Б. Нұржекеұлы т13

СлЖстдг be — Гяткынлыктм бастан кешпейтш пенде кемде-кем niuFap-ay. Мен кейде ез!мдд есек сезбен сыртгай сатып журеиндерд1 б1\\сем де, бглмегенеш сыйласа берем, оны ана адамнын, осалдыгы деп санаймын, ал ел, жер, ата- баба рухына тиетш агатгык,тарына айкдй салып кдрсы турам, ейткет ол аруак, кешпейпн нарсе. Мен ез1мд1 MiHe3i кэтты адамдардын, кдтарына жатам ба деп те кдлам. — С1зд1 жакры б1летшдер, Бекец жылды мшезд1 адам деп жатады... — Кдйдан бглешн. ©kreyip, ез1м жылкдгаы жак,сы керем. Атам жылкрл бакддн, жылкдипынын, баласымын. Жылкд1дай теки жануар жок, шыгар, оньщ айбаты да MeftipiMAi, айласы да мешр1мдь — Агайынра, туган-туыс, дос-жаранра жакрылык, жасау дегенге к,алай кдрайсыз. Ke3ip жак,сылык,ты кдрызра балаушылар кебейш бара жаткдн жок, па? — Адам крлынан келсе, ayeAi жакрыльпын арайынра жасау керек. \"Арайынньщ азары болса да, 6e3epi жок,\" дейд1 кдзак, О л — бауырмалдык, ал бауырмалдыдты жамандаган адамды жолыдтырран жокдын. — ©Mip ece6i деген урыммен к ел к еа з бе? ©зпрз есеп дегенд1 пайдаланып кердпйз бе? — \"©Mip ece6i\" деген, егер бар болса, оны жамандай беру обал болар. ©м1рдщ жак,сы ece6i де болуга тиш крй. А л есеппен рана епрпс сыйласу болса, оньщ жеш мулде баекд. М ен ешкдшан ешюммен есеппен, пайда ушш сыйласкдн eMecniH, мен сыйлассам, жан рахаты ушш сыйласам, жаным рахат таппайтын ортага жоламаймын. — К,урдастарыцыз тугел М ем лекеттш сыйлык, иегерлер1 атанды. А л ci3 кдшан умтыласыз? Жалпы, атак,- дацкдд кдлай кдрайсыз? Журтгыц барлыгы саясатшыл болып алды, ci3 ше? — Атак, дацк, жаман нэрсе емес. BipaK, тек сол ушш eMip суру - ол да бакдггсыздык, Мен саясат дегеннщ таза шындык, емес екеган б1лем, — Адамныц багы да, соры да езшен деп жатамыз. А л ci3 жазмыш, пешене деген нэрселермен келкестз бе? 451

Ъвксушпан Ифкекв-ши____________________ — Келкем. ©м1рде б1реудщ 6aFbi жанады, б1реуддю жанбайды. CoFaH шыдамай, кейб1реулер 6ipiH-6ipi кундеп, 6ipiH-6ipi жамандап жатады. Адамньщ адамгершиипне ец улкен сьш да сол. — Бексултан ага, \"Алпыскд келддщздер, 6epiH де керддщздер\" деп Мукдн жырлагандай, шуюр алпыс беске келддщз, емДрден туйген ез кдгидацыз, езнцз жак,сы кврет1н к,ыз-кел1ншектерге, намысыцыз 6 ip ер азаматтарга не айтар еддндз? — О, ец эуе/и кдлз-келшшектерге айтар еддм: дуние терт буктелш кетсе де, сендераз ердщ де, езддц де куш жоц, сондыцтан элемдеп ец кудыретп куш сендерде екенш естен шыгармандар. Сонан соц ер азаматтарга айтар еддм: кдншама кекп Tipen турсандар да, ата-анадан тугандарыцды, сол ата- анацньщ ата-бабасы болганын, сол ата-бабацныц туган eAi мен туган жер1 болганын, соны KppFay, сацтау, гулдету ец басты борыштарыц екенш умытпацдар, ол ушш ец эуел! e3Ai-e3iH жауласпа, ездд-езщ тусшк, ездд-езщ 6ipirin жур, 6ipre ес, 6ipre еркенде, сол ушш кеипре бк, сол ушш кшпрейе 61л, сол ушш кдтты да бол, сол уинн MPHipiMAi де бол, сен де эй елаз кушц жок, екенш естен шырарып алма. Жазушынын ой шршлершен Дананыц акдллы баланыц ойынынан басталады. Ойын да улкен тэрбие, ойнау ушш де ойлану керек. Эйелдщ шашы узын, акд>1лыкдлскддейтш ecKi кемсггуге эйел баласы ез кдрсылыгын ацылмен жасап, олай емеспгш ацылмен делелдеуге тик. ©MipAi4 екшшн де езшше тарих. ©ткендд еске алу езщ нен баскд 6ip жан тусшбейтш муражайды ойша аралау. Еркек кунэс1н далага тастап келедд, ейел кунэсш уйге алып келедд. Bipey/y багалай бь\\ген адам e3i де багалы. 452

__________________________ СуЖЬмк Ьс Кунэцлд езщ сезшбесец, кунэаз гаодей журе бересщ, оньщ азабын сезшген сон; тартасыц. Сую деген акылды да багындыратын сез1м. Сагыныштыц жалгыздыгы - к,алыц елд щ к,ак, ортасында да жалгыздык, ...Эрб/р суюд/ц езш е FaHa тэн, езщ FaHa би\\ет1н, -rim i K fjp-сы ры н езщ де бшмейтш, 6ipaK, жаныцды жолына курбан ры п туратын кудырет/ болады. ЭйелдJ еркек тек ейел болтаны, урпак, туганы уш/н ранаездектемей, жар бола бтгенжакрыльпы, уйдежумак, орнаткдн акдьлы уш ш де ардакуайды, ...К,азак,тыц 6ip азаматы екшнп' азаматын сыйлап, еп'т'шт орындап журсе, елдщ 6ipAiri, менщше сонда берштей туседi. Адам ушш ер рымбат — бала болтардыртан, эдебиеттеп ер рурметп — балалар эдебиеп. Э31ЛД1 айта б1лу де, тус/нуде, езш е эзьш ен жауап беру де — адамныц ю сш к дергейш танытатын расиет. Еркектерде кездесетш ерена'зд/к, атустшк — эйелге KeuiipiMci3. Уй устаган ейел ол уйду ддалдырымен рана устай алады. ...Дананы, кемецгер мен кемелдд, кудыретп юс!лердд халык,тьщ ниет-i, кршеметз тудырады. \"Алматы аршамы\", 23.02. \"HAFbI3 МАХАББАТ УШ Ш KYPEC УЙЛЕНГЕННЕН КЕЙ1Н БАСТАЛАДЫ” Бексултан Нуржекеев. Кдламы кдрымды жазушы, тарих зерттеупйсЕ к,огам кдйраткерь \"Ж а л ы н \" баспасыныц директоры. Ж азушы мырзаныц Лэйлэ, Жанар, ¥лжалгас, Салтанат, Бейбгг еймдд бес баласы бар. — Мырза, кдшанда ултсъщ рухани дуниеш дегенде, халык, интеллигенция екглдерше бет бурады. Бугшде б1зд1ц зиялы кдуымныц децгеш, болмысы кепш ш к куткендей болмай кдлды. Неге? 453

