп ойлады. К екейш е кудж жупрдь Егер ойлатаны болмай кдлса ше? Bipaic, крркдтын не бар? Суттен ак, болы п шыту кдын емес. Д егенм ен ipi ойынта бэс Tirin отыр ол! О н б1рдщ кез1нде о л уйден шьнып, 6ipa3 аяндап жур- Ai, содан кеш н куйме жалдады да, Келнпм алацындаты Т е ф з м п п с т ф л т т н , кдсына келш турды. Ара-тура сф щ к ен щ шшн жагып, сататына кдрайды. Сатат он е й г е жакдшдатанда о л шыдамсыздана бастады. Сат сайын есж тен басын шьтарып, Сиузанна келе жаткдн жок, па деп коз жупртедд. Алысырак, ж ердеп 6ip сатат он е й ш сокды, ж е жакдн нырак, жердеп 6ip сатат, одан кешн е й сатат крсыла, ец акдфында мулдем алыстан таты 6ip сатат он е й ш сокды. Соц гы крцырау басы ла бер е ол: \"Bapi 6iTri. Курыдым. Кд.13 к елмейдГ, — деп ойлады. Д егенм ен тан, аткднша кутуге б е л байлады. Мундай жатдайда тез1мд1 болтан жен. Бфаздан кешн он е й д е н он бес минут кеткенш, одан кеш н он е й жарымды, сонан сон, он бес м и н етаз бгрд! ж эне акдфында барлык, сатат батана он е й ш сок^анын- дай ретпен 6ipiHeH кеш н 6ipi тун п 6ipAi сок,ты. О л ендд кутуад крйып, ана жак,та не болы п кдлганын тусш уге тьфысып, бас кдтырып отыртан едь Кенет куйме терезе- ciHeH ай ел басы кджтиды. — Ci3 осындамысыз, Суйймдд дос? О л орнынан ушып турды. Тынысы тарылып кет-кендей. — Сиузаннасы з ба? — Иэ, бул менмш. Саскднынан есж тщ туткдсын бурай алмай жатып: — Э , б у л ci3 бе... ci3... й рйрз... - деп кдйталай бердь Кдлз KipiciMeH онын, кдсына сылк, етш кулай кета. Ж о р ж арбакеш ке: “Ай д ацы з!\" — деп айтай салды да, аттар ала женелдь Сиузанна алкдша дем алып, сей леуге т ш келе крй- мады. — Кдлайша булай болды? — деп сурады жшт. — О, сумдык, болды, acipece апаммен сейлескеш м 352

_______________ ____________Cyiiicmdi doc сумдык, — деп сыбырлады есшен тануга жакдон отырган КД13. Ж орж толкыраннан дДрнздеп Kerri. — Апацызбен бе? О л а з г е не дедД? Айтьщызшы. — Айтары жок, сумдык,! Мен бэрш ойлап алдым да, KipiciMeH бДрден ашык, айттым. О л бозарып кепи де, айк,айга басты: \"Ешкдшанда! Ешк,ашанда!\" А л мен жыладым, долданып, сДзден баскд ешюмге куйеуге шыкдаймын деп ант-су шгпм. О л м е т урып жзбере ме деп е/ум. Есшен адаскдндай кдлшылдап, м е т ертец-ак, монастырга ж1бермек болды. М е н оны мундай куйде ешкдшан керген емесшн. Осы кезде айкдй-шуды если, экем Kipin келдД. О л апам кусап ашу шакздэа крйган жок, бДрак, аздщ мен ушш жакры серпе емес екешщздД айтгы. Олардьщ c e 3iHe ызаланган мен олардан да асыра айкдйладым. Экем езш е TinTi жараспайтын кдйрылы турмен менщ шьн'ыи кету1мдД талап етп. Сол кезде мен сДзбен K^uiyFa белд1 бекем байладым. Сонымен, мен осында отырмын. А л 6i3 кдйда барамыз? Диу Руа оны белшен еркелете кушакуап, эцпм ест 6ip сезш кдлт ж 1бермей тъщдады, оньщ эке-шешесше жыны устады. Girreyip, щлздары крлында. Квкелерш кездерше керсетедД ендД. — Пойызга кеш тп кдлдык, — дедД ол. — Куйме 61здД Ceeipre апарады, сонда крнып шьиамыз. А л ертец Ларош- Гийота барамыз. Бул Сена жагалауындары, Мант пен Боннер арасында орналаекдн кдгстак, — А л мен вз1ммен ешкдндай киДмалган жокдын. Сока басым шыгып кетпм, — дедД Сиузанна. Ж ш т алацсыз кул1мсДредД: — Ештеце етпейдД, сол жак,та 6ip жеш табылар. Куйме кешемен зырлап келедД. Ж орж кдодыц крлын алып, акдфындап, курметпен суйе бастады. Кур FaHa аймалаумен тынуды ол бДлмейтш, сондьщтан кызбен кдлай свйлесудД бДлмей дардарды. Кенет OFaH кдгз жылап отыргандай кершдД. — С1зге не болды, кымбатгым? — деп урейлене сурады ол. — Байьус апам, менщ жок, екешмдД б1\\ген болса, коз 23-1050 353

Ъексутм НфЫсв-упы___________________ _ iAe алмай жаткдн шырар, — дедд ол кез жасына булька ексш. Вэлтер ханым, шынында, уйкдаган жок, болатын. Сиузанна бвлмеден шьнып кеткенде, ол куйеу1мен оцаша кдлды. Эйелдщ унжыргасы тусш, кдпаланып отырды. — Кудайым-ай! Бул нерылгандары? — Бул ана кдскунем оньщ басын айналдырып алды деген сез, — дедд Балтер бурк, етш. - Казолден бас тартура кенддрген де сол. О л оцбаганнын, кездегеш кдлздын, жасауы рана. Вэлтер ашу кдясып, бурыштан бурышкд адымдап журе бастады. — Сен де соны мацьща у т р рып, eAiicripin, элпештедщ келш, бузауьщдай етш сылап-сипап бакдъщ. Тацертецнен кешке дейш естзгеюшз: \"Суйюмдд дос, Суйюмдд дос\". А л тарт ендд жазасын! Э й ел бозарып Kerri. — Мен... елиспрдш бе? — Иэ, сен! — деп бетше былш етюздд ол. — Бэрщ тек соны рана кере кдлдьщдар: анау Мэрел, Сиузанна, бэрщ, бэрщ. Сенщ онсыз 6ip кун де тура алмайтынынды мен сезбедд рой деймющ? Вэлтер ханым бойын тжтедд. — Мешмен булай сейлесуге хакдщыз жок, — дедд ол кдйрылы дауыспен. — М енщ ci3 сиякды кеше тэрбиесшде еспегешмдд умытпацыз. Kyfteyi ipKiain кдла жаздады да, кдйта ашуга басып: \"Курындаршы бэрщ !\"— деп, есисп таре жауып шырып кетп. Жалгыз кдлран Вэлтер ханым эйелддк туйакпен айнара умтылды — жацары естзгендер1 соншалыкды жан ceHrici3 сумдык, болып KepiHreHi сондай, взш демде кдртайып кеткендей сезшдд. Сиузанна Суйюмдд доекд рашык, боп кдлран! Суйюмдд дос Сиузаннага у й л е т з а келедд! Жок, ол кдтелеседд, булай болуы мумюн емес! Эрине, кдлздьщ сулу жш тп унатуы мумюн, ол e 3iH coFaH куйеуге бере кряды деп шолжандауы мумюн. А л жшт? Ж1пт онымен астыртын сез байласуы мумюн емес! Вэлтер ханымньщ 354

________________________________________________С у Л ш И д о с ойы аяк, астынан ауыр кдйгы керген адамдай шатасып Kerri. Ж ок, Суйгамд1 дос Сиузаннаньщ кдллыгынан хабарсыз болар. О л ж ттгщ бул жерде кдтысы бар ма, жок, па деген ой тещрепнде узак, бас кдтырды. Егер 1дызды айдап салган сол болса, неткен оцбагандык,! Енд1 не болмак,? Алда тек кдна K,ayin, азап Kyrin тургандай болып кершдд эйелге. Егер ж т тгщ кдтысы болмаса, онда крркдтын епггеце жок, Сиузаннаны жарты жылдай саяхаткд жаберсе, 6api умытылады. Б1рак,осыдан кешн e3i оган кдлай кдрар екен? Оны SAi кунге cyfteriHi рас. Бул куштарлык, журепне жебеше кддалып калган, жулып тастау мумкш емес. Онсыз 9Mip cypyAi ойлаудьщ e3i крркашышты. Одан елген артык, CaFbiHbiin пен кудж кдмауында о л узак, жатты. Тусшжаздпс пен ауыр ойдан басы солк^глдап ауырды. Мына жагдайдьщ nieuiiMiH таба алмай сарсац кдялган 6eArici3AiKторыгуга уласты. Сагатына карал едк е й болып кдлыпты. \"Мен шыдай алар еместн, — дед! ол езше 63i, — акдллымнан адасатын TypiM бар. Бэрш бьлш алу керек. Сиузаннаны оятып, бэрш де сурап бглейш\". Тьпдлрын сезлдрмес ушш бэтщкесш шеппп, крлына майшам алды да, кдязыньщ белмесше карай беттедь Есшп акдфын ашып, кереуетке коз салды. Тесекгщ кдяры сынбапты. Алгашьшда ойына жамандык, оралган жок, — кд.1зы aAi QKeciMeH айтысып-тартысып журген болар деп ойлады. Кенет б1рдецеден секем алган эйел куйеушщ белмесше карай тура жупрдь Куп-ку болып алкдянган куй1 оныц жатынжайына асыгыс Kipin келдд. Вэлтер тесекте KiTari окдяп жатьф екен. — Н е боп кддды? Н е болды саган? — деп урейлене сурады ол. — Сиузаннаны кердщ бе? — Мен? Жок, Не болды? — Ол... ол... кетш кдлыпты. Белмесшде жок, Валтер тесепнен кдргып турып, аяк, юпмш же салды да, тунп кейлепмен кызынын, белмесше карай жупрдд. Kipin келгенде-ак, ол бэрш ук,ты. Кдлзы кдшып кеткен. 355

Шсуипан ИфЫсе-упы____________________ О л креслога сылк, етш отыра кетп де, шамды еденге крйды. Эйел1 соцынан глесе юрдд. — Иэ, не? — дегендд эзер айтгы ол. Вэлтердщ жауап кдтура да, ашуланура да шамасы кдлмапты. — Bepi бггп, — дедд акдлрында ол ыцырси т1л кдтып, — кд>13 соныц крлында. Bi3 курыдык, Эйелдщ жузшде тусшбестж байкдлды. — Курыраны Heci? — Оп-оцай курыдык, Енд1 оларды уйленд1рмеске эдадшз жок, Эйелдщ кемейшен ац ырылына украс дыбыс шыкды. — Оран! Ешкдшанда! Есщнен адаскднбысыц?! — Ульнаннан пайда жок, — дед1 Вэлтер жабыркду жузбен. — О л кд.1зды алып кетш, абыройын теки. Ендд кдлганы екеуш крсу рана. Егер акылмен кггесек, ешюм сезбей де кдлады. — Бермеймш, бермеймш Сиузаннаны оран! — деп кдйталай берд! буш л ден етм ен к,алшылдап кеткен эйел. — Ешкдшанда келкпеймш! — Кдлзды торына Tycipin те крйды гой ол, — деп Вэлтер куйзеле сейледд. — Ic 6in i. Ендд 6i3 кел1ам бергенше ол оны босатпай, ты рып устайды. Сондык,тан жанжал шыгармас уыпн, 6i3 кдз1р кел1су1шз керек. Вэлтер ханымныц ешюмге батып айта алмайтын кдйрыдан imi ит ульнандай ашыды. — Жок, жок] Мен келкпеймш! — деп кдйталай бердд о л Kyfteyi шыдамай кетп. — Келюпегенде не ттейсщ ! Баскд ж ол жок. Ах, оцбаган-ай десещш, жанды жерден устаганын кдрашы!.. Кулыгына найза бойламайды! Teri жагынан 6i3 одан да артьтын табар едж, ал акдллы мен мансапкррлыгы жагынан еш юм муныц шацына iAece алмас. Оныц болашагы зор. Депутат та, Muricrip де болады ол. — М ен оран Сиузаннаны ешкдшан бермеймш... — деп мэл1мдедд Вэлтер ханым элдекдндай ешпендшкпен. - Ecrin турмысыц?.. Ешкдшанда! 356

________________________Ctfdia'fidi doc Акдлр аягында Вэлтер ызаланып, парасатты адам ретшде Суйюмдд достыц жагана шырып алды. — Аузынды жап ендд... Айтып турмын гой, осылай етпесек болмайды деп. KiM б1лед1? М ум кш , кеш н екшбейтш болармыз. Мундай адамдардыц KiM болып шыгарын алдын ала болжау киын. Оньщ ана Ларош- Мэтие акд>шак,ты уш-ак, макдла жазып аярын аспаннан келтаргенш керддч гой, онын, устше езшщ абыройына шык, жуыткдн жок, ал алданган еркек жардайында кдлу оган адам айткдюыз емес пе? Келешек керсетер. 03ipre ол 61здДалкдымнан алып тур, Судан таза боп сытылып шыга алмаймыз. Эйел жерге жата кдп шьщрыра домалатысы, ез шашын ез жулып-жулып алтысы келдд. — О л к,ызлы ала алмайды!.. — деп кекбеттене кдйталады ол. — М ен бер... мей... мш!.. Вэлтер орнынан турып, шамды крлына алды: — Сен барша эйелдер сияк,ты акдямакрьщ. Сендер тек ce3iM жетег!нде кетейрдер. Жардайга бешмделу дегендд бимеййцдер. А л мен ол екеуш уйленддремш. Сез 6irri! Аяк, KHiMiH суйрете басып ол белмеден шырып кетп. ¥йкдта беккен зэул1м уйдщ кец дамзвден елее кусап елег1зи жылжыган ол ез жатынжайына сып 6epin жогалды. Вэлтер ханым орнынан крзрала алмады, — айтып жетюзг^йз кдйры алкдшынан алып буындырып тургандай. О л болтан океаны акдгл елепне салып таразылауга да дэрменйз. Тек азап шегуде. Осылай крзгалыссыз тац аткднша тура беруге де шамасы жорын сезедд. Ж упрш шырьш, басы ауран жакдщ кдцрып к еп ай келедд, журтган кемек, жэрдем ттлепй келедд. Имнен жэрдем сураса екен? Юмге барса екен? Юм... им... Кдсиетп экейге! Иэ, кдеиетп экейге! Соньщ аярына жьпылып, бэрш мойындайды, кунэкерл1гш айтады, мына кдйретш баяндайды. О л ана жексурьшньщ Сиузаннага уйленуге болмайтынын туйнедд де, оран ж ол бермейдд, Тез кдеиетп экейдд табу керек! Б!рак,оны кдйдан табады? Дэл Kp3ip кдйда жупргендей? Мына жерде кдлура да тезш1 жетер емес. 357