Шедший Нф/аЬ-дш____________________ — Басты себеп — б1здщ интеллигенция ете атакдумар, мансапкумар, ез1минл. BipeyiHin айтцанын exiHuiici мойындагысы келмейдь Меселен, тарих туралы айтайык, Ks3ip тарихкд кдтысты 6ipa3 жацалык, белгш болды жэне оньщ кеб1н жазушылар, журналшылар айтып жатыр. Ал, оны маман тарихшылар мойындамайды. Оларга тарихтыц шындыгын дэлелдеуден repi кдлзмет керек, кандидат, доктор болу немесе 6ip гылыми мекеменщ бастыгы сеюлдд жайлы мансап керек. Тарих ушш, тарихтьщ шындыры ушш жазбайды, элдеб1р ортаныц д т н е н шыгу ушш, солардыц ойынан табылу ушш жазады. 0йтпесе, душпанын кебейтедд, элдеклмнш, епнше туеш кетедд. Сейте тура: \"Ойбай, осы куш тарихшылар емес, жазушылар тарихты айтып K e rri\", - деп б ай балам салады. Тарихш ы лар тарихца араласпаса, жазушылар мен журналшылар араласпаганда к/айтедд? Тарихшылардыц окдямаганын жазушы мен журналшылар окдды. Bipax, маман болмаган соц, окдяранын ездершше айтады. Bip FaHa мысал айтайын. Жакдлнда, к,азан айыныц аяк, шеншде, академик Э. Нысанбаев: \"КдлЗ Ж ]бек\" жырыньщ 500 ж ы л д ы ры н Ю Н Е С К О -н ы ц багдарламасы мен тойлайтын болдык,\", — деп теледидардан макд-ана, куана хабарлап жатыр. Кекем-ау, жазушылар да, журналшылар да, тарихшылар да Бекежанньщ, Кдяз Ж1бектщ, Телеген мен Базарбайдьщ — бэршщ ем1рде болтан тарихи адамдар екенш баягыда айтып, дэлелдеп бггкен. О лар XVII- расырдыц аяк, ш ен ш д е eM ip сурген. Оларды ц урпак,тарымен ауызба-ауыз сейлескен адамдар бар. XVIII- расырда, 1729-жылы е й гШ Ацы рацай шайдасында Бекежанньщ Тайлак, бастаган батыр урпакд-ары Бегенбай мен К^азыбек батырларра крсылып, кдлмакд-apFa кдрсы сорыскэн. Сонда, Кдлз Ж1бектщ e3i XVH-расырда eMip сурген болса, ол туралы жыр кдлайша X V -гасырда, hfhh ол туганнан 250 жыл бурын пайда болады? Осындай eTipix дэрштелген соц, ол кдндай тарих болады? — Жазушы мырза, сонда мундай энпмелердщ, яки епристердщ орын алуы камге пайда экеледд? Не ушш айтылады? 454

___________________________CyiMdMdi doc — Дэл осы мэселе м е т де кеп ойландырады. ©ripix деген, менщше, макзануга, сан турлд нэрселердд KenipTin айта беруге мол мумкшддк бередд. Сондык,тан 6ipa3 журт д елелаз свйлегеннен, eTipiriM шыгып кдлады-ау деп крркдаганнан летрш сейлегендд дурыс кередд. Сейтш, патриот саналгысы келедд. \"Кдаз Ж1бек\" жырынын, 500 жылдыгын атап етуге атсалыстым деген атак,ты езше абырой санайды. Ал, ол жырдьщ кешпкерлер1 ем1рде болтан адамдар екенш жазып, далелдеп жаткдн журтты ол менсшбейдр олар менщ беделлме нук,сан келпре алмайды деп есептейдд. Немесе кдзак,баспасезшде кдндай талас, кдндай жацалык, жазылып жаткднын мулде окдшайды. Бэлюм, окудьщ кджетт жок, деп те есептейдд. ©йткею, олар орыс тарихшылары жазып кеткендд рана кдзакда шайнап 6epin дардыланган. \" К ^ з >Ki6eK\" жырыныц тары 6ip ерекше сыры бар. Bip топ адебиет зертгеупп талым атак,ты С епз Сершщ ем1рде болганына, оныц алгаш \"Кдлз Ж1бекп\" жыр кдглып жазранына жан- тэшмен кдрсы. Ондай адам вм1рде болмаган, болтан кунде \"Кд>13 Ж1бекп\" жазуы мумкш емес деп бой бермейдд. ©йткеш, ондай акдлн X IX-расырда FaHa ©Mip сурсе, \"Кдлз Жабек\" жырын алгаш сол жырласа, ол жырдьщ 500 жыл болганына и м сенедд? Сейтш, Сепз Cepi байрус 6ip топ ралымньщ патриоттык, бастамасына мыкды кедерп болтан екен. Сондык,тан олар Сепз Серий тарихтан жок, кдллуга эрекет жасады. Акдлры беделдерш, билжтерш жумсап журш, вспп ез епржтерш врге бастырып отыр. Осындай тарихтан ел оца ма, шындык, оца ма? Кдрап отырып ЮНЕСКО-дан да бедел кетп, тарихтан да кдддр кетть MiHe, б1зде ры лы м и жардай осылай. Эдебиетте де, мвдениетте де солай. Олардыц ece6i бойынша, \"Кд>13 Ж1бек\" жырына 500 жыл болды дегендер халык,тьщ патриоты да, оны жак,тамаушылар халыкдд, халык, жырына кдрсылар. Сталин заманындагы кдралау еддсшщ жалгасы естш вм!р cypin жатыр. Оран ез надандыгымыз да кемектест отыр. Ce6e6i — шындык, пен жалранды саралайтын биймдар орта б1зде жок, Б(зде баскд орта бар, 6ipiH-6ipi баскд жолмен, баскд мак,сатпен крстай 455

Ъ вкутт ЛфЫсе-улы_________________ кететш FaHa орта бар. О л орта палыми да, халык,тык, та орта емес. TaFbi 6ip мысал келпрейш . 1993-жылы Жэркент е Чф1нде Орбулак, жещсшщ 350 ж ы лды ры н тойладык, Ордыц булаты деген жерде ею шакцфымга жуык, ордыц орны куш бугшге д ет и ап-айкдян кершш жатыр. Биыл жазда FaHa Кдязылордадан курамында отыз шак,ты адамы бар делегация арнайы келш, Жалацтес бабалары сорыскэн жерге тэу eTin кдйтты. Ж алацтес баЬадур кррыныц президент! 85-теп Кдлиев агамыз сол ею шакырым орды жаяу аралап кердд. Сол кдсиетп жерге сондай курмет керсетуддц орнына б1здщ зыйалы, интеллигент санап журген 6ipeyAepiMi3 ойына келген оспадар сездердд айтгы. Bipeyi: \"Белжайлауда 6i3 де болгамыз. Онда ор тупл, тук те жок,\", — деп сок,ты. TaFbi 6ipeyi: — \"О л сопастыц ол жакд'а болуы мумюн емес. О л кьфрыз жер1нде етуге тшс\", — деген сэуегейлж жасады. \"Бексултан мен Куаныш екеу1 6ipirin алып, ол С01ыстыц 350 жылдьпын тойлаткдны уят болды\", — деп кцшжылды. Эрине, кдлнжылганы, еттржтт эшкерелегеш, шындык,ты бетке айткдны — 6api орынды. BipaK, em6ip дэлелаз, не баскд жердд, не Орбулак,тыц езш керш келмей жатып, eirreyip, сол жакдыц 6ip-eici адамын жак,тырмайтынына, солармен араздыгына бола жен- жосыцсыз кдрсы бола бередд. BipaK, ол ниетш жасырып, шындык, ушш, эддлет ушш шырылдап журм1з деп кдлыц журтты сенддруге тырысады. Эрине, жазушы деген аты бар болтан соц, ею сезшщ 6ipi \"халкрпя\" болып келген соц, кепе-кернеу eTipiK айтып отыр деуге кдяйя да, бата да алмай, оларга да кеп адам ceHin кдлады. Соныц салдарынан ш ы нды рыцныц 63i шыргалацнан uibiFa алмай дудемэл куйте Tycin кдлады. Сейтш, гылыми тюрден repi есеки сезге сенуш1лер молайып кетедд. ©йткеш, ез беттмен, ез midpiMeH, ез бшм1мен сейлейтшдерден repi “Кеп айтса, кендь журт айтса, болдылар\" б1зде эл1 баршылык, крй. Ал, ендд дэлел1, дейеп жок, бола тура элг1лер неге сейтедд? Ce6e6i — олар кдзакдъщ жерш ел1 ана жак, мына жакдд беледд. Одан кдймыкдайды да, кдясылмайды да, 456