Щ срт т ___________________________________ Осы сэтте оньщ коз алдына су успмен журш келе жаткдн Исаньщ жаркдш бейнесэ елестей кдлды. О л Исаны Дэл Kp3ip суретке кдрап тургандай анык, кердь Демек ол муны шакдфып турганы. О л буран: \"Маган кел. Аягыма ж ы ры л. М е н ceHi жубатамын, не ic re y керепн айтып беремш\", — деп тургандай едь Эйел крлына майшам алып, томен тусп де, жылыжай жакда беттедг Иса ец туктрдеп, кенепп ылгалдан сак,тау у ш ш шыны ec iri унем1 жабык, туратын KiiuiripiM крнак^кайда орналаскдн болатын. Муны 6 ip гажайып орман арасындагы юшкентай ппркеуге укратуга да болар едд. Бутан дешн кысгрл бак,ты тек кундДзп жарык,та гана кер ш ж урген Волтер ханым K,a3ip Kipin келгенде, кдракелецке ну тогайдьщ KopimciHe epiKci3 танданды. Жайкдлып турган ыстык, жак, ес1мд1ктер1нщ Hici адамды мае кдллгандай. EciK-тер езе жабык, болгандык,тан, ерекше агаштардыц езгеше Hici адамды азапты рахаткд белеп, тула бойды крздыра балкрпып, жан тапсырар алдындагы дай к,алжыратк,ан м ам ы раж ай с е з 1мге белейдд. Байгус эйел аягын урейлене андап басады: майшам- ньщ жалпылдак, жарьпы тунек крйнауынан тацгаларлык, ес1мдпс бейнелерш суырып шыгарган кезде, кезше 6ipAe жаншошырлык, кубыжык,тар, алдеб1р елее бейнелер не- месе к^сык,-кдщыр Kecnipci3 б1рдецелер болып шалы- нады. Кенет Исаны KS3i шалып кдлды. Арасын б о л т турган есйсп аша сала эйел Ti3epAen кулай кетп. OyeAi ол ынты-шынтысымен жалбарынып, кудайга деген бар су йк п ен ш ш п н жетгазуге тырысып бак,ты. Содан кейш дуга окуы саябырлаган кезде кудай бетше коз салган эйел крркдшыштан ддрглдеп кетп. Майшамньщ OAci3 жарыгы теменнен эрец жарыкуандырып турган ол осы сэтте Суйюмдд достьщ нак, e 3i болып KepiHAi, кудай емес, ашынасыньщ e3i кдрап тургандай eAi эйелге. Иэ, соньщ Ke3i, соньщ мацдайы, соньщ бет бейнеа, соньщ салкдга да тэкаппар кезкдрасы. “Кудайым! Кудайым! Кудайым!\" — деп сыбырлады ол. 358

___________________________ ОМЬиН doc А л аузына Ж орж eciMi шндд. Кенет оныц басына, мумкш, дэл осы сатте Ж орж езшщ кдлзын кушып жаткан болар деген ой келе кдлды. Bip жерде, 6ip белмеде eKeyi рана, оцаша. Ол, ол Сиузанна eKeyi! — Кудайым-ай!.. Кудайым-ай! — деп жанталаса куб1рледд Вэлтер ханым. Алайда ойы кдязы мен ашынасы тещрегшен айналшык,тап шыкдайды. EKeyi 6ip балмеде... ал далада тун. Эйел оларды керш тур. Мына суретгщ орнында солар тургандай анык, керш тур. Олар 6ip-6ipiHe куле кдрайды. Сонан сон, сутсть Велме кап-карацры. Тесекте керпе туршп калган. Эйел орнынан турды: Kp3ip кастарына жетш барып, Сиузаннаны шашынан шап бередд де, ананьщ крйньшан суырып алады. Содан кешн сол оцбаранра вдшагын ашкдн ж ексу ры н кдлзын кылкындырып, туншыцтырып елттредд. MiHe, крлына кызы шкп-ау... алайда бул кенеп едд. О л Исаньщ алган сипалады. Шьщрыра айкай салран эйел бупле кулады. Майшам тецкершп, ре н т кадды. Одан кешн не болды? Кепке дейш крркданышты б1рдецелер маза бермей крйды. Кушакдаскан Ж о рж бен Сиузанна кез алдынан кетпей турып алды, ал Иса олардьщ кылмысты icrepiHe бата берш жаткан сиякды. О л ез белмесшен баска жерде жатканын eMic-eMic сезедд. Орнынан атып турып, жупре женелмек болады, 6ipaK, эл-дэрмеш жок, Bip алапат куш оньщ аяк,-крлын курсаулап тастарандай, крзрала алар емес, алайда санасы еркш сиякды, 6ipax, оньщ e3i туманданып, шындык,тан алые 6ip кубыжыцтар элемше альш кеткен, ыстык, жак,та всетш эркдлы агаштардыц сейшчей турран крю хош шетершен басы айналган эйел крркдлнышты туе керш бастырылгандай кдлыптан ендд кайтып оянбастай ел1 уйкрра батып бара жатгы. Ертецгшк ec-Tycci3 талып жаткан Вэлтер ханымды \"С у успмен журш келе жаткан Исаньщ\" касынан тауып алды Оныц жагдайы аса кауигп десть О л тек келеа куш рана ес жинады. Сол-ак, екен ещреп жылай бастады. Сиузаннаныц жокдырын туешддру ушш, кдлзмепшлерге олаяцаетынан монастырра журш кетп делшдд. Дну Руадан 359

Ъвксутан НфоквЬ-ты_____________________ I узак, етш жазылган хат алган Вэлтер онын, Сиузаннага уйленуше келкзм бере-пнддгш айтып жауап жазды. Суйгамдд дос б ул хатын ушнен шыгарда жазып, Парижден шыга бергенде пошта жэпппне тастап кеткен- Ai. Б у л хаты нда о л аск,ан сыпайылыкдген е з ш щ Сиузаннаны квптен жак,сы керш жургенддгш, 6ipaK, екеуш щ арасында алдын ала ешкдндай сез болматандырын, алайда кдлз вз аягымен келш: \"М ен аздщ эйелшдз болрым келедГ, — дегенде, оны езшщ кдсында кдлдыруга жэне ата-анасынан жауап алганша TbiFa TypyFa мэжбур болтаный жазыпты, дегенмен e3i удшн олардьщ жауабынан кдлындык,тын, TiAeri анарурлым мацызды екенш де бглддрйт. О л Вэлтер мырзага жауабын хат алушы e3i келш алатьш хат туршде ж!берудд етшш, достарыньщ 6ipi алып езше сал ьт жзберетшш 6iAAipiirri. Дну Руа ттлеген хаты крлына тигеннен кешн Сиузан­ наны Парижге алып келш, ушне ж1бердд, 6ipax, e3i онын, эке-шешеамен бет керюуден эз1рге тежеле туруды жен кердд. Ларош-Гийонда, Сена жагалауында олар алты кун болды. Сиузанна ушш бул керемет кещлдд кундер едд. О л езш бак,ташы кдлздай сезщад. Диу Руа оны кдрындасым деп таныстырды. Шынында да, ек е уш щ арасында 6 ip жакдындык, сонымен кдтар таза кдтынас орнады. Ларош- Гийонра келюмен кдлз к елеа куш-ак, езше пикшмдер мен ауыл кшмдерш сатып алып, дала гулдер1мен эшекейленген улкен ши кдлпак, киш, балык, аулауга кетп. Дала OFaH ражап эдем1 болып KepiHAi. Осы далага жараскдн кене мунара мен кене замок та OFaH керемет унады. Ж о р ж ж ергш кп саудагерден сатып алган куртеш кшп, Сиузаннам ен езен жагасында кдлдырды, кдйыкден серуендедд. О лар сет сайын суйшедь Крздыц cyftici кунэаз, ал ж т т куштарлыгын эзер тежейдд. О л кдлзга: \"Ертец Парижге кдйтамыз, екендз некелесу1М1зге келга- мш бердд\", — дегенде, кдлз жай рана: — Кдлай тез? Маган ci3re эйел болу унап кдлды! — дедд. 360

Су4кмМ doc X Константинополь кешесшдеп шагын пэтердщ imi кдрацгы едд, - Кшэтилдэ де Мэрел есйсген юрген бетге Ж оржбен кдцтырысып кдлды да, оныц терезе кдкдарын ашуьгаа мурша берместен, б1рден бас салды: — Сонымен, сен Сиузанна Вэлтерге уйленбексщ бе? Ж орж б1рден мойындады. — Не, сен еспмедщ бе? — деп сурады ол. — Сен Сиузанна Вэлтерге уйленбек екенсщ гой? — деп кэйталады эйел ызгарлана сейлеп. — Муныц ендд шектен шыкдандык,! Шектен шьщкдндык,! Ynr ай бойы менщ алдымда жылпылдап жургенщ кезалдау екен гой. Менен баскдныц 6api 6L\\in алыпты. А л мен куйеу1мнен естимш! Диу Руа epiKci3 кулш, кэлпакын ашык, пештщ жиепне | 1лдд де, креслога отырды. — Демек сен эйелщнен ажыраса салысымен кдрмак, лак,тырган екенсщ гой, ал меш уакьггша пайдалану ушш I устап журген болдьщ рой? — деп, бетше кддала кдраган эйел ызбарлана сыбырлады. — Кдндай оцбаган едщ! — Соншалык,ты не болды? — деп сурады Ж орж . — Эйел1м кез1ме шеп салды, мен оныц устшен тускеннен кейш ажырастым, ендд баскдга уйленбекпш. Онда турган не бар? — Неткен ку epi кдупгп жексурын едщ! — д ед эйел даусы ддрыдей uibiFbin. Ж т т езу тартты. — Сайтан алгыр! Есалацдар мен ашыкдуыздар кдшанда сыбагадан кур кдлады. Алайда эйел вз ойынан кдйтпады. — Мен сенщ мундай екенщд басында неге байкдмадым екен? Сеш мундай оцбаган деп ойласамшы. — Байкдп сейлеущд етшер еддм, — деп, намыстана ескертп ж т т. Эйел ершелене тусп: — Не? Мен сешмен ак, крлгап кшп турып сейлесу1м керек екен гой? Сен меш ылги кррлайсыц, ал мен ауыз ашпауым керек екен Foft? Сен журггыц 6apiH алдап Tycipecin, вз керегще пайдаланасыц, тоят алу мен крмак,ты 361

Ъ ексутт Нфкекв-улы___________________ _ пайда табуьа келгенде Кызыл керген кыргадайсьщ, осыны кере-б1ле тура мен ceHiMeH парасатгы адамша сейлесуДм керек екен рой! Ерш ддрДлдеп кеткен ж1пт орнынан турды. — Аузьщды жап, эйтпесе мен сеш куып шьнамын. — Куып шырасыц... Куып шырасьщ... Сен м е т куып шырасьщ ба... сен... сен?.. КДлетилдэнщ долданганы сондай, аузына сез туспей кдлды, кенет ашуын тежеп турран 6ereciHi бузылып кеткендей, аузынан сез таскдшы акдарылды дейсщ: — М е ш куып шырады екенсщ гой! А л мына пэтер ушш басынан-ак, мен телеп келгешмдд умыттьщ ба? Э, не, ара-тура сен де телеп келген екенсщ гой? А л они жаддап алган мен болатынмын. Мен... Сакуап кдлган им?.. Мен... Таты меш куып шыкдакрьщ. Сейлеме, арсыз! Сенщ Мадленадан Водрек кдлдырран мураньщ жартысын урлап алганьщды мен б1\\мейдд гой деймгсщ? Сиузаннаны езще куйеуге шырура межбур ету ушш, тесекке суйрегенщдд мен б1лмейдд екем Foft... Ж о р ж оны иырынан шап 6 epin жулкдш-жулкдш Ж1берд1. — О л туралы ештеце айтпа! Айтушы болма. — Сен онымен жатып журсщ, мен бьлемш! — деп айрайлады эйел. Ж о рж оныц бар сезш кетерер едд, 6ipan, мына жаласы куйддрш жДбердд. О л шындыкды бетше баскднда журеп тарсылдай сорып кетп, ал кдльщдырына жала жабуынан ашуы крзраны сонша, Юлетилдэш урып жгберпа келш крлы ддр^деп Kerri. — Жап... жап... аузынды жап... — деп кдйталаган ол эйелдд жемгсш жерге Tyciprici келген агаш бутатындай сшоледд. Шашы крбырап кеткен ол ecci3 адамдай бар даусымен бакдфып ж 1берд). — Сен онымен жатып журсщ! Ж о р ж эйелдд бар куппмен салып ж 1бергенде, ол кдбыррага барып кулады, б!рак, терттарандап тура бере тары бакдфды: — Сен онымен жатып журсщ! 362

_____________ _____________ Ct/dfawk doc Ж орж атылып барып эйелдд жумарлай жыкып салды да, эйел емес, еркект! уркандай-ак, темпештей женелдд. К1летилдэнщ у™ eurn. тек сокд<д>1 тиген сайын ыцк,- ыцк, етедй О л крзкалыссыз кдлды. Бетш кдбырка бурышына тыкып алып, аянышты ыцырсыды. Акдарында Диу Руа оны уруын крйып, орнынан турды. ©з-езше келу ушш api-6epi адымдап 6ipa3 журдд. Содан кешн сэл ойланып, жатын белмеге етп, легенге суык, су куйып, oFaH басын тышп алды. Сол сука крлын да жуып, курката суртп де, эйелдщ кдндай куйде жаткднын байкду ушш кдсына жакдлндады. К1летилдэ сол орнында жатыр едд. Еденде жаткдн кдлпы ексш кряды. — Жылауыцды крймайсьщ ба? — деп сурады ол. О л жауап кдтпады. Белменщ ортасында с1лешп туркан ж т т жайрап жаткдн денеге аздап абыржи, кдлсыла кдрады. Акьфы, уялысын жещп, ашык, пештщ устшдеп кдлпакын алды. — К,ош бол. Кетерщде галтп кузетппге бере саларсыц. Сен турегеп болканша кутетш уакдггым жок, О л eciKTi жауып шьтып K e rr i де, жолай eciKTeri кузетппге бурылды. — Ханым кдз1р шыгады, — дедд ол. — Кржайьгата айта сальщыз, кдзан айынын, б1ршен пэтерш кдйтып алсын. Бупн тамыздьщ он алтысы, демек мен дэл уакдпында ескертш турмын. О л дукен аралап, кдльщдыкына сыйлык, сатып алмак, болган-ды. Уйлену тойы кдзан айынын, жиырмасында, парламент демалысы аяк,талысымен епаз1лмек болтан. Неке кдпо Магдалина ппркеушде етедд. Бул той хабары кептщ аузында жур, 6ipaK, ешим нак,ты ештеце айта алмайды. Эртурл! сездер айтылуда. Алып кдпгутуралы да сез болды, 6ipaK, анык,-кднышн ешюм бымейдд. Вэлтер ханым болашак, куйеу баласымен сейлеспейдд; малайлардыц айтуынша, бул мэселе сез болысымен ол кдлзын монастырка аттандырып, ез1 ызадан у imKeH кершедд. Журт оны ес-тусйз жаткдн жершен тауып алкан. Содан 363

Ъексутпан Н фЬке-ут______________________ эл1 ез-езше келетш Typi кершбейдь ©3i тез арада картайып mbiFa келйтп; шашы аппак, боп кеткен. Басы-бутш дшге бершп, жексенб1 сайын mipKeyre барады. Кдфкуйектщ басында \"Франсуз eMipi\" Вэлтер мырза тек баспа и е а болып кдлатынын, ал бас сарашы м1ндет1 барон Дну Руа де Кэнтелге ауысатынын хабарлады. Сонымен кдтар кептеген белгш фелиетоншы, тш т , кесемсезпп, керкем эдебиет ж ене тиатыр сыншысы жумыскд кдбылданды. Оларды баярыдан ш ы ры п келе жаткдн беделд! де орныкты гэзеттерден мол акдпамен КЬ13ык,тырып, тартып алды. Москдл тарткдн курметл де атакты журналшылар ендд \"Франсуз емгршщ\" атын еспгенде, иыкгарын кетермейтш болтан. О л аз уакытта толык жендске крл жетгазе бьуц, сондык,тан да байыпты эдебиетш1лердщ оран деген алгашкы кезкррасы тубегегш езгерюке ушырады. Ж о рж Дну Руа мен Вэлтерлер отбасы б1раздан 6epi жалпы журттьщ эуескойлырына айналган, сондьщган да \"Франсуз OMipi\" газет! бас сарашысыныц уйлену тойы П ар и ж д щ басты маусымдык, жацалыры болып крбылданды. К.ЫСКДхабарларда аты аталатындардыц 6api де некелесу paciMiHe м1ндетт1 турде кдтысуга шеипм кдбылдады. Бул OKjTFa куздщ 6ip жаймашуак, куншде етп. Тацры caFaT сепзде К эрел кешеандег1 Магдалина ппркеушщ кызметпплер! етш жаткдн журттьщ назарын аудара Kipe6epic бшк баспалдакдд жалпак, кьоыл юлемдд тесеп жатты, — олар осынысымен-ак, парижддктерге мунда 6ip улы салтанат еткел! жаткднын ацрартгы. К ец с еле рш е беттеген кызметкерлер, к,арапайым жумысшы эйелдер, сатушылардын, 6api мына керппске ток,тай кдлып кдрап, дэулетплер ездершщ неке кию paciMiHe кдншалыкты мол шырынданатынына ой жупртп. CaFaT oHFa таман кь1зык коруге ынтыккдндар 6ipa3 жиналып крлды. Эне-мше басталып кдлар деп ойлаган олар 6ipa3 турганнан кейш тарап кетп. CaFaT он б1рде политсиа келш жетп, сэт сайын топ- топ адам жиналып кдлатынын байкдган олар тобырды таратуга Kipicri. 364

_________________ СуМшН doc ¥замай шакдфылрандардыц алды — еыггецеш кдрыс кдлдырмас у™ *11 жак,сы орындарды иеленш алмак, болрандар - келе бастады. Олар басты орынга жагалай жайрасты. 1ле-шала езгелерД де келе бастады: жДбек кейлектерД судыраган ханымдар мен шетДнен бастары жалтыраран, ак,суйек жандарра тэн мултДксДз кдшыл-к,озралысы бурынгыдан арман мацыздана тускен тэкаппар еркектер. ШДркеу б1ртшдеп лык, толды. Кец ашылран есДктерден сауылдай куйылган кун сеулесД алрашкда кдтардагы орындык,тарды жарк,ыратып жДберДптД. А л осы жаркдяраран Kipe6epicneH салыстырранда, айнала майшамдармен крршалган биДкустелдщ айналасы capFbini сэуледен куцгДрт тартып, тер жак, кдракелецке керДнедд. Жиналрандар жан-жагына кез салып, 6ip-6 ipiHe белгД 6epin шакдфып, топтанысып тур. Акруйектерден repi ьпуыласкд саран, эдебиетшДлер кубДрлесе эцгДме-дукен куруда. Еркектер жагыньщ кезД эйелдерде. Таныстарынан 6ipey-Mipey кездесш кдла ма дегендей мойнын созран Норбер де Варен ортацры кдтарлардьщ б!ршен Ж ак РивэлдД KG3i шалып, кдсына жакдшдады. — Сонымен, — дедД ол, — болашак, алаяк,тардыц крлында! Ривал кдызраншак, емес-Ti. — Оньщ жолы болды, — деп кдрсылык, бДлдДрдДол. — Мансапкд тете асу тапты. ЕндД олар айналага кез салып, жиналтандарды атай бастады. — Оньщ ейелД не болганьш бДлмейсщбе? — деп сурады Риввл. Акдш езу тарпы: — БДлем десем де болады. EcTyiMuie, ол Монмартр ауданында оцаша eMip cypin жаткдн кершедд. БДрак,.. осы жерде 6ip кДлтипан бар. БДраздан 6epi \"Кдламсап\" гезетДнен мен Форестие мен Дну Руаньщ жазгандарына айнымай украйтын саяси макдлаларды окдш журмДн. Оньщ аягына Ж ан Ледел атгы жас жДгДт крл кряды; керкем де акдллды, б'ЗДДЦ Ж орж досымыз тектес бул жДгДт оньщ бурынры эйелДмен жуырда танысыпты. Осыран кдрап мен ол ейел 365

ЪеЬушан Шффеке-yiu_____________________ кдшаннан-ак, жацадан жаза бастагандарра тэл1м бергеидд унатады-ау деп ойлаймын. Оньщ устше байлыры езше жетерлж. Водрек пен Ларош-Мэтиенщ сол уйде крнак, болып шыкдай крйраны тегш дейсщ бе. — Kin-кпикентай болып алып сол Мадленац бэле, — дед1 Ривэл. — Муттайым, ж ы лпос вйел! Ж акы н таныскднды баурап алатын кдсиет! бар болуы керек. BipaK, менщ 6ip тусшбейшпм — Дну Руа ресми ажыраскдннан к ет н кдлайша ппркеуде некелесш жатыр? — вйткега ппркеу оны элз уйленбеген деп санайды, — деп жауап бердд Норбер де Варен. — Кдлайша? — Д ш ге к,улык,сыз болгандыктан, мумкга, артык, mbiFbiHFa баррысы келмегенд1ктен, б1здщ Суйюмда досымыз Мадлена Форестиемен кала бастыльтында т1ркелген1 ж еткш к п деп санаган кершедь Кдяскдсын айткднда, олар дшбасыньщ батасын алмагандьщган, ол некелер1 ппркеу-анамыздьщ квзкдрасы бойынша эншейш тамырлык, крна. Сондыкган ол бугш ппркеу табалдырьпъш бойдак, болып аттамак, ал mipKey Вэлтер кариянын, кдлтасын б1ршама жещлдететшдей даярлык, жасап жаткрнын кезщ керш тур гой. Y cT i-устш е KeAin жатк.ан халыктыц гу Ш храм кумбезш щ астын кернеп барады. Кейб1реулер TinTi айгайлап сейлеседь Кепшшк 6ip-6ipme саусак,тарымен нуск,ап керсет1п жаткдн атактылар да к е л н т : олар журттыц мунысын ризалыкден кдбылдап, ездершщ эбден мецгерш алган мэнерлершен 6ip ауыткымай, ездерш осы тобырдьщ с е т и енпзетш керкем туындыдай ce3iHin, баска да мереке-мейрамдардары сиякты жаркылдап журдь — К_ымбатты достым! Ci3 бастыкгьщ уйше ж т барып ж у р е а з рой, — деп сезш жалгады Ривэл, — айтьщызшы, Вэлтер ханымнын, Диу Руамен сейлеспейтпп шын ба? — Шын. О л Kici кь1зын буран 6eprici келмепть А л Диу Руа кдйдары 6ip елген KiciAep — Мароккода кемыген мэшттер турасында кэрияньщ купиасын эшкерелеймш деп коркьггып, уысьша мыктап туорген сиякты. Вэлтер Ларош-Мэтиенщ тардырын еске алып, сылк туссе керек. 366

ом ** be_____ ____________________________________ А л барша эйелдер сияк,ты алран бетш ен кдйткддсы келмеген анасы куйеу баласыныц бетше кдрамаймын деп ант еткен кершедд. Олар 6ipre отырранда мырс етпей кдлу кддын. Вэлтер ханым кэкдгеан тас мусш - Кек кдйтарушы MyciHi сияк,тыг ал Дну Руа 03iH сондай крлайсыз сезшедд, 6ipaK, сыр бермейдд, — баекд-баекд, ол жМ т келпрсуге уста Foft! Булармен эдебиетш1лер амандасып ж а п н . Саясат туралы эщтмелер y3iri кулакдд шалынып кдлады. А л Kipe6epic eciKTeH ыйркеу алдында жиналып турран халык^ын жарга сокдсдн толкдга дыбысындай тутас ryiAre айналган уш кун сэулеомен таласа инке енш, храм шпндеп нп жакрылардьщ б1ркдлыпты Ky6ip сездерш баса-квктеп кумбез тер1нде кдлыкуап турды. Мше, кдкддашы айбалтасыньщ сабымен тадргай едендд уш рет сорып-сорып ж1бердд. Ж урт жаппай бурылып, орындык,тар крзралып, кейлектер сусылдап кегп. Кун сэулеа тегдлген еспеген экесшщ крлтырынан устаган жас кд1з KepiHAi. О л бурынрыша куыршакдд украс едд — акрары шашты эдеьн куыршакды квзге елестетедд. Kipe бере сэл бегелген ол ендд алга атгай берген сатте орган даусы курюрей женелдд, аса зор металл шьщылымен ол некелесушдлердщ келгенш журткд жария erri. Суп-суйк1мд1 ойыншыкда украган кдлыцдык, сэл абы рж улы KepiHAi, басы н темен салганм енен, жаскдншак,таудан аулак, Ханымдар оран куле кдрап, сыбырласып жатты. \"Суйюмдд, KepiKTi екен\", — деп Ky6ipAecTi еркектер жары. Вэлтердщ ещ бозарьщкдг, кезэйнеп сустана жалтылдап, мацгаздана басып келе жатыр. Бул куыршак, кдлындыккэ некер больш ерген 6ipiHeH 6ipi эдем1 терт курбысыньщ 6api алкдиыл кшм KHinTi. ©зд ер ш щ аткдрар мшдеттерше толык, сай мукддят таразыланран терт куэгер балетмейстердщ жетекшшпмен келе жаткдндай крзралады. Булардыц соцынан езшщ eKiHmi куйеу баласыныц aKeci, жетше ею жастагы маркиз де Латур-Ивеленд1 крлтырынан алран Вэлтер ханым келедд. О л журш емес, 367

Ъвксутан Нфкекв-улы___________ _________ суйретшп келед!; енд! 6ip аттаса, есшен танып кулап тусетш адамньщ турь Оньщ турше кдраран жан еденге жабыса берепн аягын арен, кетерш келе жатыр деп ойлардай едд, ал журей кеудесш жарып шьпууясы келш талпынран тордаБЫ андай булкдшады. О л азып кетш ть Шаршацк,ы ж у з ш кемкерген шашыныц агы ещнщ кук}.1лдырын айкршдай тускен. Ешюм/ц Keprici келмегендей немесе жанын жеген ойдан арыла алмагандай, тура алдына рана кддалып алган. Олардан кейш 6ip москдлдау, ешклм танымайтын эйелдщ крлтырынан алран Ж орж Дну Руа кер1ндг Басын кекжите кетерш, кдстарын туйкгйре, салкын кезкдраспен ол да алдынан кез алмайды. Мурттарыныц ушы й ю р е ш п кеткен. Bapi оны ете сулу ж т т деп кдбылдады. Онын, сымбатгы дене 6iTiMi, кышпа белТ туп- тузу аяк,тарына журт тамсанып жатты. Омырауында Курметй легион орденшщ таспасы жаркырап кершген фрап ез1не куйып крйгандай. Одан кешн журт сенатор Рисвлендд крлтырынан алган Розаны керд1. О л будан 6ip жарым ай бурын рана куйеуге шыкддн болатын. Граф де Латур-Ивелен виконтесса де Персмиурм крлтык,тап келедг Салтанатты шерудщ соцында Диу Руаньщ жаца туыскдндарына таныстырмак, болтан таныстары мен достарынан туратын ала-кула топ — олардьщ арасында Париж кррамына белгш болып кезге тусе бастарандары да, байльпущ крл жетюзген мансапкумарга кдс кдющнша жан аямас дос болып, кджет болса тпгй ею туып 6ip калганы бола салюта даяр жандар да бар,— кулдырап, кдйыршыланран, атак,-бедел1 кумэндд дворяндар тобы келе жатты. Олардыц арасында Белвш мырза, маркиз де Банжелон, граф жэне графиня де Равенелдер, герцог де Раморано, юнэз Кравалов, шевале Вэлреали жене Балтер шакыргандардан: юнэз де Герш, герцог жене герцогиня де Феррачинилер, сулу маркиза де Диун бар. Осылардыц арасында келе жаткдн Вэлтер ханымныц туыскдндарын тэкаппар-ауылдык, турлершен танып алрандайсыц. А л орган эл1 KypKipen тур; acnaHFa барытталган турбалардыц жаркрфаран кемейлер! жердей куаныш пен 368

__________________________ Cydicmdi doc кдоты сазын зэу/им храм iuiiHe б1ркелк1 ыррак,тыдыбыстар арк,ылы жария етш жатгы. Exi жак,таулы салмак,ты еспс жабылды да, осы жердей кун сэулесш куып шыкдсдндай-ак, гшркеу iuii б 1рден кэращы тартты. Майшам жаркыраткдн мехрап алдындагы алацшада Ж орж кдлыцдырымен exeyi таерлеп турды. Жацадан тарайындалган епископ Танжерский дэреже/u баскшм кит, асатаяк, устап niipKey ки1мдер1 сак,талатын белмеден шык,ты да, кудай атынан олардын, некесш K^ioFa KipicTi. Оларра эдеттеп суракуарды крйып, жузж алмастыру peciMiH жасатып, 6ip-6ipiHe шынжырдай к,осак,тайтын сездерш айтып болтан соц, ол христиандык, кулык, жайлы yaFbi3Fa ауысты. Ерлйзайыптык,адалдык,турасында ол узак, та KOTepiHKi леппен сейледд. Бул e3i суцрак, бойлы, толык, денелй к,озыкдрны вз1не жарасып туратын суйк1мд1 адамдарра жататын еркек едь Б1реудщ жылаган даусына 6ipa3 адамдар бурылып кдрасты. Балтер ханым крлымен бетш басып алыпты. О л келклм беруге мэжбур болды. Баскд не ктей алар едд? Алайда уйше кдйтып оралран кызын суюден бас тартып, белмесшен куып шыкддн куннен бастап, алдына келш эдеппен шлген Диу Руага: \"М ен бглетш адамдар- дьщ iuiiHAeri ец арамы ci3ci3, будан былай беттме кдрап саз айтпацыз, 6api6ip жауап ала алмайсыз\", — деген куннен бастап, ол ушш eMip суру тек азап пен кдшалыскд айналды. О л Сиузаннаны жек керш Kerri: бул арада аналык, жэне ашыналык, кдязраныш араласып, урцрейген ашык,жарара туз сепкендей iurreH KeMipin жеумен болды. А л мына жерде епископ exi мындай адам мен езшщ кез алдында ез кдязы мен ашынасыньщ некесш кдгып жатыр! Ал e3i аузын ашып б1рдеце деуге дэрменаз. Мьша сумдыкда кедерп жасай алар емес. Бар даусымен айкай салып: \" О л мешк1, мына адам менщ ашынам! C i3 кдялмысты одаккд бата бермещз!\" — деп айта алмайды. Keft6ip кецшнек эйелдер: — Байрус ананыц iuii уылжып тур-ау! — десш жатгы. — Слздер бул алемдеп тандаулы жандарра, ен, курметп де дэулетп адамдар кдтарына жатасыздар, — деп епископ

Ш сутан Шфкеке-ты___________________ __ у ап.isын жалгастырды. — Слздщ мумкшддпщз, шапагатты мырза, ci3Ai езгелерден ок, бойы озык, етш тур, ci3 жазу аркддлы езгелердд уйретеаз, т е л т береста, багыт-бардар нускдйсыз, ci3 халыкдщ жол керсетуге nncri адам ре-пнде улгш енеге и е а болуыцыз керек... Диу Руаньщ квюрепн мак,таныш кернедд. Осыньщ 6epi римддк-католиктщ ппркеу юнэздершщ 6ipimn аузьшан шырып жатыр-ау. А л 03i желкеамен элп айтылган халык, демш, осында ©3i уппн келш турран тобырды сезшш турды. О л взш 6ip куш кетермелеп, аспандатып бара жаткдндай сезшдд. О л элемдд билеушьлердщ 6ipiHe айналды, ол — ешкш бглмейтш Кэнпл туррындарыньщ 6ipi! Кенет ол кец-байтак,руандык,алкдптары жота тебесшдеп кдрапайым асханада ауылдастарьша кдязмет етш журген эке-шешесш квз алдына экелдд. Водрек мурасын алганда оларра бес мын, франк ж1берген болатын. Ендд елу мьщын 6ip-aK, салып ж1бередд, ал олар оран ж ертен крса жеке уй сатып алады да, бакдлпы да шат еш р суретш болады. ©зш щ уагызын аяк,таран епископ алтынды шапаны жаркдярап мехрапкд карай беттедд. Орган тары да жас жубайларра арналган мадак, жырын аспандата женелдд. Ара-арасы нда онын, кемешнен суырыла шыкдсдн сурапыл тещз толкдяны тэр1здес куатты ун найзагай шатырлагандай куддреггене кернегенде, уй шатырын кдкьфата быт-шыт eiin, кеплддр acnaHFa с щ т жорала- тындай болып кершедд. Храм кдбыррасын солкдллдаткрн бул ддргладамдар тэ т мен жанын жапыракуай кдлты-ратып жлбередд. Бул ун кенет бэсецдеп, ендд кулаккд жещл сазды эуен самал желдей аймалай жетедд. Ойсыз, эуелеген эуен б 1рде тамшылай тамылжып теплее, ендд б1рде эуеде калыкуаран кус кднатындай ддрглдей толкдш турып алады. Тары 6ip сэт усак, кум тушрппктер1 6ipirin, тутас элемге айналып шыга келгендей екшндеп, б 1ртзндеп кецейе, кушейе туеш, катал элем керйпешдей куатгы эуенге кдйта ауысады. Одан кейш темен и1лген бастардьщ тебесшен адам уш сорралады да кетп. Булар Опера 9HniL\\epi Вори мен Ландек едд. Мехрап мацында 6ip купия ic жузеге аекдндай, ддндарлардыц шакдлруымен, барон Ж о рж Диу Руаньщ 370