__________________ CydidMdi doc K33ip, Tiirri, ол пнйрлерш жеке ромаетв да аркду ете бастады. Оларды ейтш 0TipiK айтута мэжбурлеп отырран — тек Орбулак, шайкдсынын, мына жакдъщ емес, ана жак,тыц жерш де болганы. Осыны к ер ш -бШ п отырып, интеллигенциянды кдлай сыйларсыц? Кдзакдъщ жерш алалап отырран адамнан кдндай кдйыр, кдндай шындык, кугуге болады. Даулы, куцпрт, дэле/u ж етш аз нэрселерге таласу, бшм жарыстыру — ол да улкен мэдениетгшк, Амал не, сол мэдениеттшк б1здщ тусымызда орнай крймады, OFaH халыкдъщ крлы жетпей отыр. OFaH юнал1 — ец алдымен зыйалылар, интеллигенция. Халыкда керсетш отырран б1здщ енегешз осындай болтан соц, шындык,ты халык, кдйдан 1здесш-ау! ? — \"Жалын\" баспасынан 6ipa3 тарихи шыгарма жарык, кердь Жазушы ретшде езщ1з де кдлам тарттыцыз. Жогарыда айткдн ппарлерпцздщ де дау тугызып отырраны рас. Неге? — Тарихи деректердщ бурмалануы ешрде кездеседд. 6cipece, кецес дэупршде кдзак,тарихы кдтгы бурмаланды. Енд! сол бурмаланган дуниелерд1 тузетуге, айтылмарандарды жарыкдд mbiFapyFa, K©3ip ©з кдзагымыз рана кедерп. Жалган намыс, жалган патриотизм, acipe ураншылдык,эл1 бодщ басымызды уларан дерт болып тур. Мысалы, б1реулер: \"Салк,ам Ж э ц п р д щ 17 ж асар кдлмакдъщ батырымен жекпе-жекте ©Ayi мумюн емес\", — деп намыстанады. Эрине, ол ез тусшт. Шындьпында, жау крлынан елгендд кдзак, батырлары ешкдшан намыс санамаган. Доспанбетгщ \"жау крлынан елмеддм-ау\" дейтш елец1 — OFaH дэлел. Алпысты алкдямдап кдлган Салкдм Ж ацпр кдлмакдъщ жас батыры Халдамадан жецглсе, оны 6i3 неге намыс кдглуымыз керек? \"М ен хан тукдямымын. Тек хан тукдямымен сайыскд шырам!\" — деп урандап турран кдлмак, батырымен жекпе-жекке шыкрай крюуы керек пе, сонда? Салкдм Жэцпрдд сонда сыйлаймыз ба 6i3? Кап шындык, б1зде осындай жалган патриоттыкден бурмаланады. Мен 6ipa3 Кдлтай тарихшыларыныц шыгармасын окдгдым. Сонда олар Ш ырыс Турк1стандары обаларды 457

Ъвкоутпан НфЬке-ры___________ ________ уйсш б е й т дейдг Ал, бщдщ тарихшылар кешеп кецес заманындага екпшмен K,opFac пен Нарынкрлдан берп жак,тага обаныц берш сакгар б е й т деп суйкей салады. \"Уйсш б е й т \" деген сез жеке айтылмайды, айтылса, тек сак, сезшен крсылып кдна айтылады. Уйсш дегенд1 ею сезшщ 6ipiHAe айтатын адам Маргулан рана едд. Алтын Адамныц e3i уйсш тайпасынан екенш кэз1р ралымдар улкен дауга айналдыррысы келедд. Ал, шын мэншде оран кезш ж етю зпа келген адам табылган Алтын адамныц суйегш, жеке буйымдарын арнайы зертханада тексерш, оныц кдй дэу1рде OMip сургенш анык,тап алран соц рана midp amyFa тшс. Ал, б1зде олай емес, Алтын адамныц суйеп сак,талган-сакталмаранын да ешюм бглмейдд. О л кдзак халкыныц тарихьшан ерекше орын алатын кдзба емес, эншейш 6ip жеке рудыц атын шыгаратын шатак нэрсе сеюлдд. BipaK зертгеупплерддц сезше карасац, 6api \"6i3 тарихка адалдыкден караймыз\" дейдд. BipaKKe6i Уйсш дегендд ¥лы жуздщ тайпасы деп кана карайды. Уйсш тайпасынан курылтан кене мемлекет курамында K63ipri казактыц кептеген руы болтан. Оныц 6epi тарихта ашык жазылган, ашык айтылган. BipaK мщпр-мщпр мурынньщ асты нан айты лган се зд ер с о л ж азы лган мен айтылгандардан да к у п т болып турса, кэйтерсщ?! Bip ралым ежелп казакгы куратын тайпаларды жазды. BipaK соныц iiuiHe Уйсш мемлекетш коспады, ондай мемлекетп бглмегендптнен, оны окымарандьпынан емес, кезшде Уйсш тайпасынан шыккдн б!реудщ езше карсы макдла жазранына бола. Муны сонда кдндай мудде деу керек? Халыкгык мудде ме, таптык немесе рулык влде жеке бастык мудде ме? BipaK ecTin жштеп журген адамдар ел кезшше еюленш кеп, халыккдмын жеп журген адам болып жылайды. Мундай еюжуздшкп халыктыц 6ipi байкамаса да, 6ipi байкдйды. Сондыкган ралыммын деп жургендерге кулай сенбейдд. Ал, халыккулай сенбеген жерде гылымда да, ралымда да бедел болмайды. Ауылдагы всекш1лерден олардыц айырмасы шамалы адам боп квршедд. Осындай алауыз интеллигенцияныц арасында OMip

СцйкмИ doc cypin жатк,ан халык,тыц мыйы к,алай ашып кетпей жургенше мен кдйран кдлам. \"Мына турщ кургарлардыц кдйсысын тындаймыз?\" — деп, туцшп те бггкен шыгар? Оппозиция дегеннщ де туп тамыры маран унай бермейдь Оларда халык,ты кдсиетгеу халык,тьщ кдддрлган сыйлау деген атымен жок, тек ездерше унамайтындарды кдндай эддспен болса да, airreyip, кдралай берудд макрат тутады. OFaH 6ip мысал — олардыц Кдрасай батыр мен Ж амбы л акдлнра жала жауып, аузына келгендерш айткдны. Ж ам б ы л деген ак,ын емес 6ipeyAi Шапыраштыдан шыкдсдн Назарбаевтыц руласы болтан соц FaHa мадак,тап жур екем!з. Бул — нагыз кудайсыздык, крй. Сондай шектен шыкдсдн кудайсыздарды туыстары соткд бергенде, акдианьщ келемш сез кдллып, мелшерш эцпме кдялып, улкен-Kiuii оппозицияшылар ездершщ рушыл беттер1н 6ip аймандай кдялып алран болатын. Квнб1с кдзак, байгус, акдыры ол маскдрага да кендь ©йткеш, елдщ ауызб1рлшнен элплердщ сандырагы садага кетсш! Tirni, бертшде eMip сурген Абылайдьщ туран-елген жылдарына да атусп кдрап келем1з. Bapi жазылган, ап- айкд.1н, б!рак, оларды окдямаймыз, алдыцгы erripiKii api жалрастырып айта берем1з, жаза 6epeMi3. “03i ештеце зертгемей, езгенжш айта бергендердщ Heci тарихшы?\" — дейтш адам жок, Дерекйз, еш нарсеге жупнбей сейлей салады, айк,ай салады, Айкдйымен у р к т п , атарымен крркдлтып, рылымды да ез дегенше кдлзмет жасатуга тырысатындарга тек шын рылым рана тоскдуыл крюра THic. Быйыл эйгш Ацыракдй шайкдсыньщ еткенше 280 жыл болды. Алайда, не баспасезде, не накды жыйындарда ол кун арнайы аталып аткен жок,. BipaK, жастарды патриотизм рухында тэрбиелеу кджетш эргам-ак, даусы жеткенше айкдйлап айтып жатыр. ©йткеш, айкдйынды 6ipey-Mipey ecrin, \"©й, мынау патриот екен!\" — деу1 мумкш. Ал, атак, алудыц ондай оцай жолы турранда, сарылып зерттеп, эр сез ушш эрюммен таласып, эр дерек 459

Ъексутан Нфкеке-ты_____________ _ ушш айлап-жылдап уакдгг жумсап, ауре болудьщ не кереп бар? Ацы рацай шайкдсы — \"Ацтабан шубырынды\" жылдарындагы кдзак, халкдяныц \"Кдлмак, кырылтан\" сорысынан кешнп екппш улкен шайкдсы api улкен жеща. \"К,алмак, цы ры лран\" ш айцасы на Эб1лк,айыр хан крлбасылык, жасаран. Оран Бегенбай, Кдбанбай жэне Кдзыбек крлдары, я т и , кдзацтыц уш жузшщ де крлы кдтыскдн. Ал, Ацыракдй шайкдсына Бегенбай батыр крлбасылык, жасап, оран Бегенбай мен Кдзыбектщ крлы жэне Бекежан батырдыц урпацтары бастаган кшп жуз крлы кдтыскдн. Алайда тарихшы Ерофеева бастаран 6ip топ ралым \"Ацыракдй ушбурышы\" деген ютэп шьп^арып, бул шайкдскд Э б 1лкдйыр крлбасылык, жасаган, oFaH уш мыц шамасында адам кдтыскдн, олар кдлмак, бекипсш шапкдн дегендд айтыпты. Айналып келгенде, Ацыракдй шайкдсыныц абыройын айрандай теккен. Белек, Олжабай батырлар жекпе-жекке шыкдаган, бул урыс орыс-турж сорысы сеюлдд кдмалды алу уинн рана журпзжген сеюлдд. Bi3 Ацыракдй шайкдсын мактан етш, ескерткпн орнатып, ол сорыста кдзак, батыры Белек кдлмак,батыры Ацырацты елтлрген деп энциклопедиямызга жазып журсек, оныц 6api эншешн бекерпнлж екен. Ацыракдй шайкдсына уш- ак, мьщ шамасында кдзак, acxepi кдтысты деп отырран авторлар Эбьлкдйыр ез iHiciHe 70 мыц крл тапсырып кеткенш тары айтады. Кудай-ау, 63iHiKi мен iHiciHiKiH крскднда жетшс мыцнан астам ecKepi бар Эбжкдйыр сонда Ацыракдйда уш мыц крлмен-ак, сорыскдн ба? К.ЫЙСЫНСЫЗ ТуЖЫрЫМНЫЦ КДЛЙСЫРЫ осындай кдйшылыцтан да кершш турран жок, па? Эбжкдйырдыц тарихтагы орнын элдешмдер адеш темендетт, оныц жасаган ерлжтерш адеш атамай жургендей, кейб1реулер K33ip оныц рел1н тек мадацтау туррысында KepceTKici келедд. Менщше, Эбыкдйырдыц кдзак, уппн жасаган ез epAiri езше жетедд, 6ipaK,oFaH кггемегенш icreAi деп женс!з крлпаш тауды ц к,ажет1 жок,. © й т к е ш , оны ©TipiK крлпаштасак, есесше баскд кдзакдыц баласын кемсггем1з. С ондыктан тарихты 6ipeyai мацтайтын, 6ipeyAi датгайтьш 460