СцйкмМ be салтанатына кдеиетп батасын беру упин жерге адам- кудайдьщ e3i туеш, ун кдтып тургандай сезьлдд. Сиузаннаньщ кдсында ттзерлеп турган Суйюмдд дос басын идд. Осы сэтте ол e3iH нагыз кудайга берЬлген адам сезщдд, езше ак,жол ашып, байлыкда белшесшен батырган кудайдын, жарылкэушылык, куддретше ш екоз ризашылык, б 1\\лдргендей едд. KiMre екенш булдыр сез1нсе де, ол осынау береке-байлыкда крлын жетюзгеш ушш алгысын аямай жаудырды. PaciM аяк,талран кезде о л орнынан турып, эйелшщ крлынан устаган куш шьпар ecirace беттедд. Осы сэтте куттык,таушылар Henipi OFaH лап крйды. Ж орж дьщ бакдггган басы айналып кетп, — ол езш халкдг крлпаштап жаткдн билеуппдей сезшдь О л иЬйп-буплш , мэн- магынасыз сездердд кдйталай бердд. \"М ен ризамын, ризамын\", — дей бердд ол куттык,таушыларга. Кенет ол Мэрел ханымды керш кдлды, сол сэт оньщ суйгеш, еркелегеш, тентек кд>1лык,тары eciHe Tycin, кулагына дауысы мен аузына ерншщ дам! келгенде, — оньщ к,аны басы на шапшып, эйелд1 кушып-суюге ынтызарлыры кдйнап шыга келдд. О л бурынрыша сулу да суйымдд Kepimn, кездер1 баягыша жайнап турды. \"Дегенмен ашыналык,та оран жан жетпейдд!\" — деп ойлады Жорж. Азырак, кдшак,тап, сакмана кдраган эйел OFaH жакдш келш крлын созды. Ж ш т ол крлды алакднында узагырак, устап кдлды. С о л сэтте ол саусак,тардыц OFaH бэрш кепиргенш, кдйта шакдлррандай нэзж кдшылмен кдлекднын сездд. Ж ш т те бул крлга: \"М ен сеш бурынрыша суйемш, мен сенддкпш!\" — Aerici келгендей кдлсып крйды. Олардыц кездерш де жаркдлл ойнап, 6ipi-6ipiHe кулщдей, ынтыра кдрасты. — Тез1рек кездескенше! — деддэйел майыса ттл кдтып. — Тез1рек кездескенше! — деп кещлдене жауап кдтты ол. Эйел бурылып кетп, Оньщ орнын баска кутгык,таушылар басты. Халык, Henipi толассыз агылуда. Акдырында баяулайын дедд. Соцгы куттык,таушылар да шырып бара жатты. Сиузан-наны 371

Ъекстпан ^НфЫсе-тм___________________ __ к,олтык,тап Ж о р ж далара беттедь Ж ацагы куттык,- таушылардын, барлыры ез орындарына оралып, жас жубайларды шыгарып салу ушш тосып тур екен. Диу Руа асыкдай аяндап, басын аскдк, устаган куш ипркеу еситнен теплген кун сэулесшен кез алмай кеде жатты. Онын,денеа аскдн бакдгггылык, сезмшен туршМп кеткендей болды. О л ешкшдд кермедд. О л тек e 3i жайлы ойлап келе жатты. EciKTeH шыра бере ол шуылдап турран кдракурым тобырды, осында езш, Ж о рж Диу Руаны — кору ушш келген халык,ты кердд. Париж халкд.1 OFaH кдлзранышпен карал турды. Одан api кезш котерген кезде ол KeAiciM алацынын, шегшдега депутаттар палатасын кердд. OFaH 63i Магда­ лина цпркеушщ табалдырырынан Бурбон сарайынын; табалдырырына дейш Oip-ак,атгап жете^ндей сешм пайда болды. О л корермендер анталай крршап турран бшк mipKey баспалдарымен асыкдай аяндап тусш келе жатты. BipaK, кез1 ешкшдд керген жок, О л ойша элп 6ip сетке кдйта оралып, кез аддынан тесекте жаткднда ылги буйраланып кдлатын самай шашын айна алдында женге KeATipin турран М э р е л ханымнын, б е й н е а кун сэулесшдей жаркдфап кетпей турып алды.

CniMtmdi doc СУХБАТТАР OPBYJIAKJA ОТАНДЫ K,OPFAn KAJIFAH — \"К^азак.адебие'п\" гезетшщ окдфмандары Кцзакртан Республикасы Министрлер кабинетшщ \"Орбулак, шайк,асыныц 350 жылдыгы туралы \" кдулысымен танысып улгердд. Б1ркдтар ип шаралар icKe асырылмак, осы даталы кунге байланысты талыми конференция да етюзымек. Дегенмен сол 6ip тарихи кезец туралы, осы шайкдстыц ep 6yi ж енш де 6ipa3 ецп м елесещ з. Географиялык, жагдайы женшде де. — Мен езш Жаркент жершде туып-ескенмен, Ордага тарихи окцтаны жастайымнан б1ле крйгам жок, \"Жулдыз\" журналында кдгамет icTen жургешмде, 1985-жылы елге барып, уй imiMMeH демалдым. \"Гвардия\" совхозыньщ жылкдинысы Турлыкржа деген юамен Белжайлаудыц Аршалыбеткей деген жер1нде Kepmi отырдык, Кржахмет Саурыкрв деген туыск,ан агамыз e K e yi маган ата- бабамыздыц крнысын керсетш, бш-ендерш айтып, 6ipa3 кун жайлауды аралатгы. Менщ тертшнп атам Плеул! биге крныс болтан Есенгулдыц сайын, будлдргенд1 К^ызылкця беткешн, Жарбулак, пен Жалаулы б и т н аралата келш, матан Ор жотасын керсетп. Белжайлауда Ор, Ордыц булата деген жерлер бар екенш еспгешммен, отан дешн ол араны керген емес еддм. Терт-бес кддам жер аралап кергеннен кешн-ак,мына ордьщ тегш ор емеспгш тусшддм. Урей де бар, куаныш та бар, 6ip турл1 ею удай сез1мнщ кдосиаганда кдлдым. Жацылмасам, Кржахмет ага ол кезде жетшстен аскдн, сол Kicire кдрап, туцгыш рет ез1мнщ тарихи жорамалымды айттым. \"Златкиндеген орыс тарихшысыныц жазраны бар ед/, ага. 1<дзак,тыц 600-ден аскдн крлы ор кдзып сорысып, 373

Ъвксутан Лфкеке-уяы_____________________ _ кдлмак,тыц он мыцнан астам адамын кырып шберед!. К,азак, к,олын Ж а ц п р хан баскдрады, оран квмекке Сам арк,аннан Ж алацт вс д еген батыр кем п ултерш, кдлмак,тар кдтгы ж ецш ен екен. М ына ордыц сол ор внеш не м ен титтей д е кумэндэнш отыррам жок, ара. Кдрацызш ы, сотые уш ш кдзылраны керш т тур рой\", — деп, ордыц сулбасы жаткдн жердд 6epiMi3 6ipa3 жаяу араладык, М е т ц жорамалыма Кржахмет ага кдпы кдязыкды. А л Турлыкржа куаюанынан кек майсаны алакднымен сипап, сыйынып, мына жерддц ете кдеиетп екенше бДрден сенш, соншалык, балаша куанды. 1977-жылы шыкддн \"Bip рана махаббат” атгы ютэб1ма \"Орды ц булары\" деген эцг1меш арнайы eHri3in, ез жорамалымды алгаш сонда айттым. Содан 6epi баспасезде ауык,-ауык,айтып, жазып келем. 1991-жылы К.Ахметбеков, К,.Салрараулы, Д.Исабеков, Т.Эбджов, К.Сег1збаев, К,.К,урманралиев курамдагы 6 ip топ акдлн-жазушыга арнайы KepceTin ед^м, 6 api де: \"Кдшан кергенщше куддктегап келгенщмен, ордыц езш кергеннен соц куддгщ 6ip сатге-ак, сейшп кетедд екен\", — десть Солар крлдап, егамет басшыларына 6ipHenie рет хат жазылды. Кдзакдыц тарихи ескерткшггердд крррау кррамьшыц президиумында арнайы кдралды. Бурынры тарихи жазбалардыц ешб1р1нде coFbic болтан жерддц аты нак,ты айтылмарандыкд'ан, ордыц орны елдд м екеннен тым ш алгайда жатк,андык,тан, кермеген журтгьщ KyAiriH сетлту оцай болтан жок, ©етш жургенде, ж азуш ы агамыз Б алгабек Кдядырбекулы \"Егемен К<азак,стан\" гэзетше Кдзыбек бек Тауасарулыныц \"Туп- тукцаннан ез1ме шешн\" атты кггэбшан узшдд жариялады. Э лп ш окд|дым да, Балгабек araFa телефон сокдым. \"Ага, б1здщ жакуа бурын болып па еддщз? Белжайлауды керш пе еддщз?\" — деддм. \"Жок,\", — дедд. Сонан соц: “Кептен дэлелдей алмай жур еддм, мьша Kici Кдлзылкця, Жарбулак, деп Салкдм Ж эщ зр сорыскдн жерддц атын да атапты: ол ж е р л е р е л 1 кунге д еш н осы лай аталады \", — деп куаньгшымды быддрддм де, дереу макдла жаздым. Акдяры, мше, ел-журт жещетщ 350 жылдырын атап еткелД жатыр. 374

___________________________ СуШмМ doc Алматыда 1-инлде куш ¥лттык, f h a h m академиясы, эдебиет жэне енер институты, Бшм министр^ri 6ipirin \"Кдзак, халцынын жоцгар баск^шшылыгына кдрсы улт азаттык, сорысы\" деген тацырыпта рылыми-теориялык, конференция етюздь 350 жыл бурын болган улкен шайкдстыц мэш мен мацызына, кдзак, жауынгерлершщ тецдеа жок, epAiri мен казак, квдиыз езбек сияк,ты бауырлас елдщ 6ipAiriHe сонда тарихи бага бериетш болар. А л б у л сорыскд 1776-жылы алгаш жазбаша 6aFa берген Кдзыбек бек бы лай дейдй \"К,осхрлац урысх,а едет танданран болатын. Ойтхет таудыц терюнде бвткей, туспп'таураxipep взен ед1. Ал ж ау келеп'н жак, тепежэне кэп жер хвршш туратын. Охрана хдзылтан жер бтхте едi де, сырты — терец сай. Аттар сонда эз/'р турды. Х ан вз1 Кдпылхрядан атой салды. Свйпп, хдлмах, тарышырыцдалды. Бул урысты мен вз басым жорары бараладым. М ундай уры с ж урпзу ушш, эжептэуар эсхери бш м херех болатын\". Бшм рана емес, ец бастысы журек керек екеш даусыз. Жаудын, елу мьщ крлмен келе жаткднын, ездершщ жетт жуздей рана екенш брле турып, журектершщ Aip erneyi — екшщ 6ipi туеше бермейтш тэуекел. Б1з ор дейм1з, Кдзыбек бек окдана дейдд, алгаш 1644-жылы акданда осы coFbic жайында жазба мэл1мет берген орыс жауынгер1 Г.Ильин \"шанцы\"дейдд. Шынында, бул ор — айрыкдш кдзылран ор. Ж ау жак, 6eri бшктелген, ал табаны Teric, арт жары ашык, Cipe, аскердщ турегеп туруъша крлайлы етш арнайы кдзылран. Оныц егжей-тегжешн ендД арнайы эскери мамандар зерттейтш болар. - Бул шайкде женшде езпцз баекдрып отырран \"Ж алы н\" баспасынан жарык, керген К,азыбек бек Тауасарулыныц \"Туп-тукданнан ез1ме ш ейш \" атты ютабшде б1рталай айтылып еткен екен. Оныц уетше биыл \"Адтабан шубырындыныц\" 270 жылдыеы да рой. Осыран байланысты, аталмыш ютэптщ тарихи мацызына кыекдша ток,тала кетсещз. — Ж огарыда айтып ептм, Салк,ам Жэцг1р мен Жалацтес батырдыц эйгш сорысы еткен жердд анык,таура 375

Ш ат ии ___________________________________ бул ютэптщ peAi TirrreH айрыкдиа. Ордыц e3i айгак, боп айкдйлап жаткднмен, OFaH кеп жыл бойы кепшшктщ сешмш аудара алмай келдпс крй. Кдзыбек бек бабамыздыц KiTa6i куддктен б1ржола сейзлтп: Кдгзылкця мен Жарбулак, екеуш кдтарынан атап бердд. Бул ютэптщ аса 6ip тары кунды ку элт осы сорыскд кдтыскдн Ж эцпр мен Жалацтестен езге де батырлардьщ аты-женгн 6i3re нацтылап жетюзу1нде. Бул ютэп болмаса 6i3, бэлюм, ол бабаларымыздьщ атын, батыр болрандьпын мэцп б1лмей етер едпс. К дзы бек бектщ айтуында, кэзак,-кэлмак,согысы уздйсаз 230 жылдан астам уакдггкд созылган. \"Ойратгьщ кдзак, ж ертв шабуыл ж асаганына, мше, биыл мешшж ылы тура 25 5 жыл болыпты. Ойрат ш абуылын хижраныц899-жылы бастатан\", — дейд1 о л Kici (Шапырашты Кдзыбек бек Т ауасарулы . \"Туп-тукц ан н ан ез1ме ш ей ш \", \"Ж а л ы н \" баспасы, 1993-ж. 190-бет). Тар и хтан ж у з ж ы лга созы лган Солтуст1к сорысын б1лгешм1збен, 230 жылга созылган е з ел1м1здщ сорысын 6 i3 еспмей, окцшай е с п к крй. Осындай тарих кдлтарысын айцындап берген ютэпкд мен е з басым ете ризамын. \"Ацтабан ш убырынды\" демекпп, Кдзыбек бек — бул сорыстьщ басынан аярына дей1н тйселей кдтыскдн адам. Бас-аяры 35 ж ы лга с озы лга н \"А ц табан шубырынды, Алкдкел сулама\" зобалацыныц кдлайша ж ецШ спен басталып, кдлайша ж ещ сп ен аяцталранын б ул Kici e3i куэ болтан окцралар аркцьлы ете уцы пты лы кцен баяндап бередь Bi3 буран деган \"Акдабан шубырынды\" окцрасын ацыз дареж есш де гана б ш п келдпс, ейткеш о л кезден кдлган ж азба эдеби ет болмады, 6i3re ж еткеш непзшен оры с тарихшыларыньщ тшп-кдшты деректер1 едд. А л ол деректерде бэлендей накзылык, бола бермейтш ж ене сол к ездеп казак, халкцшыц ж ай-куш эдеш дерлпстей атусп айты латы н. К,азы бек б ек т щ KiTe6 i - \"А ц табан шубырынды, Алк дкел суламаньщ\" 6ipAeH-6ip 6i3re жеткен багалы шеяаресй, осы ю тэп арцылы 6i3 ацыз Эбшсдйыр, ацыз Абы лайды ц орны на нацты тарихи Эбъисдйыр мен та ри х и А б ы л а й д ы тан и м ы з, Т е л е , К,азыбек, Э й тек е 376