________ _____________________СфЬкжН doc курал демей, халык, емцинщ шындырын керсететш айна деп кдна кдраран жен. Баспасез бетш шолып кдрасац, 6apiMi3 6ip-6ipiMi3,ai буктеп салгымыз келш айкдйласып жатырмыз. Халык, ушш-ак, кдм жеп журген сыйакрымыз. Bipax, сез жуз1нде FaHa. Э р мекеме мемлекет, халык, алдындагы ез кдамепн жауапкершшкпен аткдрудыц орнына, ттлдщ тазалыгы ушш, т1лд1ц крлдану аясын кецейту упин Kypecin жаткднсыйды. Ал, крлынан келетш, ез MiHAeri саналатын icxe аяк,баспайды. Мэселен, 20 жылдыц жуз! болып кдлды, тэуелаз ел болганымызбен, кецес заманында жасалган Т1лтуралы зац эл1 езгерген жок, Тиим1з кдзакща, емъ\\ем1з орысша куйшде элл жазып, олл окдт жатырмыз. Bipax, ттл туралы айкдйлаганда, эфирдд быт-шыт щялып, баспасездд быкрырт тигендей етш жлбере жаздаймыз. Т1лдщ гылыми непзш жасаудьщ орнына, оньщ саяси бедел жинайтын жарына рана баса кецгл белем1з. Халыцкд, халыкръщ тшне нак,ты кдоымет жасамай отырып, аянбай кдлзымет жасап жаткдн адам боп кершем1з. Бул да, метцше, халык,ты алдай бь\\удщ ражап улпа. Осыньщ бэрше ен, алдымен кшэл1, жол берш отырран б1здер, зыйалы кдуым аталып журген пенделерм1з. Бул жардайды тузеу жеке адамньщ крлынан ешкдшан келмейдь Оны тек мэдени орта рана тузей алады. Ал, б1зде 03ipiue алакрл орта рана бар. Олардыц 6opi ©3reHi кшэлойдр оз MiHiH мойындай алмайды. Bip сенетш1м: келер урпак, кдна муны тузейдг - Эйтсе де, кдз1р екшщ 6ipi тарихшы болып кетп гой. Осыныц 6epi тек атак, ушш рана ма? — Екшщ 6ipi тарихшы болып кетсе, оран куану керек. Алайда тарихшы дегеннщ езш де саралап кдрамаса, болмайды. ©йткеш, кецес заманында \"1941-1945 - ¥лы Отан сорысы жылдарындары \"Акрказык,\" кдлхозыныц экономикасы\" деген тар1зд1 диссертациялар крргалып, содан тарихшы боп журген замандастарымыз бар гой. Олардыц тарихын ел тарихы деу — оте кдшын. Оларра тарих атак, ушш, мансап уш1н керек болды демегенде, не дейм1з? Шын тарихшылардыц кез1нде айта алмаганын ендд 461

'Шеутан ’Нфквкв-уяы_____________ ______ ашык, айтатын заманы туды, 6ipaK, тарихшылар тарихкд жендеп ущ лейш демейд1, элз сол кецес заманыныц сурлеушен irnjFa алмай келедь Ke3ip б1реудщ кемшшгш айту деген ете улкен кдушке айналды. Сондык,тан сын айту мулдем токтады ©йткеш, 6ipeyAi сынасац, ол 6ip крлы узын адамныц не атасы, не iHici, иэ болмаса жакдщ сыйласы болып шытуы мумкш. \"Е, хальпфыц кдмы ушш айтылып жаткдн midp той\", — демейдд, билптн, тамыр-танысын тугелсенщ соцыца салып, сеншен еле-елгенше епггеседд. Кдшан ceHi курткднша тыным таппай, соцьща шам алып туседд. Ондайда халык, ел, мемлекет деген мудделер оныц басына Kipin те шыкдайды. Талантын, б ш м ш тек сен!мен ештесуге жумсайды. Бул, екшппке орай, елдд ecipeTiH кдллык, емес. М ен бурынты мппспрлер Кулекеев пен Ыскдкрвты кдмаута алуды да сыбайластыкден куресудщ жолынан repi элдеимдердщ олардан кек алуы деп кдратанды дурыс санаймын. ©йткеш, eKeyiH де улкен айып татып кдмады, ал кейш ол а й ь т дэлелденбей, eKeyi де баскд сгатьямен сотталды. Кдмалтандаты айып дэлелденбеген соц, оларды неге босатпатаны ны ц e3i адамды сондай куджке итермелейдь Менщше, \"кдлзмет бабын асыра пайдаланды\" дейтш айып имдд де болса кдмай салута жол беретш айыпкд айналып барады. ©йткеш, кудалаушысы мен Tepreyuiici мыкды боп келсе, кез келген басшыта: “Сен кдлзмет бабынды пайдаланып, баланды немесе куданды ана кдлзметке крйдыц, мынауыцды мына кдлзметке койлын\", — десе, бггп, ол кдтлмыскер болып шьта келмей ме? Ал, баласы 6ip жерде кдгзмет аткдрмайтын, мынауы мына жерде жумыс жасамайтын басшы бола ма? Зацныц буйтш кдйысша созыла бергеш эддлетпк орнатпайды, тек адамдарта обал жасайды жене халыкдъгн, шындьщкд деген сешмш шайкдлтады. — Жазушы мырза, азд щ шытармаларыцызда сез1мдд, шынайы махаббатгы бейнелеу мэселет ражап керппс табады. Шымкенттен шытатын гэзеттерде турпайылык коп. BipaK, соны халык, окцтын болып отыр гой. Бул — етпел1 кезенде болатын кубылыс. ©йткеш, б1зде 462

__ __________________ СуШмМ doc бурын ер адам мен эйел адамньщ сезшш ашык, airryFa болмайтын едь Эротикалык, ецпме, жалацаш эйелдщ cypeii деген мулдем кездеспейтш. Ал, Kp3ip б1ртшдеп пайда бола бастады. Мен де 6ipa3 эротикалык, эцпме жаздым. Адам 6ip нэрсеш б1лу ушш, танымдык, эдебиетп окдды. Ал, ce3iMiH тербиелеу ymiH керкем эдебиет окрды. Сез1мталдык, жок, жерде турпайылык, басым болады. Мэселен, эйелдд сабау, кррлау, бок,тау, темен санау содан epic алады. © з куйеуш, ез еркепн тьщдауды езше кррлык, санайтын ейелдер кездеседд. Ерл1-байлы адамдардыц 6ip- 6ipiHтындауы — махаббатгьщ, сыйластык,тьщ ен, жогарры yArici. Куйеуш тындау неге ейелге кррлык, болу керек немесе эйелшщ айткднын icTey еркекке неге намыс саналуга THic? Кдйта оны жарасымдылык, демей ме? О л жарасымдылыкды тусшбейтшдер — баскд улттьщдэстур1 мен тэрбиесзнде ескендер. Еркек пен эйел тец праволы деген сез 6ip-6ipiH тьщдамау емес крй? Эрине, 6i3 адамдарды KeMciTneyiMi3 керек. BipaK,ем1рде зиялы к,ауым, эртурл1 мамандар кдуымы, мэселен, малшылар, епнпплер кдуымы деген бар, олардьщ эркдйсысына тэн езшдпс ерекшелштер! бар. Ал, ce3iM академикте де, крйшыда да болады. Академиктщ эйел1 таткдн махаббат лэзэттн егшппнщ эйел1 неге татпауы керек? Табигат берген махаббат, рахатгьщ бэрш эйелге еркек сыйламаганда, KiM сыйлайды? Еркеп болмаса, ол не yniiH эйел? Олар 6ip-6ipiH не ушш жакры кередд? Сез1мнен улкен тэта лэзэт болуы мумкш емес. MiHe, осыны суреттеу неге эд еп азд ж болуга тшс? Оган оскдфына кдрайтындай, 6i3 езгеден кем халыкрыз ба? Табиги жардайта табига кезкдраспен кдрайтын халык, емесшз бе? Бурын эдеби тэж1рибеде жок, екен деп, ундемей журе бергетм1з жараса ма? Bi3 еркекгщ тоят алуын айтып келдш те, эй елд ж ш е келгенде ауыз ашпайтынбыз, 6ipaK, махаббатгьщ непзп туткдсы эйел екенш туспалдап к,ана 6iAAipeTiH6i3. Енд! соны дэлелдецкареп, даларек етш айтсак, ода турран секетпк жок,, менщше. Элем мойындаран \"Кам асутраны \" кермегенс1п журе 6epyiMi3 керек пе? Кудай тагала адамды 463

Ъвксугтан 'Н ф Ь Ь -ты ___________ жараткднда, 6ipiH эйел, екшийсш еркек eTin бекер жаратпаган nibiFap? EKeyi 6ip-6ipiHe керек. Алайда не ушш керек, кдлай керек дегендердщ шеппмш эркьм e3i шешпей ме? О л оп-оцай нарсе емес. Оран да бшмдшк, улкен медениет керек. Кез келген нэрсеш жылы жауып крйып, айтура, керуге, жазуга тыйым сала салу — оцай. Bipaic, одан ой-epic еспейдд. Ой-epic эр н ет окддеаннан, жаман мен жакрыны салыстырганнан, шындыкды тыжгарып айткдннан еседь ©йткеш, берш б1лген, 6apiH ашык, тьщдаран адам ез жолын e3i тацдай алады, ал ештецеш еспмей, жаман мен жакрыньщ не болатынын бымей, танымай, юлец тыйыммен тербиеленген адам н е т тацдай алады? О л жацылады, адасады, шошынады, соцы немен тынатынын 6ip кудай бьлсш. Берш бш п ескен адам Ty6i быгенддтн гстейдд. Ал, мэдение-ri жогарыларан адамдар Шымкент тупл, Астанадан шыкдан гэзет болса да турпайы HapceHi окдлмайтын болады. — Ke3ip жастар арасында ажырасу кеп болып кетп. О л адамдардьщ ce3iMiH дурыс тэрбиелемегеннен бе? — Б1рпшпден, солай, дурыс тэрбие кермегенддктен. Ke3ip кеп жас менмен. Жалпы, менмен адамда медениет к ем ш т болады. BiAiMi де шамалы болар. Эйтпесе, бшм деген адамды мэдениетке жетелеп экелуге типе крй. \"©йт! Буйт! ©йтпе! Буйтпе!\" дегеннщ 6epi балага беретш басты тэрбие емес. Баланыц тербиеа уйдеп эке-шешенщ 6ip- 6ipiMeH кдрым-кдтынасынан кдлыптасады. Бала соны керш отырады. ©K eci memeciH кдлай сыйлаганын керш, соны бойына ciH;ipin ескен бала ез эйелш де солай сыйлап еседд. Муны дэлелдеудщ еш кдже-ri жок, аксиома десе де болады. Алайда 6i3 осыран жете мен бермей, уйде, дастаркдн басында кдлай болса солай сейлеп, кдлай болса солай журе саламыз рой. Б1здщ бала тэрбиелеудеп басты кемшиштм1з де сол. Мэселен, уй шпнде рудьщ, тайпаныц ттлек-макратынан баскд сез болмайтын отбасыда бала да солай тэрбиеленш еседд. Отбасында халыкдъщ жай- куш, TipmiAiK-TbiHbicbi мен тарихы унем1 эцг1ме болып 464

___________________________ СуЖкмН doc отыратын уйдщ баласы да coFaH орай елш1л, халыкдныл рухта тэл1м-тэрбие алады. — К езш де ci3 жайлы \"айелдердщ жекеменпйк жазушысы\" деп айтты. Жалпы бурынры эйелдер мен бугшп кдлз-келшшектердщ айырмашылыгы бар ма? — Арасы жер мен кектей десем болады. Bi3 де бала болдык, махаббат, рашыкдык,дегендд бастан кеигпк. Сонда e3iMi3 жак,сы керген кдлздыц крлынан устау ушш 40 кун, 40 тун уйк,тамай азап шегетшбзз. Ал, Kpi3Fa жакры керем деген ойымызды жетюзу ушш айлап, жылдап децбекипп шыгатынбыз. Оньщ бетшен, ерншен сую дегенге уйленер кезде зорра крлымыз жететш. Белкам, бул Kp3ipri жастарга узак, uibiFap, азап uibiFap. Оларды ц OFaH шыдамы жетпейтш болар. Bipax, эйел деген — буюл элем бурын- соцды мойындаган нэзжтпстщ бейнесь Эйел — сулулык, эддлддк, инабаттылык, i3enlAiK деген асыл сез1мдердщ жиынтык, бейнела KepiHici. Сондык,тан, эйелге дерею сейлеу, ренжпу аркр>лы 6i31зплпсп ренжггем1з. Эдемшкке кдрсы шыгамыз. Эдемглжт1 табаны мы зга салы п таптаймыз, оны сыйламаганымызды б1лддрем13. Сейте тура ез1м1здщ эдем1 болып кершпм!з келедд. Бшмдд болгымыз келедд. Оньщ 6api эрткгпк, еюжуздшк. Ka3ipri кезецге осы мшез сай. Bipaac,6api6ip сыпайылыкда, мэдениеттшк те эйелдд сыйлаудан басталады, Табигатгыц ец гажап адамгершшга де, бш ктт де сонда. Адамгернилж дегеннщ S3i — aAeMiAiKTi сыйлау, мойынсуну, мойындау. Байлыкдд, дуниеге ден крю, сол аркдллы сез1мге жол табу бурын да болтан, алайда кэз1рпден аз кездескен, оны жеке адам да, кргам да ашкерелеген, ал K33ip олай емес, сондык,тан кд>13- келшшектер де заманы 6epi болтан сон, тулю боп niaayFa тырысып жаткдн тэр1здд. — Эйелдер такдлрыбына терец баруыцыздыц да езшддк ce6e6i болтан шыгар? — Осы суракды маган жш кряды. Бул сурак,ты мен де аз1ме крйгам. Ойлап кдрасам, оран менin шешемнщ тардыры себеп болтан сияк,ты. М е н щ экем coflic басталмай турып, 1941-жылы аскер кдтарына алынган. И050 465

Ъексутан ’НфЬке-ты_________________ ____ Ж ене дал 9-май куш. Шешем содан ж е ар кдлды. Ажарлы, aAeMi эйел жастай ж е а р кдлган соц, eMipi не болады? Бул ендд бггпейтурын епгпк, бггпейтурын жаулык, есек, таусылмайтын кдишат. Шешем бэрш бастан кешкен, бэрш кетерген. Соныц 6api журек аркдллы етедд гой. Менщ алгашкы шьшармам \"Кунем махаббат\" сол шешемшч тагдыры, eMipi. Содан эйелддч тагдыры, эйелддч бастан кеш кет м е т терецге тарта бердд, кызык,тыра бердд. Мен шешемдд тусшу ymiH, узак, 1зденддм, узак, жала шекттм. ©йткеш, кезшде ол жайлы эргам эртурл1 сез айтатын. М ен атам мен эжемнщ крлында еспм. 1зетгшк, эйелдд сыйлау дегеннщ бэрш бойыма кдй жерде ащрддм десем, сол м е т бакдсдн апамнан сщген шыгар деп ойлаймын. 0 зш щ абысын-ажындары турмак, 6ipAe-6ip эйел баласын жамандамайтын. Менщ атам MiHe3i ете кдтал, кез келген сэтге бурк, ете кдлатын адам едд. Алайда, ете крнакдкай, езгелердд сыйлатаннан рахаткд беленетш кегашл Kici едг BipaK, 63iHin кец ш н е унамаса, бет1ч бар, жузщ бар демейпн. С ол юсшщ e3i шешем жайлы 6ipAe-6ip жаман сез айгкдн емес. Осы екеушщ мшезшен менщ де мшез1м кдлыптаскдн болу керек. Апам 17 курсак, кетерген, солардьщ ш ш д е меш ч экемнен FaHa урпак, кердк Сондыкдан олардьщ аталык, эжелш сез1мш мен эл1 жете TyciHAiM деп айта алмаймын. MeHin еркелшме, мешч MiHe3iMe кдлай журектер! шыдаранын ендд-ендд ез1м немере суйгенде рана ачгарып келем. Кез келген кдзакцъщ атасы мен э ж е а сондай. Балага, немереге деген м етр женшен, бэлюм, буюл кдзак, халкдл б1рдей. Bi3 оларды менсшбейм1з. Кейде б1здщ халыкдъщ атасы мен эжесшщ мешр1мшдей кецгл eni6ip халык,та жок, шырар деп ойлаймын. Ал, Kp3ipri эйелдердщ шпнде дерега, MempiMi аз адамдар кезжсе, олар баскд халыкдъщ дэстур1 мен тэл1м- тэрбиеанде ескенддктен болар деп ойлаймын. ©йткеш, кецес заманында б1здщ улттык,дэстур1м1здщбэрш, соньщ imiHAe халыкдъщ бойындагы мешр1м-шапаратты да ескшкттц кдлдыры деп атак,тап, содан шошытты Foft. Келшнщ атасына, кдйнарасына сэлем салуын да эйелдд кемспуддч KepiHici деп туанддрдд рой. Кдйнарасыньщ,