______________ ____________ СуйкмМ doc билердщ накды ойлары мен эрекетгерше куэ боламыз. Бегенбай, Кдбанбай, Науры збай батырлардыц неге баскдлардан окднау аталатынын тари хи жагдайга байланысты тусшем1з. Булардан езге де Шз бь\\мей келген талай батырдыц аты-женш, epAiriH урамыз. Кдзак, тарихы уппн бул — TeHAeci жок, ютэп. — Бексултан ага, ap6ip жазушы кдламгер рана емес, зертгеуин, тарихшы да болып кететш рет! бар. 0 cipece, ресми тарихы \"Кдзак, К С Р тарихы ны ц\" жукдлтац окулырымен шектелген б 1зде, кдзак, ж ерш де кдлам кдйраткерше жазушылык,тан repi тарихшылык, кеб1рек керек icneiri. Бул туррыдан алсак, ci3 б1ркдтар nri шаруаларды тындырран адамсыз. Оны ц 6api оцай келмеген шырар, 6ipaK, ресми тарихымыздыц оцдысы кдйсы, Tepici неде деп 6iAeci3? — Оцды жазылран тарихымыздыц жок,екеш рас. Bipax, ол ушш тек тарихшыларды ганэлэй беру де кцянат болар. Отар елдщ тарихы сол отарлыкда сай оцытылды да, жазылды да. Эйткенмен аз жылдыц ишнде тарихымызды кдйта жандандыру багытында аз жумыс жасалмады. Баскдларды айтпай-ак, e3iM баскдрып отырран “Жалын\" баспасын алсам, былтырдан бершщ езшде 6i3 б1рталай тарихи гатвп шыгарып улгердгк. Оныц ш ш де жацары айткдн Кдзыбек бектщ кггэбг арине, айрыкдга орьш алады. Mauihyp Жусш Кепейулыньщ \"Кдзак, шеж1реа\", Кдггай Халык, Республикасында жазылран “Кдзак,тыц кене тарихы\", \"Хан Кене\" жинагы, АКенесариннщ кдзак,жэне орыс 1тлдер1нде жарык, керген \"Сыздык, жене Кенесары султандар\" атты кггэбц жазушы К,.Салрараулыныц \"Кдзацтыц кдлы тарихы\", кдзак, жене орыс -плдершде шыкддн “Хандар Kecreci\" тарихымызды терецдетуге, жацрыртуга аз улес крспаса керек. Булардыц кдйсысы онды, кдйсысы Tepic екешн оп-оцай айта салатын куддрета ралымды аяк, асты талап ету1м!зддц e 3i орынды емес. ©йткеш, оц мен Tepicri анык;гамас бурын мол niKip, мол марлумат жинап алуымыз керек крй. Каз1рдщ ез1нде шошынып: “Ауыл сайын батыр шырып кета рой, муныц e3i ата жарыстыру емес пе?\" — деген кудж тастаушылар шыга бастады. 377

Шсушан Нф/секй-уяы___________________ __ Рас, ата жарыстырушылыцтыц бар екенш жокдд шыгарука болмайды. BipaK, coFaH кдрап, ауылдыц, рудьщ, тайпаныц, одан асып жалпы к,азак,тыц батырлары болгандырын кдлай жокка шырарамыз. ¥зак,жылдар бойы кдлмак,-кэзак, аралас отырран оцтустнс ещрде ез ауылын, ез руын жаудан KppFaFaH атак,ты батырлардыц болтаный мойындамау да тарихкд кцянат емес пе? Алайда сол баты рларды ц б э р ш Беген бай га, К дбан бай мен Наурызбайга тецесттрш немесе олардан да асырып дэрштеу шындыкка обал болмай ма? Менщше, бул арада тыйым салу, тежеу дурыс эдк: болып табылмайды. Оньщ арры Ty6i тарихты терецдете берме дегенмен б1рдей, Дурысы — айтылып, жазылып жаткдн мол материалта ауык,-ауык, рылыми талдау жасап, 6ipTe-6ipTe кджетп шындыкдэ жакдшдай 6epyiMi3 кажет деп ойлаймын. — 1643-жылры Орбулак, шайцасы еткен жерге ескертгаш орнатылмак, Соцры жылдары кептеген тарихи орындарра, казак, халкдшыц тагдырына тткелей катысты киел1 ж ерлерге ескертюштер орнатылып жатыр. Ескертгаш дегешм1з 6ip кундж, титп ондаган жылдарра ем ес, расы рларра ж е тет ш м ура. BipaK,, сондай ескертгаштердщ xe6i квркемддк шеберлш, орындалуы, эстетикалык, ecepi туррысынан кемшш туеin жаткднын мойындаура мэжбурм1з. А л бул ескертгаш кдндай болмак, кдндай пршщиптерге непзделмек? — М ен бул тгарще толык,крсылам. О р шайкдсы еткен Жаркент ещршщ азаматтары бул мэселеш ездершше шешш отыр. Олардын клнде, менщше, ecipe дацгазалык, жок, О р шайкдсына белг1 к,ою к,ажет екецадгш алгаш кетерген Кдзак,стан тарихи жене мвдени ескертгаштерш xppFay K,OFaMH сол кргамныц терарасы Мукдметкдсым Шэкенов болды. О л 6eAri 1992-жылы-ак, дайын болды. Тот баспайтын асыл тем1рде мынандай жазу бар: \"Бул ж ерле 1643-ж ылы Салкрм Ж ецпр бастаган кдзакуыц 600 ж ауынгерi ор кдзу тэешмен кдлмакзын, 50 мыц крлын токуатьш, оньщ 10 мыцын ж ойып ж1берген. Осы кезде буларра Самаркдннан Алшын Жалацтес баЬадур 20 мыц крлмен кемекке жетш улгередь 378

____________________ ______ CyAkwH doc ¥лы жещске Шапырашты Кдрасай, А рган Агынтай, Терткдра Жиембет, Кдцлы Сарбукд, Найман Кексерек, KjjpFbi3 Кетен мен Табай, Дулат Жак,сырул, Аррын Крмпай, Суан Бленда батыр, тары баскд хас батырлар улес крсты. Батыр бабалардыц аруагына бас иеш з! Крзакуъщ ескерткшггер крртау кртамы\". Ж ер гш ю п аудан эю м ш Ш п осы жазудан артык, ескерткпп ойлап табудьщ кажетз жок,деп тапты. Олар ец дурысы осы жазуды ылайьщгы TyFbipFa орнату деп туондь Свйтш, 20 тонналык,табиги гранит тауып, алп асыл TeMipai соран орнатып крюга уйгарды. Терт кдгрлы тастьщ 6ip кддрына ескертю ш тщ кдй жылы к,ойылраны рана жазылмак, Осындай жер ыцрайына жарасты ескерткин белпш олар окдана-ордыц дал кдсына орнатпак, Бул ойларын дурыс жузеге асырса, менщше, олар, ете орынды uieuiiM тауып отыр. Мэщтлж белп деген солай болуы керек. — \"Тойдыц болганынан боладысы кызык,\" деп ескен халык,тын, баласымыз. ДурRipen тойда да втер, одан api ше? \"Мереке втп, думай таркдды\" деп кургак,есеп жазып к,оя саламыз ба, элде ултымыздыц кджетше жарар шаралар уштастырыла ма? — Ж е р и л ж Н аудан басшылары бул жагын да ойластырып отырран сиякуы. М ы щ а жетпейтш адамныц 50 мыцра кдрсы беюшс жасап сорысуы жэне олардьщ 6i3re тжелей ата-баба болуы — б1здер yuiiH улкен мак,таныш. О л ерлердщ курамында кдлррыз, езб ек бауырларымыздын, болуы — б1зддунем16ipAiKKe шакырып туратын тэл1м. 350 жыл бурын алаштыц батырлары Жарбулак,тын, устшдеп Асартебеге жегрс туын Tirimi. Сол Асартебеш Kaaip жергшкп журт Жалаулы тебе дейдд. Шыденщ 3-i KyHi етет1н жиында ежелг1 Жарбулак,тыц устшдеп Жалаулы тебеге егемен ел1м1здщмемлекепж туы тшлмек. С о л ту ж аз бойы турырында кдлмак,. О ны тек ел жайлаудан кдйтарда рана алмак, Ж ы л сайын сол арата ел1м1здщ кек туы ел жайлауга келген куш кдйта -пгшп, 379

Ъексутан Нфкекв-ты____________________ _ ел жайлаудан кдйтарда рана алынып отырмак, Эрине, туды ■пгер кезде, алар кезде аудан басшылары coFaH ылайык, салтанат етюзш отырмакдиы. Бул, менщше, урпак,ты отаншылдыккд, ел мен жердд кдсиет тутура тэрбиелейтш ете кунды peciM болмак, — Эцпмещзге кеп-кеп рахмет! \"К рзак, эдеби еп \", 02.07.1993-жыл. ЭДЕМШККЕ КУШТАРЛЫК, ...Махаббаттыц шарабын iure алады сен, шбш, Э р сез/'мш эйелдщ балк&та алтан ер жтт! — деп, келетш шы рыс шайырыныц макдмына салып айтсак, Бексултан Н урж екеулы — туган эдебиет1м1зде эйел бейнесш, тардырын, улылыгы мен сулульпын, махаббаты мен сез1м1н \"балкдгга\" жазган кдламгер. Сондыкуан ба, окдфмандарыныц шпнде eciMiH еспгеннен ен, 6ipimui елп етзп, елец ете кдлатындар да эйел затындагылар. Оран мысал, талай кдаз-келшшектщ оныц шырармаларын 1здеп журш, таласып окржандарыньщ талай xyaci болгандырым. Н урж екеулы ны ц осы орайдагы ецбектер1 сухбатта аталатындык,тан, бу жерде кдйталауды жен кермеддк. Жалпы, Нуржекеулы туындыларына тан кдсиет — мелддрлж. Десек те, сонысы соцрыларында жогала бастагандай. К впш ш к nixipi. Оран жазушы ойланып кдраса, эрине ттлектщ орындалганы. Окдлрман суййсп жазушысына сенедд. — Э д е би е т к е к,ай жылы, цандай шырармамен, юмдермен 6ipre келген едццз? — 1959-жылы акд>ш Рахметолда Нурпешсов \"Ленинши жас\" гэзетше \"Э н \" атгы ею шумак, елещмдд жариялатгы. Эрине, куандым. Bipax, о л елецад эдебиетке келу деп багалау — уят. Содан 1967-жылы акдян Бекен Эбддрзакрв облыстык, “Же'псу\" гэзетше \"Куй толгак,\", \"Сагынраным- ай!\" деген exi эцпмемдд 6ipmeH соц 6ipiH жариялады. TaFbi куандым. А лайд а тары да оны эдебиетке келу дей алмаймын. 1968-жылы М у к ^ а л и Макдтаев \"KiHaAi 380

GifAkndi doc махаббат\" повес1мдД Ж у лд ы з\" журналына жариялатгы. Менен б1рдеме шьтеады-ау деген умгг сол кезде жылт етп. О л noeeciMe Хамза Есенжанов, Рахметолла Райымкулов жылы п ш р быддрдд. Кдсиетп эдебиет сол агаларымньщ алакднымен мацдайымнан сипады. Табалдырык,тан бшк тау жок, деген — рас. Эдебиет табалдырыгын узак, умтылыстан кейш журексше, бар пейшммен аттадым. Дулат, Телен, Оралхандар ол кезде эдебиетке келш крйган. Кэд1рбек екеум1з eKi бушрден кеп соларга крсылдык, — Сол тустагы сез енершщ бедела кдндай едд? Э р c e 3iMi3Ai сан рет салмак,тап, сан рет екшеп, алтыннан аркду токрт жаткдндай жазатын ек. Жазушыны да журт айрыкдха сыйлайтын. Ауыл да, кдла да, бастык, та, баскд да жазушыньщ сезш кдстерлейтш. Отыз мьщ данамен шыкдан ютэп отыз кунге жетпей-ак, ец туюпрдеп ауданга барып улгеретш. — Содан 6epi кднша KiTan шыгардыцыз? Оларды хронологиялык, тертшпен атай аласыз ба? Бупнге дейш, ею томдык,тандамалы шыгармаларымды крскднда, он 6ip ютэп шыгардым. Оныц 6ipi гана орысша, 6ipi гана кдйта басылым: \"Куй толгак,\", “Кутумен еткен румыр\", “Bip рана махаббат\", \"Кутумен кешкен румыр\", \"Bip еюшш, 6ip умгг\", \"В ожиданий\", \"©зендер ернектеген елке\", \"ЕрлРзайыптылар\", \"Ж ау жагадан алганда\", “Тандамалы тыгармалар\". — ©3iHi3 жайындагы 6ip эцпмеде \"©Mip бойы айтута THicniH...\" дегешщз еам1зде кдлыпты. Б1зге осы уак^гпф дешн ешюм бымейтш езпрз хак^гада не айтар еддщз? — Ешюм бымейпн сырларым, ерине, бар. Ондай сыр барлык, адамда да болура тис. Айтпай келген сырымды 0Ai де айгаай-ак, кряйын. — Эдеби uibiFapMa кдлай туындайды? — Эдеби шыгарма жак,сы eMip мен жакры адамды ацсаудан туындайды. — Кдй шыгармада кдй кейшкер Ci3 боласыз? — Барлык, шыгармаларымда да ез1м бармын. 381

Ъекситан 'Нфквкв-улы____________________ — Шыгармашылык, румырыцызда жазушы ретщде, кездегенпцзге жеттицз бе? — Шыгармашылык, гумырымда жазушы ретшде Орбулак,жещсшщ 350 жылдыгы тойланганда, кездегетме ж егпм. Белжайлаудагы ордыц тарихи ор екенше халыкуыц кезш жетюзуден артык, бакдгг бола ма? — Ага буын — Орта буын — Ж ас буын. Bipiraiiici — не аткдрды, eKiHiiiici — не аткдрып жатыр, соцрысы — не аткдруга тшс? AFa буын берерш бердд. Орта буын кдз1р жолайрык^а тур: жазушы деген атты олардыц 6ipi ак,тап улгерсе, Keft6 ipi ак,тап yarepMeyi де мумкш сияк,ты. Журектщ aMipiMeH, енердщ е з кдгидасымен жазуга бурынгы жазушылардыц 6epi дайын да б е й т еместтн уакдгггыц e3i керсетп. Ж ас буынга ете кцын болар деп ойлаймын. Т1даД мецгеру ттл б1лу, ауызею сейлеу дэрежесше дейш темендедд. Сездд дел крлданудан repi жасап пайдалану дагдыга айналды. Сондык,тан суйсшш окудыц орнына, не айтып отырганын yFa алмай кдшаласын,. AFa буынныц сак,таганын кдйта мецгерш, орта буынньщ тапкдны мен жогалткднын зертгей уйренш, жас буын улттык, енердщ улттык, сипаты н дамытуга THic. Акдяндык, пен жазушылык,тыц шынайы таланттары эл1 де узак,жыл бойы тек ауылдык, жастардан шьтеатын болар деп ойлаймын. Т1лдд нашар 6iay жазушы аты бар ортаны да кдмтыды. — \"Сын жок, емес, сыншы жок, па деп калам\" деген ертеректеп ойыцызды эдебиеттщ бугшп жагдайымен сабак,тастырсацыз. — Ke3ip эдебиет те, сын да саябыр. EKeyi де кдйта маманданып жаткдн сеюлдд. Осындай туста естш калу занды да шырар, юм б1ледд? — Ел, жер тагдыры, жинакуап айтканда, елке тарихы — шыгармаларыцыздыц е з е п . Осы тертректе жазгац публицистикалык, эссещз неге сынга ушырады? — \" © з е н д е р ер н ек т е ген е л к е \" атты KiTe6 iM Талдыкррган облысынын, еткен жене Ka3ipri тарихын крзгады. С о л кезд еп белтШ мэл1меттер бойынша, Жеттсуды ежелден казак,халкдл мекендеп келе жатканын, жер-су атауларыньщ e3i соган куэ екенш айта отырьш, 382