___________________________ СуЖкмй doc кдйнысынын, атьш атамайтын iaeniAiKTi де KeMciTy деп сектпс. Оныц бэрш еркектщ алдындагы теменппктж деп тусщадрдпс. Ka3ip ецлд соньщ \"жем сш \" жеп жатырмыз. Кдзакц1 кезкдраспен Караганда 6i3re дерею кершетш кд13- келшшектер ездерш эдепаздж жасап жатырмыз деп еш ойламайды. ©йткеш, олар кдзакд1 тэрбие кермегендер, тшцд! де, мшез-кулкдщды да бшчейдД. BapiMi3 кдзак, болганымызбен, Кдзак,станда 6ipre турранымызбен, эл1 таза кдзакы орта, кдзакд1 талш-тэрбие 6i3re оралтан жок. Оран тек 03iMi3 юнэла. ©йткеш, кеб1м1здщ балаларымыз бен немерелер^пз a/vi кдзакдга окдш, кдзакща тэрбиеленш жаткдн жок. Ал, екшпц жарынан, кдз1р Алматыдагы кдзакдпа мектептерде балаларра орын жок, К,азакд1а балабакщада да дел солай. К,айсымыз жецем1з деп, кдзакдга окцтындар мен кдзакдш окдшайтындар a3ipnie YHci3 куресш келе жатыр. Бул, 6ip жарынан, epi халыкзъщ алауыздырын е р ш т п турса, екппш жарьшан, api болашак, ушш куресп де удетш тур. Юм жеце,дд деген курестщ нэтижесш уноз KyryiMi3 керек пе, жок, тэуекел деп 6ip жарына б1ржола бел uiemin ш ы ры п, сол жакда жан- тэшм1збен кемектесу1м!з керек пе? Осыган келгенде, кдзак,тыц 03i эл1 ойк^л-шойкдшыз. Алайда кдзакрыз деп ппренгенде, жер мен кект1 6ip-6ipiHe к,осып ж1бере жаздаймыз. Мшдеттз iciMi3Ai ултгык, борьпп санап, дау- дамайсыз icreft бергеннен repi жендьженйз кумтлдейм1з, курюлдейм1з, 6epeKeci36i3. ©йткеш, aAi 6iAiMci36i3. Бшмдшк деген кез келген кроссвордтьщ суратын бес минетте шеше салу деп ойлаймыз. Ал, оныц олай емес екенше де ой жупртпейм1з. Ана бастык,ты, мына бастыцты боцтаранда, б1зден бнймдд ешюм жок. Ал, ана бастыцтыц, мына бастык,тыц айткднын ктеуге келгенде, б1зден 6epeKeci3 тары ешк1м жок, Билжке бас-кез жок, кдрсы шыта беру батырлык, саналатын болды. Есесше ол халыцтыц алауыздырын да артгырып жатыр. Демек, зиянын да тштзш жачыр. Оныц бэрш есепке альт жаткдн кдй крзак,? Эйткенмен, 67 пайыз кдзак, езара ауызб1рлжт1 болса, ттлдщ де, елдщ де кеп мэселеа оц жамбасына аунап тусер едд-ау, этгец! ©йткеш, 467

г Ъексултан Ш фкеке-тм_______________________ \"Кеп кррщлтады, терец батырады\" деген емес пе, атам кдзак,!? - Ер адамды жакры ететш де, жаман ететш де ейел дейм13. Жалпы, езпцздщ жубайыцыз жайлы не айтар едццз? — Мен ез эйелшмен т1лтабысып, ез эйемммен сыйласа алмасам, оган риза болмасам, айел туралы жазуды эу бастан-ак, крйып кеткен болар ем. Мен эйелге деген кезкдрасымды, шешеге деген сыйластыгымды, соныц бэрш былай крйранда, Айзашыма дан рыйзамьш. Шын eciMi Айзакул, мен еркелетш Айзаш деймш. Кейде Сэпихан деп крям. Менщ туган ауылым Ак^казыц-га Кдсым деген уйрырдыц Сэпихан деген эйел1 болтан. Turin алганда Кдсым: \"Сэпихан анда, мен мунда\", — деп, муцын maFbin, кешеде эн салатын. ©йткеш, кдлкрз оныц эйелш аспаз есеб1нде эр жакда жумсап жТбередд гой, ал Кдсым эйелш сагынып элгш дей эн салады. Содан 6i3 yuiiH сол К^асымныц: \"Сэпихан анда, мен мундасы\" мэтел болып кеткен. Айзашты сарынып кеткенде, мен де \"Сэпихан\" деп эн сал ьт кетем. Айзаш мен кусап жогарры оку орнын б трген жок, © зш маран куйеуге шыкдан соц педучилище ощзггтым. ©3iM окутан ютаптщ кэбш окдптым. Басында кцнап окдлтгым, ейткеш менщ бТлетпймдТ тым курыса ж алп ы лай бТлмесец, ертец екеуТм1здщ арамызда TyciHicci3AiK болады дед1м. О к ^ а н н а я кешн exeyiMi3 тюрлесетТн болдык, Bip он жылдай сейтш журдж, одан кешн о л езйак, OKjun, маран niicip айтатын болды. Одан кешн эркдндай ортада болганда, ол бэрш кэцшне туйш, ненщ кдлай екенш бакдялап журетш болды. Сейтш журш ол менщ кемш1лжтер1мд1 де толык,тыра бастады. Мше, 45 жыл тату-тэтп отасып келем1з. Кеп адам уйленддк, 6iTri деп ойлайды. М етцше, нагыз махаббат ушш курес уйленгеннен кешн басталады. Менщ эйел1м э р а з емес, ажарлы келшшек, OFaH да сыртынан 6ip жлпттер к^гзыра кдрауы мумюн, сол сияцты маран да щяз-келшшектер кез салуы мумюн. Эйел1мнен айрылып кдлмауым ушш, мен солардыц бэршен артык, екешмдд кун сайын дэлелдеп туруым керек. Мен турранда, баскд 468

_____________________________ G dicm di doc еркек жок, дегендд Айзаш та кун сайын бойына спцрш отыруы керек. Ал, сейту оцай ттршшк пе? Нагыз ел1м мен eMip белдескен улы шайкдс крй. Сол шайкдста 45 жыл бойы жещске жету маган оцай болды гой деймгсщ? КудайFa шумр, жещске жетш келе жаткдныма тэубэ деймш! Менщ отбасымда сыйласудыц будан баскд еш купиясы жок, — Эцпмещзге рахмет, мырза! \"Мырза\", кдраша, 2009-жыл. ШЕКС13 ЖАК.СЫ K0PE Б1ЛУД1 “ МАХАББАТ” ДЕГЕНМЕН САЛЫСТЫРГЫМ КЕЛМЕЙД1 Бексултан Нуржекеулы 1941-жылы, 22-акданда Алматы облысыньщ Панфилов ауданындаты Ак^казык, ауылында тугаи. Орта мектеип бтргеннен кейш, 1958-1960 жылдары Кектал совхозында жумысшы болтан. 1965-жылы КдзМУ- дыц филология факультетш 6iTipin, 1968-жылга дей1н Ушарал ауылында орта мектепте мугал1м, оку кяшц мецгерупна болып йггейдд. 1968—69-жылдары аудандык, комитетгщ екшпп, одан кешн 6ipiHmi хатшысы болтан. 1969— 1972-жылдарда КдзЛКЖО-ньщ нускдушысы, 1970- жылы аудандык, кецестщ депутаты болады. 1972-жылы \"Куй толгак,\" апы тущыш KiTe6i жарык, кердг 1973—76- жылдары \"Ж алы н\" альманахыныц, \"Ж улды з\" журналыньщ бел1м мецгеруипср 1976-79-жылдары \"Жалын\" баспасында Бас редактордын, орынбасары, Бас редакторы, 1989-жылы \"Парасат\" журналыныц Бас редакторы болып тагайындалды. 1992-жылдан буг1нге дейш \"Жальш\" баспасыньщ директоры. Б. Нуржекеулы \"Кутумен кешкен FyMbip\", \"Bip егашш, 6ip ум1т\", \"Ерл1- зайыптылар\", \"Ж ау жагадан алганда\" атты романдар мен \"Кунал: махаббат\", \"Арыз\", \"Жайлаудагы жиырма кун\", \"Беу, кдга даурен\", \"TeMip кдкдан\", “Байсеркенщ кдоы\" апы повестердщ, кептеген эщтменщ авторы. Сондай-ак, тарихи такдгрьткд да белеене араласып, кептеген кдзак, 469

халк,ыньщ дацк,ты тулгалары ж ен ш д е зерттеу мак,алаларын жазды. \"К,урмет\" ж эне \"П арасат\" ордендершщ, \"Ецбектеп epAiri ymiH\" медалтщ nerepi. Алматы облысыньщ жэне Панфилов ауданыныц Курмето азаматы. Биыл жеттстщ 6ipeyiHe толып отырран кдламгер Бексултан Нуржекеулымен шырармашылыгы мен жеке ©Mip жолы туралы сухбаттаскдн едж... М ен ею куннщ ортасында ерюн встш — Кейде байкдсак, кеп жазушыга улкен талап пен таланттан б елек, балалык, шагындары орын алран окдталар да сеп болатын тэр1здд. Ал, оздщ балалагадыз кдлай ©тп? Кдндай тэрбие мен ортада естирз? — Балалык, шарымныц K©6i \"Bip егатш, 6ip умгг\" атгы шыгармамда баяндалган. М ен ¥лы Отан сорысы басталардан терт ай бурын туран екенмш. Менщ тураныма He6epi era ай болганда экемдд 9-мамырда аскер кдтарына шакдяртады. Содан Балтык, бойына жеткенде coFbic басталып кетедд. С орыстьщ алгашкдя уакргггарында экем уйге хат жазы п турран. Bip хатында: \"Ж а у ж ан- жагымыздан крршап, бомба тусш, уш кун, уш тун орманда шептщ тамырын жеп кунелтгж. Мше, осы жерден б1здд тауып, ары кдрай сорыскд алып Kerri. ToiqraFaH жер1м1зде кдйта хат жазамын\" деген. Bipax, бул сощы хаты болды. Сол кезде экем бар-жоры жиырмада1ы жзгтг едь Атам мен апамньщ крлында турмыстан ешкдндай таршылык, та, жеттмдж те кермей, ете ерке бала боп еспм. Немере десе шьтарда жаны белек ата мен эженщ тэрбиесш баскд ешкдндай тэрбиеге айырбастаура болмайды. Баскд балалар лексиконындары “эк е\", \"ш еш е” деген сездер менде болмады. М ен ушш ен; кдямбат сез — \"ата-апа\". Ал, шешем колхоздьщ жумысында болды. Б1зден белек турды. Шешемнщ еганпн некесшен пом мен кдрындасым бар. Еркелж пен жакры керу дегеннщ не екенш атам мен апамнан кердрм. Ш ек а з жакры кере биудд \"махаббат\" дегенмен салыстыррым келмейдь С уй сп ен ш Ш к махаббаттан жогары турады. Менщ бугал мектеб1м де, 470

_____________________________ СиШмЫ doc университепм де — атам мен апамныр тэрбиесь Ак^казык, ауылында еспм. Керес уюметс кез1нде ауылымыздьщ ез атауын умыттырып, \" N 3 ф е р м а\" A eri3in к,ойды. Тэуелазддкке жеткен бойда \"Лениншы жаскд\" \"Аржазык, ауылыныц тарихы\" деген макдла жазьш, ауылымыздьщ тарихи атауын кдйтаруга себепкер болдым. 1ле-шала \"f2 ферма\" деп аталып журген Kepmi ауыл бурынгы \"Аккул.ык\" атына ие болды. Бастауыш сыныпты сол Акжазык, ауылында, орта мектеггп бес шакырым жердеп Кектал деген (бурынгы Октябрь) аудан орталыгына жаяу кдтынап окд1дым. Kpicra кдр жауа ма, тас жауа ма, оган кдрамайсыр. Уйдеп радио татры 6-да жумысын энуранмен бастайды, мен соньщ дауысымен оянамын. Апыл-гупыл KHiHiri, дереу жолга шыгамын. Ушм — ауылдыр ортарты шеншде. Жогаргы ауылдан улкен агаларымыз ысрырып шыгады, солардан ралмауга тырысамын. Кдлсам, рараргыда жалгыз бару оте риын. Кдыста кдлыр рар жауганда улкендерМз алга шыгып, жол салып журедд. Сол агаларымыздан Kp3ip тек 6ipeyiHip гана кез1 Tipi. Акжазырга 6epiMi3 6ip-6ipiMi3re туыс, бауыр саналатын еддк. Бауырмалдык, 6ip-6ipiHe кемектесу, крл ушьш беру деген ол кездеп буктл ауылдьщ устанымы едд. Крржынтам деген болатьш. Ортаргы уйге Kipecip, ол — асуй. Оньщ 6ip жаты - жатын белме, еюнпп жаты — ронар белме. Тойдьщ 6api сол е й уйге жасалады. Жастар 6ip жагына, улкендер келеа белмеде отырады. Бар ыдыс-аяр баска ражеты заттарды ауылдагы корни уйлерден жиыстырасьщ. Той бггкен сор, ыдыскд тойдан саррыт салып, рахметтрдд айтып кдйтарасыр. Мше, 6i3 сондай ортада ecTiK. Бул — уйымшылдыкра. бауырмалдырра вкелетш тербие. Ka3ip кесем1зддр 6ip жер1 жeлiнiп кетсе лартыра саламыз. О л кезде ра р б е лш ш ралса да тастамайсыц. Артайлар деген зергер Kicire барып, бутшдетш аламыз. Tinri, сынган ыдыстыр езш су етпестей курсаулап беретш. Буны жортыртан деуге де болмайтын uibiFap. Сол кезерде майя деген болды. Майя кейлекп кд1здар киетш. Апам маган соны тауьш, жейде Tirin берген. Бул - eMipiMAeri ерекше 6ip жайт. Турлыгазы деген 471

Ъекст пт И ф к еЬ -ш ы ___________________________________ бригадир Kici болды. Сол юсшщ эйелше атам ертш барып, \"Эй, мына кдйыншще костюм титл бер\" дедь Осылайша 14— 15 жасымда ем1р1мдетуцгыш рет костюм кидДм. Кей1н мен1 Repin, \"Сен м е т б1лесщ бе?\" деп, элп костюм ттккен татар жецешем жымиып отыр. \"Ой, жецге, аздд кдлай б1лмейм1н, алгаш маган костюм т т п берген адам езщ1з болгансыз\" деймш. О л да \"бДледДекенсщ гой\" деп куанып кдлды. Бунын, 6api 6i3 ушш тарих. Кейде ойланып отырып тан; кэламын. Кэз1р с о т ы уш кутм еамде кдлмайды. Ал, бала кезДмнен еыггецет умытпаймын. Сол кезде керген юсшщ Typi, туй миымда компьютерше жазулы тур. Мен алты жасыма дейш улкен ауыл дегендД керген емесп1н. Ец кеп кергешм уш-терт к т з уй. Атам жылщя бак,ты. К^>1ста кд.1стак,та, жазда жайлаудамыз. Алты жасымда мектепке баратын боп ауылга келдДм. Бул 1948- жыл едд. Сонда Акжазык,тьщ кеше-кеше уйлерш Kepin, кезш шарасынан шык,ты гой. Мунша кеп уй, мунша кеп адам, мунша кеп бала журетш ауыл бар екен гой деп тан; кдлдым. Мен сол жаскд дейш кеп баламен ойнап керген емесшн. Bip жерде жылкдг багатын ею-уш уй гана отырамыз. Кейде жайлауга кдшыз iuiyre келетшб1з. BipaK, бала болмайтын. Ж алгыз ез1м ойнайтынмын. Менщ Таймас деген кушптм болды. Жетт-сепз ит асырадым, баршщ де аты — Таймас. Жетт-сепз мысык, асырадым, бэршщ де аты — Мэшэ. Мысык, пен кушж менщ 6ipre ойнайтын cepiKTepiM болган. Соньщ 6epi мешрДмдшкке уйретедД екен. Жайлауда жургенде жалгыз ез1м таудьщ басьша шьпъш кететш эдеттм бар едг Дэл сол бшкке менен баскд ешюм аяк, басып кетертлмегендей сезшетшмш. Сол би1кке шыгу уш1н кдсыма Таймасты ертш аламын. \"Ж алг ы з е з щ уйден алыстап, тау басына шыкда. Б1рнарсеге урынып кдласьщ\", — деп улкендер аландаса, мен: “Ж ок, менщ кдсымда Таймас бар гой. О л м ет тастамайды\", — дейтшмш. Осылайша, менщ балалык, шагымньщ Kepimci табигат аясында опт. Ит пен баланьщ достыгын айтайын. Мен 3-сыныпты б т р г е н жылы жазда К,али деген агамыздьщ ушне жайлауга крнакдд бардым. Б1раз куннен сон; уйге кдйтпак, 472