GfAidwk doc бул елкеш жаудан тазартуда 18-гасырда Абылай ханныц, Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай батырлардыц айрыкдда рел аткдрранын дэлелдеп жаздым. Онымды Орталык, Комитет, оныц пшнде сол кездеп идеологиялык, хатшы З.Камалиденов кдтты сынга алды. Идеологиялык, активте, Кдзакртан Компартиясыныц съез1нде, С О К И съез!нде сыналды. Тарих крйнауына терец ущлу, хандар мен батырларды мадак,тау сол кездщ саясатына жат кершдй Орталык, Комитетшщ 6eAiM мецгерухша Бибиков деген Kici: \"М ен ci3Ai4 кдзащпа жазган ютэбщызда не айтылып, не крйылганын кдйдан б1лем? Э р жер-эр жер1 цызыл кдрындашпен сызылган кггэбщыз Кам алиденовпц алдында жатыр. Оны акеп берген — езщ1здщ жазушыларыцыз. М е т ц крлымнан келетип баяндамадан тек атыцызды атамай, алып кдлу гана\", — дедд. 1986-жылдыц 15-кекеп куш Орталык, Комитет сагат Ю -Fa шакдлрып алды. Бел1мше мецгеруш1с1 Ахметалимовт1ц алдында: \"Мундай саяси кдте гатэп жазган адам баспаныц бас редакторлык, кдлзметшде oibipyFa ти1с емес”, — деген пиар айтылды. Бул сынныц бэр! м е т кдлзметтен KeTipin, орныма элдегамд! экелу ушш жасалды деп ойлаймын. ©йткеш Орталык,Комитетген С.Бэйменов деген келш баспага ылти е з ж ерлестер1мд! жинап алранымды, к,анша кггэп швиарып, кднша кдламакдл алранымды тексердд. Ж эне мешмен 6ip ауыз ттлдеспед!. Кэддмп 37-жылдыц ызгарлы aAiciMeH талдык,оррандык,тарды ж еке-жеке шыгарып сейлесп. Алайда баспа кызметшен азды-кеггп хабардар адам кщзметкерлердд баспата бас редактор емес, дерекпр алатынын 6L\\yre тшс-тй Кдлай болганда да о л жагын Орталык, Комиттеттегтлер жакры бьлетш. Ж еке меншж мэшинец, Аухадиев алып берген уйщ бар деп, соларра тусшжтеме жаздырды. Баспаныц сол кездеп дерекпр! Б.Бодаубаев: “Шырармашылык, жумыскд ауыссацшы!\" — деген усыныс айтты. Эдеш, арнайы кугындау екешн жан- жак,ты эрекетгердщ жаппай журпзжу! дэлелдейд!. Саясатты шокдар кдш пайдалану ол кезде осыцдай аД!спен журпзглдД. М е н о л кезде К.М.Аухадиевты 383

танитынмын. Танытанда ол ккаш ТКаркентте кдгамет жасагандыгынан емес, Комсомолдык, Орталык, Комитеттнде 6ipre кызмет жасагандык,тан танитынмын. \"Казахстанская правда\" гэзетшде Турсынбаев деген тарихшы талым “©зендер ернектеген елкеш\" сынап, меш Асанбай Аскдровтьщ саяси сыбайласы кдш керсеткен макдла жазды. А л мен ол кезде Асекецмен 6ipAe-6ip рет крл алысып амандасып кермеген еддм. Bip аймакуьщ адамдарына кдрсы жасалган жоспарлы ш абуы лдьщ ш е б ш д е кетш сыналгандыгым осы дэйектерден-ак, ацгарылмай ма? — Кдзак, баспалары мен баспасезшщ басы-кдсында келео з. Кейб1реулершде басшылык,та да отырдыцыз. Атап айтсак, \"Парасат” журналы. Осы басылымга не жацалык, экедадм деп ойлайсыз? — 1986-жылы жумыстан куылган соц, 1989-жылдын, 27-кдрашасы куш \"Парасат\" жорналыныц бас сарашысы болып тагайындалдым. Орталык,Комитетгщ идеологиялык, хатшысы ©збекэл1 Ж эш бе к ов солай ineurri, бел1м мецгеруннс1 М ы рзатай Ж олдасбеков ужымга акеп таныстырды. Журналдьщ \" Мадениет жэне турмыс\" деген атын маган дешнп басшы Камал Смайлов агамыз езгертп. Журналдын, езе п кд1лып тарихи такырыпты алуга тырыстык, Ауыл OMipiH гана мол кдмтып, 6ip жак,ты болып к,алган журналды жалпыхалык,тык, парасаткд кдрай бурды к, — Биыл М .О . ©уезов жылы, Эуезовтт алгаш кдшан оквдьщыз жэне сол кезде кдндай эсер алдыцыз? — ©уезовзг мектеп кдбыргасында суйсштш окдггкдн устазым болмады. Жогаргы оку орнында гана кднып, ТуСШШ ОКД1ДЫМ. 1961-жылы \"Кдраш-Кдраш\" жинагы шыкддн сон барып Эуезовтщ аргы-берпсш жендеп оки бастадык, — “Кшэл1 м ахаббат\" повесщ1з туган анацыздьщ ем1ршен алынганы рас па? — Рас. — М ах аб бат , эйелдер такдярыбында жазган д униелерщ 1зд1 кдлз-келшшектер, эйелдер тамсанып

___________________________Ct/dkmdi doc суйсш ш окдды. Арты нш а ci3re \"е лер д ей рашык, бо п \" кдлады... Ci3 ж эн е э й елд ер ... B ip -6ip in i3re д еген куштарлык,тьщ сыры неде? — Элемдеп эдемшктщ 6epi эйелге кдтысты. Эдемте куштармын. Эдебиетпч де макраты адамды эдемшкке тербиелеу. Басты сыры - осы. — \"К ^ р г аз келшшек\" 1здеп келсе, не icrep едпуз? — 1здеп бара алмаганым ушш KeinipiM сурар еддм. Бул эцпмемдд \"Егемен Кдзак,стан\" жариялауга болмайды деп багалады. Соган Караганда, улт араздьнын тудыратын б1рдемес! бар деп кудштенедБаудеймш. Менщше, Колбин кусал еркек пен эйелдщ сез1мшен ултгар достигы мен улттар араздьнын 1здеу — сез1мдд азрындатура апаратын эддс. — Ендд не жазасыз? — Жазып келген бап>пымда ары карай жаза берем. — Аштык, жайында жазылран макдлацызды о к ат едис. Bipa3 жардайды б1летш сияк,тысыз. Неге осы тадырыпкд ецбек жазбагансыз? — \"Ж ау жагадан алганда\" осы такдгрыпты крзрайды. — Сез енершщ езге енерден, азш е, бары неде, соры неде? — С е з енер1нде сор жок, бейнет бар. Бейнетщнщ зейнетш кореец, баилц сол. \"Сез енершщ дертпен тец\" екенш бгле турып, одан ылги тетпш кутуге бола ма? Жазушы ушш уайым, езщ ушш, езге ушш уайымдай б1лу де бак, Сондай бакда еганщ 6ipi таласпайды, екшщ 6ipi жазушы бола алмайды. \"гатап-К,аэвк,стан\", 18.07.1997-жыл. МЕН МЛХАББАТТЫ ТАБЫНЫП ЖАЗАМЫН — Бексултан ага, адам бойындагы ен улы сез1м — махаббат шырармаларыцыздыц аркдуы болыпты. Муныц ce6e6i неде? — Э рим езшщ жаны унататын жумысты icrerici келедд, жазушы да солай. Адам ce3iMi — аса курделр ете кдсиетп. 25-1050 385

Ъвксутпан Н ф квкв-уш _____________________ Оныц кдгры мен сырына жер бетзнде т1ршшк пайда болтали 6epi саналы румыр Heci кдйран кдлып келед). М ен сешмен келкем: махаббат шынында да, улы сез1м. Буюл адам бойындага улкен-кшп сез1мдердщ 6epi булаккд ук,сап махаббат мухитына куйып жатады. Адам баласыныц Адам ата-Хауа анадан 6epi oft-ce3iMi унем1 бипстеп, дамьш келе жатыр. Ой-сананьщ осы кунп дэрежео — махаббатгыц да дэрежесь Т1ршшктщтуткдсы да — махаббат. Ондай сез1мд1 шыгармасына аркду кд1лмайтын жазушы жок, М ен де солардыц 6ipiMiH. Мен тек махаббатты табынып жазамын, кдстерлеймш. Сондык,тан мешн, барлык, шыгармамнын, аркдуы, сез жок, махаббат болады. — \"Ж ы лап кдйттым ем1рдщ базарынан\" демекпп, орны толмас екшпнпрз бар ма? — ©кпш наз OMip бола ма? ©кппш те адамга устаз. Ein6ip екшшггщ орны ешкдшан толмайды, ол тек уакдгг ете келе умытылуы немесе бэсецдеу1 рана мумкш. ©KiHiurri де естен шьтармау, менщше, жакры кдсиет. Бастан кешкен екшпп болашак,екдшштерден сакуандыруы ■mic. — \"©Mip кдрызга бер1лген нэрсе сияк,ты\" дейдД. ©тш жаткдн ap6ip минутыцыз, ap6 ip саратыцыз уйреткен кдндай кдсиетгерййздД багалайсыз. — © 3iM e у н а й т ы н , у н а м а й т ы н кДсДлердщ к,ай- кр йсы сыны ц да ез1ме Дстеген ж айсыз жылыкуарына \"ит уредД, керуен кешедД\" деп кдраймын. КазДр б1зде \"халкдм \" деп сайлеп, с о л с ездД кара басыныц к дм ы наж ум сай ты н Г езДнТрГайткднын рана шындык, деп, 83reHiKiH eTipiKKe саятын; кдзакД<д!51рлж кджет деп крйып, e3i 6ip азаматгы еюшш аз5т т к д а и д а п салатьш н е м е с е е зш макуап, езгеш датгап гайлейтш: езмДн тобын тебесш е кетерйугобьф ы н баскака тоскдуыл крьлатын, сейтш, элде^мге кектенсе, ал п н 1р ^ ос-^ р а н ь ш Г§уыл2аймарын, ауланы мен облысын, \" ^ ^ б а б а сьГмерГ^ёрп^замаедастарын - тугедруН-- тамы ры мен ж ойы п ж!бергДс1 кеп ж ауласатын, сол ж а у л ы гы н эд!лдДк п е н адалды к,тыц куресД деп насихаттайтындар да тебе керсете_бастады. Оларда

ОрШИк______________________________________ баскэны мойындату - ipiAiK, баскдньщ дэлелш тындау - э^зАЖАепсанзйтЬШезшше б1ртзВлкду шовиниста eesiM вдлышаскднГЭрине, ондай кддлык. ешкдшан халыкды 6ipiKTipMeftAi. Мен соларра кектенбеуге тырысам. ©йткеш, олар да менщ бауырларым. Олардыц KeMiniAiri - менщ де кемнплтм. Оны тек уакдят, 6iAiM, мэдениеттаж кдна жоя алады. OFaH жету ушш 3Ai 6i3 узак, жасаура THicni3. Bi3 жетпегенге урпак, жетеАД, K£3ipuie тек \"ит уредд, керуен кешедГ деп азаматгардьщ irnid 6ipAiriH сак,тау кджет. Ce6e6i, азамаггардын 6ipAiri деген - елдщдеб1рлщ. BipAiK ушш 6ipeyAi 6ipey кеппру керек; кенйре алмаса, шыдау керек. Ел1мнщ 6ipAiri yuiiH мен эд1летс1зддкке де шыдаура бармын. — Айналып келмейтш студент™ eMip еске тускенде, ец 6ipiHuii ойыцызга оралатыны... — Кеп нэрсе оралады. О л кезАД мен жш eciMe аламьш. Менщ ©MipAi багалауымша, адамдар заман еткен сайын сузшп, жаман кд>1лык,тарын ез1мен 6ipre керге экетш, жакры мшездерш рана урпакда улп ету аркд>1лы 6ipTe- 6ipre тазалык, пен адалдыкдъщ бишне ерлей 6epyi керек- ■ri. BipaK, студент Ke3iM мен K£3ipri кез1мАД салыстырсам, зэрем ушатын 6ip жардай бар. Оныншы класты б трген соц ею жыл жумыс icren, 1960-жылы университетке емтихан тапсырдым. Кдзак, TiAiHeH ауызша емтиханды “беске\" тапсырып ед1м, толыкдау келген кдязылшырайлы эйел орнынан кещлдене ушып турып, керна аудиторияда емтихан алып жаткдндарра барып: \"Б1зден 6ipimui \"бес\" шык,ты\" деп сушнпп сурагандай болып едд. Bipey ушш 6ipey куана 6iAeiiH сол заманды сумдык, сарынамын кейде. Bi3_ кдшр ез1м1шл. кызганшак боп бара жаткщр сеюлл1м1з. Содан кдбылдау комиссиясына келдж. Емтихан ол кезде, умытпасам, 6-7 сабак,тан алынатын. Верш жакры тапсырран сиякдымын. Ецбек ютепшама кдрап отырьш, декан маран жата кеп жабысты. — Мынаныц документ! кумэцдд, — дедЮл. — Жумыскд дэл 1958-жылы 15-июльде кдбылданып, дэл ею жылдан 387

ШсттнН^Ыв-tfm______________ кешн, тага сол 15-июлдде OKyFa атганган. Bip кун ары емес, 6 ip кун 6epi емес. - Keuiipeci3Aep, - дедд осы кезде ак, сары келген толык,адеш эйел. — Баланьщ экеа жок, атасы мен эжесшщ крлында eciirri. Ею жыл бойы оны жумыс icTeMece, KiM бак,ты деп ойлайсыздар? Кдбылдансын! Д е кан кен б ед ь Алм аты облы сы нан ок,уга кдбылдангандар кебейш кетп, — деп сылтауратгы элп адам. Сонда ак, сары эйел маган кдрап: — Ею жыл бойга алган енбекакд>щныц ай бойынша карсеткен ведомысын алып келе аласьщ ба? — дедд. — Экелем, — деддм. — Ендеше, бала кдбылдансын, 6ipaK,документы экелш керсетсш, — дед1 эл п эйел. Кешн бглддм, тагдырым устаранын, жузшде кдялпылдап турганда м е т жак,тап сейлеген Сарм урзина екен. Танымайтын, бдлмейтш абитуриентке Kp3ip ей-rin ара тусетш Сармурзиналар бар ма екен, жок, па екен? Осы салыстырулар м ет iurreft урейленддредд, 6ipaK, 6api6ip жакры адамдар Kp3ip де бар, 6ipaK, олар баскдша куйде, баскдлау ортада жур деп ойлаймын. — Кез адамньщ — айнасы. FanibiK,журектердщ кезбен уганысып, журекпен TiAAecyi мумюн бе? Баянды болуы ше? — Неге мумюн болмасын? 'Ташыкдъщ тш — ттлаз т1л, Кезбен кер де, imneH 61л\" — деп Абай этап тепн айтпаган шьнар?! Bip кергеннен-ак, унатуды кейб1реулер асыгастык, санайды. Алайда, кез келген сез1м алгашкы 6ip сэттен-ак, оянады. Оньщ баянды немесе баянсыз болуы одан кешнп ситуацияларга байланысты. М ен щ шамалауымша, б1здщ хальщта махаббатгын, баянды болуьша кебшесе эйелдер шыдамдылык,танытады. О л эйелдщ кргамдага орнын темендететш емес, кдйта бшктететш жагдай. Ал, баянды махаббат ер мен эйелдд б1рдей бакдяткэ белейдд. — Балаларыныздын, анасына деген Kp3ipri сез1мпцз?.. — М ен суйгенше крсылган адаммын. Уйленудщ ец

___________ _____________ Ct/dAmdi doc улкен кдлзыты - урпак, сую. ¥рпак, суйддрш отырран эйелш суйе б1лу - крй еркекке де кджетп кдсиет. Мен сол кдсиетп кдтгы кдстерлеймш. - Кдлзраныш деген бар, кызганшактык, деген бар. - K^i3FaHbim деген — барлык, адамда болатын табири кдсиет. О ле ц кымбатынды кдмаудан, багалаудан туындаса керек. Ал, кд1зраншак,тык, — аскдшган ce3iM. Hfhh, шектен асып кеткен, акыл мен сабырра, уят пен ток,тамра тззгш бермейтш дойыр сез1м. О л, се з жоКн дерекийкке урындырады, жанды жаралайды, сыйласымды бузады, кррлайды, баганды кетзредд. А яры апаткд, булшшшкке сок,тырады. Сондык,тан, кд>13Раншак,тык,ты махаббаттын,, сыйласудыц жауы, сокдлр сез1м деп кдраймын. - Шын суйетш адамныц к ез а з сокдгрлыкдд баруы мумкш бе? — Мумкш. Сую, суйе б1лу — ете незпс енер. Барлык, шын суйетш адам улы сеэдмнщ шыцына кетер1ле бермейдь Э р к 1м ез бш гш де шын суйедь К,ызраншак,тык,тыц е з ш шын суй ген д ш т ен деп тусш д1ретш , солай багалайтын замандастарымыз баршылык, Оларды 6i3 сексек, б1здд олар да ceryi мумкш. Сондыкуан, оныц б илтн эйелге айткдюран жен. Егер сенщ кызраншак,тырын, суйген эйелщдд бакдяткд белей алса, онда ceHiKi дурыс. Ал, ейтпесе, суйген ейелщ е куаныш сыйлайтын кылык, керсетуге тшссщ. Еркектщ еркектт сондай 6ip ipi кылык,тардан керш гет дурыс шьиар. — Сез1мдд акылга жецддру бар. Буньщ арты бакыт па, алде екшпи пе? — Акыл билеген жерде екшшгген repi бакдптьщ жолы болтыш келедд. Акыл мен сез1м — 6ip-6ipiHe кдйшы емес, кдйта 6ip-6ipiH куптап отыратын кдсиеттер. ¥наткдн адамьщды жан-танщмен сую ушш акь1лта жецддрудщ жеш осы екен деп, езщад тежеп устау мумкш бе? Онда ол шынайы сез1м емес, элдеб1р есеп болып шыкдай ма? Дкыл суйгешцдд аялап, сез1мш кррлап, ерескелджке бармау У1шн, жанына жайсыз тиетшдей сез айтып немесе ерескел кдллык, керсета алмау ушш кджет емес пе? Менщше, акылды сез1мге женддру дегеннщ туб1нде шектен шыта сокыр сез1мге бершп кетпеу керек деген 389

Ш су т а н Н ф Ы я -у яы ___________________________________ сацтандыру жаткдн сияк,танады. ©йткеш, сокдф сез1м езгенщ сез1м1мен, жардайымен санаспайды. Сыйласу, TyciHicy, KemipiMAi болу дегеннщ 6api акдш арцылы рана жузеге аспай ма? Демек, сезмд1 акды ехшрмейдр ершггедд, мэнденддредд, махаббатты крррау ушш акдллдан артык, куадрет жок, — \"Жаным, деген ж т т п жек кермецдер, e3i сую — кдлздардыц соры рана\" дейдд Фариза акдлн. C i3 не дейаз? — Акдш, эрине, сез ойнатады. Эдеш айтылтан ой белгш 6ip шындыкз'ан шырэды. Дегенмен, тек солай рана болады деп кесш айтумен келюпеймш. Акдллы бар ж1г1т езш суйген кд>1зды, ягаи, ез ce3iMiH 6ipiHiiri б1лддрген кдязды copFa итермейдд. Махаббаткд мыц-сан нэрсе себеп болып жатса, мыц-сан нерсе кедерп болып та жатады. Оныц шеппмш кдяз бен ж т тгщ жан-дуниес1 рана шеше алады. А л, жазушыныц басты мшдетт — адамдардыц жан дуниесш байытура кд>1змет ету. М ен де сол кдлзмет жасап жургендерддц 6ipiMiH. — Эцпмещзге рахмет! \"Жас Алаш\", 05.12.1998-жыл Б13 ШЕРТПЕЙ БУЛ СЫРДЫ И М ШЕРТЕД1? Сэкен И М АН А СО В жене Бексултан Н¥РЖЕКЕ¥ЛЫ — exeyi де жетюулык, Bipi — ага, 6ipi — bd. Bipi — акдш, 6ipi — прозашы. Екеуш таныстырран — жерлестш де, руы да емес, эдебиет. Табыстырран — кецы жакдлндыгы, кезкдрастары, сыйластык,тары. Атасы алпыстан аскдн, imci алпыскд ендд келш отыр, \"алпыскд келгеннен акдял сура\" деген Foft бурышылар. Сэкен Иманасов: Сен гой, мен быгеннен 6epi, эдебиет аталатын улы дуб1р дуние кдзаныныц 6ip жак, кулагын устаумен журсщ. Ш ирек FactipFa жуык, баспада бас редактордыц орынбасары, бас редактор, дерек^р, олардыц арасында 6ipep жыл “Парасат\" журналында бас редактор болдыц. BLaiMi де, TSAiMi де, кжерлш де, TicTepAin 390

_____ _________ ___________ Ci^iiwddi doc де сенен юылац ел1 кдлык, кем емес тустастарьщ шпнде мундай кдаметтердщ мацайын кере алмагандар, aAi де кере алмай кеде жаткдндар бар. Сонда кецес кезечшде де, кешн де 6ip орында мытым отыруын, вз басьщньщ айрыкд1а кдсиетше байланысты ма, жок, демеп, жебеп жургендердщ кептшнен бе? Bipeyai 6ipey крлтыгынан демемей, кетермелеп суйемелдемешнше, кектен тусе кемецгер болып кеткен Kici кермегенджтен сурап отырмын. Жауап берсец, ак, сейлеп, акдкдтын FaHa айт, 6ipey\\epre зияным тиш кетер десен,, ундемей-ак,крйганын; Бексултан Нуржекеулы: Мен кдзак, университетш б т р г е н сон Ушарал аулыныц орта мектебше мугалдм болып зорка орналастым. Дел сол жылы оныншы жене он 6 ipiHuii класс кдтарынан мемлекеттж емтихан тапсыратын едд, ce6e6i будан кешн он 6 ipiHuii класс к£1скдртылатын болды. Осы ею кластьщ да \"Крзак, совет эдебиетшен\" сабак, берудд маган жуктедь Ею класс та шыгарма жазу дегендд мулдем бшчейтш боп шык,ты. Жоспар куру дегеннен титген хабары жок, Дереу уйрете бастадым. BipaK, 6ipiHiui токранда он уш окушыга \"ею\" деген 6 aFa шыгардым. О л кезде едебиетке eKi бага крйылатын: 6ipi — жазбаш а жумыскд, eKiHinici — ауызшага. Окушылардьщ жазбаша сауаты нашар болганда да нашар болып шык,ты. Математика, физика сиякды сабак,тардан болса 6ipcepi, ец оцай саналатын эдебиет пешнен мунша баланьщ, оныц шпнде оку б т р е й ш деп отыргандардьщ \"ею\" деген 6aFa алуы, ерине, мектеп ушш улкен ыцгайсыз окдоа болды. \"Б у л iciH, се з жок,, педсоветге кдралады, тусшж сурайды, дайын бол\", — деп эрштестерш акры айткдн боп крркдггып журдд. \" Н е дайын болатыны бар? Кез келген окушыныц шыгармасын алсын да, ашып кдрасын, 6epi KepiHin тур\", — деп жауап 6epin журддм. Алайда 1штей дайындалдым. Неге екенш, педсовет м етц жагдайымды кдрамады. BipaK, мектеп AepeKTipi оцаша шакд>фып алып: \"М ен 6ip куцк!л сездердд естш журмш, бул не жагдай?\" — деп сурады. Жасырмай бэрш айтып берлдм. \"Bi3 булар ушш сыртган келген адамдармыз 391

Ъексутан Н’ фокеке-шы_____________ ________________ _ _ гой, — деп кулдд дерею1р. — Бшмще сенгенщ дурыс, бфак, бет жыртысып кдп журме, жассыц гой, 6ipey- шреудщ зияны rain кетш журмесш\". К елеа жылы гой деймш, мектепке бастауыш сыныптар бойынша оку юнщ мецгеруцпа деген жаца цызмет берыдг Аудандык, оку бел1мше AepeKTip менщ, парторг жене баскдлар 6 ip келшшектщ кандидатурасын усынды. Аудандык,оку бе/ши меш бекггп. Бастыгы Кусайын Бектенов деген Kici: \"Эке- шешем1з кудайдан у л сураган гой\", - дептг Сейтш жургенде, \"Ж етш у\" гэзетше eKi эцпмем, \"Ж улдыз\" журналына \"Кшэл1 махаббат\" повеем жарияланды. 1968- жылдьщ маусым кундершщ б1ршде \"Ушарал\" колхозьшьщ бастыгы Нусшбек Сауранбаев кдуырт шацыртып бала ж 1бершть — Ж ац а гана ауданныц 6ipiHuii хатшысы Шаймухан Сэпиев сеш сурады, М ен мацтадым. CeHi аудандык, комсомол комитетшщ 2-хатшысы етш сайламак, 4 —5 айдан кейш 1-хатшы болады дейдД. Бутан кдлай карайсьщ? — дедД. — М ен eMipi ец курыганда комсорг болып керген адам емеспш, — деддм ол усыныскд Нус1кец куткендей куана крймай. — ¥ятк/а кдлармын, орысшам да онша емес. — Бул жумысында журе берсец, мык,таганда мектеп дерект1р1 боларсы ц. А л ауданга барсац, ысыласыц, адамдармен араласасыц. Кэз1рп сенщ жасында крлыцнан келмейт1н цызмет жок, Егер еш ыцгайы келмей бара жатса, кайтадан мугамм бола салуыц кцын емес крй. Кеп сезд1 к,ой, ертец сагат тогызга келс1н дед1, \"Сеш м керсеткенЬцзге рахмет, уяткд кдлдырмауга тырысам\", деп айт, — деп уйретп. EpTeci солай деп айттым да, кдлма-крл комсомол кц1зметкер1 болып шыга келддм. Сол жылы желтоцсанда аукомолдыц 1-хатшысы болып сайландым. Келес1 жылы комсомолдыц Орталык, комитетше кызметке Алматыга шакдфды. Мунда ауысуыма ce6enmi болтан — Нурмахан Оразбеков. Екеум1з 6ip-6ipiMi3Ai б1лмейм1з, б1рак,Нурекец \"Канал: махаббатгы\" окдды да, сыртгай ез1 дурыс керш ж уредц со н ан со ц ез орны на ылайык, деп менщ 392

_________________________ Суй1амМ doc кандидатурамды усынады. Комсомолдыц Орталык, Комитетшен \"Жазушы\" баспасына кдязметке алган — 0 б1лм0ж1н Жумабаев пен Шерхан Муртаза. Шэкец кейш \"Жулдыз\" журналына да e 3i шакырып алды. \"Жалын\" баспасы ашылтаннан кешн бас редакторы Туманбай Молдаталиев езше орынбасарлыкдсд шакдлрды. Баспаньщ дерек-ripi Кдбддкэр1м Ыдырысов: \"М ен с е т журт журген жерден eiuipi кермеппш. Соньщ унап отыр. Тумаш екеуюз де акдянбыз, 6i3re крлжазба окдпын 6ip прозашы керек\", — дедд де, м ет жумыскд алды. 1978-жылы Баспа комитетшщ терарасы Шериаздан Елеукенов \"Ж алы н\" баспасыньщ бас редакторы кдлзметш аткдрушы ет т тарайындады. 1986- жылы \"взендер ернектеген елке\" деген ютэб1м уш1н хандарды, билердд эспеттедщ деп, 15-наурызда партиянын, Орталык, Комитет! кдязметтен босатып тастады. Содан 1989-жылдьщ 27-к,арашасы кун! М ы рзатай Ж олдасбековтщ усынысымен о Kicire досым Телен Эбддковтщ жумыссыз жургешмдд тус!нд!ру!мен Кдзак,стан Компартиясы Орталык, Комитетшщ хатшысы ©збекэл! Ж ен!беков \"Парасат\" журналына бас редактор етш ж!бердд. Тары сол Мырзатай аганьщ \"CeHi орньщнан эдулетаз алды, ендд сол эдулетазддкп тузеу керек\", — деген усынысымен, Куаныш Султановтьщ буйрыгымен 1992- жылы 1-кдцтардан \"Жалын\" баспасына дерекпр болып келддм. Менщ суйемелдеуш!лер!м — осылар. Олардьщ м ет крлдамай-ак, крюларына да болатын едд деп ойлаймын, ейткеш кдязметке а л т ла р ы келмесе, 6ip себеп айта салулары крын емес едд гой, б!рак,олар ейтпедд. BipAe-6ipiHin аддына кдлзметсмд! ecip деген етзншпен барран емеспш, 6epi де ездер! ез уйрарымдарымен uieurri. Багыма кдрай жолыкдан осы гас!лер багымды ашты деп ойлаймын. Булардыц ппшде Куаныш Султанов кдна менщ тайпалык, туыскдным, жерлешм. Аудандык, комсомол комитетснде оран мен бастык, болдым, кешн маран ол бастык, болды, 1986-жылы мен кдлзметтен куыларда ол Орталык, Комитетте уйымдастыру б&ймшщ бастыгы болып отырды, 6ipaK, мен! KppFan кдлуБа шамасы жетпедд. Белшм, б1реулердщ мен аркылы оньщ ез!не шабуыл 393

Ъексутан Нфэкеке-уяы_________________________ жасагысы келген шырар деп те ойлаймын. Кдлай болганда да маран жакрылыры тиген солардыц бэрше де риза екешмдд ылри да айта журем. Секен Иманасов: Ею дэуардщ куэа болдык, Жасырмай, жалтармай, жалтакуамай айтар болсак, жазушыныц жардайы кецес кез1нде жакры болды ма, элде ерюн сейлеуге, ойдагынды буклей айтура крл жеткен кдз!рп заманда жакрара тустз ме? Бексултан Нуржекеулы: Эрине, бурын кдлта мен бедел жарынан жардайымыз жакры болатын. Жазушы деген атгын, e3i кдй сыяпатыннан да артык, багаланатын. BipaK, соньщ 6api ce3iMi3Ai сатып алу ушш, аузымызды альт, майлал крю ушш югелген екен гой. Ke3ip, кудайга uiyxip, халкдшыздыц кдсындамыз, бурын оларга шекем1зден кдраушы едж, ендд араласып imiHAe журм1з, анык, жазушыньщ орны осы екенше кез1м1з жете бастагандай. Бурын акдюга бай едж, nudpiMi3 шектеул1 болды, кдз1р кдлтамыз бостау, 6 ipaK, ой мен т ю р 1м1зде шек те жок, шектеу де жок, Ец бастысы, у м т ш з болашакуа. Мен бурын болатакуан тшм!здд де, ултымызды да елестете алмайтынмын. Арымыздыц алдында еюжуздглеу еддк, содан кутылдык, Бул мэселеге эрюм эркдлай кдрайды. Мэселен, езгщз кдлай ойлайсыз? Сэкен Иманасов: \"К^гзмет кулл да — мшдет кдгл\" дейтш сез бар, K^3ip соньщ кдюмеп кдлып, мшдеп желге ушкдн заман болып тур-ау. Жакры елец, жакры эцпме жазарсьщ. К,аламгер рет1нде халкушныц кекеш ндеп 6 ip ce3iH айтгым-ау деп мез боларсьщ. BipaK, не керек, сезщад кджет етш жаткдн ешюм жок, Ендеше юмге мшдет щллмакрыц? Бас cyFa кдлган жер1нде жазушы сенен repi, базардары бакдлшы етзмдд. CoFaH кцналасыц. \"Самородный сары алтын саудасыз берсец алмайды Самаркднныц безше\" — дегенде Абай осындайга куйшген екен-ау дейсщ. Б1здиа де сол гой. © з шырармаларыцда ездштен туцглгенде ерлжта, мешеулжтен мез1 болтан кезде мерейлнсп, надандыкуан безш генде адалдыкуы жазура кушырлана KipiceTiH к е з д е р щ б о л а ма? © з б асы ц д а осы сез!м дердщ 394

___________________________ CtfdidMdi doc кдйсысы басым? Олар 6ip-6ipiH e кдйшылык, турызып жатпай ма? Журтгыц бэрше жару ушш айлакер де аяр болу керек деп жатады ел. Сен ocbiFaH кдлай кдрайсьщ? Бексултан Нуржекеулы: Валентин Овечкин деген журналшы-жазушы болып едд Foft, соньщ: \"Литературу движет тоска по хорошему человеку\" деген гажап ce3i бар екен. \"Жаманга 6ip сез айтсац, кррс етедд, Балкдлган крргасындай кдйран жакры\" дейдд б1здщ кдзак, Жакрыга, жак,сылыкд<а умтылу — адам жанын унем1 тазартып отыратын куддрет. Алайда, Саке, менщ езддк, мешеулгк, надандык, деп багалаган жагдайымды баскд б1реулерддц мыктылык, ептшк, бегамддлждеп багалауы да мумкш емес пе? б й т к еш мен мешеумш, e 36iH, наданмын деп мойындаган адамды ем1р1мде ешкдшан керген емесган. Жакрылар жакрымын деп айта алмайды, Жамандар жакрымын деп айкдйлайды, — дегендд журт бекер айтып журген жок, iiibiFap. Адам б1реудд алдай алганы ушш, eTipiKTi шындай гып айта быгеш ушш бшктемейдд, тек адалдьпымен, ар-уятымен бтктейдд. Журтгьщ бэрше жагу мурат емес, жакрымен тусЬпсу, адалмен сыйласу — баскд ешнэрсемен салыстырылмайтын керемет. Bip жейде болса да менен бурын тоздырдьщыз гой, ез тюрцрздд де opraFa салыцызшы. Сэкен Иманасов: © з басым айналамдагы адамдардан эрдайым ipwiK, шсшк, кшплж кугетш, ез1м де сол canaFa сай болуга тырысатын адаммын. Бул, эрине, ез1мдд ез1м мулдем гаршшоз, тал бойымда кемшшк жок, адаммын дегешм емес, дегенмен аралас журген ж 1г1тгердщ элдеб1р усак, пирыл, пендеш1лддг!н кергенде ез-ез1мнен тущлш, ж тркенш кетем де, ендд кдйтып ол мацга жоламаута тырысамын. ©pi-capi болып журе алмай, ат куйрыгын б1рден кескен кездерш де болтан. Абайдьщ: \"Квк/репнде кдяу ж ок, крянат жок, Кржымас, крйта айнымас крйран тату\", — деген сезш удайы есте устагым келедд. Кдзак,тан еткен келг1р халык, жок, Bipey/ii мак,та>та келгенде алдымызга жан салмай, кетеремд! тулпар, 395

Ъексутан, Нфквке-ти_______________________ кегершшдд суцкдр деп те даберетш эдетопз бар. Gcipece, басшы орында отыррандарра келгенде тек Кулагина жагымды сез айткдшыз келш, оныц жарымпаздьндсд ойысып бара жаткднын да пайымдамастан, елш-еше ецеш жыртатынымыз en p iK пе? О л рулас елдщ кдзыгы, рухтас елдщ азьгеы болар азамат болса 6ipcapi, кепп келжаз, крнысы epicci3 жай FaHa 6ipey болса — келпрсудщ кекеа сол, вне. Дуние асты-устше тусш, эп-сэтгщ шпнде езгерт шыра келгенш б!лешз. Сезщ де, взщ де ешюмге керек болмай кдлрандай куй кепгпк. Осы тещректе ойланып кергенщ бар ма? Бексултан Нуржекеулы: © з кдддрш биуген адам взгенщ де кдддрш бьдуге тшс. Акдш-жазушыны керек кдллмай кдлгандар — аткд мшгендер, оныц ш ш д е де кдзак, эдебиетш ен кдражу тэрбиеленгендер: \"танымасын сыйламас\" дегеннщ шындыгына кез1м13 жетп. Кдрапайым халык, улттык, мэдениетгщ HiciH сезетш ep6ip азамат eai де кудайга шугар. Б1здд бастыкд-ар бурын да окдшайтын, 6ipaK, акдян-жазушыныц дуалы аузынан халыкдсд маскдра кдяп к,оя ма деп ыгатын, \" Макдлаларыцызды окдяп турамыз, теледидардан керддк\", — деген сиякды сипалама сездершен-ак, арры жары ацырайып туратын. Ke3ipri бастык,тар халык,тан крркд крймайды, ейткеш оныц уш кдй жерге дейш жетш, кдй жерге дейш жетпейтшш жакры бгледп Б и л т м е , бедел1ме нукран келт1ре алады-ау дегендермен рана санасады. Демек, адам баласына жаны ашып, кдмкрр болып баскдру мэдениетше жаппай жете кдэйган жок,пыз. Ж е к е адамдарды ц ж ан дуниеш мэдениетгенбешнше, 6i3 эл1 узак,кцналамыз, кепке кджет болмасак, та, a3Fa керек боп кдлармыз деген ум1тпен eMip суруге тш сш з. K e3ip лауазымы улкен кдялмыскер лауазымы темен немесе жок, кдялмыскерлердд жазалап жаткдн заман. Соныц 6epi обал, сауапты умыткдндык,тан. Ka3ip халык, ютэггп бурынгыдан аз окдггыны рас. Оныц басты ce6e6i — жалакдясы аз не жок, Эуел! нан жеу керек, одан артылса рана оку кажет. Сондыкуан халыкдф екпелей алмаймыз. Олар турмак,ез!М13 де бурынрыдан repi аз окуга 396

______________ ______________________________ С ц Ш м Ы b e айналдык, крй. Турмыс тузелген соц, 6ipre-6ipTe 6api де тузеледд деп сенем. BipaK,ендд ешкдшанда дэл бурышыдай жярдяй кдйталанбайды, жакры болтанда да баекдша жакры болады. Мен, aftTeyip, журт MeHi тыцдаса екен деп мшдетстм келмейдь Сакен Иманасов: Менщ де, сенщ де тустастарыцныц йптдр ец алдымен ©зшщ \"элдеб1р жерше\" дурыстап кдрап алмай жатып, airreyip, бастык,болута, ел баекдрута умтылу ынтызарлыты, ам1р-бил1кке таласута ayecriri, мансапкд куштарлы1ы басымдары бары рас. Олар кебше кдбтлет- кдукдрыныч мелшер1мен санасып жатпайды, \"осы жумыс менщ оц жамбасыма келе ме, жок, па демейдд\", осы туррыдан алтанда, сенщ ез мумкшдж-мелшер1цад елшеп керген ж ерщ болды ма? К,ай дэрежедеп мансапты кдналмай аткдрып кете алар едщ? Бексултан Нуржекеулы: Ж аца кдгзметке усынтанда, мен!ц штей алмайтын шытармын деп 6 ipAeH-6ip журекешген кдимеим аудандык, комсомол комитетшщ хатшылыгы болатын, журексшу1мнщ ец басты ce6 e6i орысшам онша емес едд. Кдзакрг аудан болтан соц, кудайта niyidp, оны да icren кетпм, 6ipaK, орысша уйрену ушш е з 1мд1-е з 1м к,инаудай-ак, цинадым. Эд ебиеттен, мадениеттен алые кдозметтщ 6 ip A e-6 ipiH icTeyre ынтыкдаймын, я т и ондай кдгаметгщ бэрш де кдналып аткдрган болар едш. Ал бутан езидз кдлай кдрайсыз? Сакен Иманасов: “Мэнсапкд кумартпадым, бак,-дэулет 1эдемеддм\", — дейтшдердщ 6ipiHe де сенбеймш. ©TipiK айтады. BipaK, 6ipeyi езщ айткдндай, \"кцналып аткдрар к д а м е т М ц \" ©лшем1 мен м елш ерш бщ етш дер де, eKiHuiiAepi к,олы катере алмас шокдарды да белш е кдгстыруга кумарлар. Пале солардан шытады. Элдеб1реудщ жебеуьжетелермен жотары шытып алады да, шокдар катере алматанын ендд езшен емес, ©згелерден керш, айналасын арбап, алдап, цолынан келсе — жалмап бггеДндер де солардан шытады. \"Tycepiryvi бьлмесец туйеге MiHin нец бар\", - деп айткдндардыц соцына шам алып Tycin, шала булшедт Мен ©з шамамды жакры б1лемш. BipaK, крлыма жеке бил1к тиш кврмеген Kici болтандык,тан, кдй дэрежедеп 397

Ы ш ш н Н ф ^ - у м ___________________________________ к,ызмет оц жамбасыма келер едд деп кеп ойланып кермегапн. Мемлекет, уймет баскдру, облыс эюмД болу крлымнан келе крймайтыньша кумэшм жок, BipaK, не б 1рдем еш булд1рмейтш , не б ер е к ел1 ештеме тындырмайтын элдеб1реулердщ \"айналып-айналып Крсобага кдйтып келедд\" кейшмен удайы билж мацынан узамай, ipi-ip i лауазым атаулыны ж т ауыстырып жататындарына да тацкдлам. Француз жазушысы Тристан Бернардьщ: \"Не важно уметь хорошо работать, важно уметь хорошо доложить!\" — дейтш сезше 6ip дэлел осы емес пе екен? Ke3ipri бил!к басында журген белгии азаматтардьщ б1разымен таныс-бшс, аралас-куралас шыгарсьщ, б1разын сыртгай жак,сы бглерсщ. Президент туралы эцпме жок, Елбасьшьщ кдлзметше бага беретш 6i3 емес, ол б1здщ М1ндет1м1зге жатпас та, крлымыздан келмес те. Эйтсе де кезш д е сен де, мен де П резидент Н .Э.Н азарбаев жайындагы азды-кем пййр1м1здд “Егемен К,азак,стан\" гэзетшщ бетшде айткдн да сияк,ты еддк-ау. Сондык,тан ол жагын кря турып, Уймет тещрегше келш-кетш жаткдн улкен-кннш азаматгар, K*a3ipri билж басындагылар, кдла бердр сен екеум 1здщ туып ескен облысымыз бен аудандарымызды баскдрып журген адамдар жайлы да api- capi пнарлер айтылып кдлып жатады. \"Сырт кез сыншы келедд\", — деген сез бар, осы жайлы гагарлесе алар ма еддк? Бексултан Нуржекеулы: Пшрлесерм1з-ау, 6ipax, эддл бага бере алар ма екенб1з. ©йткеш олардьщ ешкдйсымен к,оян-к,олтык, ар аласы п ж у р г ен ж окды з гой. Bip агайьшымыз оларды жамандайды, ендд 6ipeyi макд-айды. Ец дуры сы — солард ы ц ж е к е e 3 iMi3Ai к,алай сыйлайтынына к,арай багалау, ce6e6i эр к1м — езш сыйлаганньщ кулы. Жаркент (Панфилов ауданы дегендд айткдлм келмейд1) enipiH баскдрып отырган Омаров Ермукдн деген азаматты эк м болганына дейш де бЬлетш ед1м. Сырттан келген адамга ауылыцныц сыпсыц ауыздары есек-аяцды ала жупретпш, \"ез\" адамдарын макд-адкырап, \"езгеш\" датгацкьграп ж1беретЬй бешенеден 398

_______________ ___________ Cy4l<mdi be белгш. Ермукдн ол кезецнен егп, кдз1р ел жагдайын ез акд1лымен-ак,таразылай алады. Сыйламайды, тьщдамайды деп екпелей алмаймын. Елдд тоздырып либердд деп те кш елай алмаймын. К,айта уак,ыт озган сайы н ел баекдрудьщ кдлр-сырын дурью багыттап отырран сияк,танады. Секен Иманасов: \"У iiiiceH, руыцмен\", \"Кдрындаскд тартпаганньщ кдры сынсын\", \"Агайынныц аты озранша, ауылдастьщ тайы озсын\" деген сияк,ты аталы сездер бары н жак,сы бьлем1з, к,алай дегенде де iuiiM i3 жерлестер1м1зге, ауылдастарымызра кдрай бурьпщырап туратыны да рас. BipaK, руластык,ты ту кдьлып кетерш, бойда рана емес, ойда да усак,тап, оньщ езш шипасы жок, кеселдд дертке айналдырып алранымыз бар. Осы тургыда, ярни жалган жершьлддк, аясы тар рушылдык, жалган патриотизм жайында сен не айтар едщ? Бексултан Нуржекеулы: Бул — бар деп бадырайтура да, жок, деп кез жумып кдраура да коне крймайтын кдын нэрсе. Менщ байкдуымша, муны эргам ез ьщрайына кдрай эр турл1 пайдаланып жур. © з ганэсш буркемелеу yniiH б1реулер: \"М еш бетен рудын, адамы болтан соц, эдеш uierreTin жумыстан шыгарып ж1берд1\", — деп, 6ip бастыкдд жала жабады. Оны тьщдасак, рушылдык, бар болып шырады. 1986-жылы \"©зендер ернектеген елке\" ютэб1ма бола меш тексергенде, баспа кдозметкерлершщ 6ipa3bi талдык,оррандык,тар екен деп кшэлады. Сондагы макраты — меш жерппл кдш керсету. BipaK, менщ бар болтаны 1 -орынбасар екешмдд, кдозметке адамды мен емес, дерек'прдщ алатынын Орталык, Комитет, оньщ ж(берген кр>1зметкер1 С.Бэйменов бимей отыр дейаз бе? Эншешн пеле-жаланы крюлату yniiH крлданып отырран эддс кдна. Рушыл деп дэлелдегъ\\ер1 KeAin едд, оньщ кдсыны да жок, екенд1гше кездер! жетть М е н щ 6 ip бастыгымды \"Ленинипл жас\" гэзет1 кдтгы сынады. Оны баекдрып отырран Сейдахмет Бердщуловтыц гатэбш мен жоспарра Kipri3AiM, кешн 6ip регионньщ 4-5 адамын жоспарра Kipri3reHiM ymiH ceric алдым. Кдiзылордадан одан да кеп адам жоспарладым, ол уппн неге урыспайсыз?\" — дед1м. 399

Ъекситмн Нфкеке-тм_______________________ \"Е, неге кеп юрпзесщ?\" - дедд. \"Кдзакща сейлейтшдер де, жазатындар да ол жак,та кеп крй\", — дедш. Мен бул эрекетп рушылдык, деп багаламадым. Сейдатаца шамасы жетпейтш болтан соц, irnci деп менен езшше еш алтаны гой. А л Сейдагаца менщ кдй жатынан кдндай im екетмдД 6ipey рулык, жатынан есептейдд, 6ipey тагы баскд жатынан тон шшедд. Шын азаматгык,тургыдан кдрасак, epi кулкш, epi куйю нерсе. Менщ ез1ме ец риза болатыным: осыны кек тутпадым. Ci3 ecTin еддщз-ау деп кешн де бетше баспадым, адам-саламымыз дурыс ага-im боп журш жатырмыз. Матан агалык,жакрылык, жасатан жазушылар Рахметулла Райымкулов, Хамза Есенжанов, Шерхан Муртаза, Шериаздан Елеукенов, ЭбДлмэжш Жумабаевтар Кдзакртанньщ эр тукшршен, солардьщ матан жасаганын мен ез1мнен кешнплерге жасауга мшдетп емеспш бе? Осы агаларымньщ азаматтытымен елшесем, рушыл дэрежеден epeci аспагандар кднша угггтесец де сол дэрежесшде кдлады деп ойлаймын да, сэл де болса солардан бшк турута тырысам. Жалпы, рушылдык,ты, жерлеспкп (жершидДк'п емес) былай крйганда, баскдньщ дурысын туган бауырьщньщ бурысына жытып беруддч e3i кунэ гой. Мунын, туп Теркин адалдык,тьщ, ар-уятгын аздыты мен кеггпк мелшерше кдтысты жагдайлар деп утам. Адамды ар-уятган баскд тагы 6ip нэрселердщ ыркы билейдд дегенге кдлай сенуге болады? А л езйцз бутан кдлай кдрайсыз? Сэкен Иманасов: Рас-ау, 6 i3 де 6ipa3 сез жаздык, \"ултшылдыкда урынба, рушылдыккд бурылма\" деп уагыз айтып кердпс. Bipi болмаса 6ipi окдш, окдшаса — елден ecrip, уялар деп, арга, акдглга шакдфган болдык, Bipax, \"Сен солай депсщ, уялганнан \"урлыгымды\" крйдым деген 6ipi жок, Сен керкем шыгармаларьщмен кдтар 6yriHri кун, кешеп кун демей эр турлД такдфыпкд кдлам с1лтеп, кесем сез де жазып келе жаткдн адамсьщ. Кезшде \"©зендер ернектеген елке\" аталатын этнографиялык,-танымдык, гатэб1цды шытардьщ. Жетзсудыц жер-суын 6ip юс1дей- ак, жак,сы бглесщ. Ke3ip сол кене жер атауларын езгерту 400