___________________________ CydidwH doc болдым. Bip мэшинеге отырып, ауылдьщ шетшен тусш кдлдым. Ауыл адамдары кур крл кдйтарушы ма eAi, менщ де крлымда курт-май салып берген дорбам бар. Bip сэтте ауылдьщ б(рнеше mi макан кдрай тура жупрдь — Кет, ей, кет! — деп, мен шама-шаркдшша крркана бастап еддм, сол-ак, екен макан шабуылдакан ею ит ею жакдд кдрай кдщсылап сулап тусп. М ен тук тусшбей басымды кетерш кдрасам, езймнщ Таймасым екен. М ен щ дауысымды ест1ген бойда дереу жупрген кой, С ол сэтте адамша лAAKiHFM ею аякын иыкыма асынып, кушакуап Kepicin жатыр. Мен де оны бауырымды керкендей кушакуап мэзбш. Ит екеш ит те адамка шын жанашыр дос бола быетшше осы сэтте менщ кез1м жеткен. Жылкдялы ауылка келген адамка апам ешкдшан \"кдямыз жок,\" демейпн. Мше, мен осындай кдзакы ауыл, кдзакдя мшездщ ортасында ерж етпм. М ен сол yuiiH де кдзакдялыкы жок, мшез бен ортаны жакуырмаймын. — Осы кунге дейшп eMip жольщызка шолу жасап кдрасацыз, ез шыкармадыздьщ такдлрыбына аркду болкан \"Bip еюнни, 6ip у м т щ з” бар ма екен?.. — Кэп. Жакрылык, дегешщз — басьщ аман, бауырын, бутан болкандыкы. YMiT дегенщ — сол жакрылыкуан крл узбеу. ©Mip болтан соц кейде кдтелщ ж1бересщ. Уакдгг ете келе ол эрекетще екш есщ . Кезшде 6ipeyAin жакрылыкын бакалай алмай кдласьщ. Мысалы, мен атам мен апамнын, жакрылыкын етесем дейтшмш. О л мумюн емес екен. Ата-анацнан керген мешр1мдд сен ез урпакыца беру аркдялы етейдд екенсщ. М ен ете ерке бала болсам керек. Макан эжем \"эй, крй!\" демей ecipreH. Ал, атам \"батыл да еж ет б ол\", \"Kici eATip!\" дейтш (кулш ). \"Телегендей бол” демейпн, \"Бекежандай бол\", \"Бекежан ез намысы ушш Телегенд1 елтарген\" дейдд. Атамньщ трактовкасы ете кдлзык, болатын. Экемнщ \"К,озы Керпеш - Баян Сулуды\" ез крлымен жазып кеткен1 бар. Кэддмп Жанак, акрщныц нускдсы. Сосын экемшч сокыста журш елецмен жазкан соцкы хаты бар едь Осыньщ бэрш атамньщ inici Кдлидын, Иманбер/у деген баласы кеш сайын окрш беретш. О л хатгы тындакан 473

Ъвксутан 'НфоксеЬ-ты_____________________ сайын 6epiMi3 жылайтын еддх. \"Эхецнщ вз кдлымен жазран хатын сен 1-сыныпхд барында езще тапсырамыз” дейтш. Bipax,арамыз туберкулезбен ауырды да, ол устаган нэрсенщ 6epiH шешем1з ертеп ж1бердд. Мен солайша эхемнщ хаттарын ала алмай кдлдым. 60-хд келгешмде экеме ас берддм. Сонда эхемнщ сонды хатынан есте калган шумах,тарын iHiAepiM есхертхпн есеб1нде жазып бердь Ал, оны тутел жатка бдлетш адамдардыц 6epi емрден етш кетп гой. М ен ол кезде ойын баласы болып, мэн бермеддм. Еркелапмдд айтайын. Ауылдьщ балалары мамырдан бастап жалацаях, журуге асыгамыз. Оныц 6ip MeHici аякдд Ь\\ер жеш тузу аяк, х т м жох, Жалацаяк, журген соц тщен ттледд, шецге иредд. Тжен юрген табаньщ эбден КД1ШИДЫ. Содан уйьщтауга жаткднда атам мен апамныц устше ею аягымды салып крйып, \"кдсындар\" деймш. Б1раздан хеш и хрлдары талып хдлрып кетсе, аягымды сермеп, кдйта оятып кдсуларын жалрастыррызатынмын. Сосын exeyi уйык,таранда маган кдрап жатады. Bip жак, жамбастары талып, eximiii жамбастарына кдрай бурылып жатса, \"меш жак,сы херетш ешюм жох,\" деп жыламсырай кетет1нм1н. Дереу exeyi меш хдйта хушах,тап жататын. Осындай \"кдтыгезд1ктер1м\" болтан (хулш). Уйде майшам болатын. Уйхдна жатарда апам соны euiipin, “Бехежан\" дейдд. Дауысым кайдан шыхра, апам сол жахдэ хелш жатады. К ейде атам х,улыхд,а салып, м еш шетхе жатхдгзып кряды да, e3i менщ орныма жатып алады. Апам хелген бойда менщ крлым ехен деп, атамньщ хрлын сушп алады да: \"©й, мына хрлахдандай хрл xiMAixi?!\" — дейдд. Оран 6epiMi3 мэз болып хулетшб1з. М ен yniiH осыныц 6api театр едь Сосын exeyi меш ортасына жатх,ызып алып, \"с е н щ эх е ц сондай едГ', \"х,ыз- хелш ш ехтерд ! жах,сы xepeTiH\" деген естел1хтерш айтатын. Кей хундер1 exeyi эхемнщ \"Exi жирендд\" жахры к ер ген т толте тиех етш, соны ьщылдап айтып беретш. \"Олай емес, бузып ай п ы ц Foft\" деп, апам атамды тузетш отыратын. Атам мен апам мен ушш шуах, едд. Аспанда 6ip Кун болса, мен exi Куюпц ортасында ерхш есттм. Ka3ip ендд 474

___________________________ CyiiidMdi doc езт н щ тентек немере кдязым бар. Оньщ кей еркелжтер1 6ip кездеп ез1мдд еске салады. — С1здщ жазушылык, лабораторияцыз туралы сез крзгарым келш отыр. \"Кунэл1 махаббаттан\" кеш н жалгасы н тапк,ан “B ip екш пп, 6 ip YMiT\" » “EpAi- зайышылар\", т.б. кептеген туындыцыздьщ желта кдйдан алынран? Шын ем1рде болтан кетпкерлер ме? - Болтан жане болуга тшс окдгралар мен кешпкерлер. Нанымды шыкраран шыгарманы кдбылдаудьщ 03i кдеын нэрсе рой. Жорарыда атын атаган Кдли деген арамыздьщ сорыстан кдйткднда 6ip крлында тек ею-ак, caycaFbi рана кдлган. О л заманда ар жыл сайын 7-кдрашада халык,тык, мереке уйымдастырылатын едд. Сол куш ауылда турл1 ойын-жарыстар ететш. Куреске сол Кдли арам аудан бойынша тусш, бэрш жещп шырушы едд. О л Kici саусагы жок, крлымен-ак, устаран жершен ж1бермейтш. Байге крцыр деген атты бэйгеге крсура баптайтын. Сол атымен келе жаткднда, 6ip куш машине кдгып кетш, аты олдд де, ©3i аман кдлды. Сонда адам ©лгендей кдшастыкден жок,тап жылаган едд. Сол аты талай байгеде море сызырын 6ipiHini боп кескенде, соган буюл ауыл болып куанатын. Ka3ip б1реудщ аты бэйгеден озса, ауыл больш куану деген кдлды той. Сол кездеп кдзак, ауылыньщ aybi36ipAiri Kp3ip Kerri рой!.. Атайынгершшк, езара сыйластык, деген кдсиеггер сол гасыермен 6ipre жасаган сияк,ты. Bi3 \"адам кетп\" деп ойлайды екенб1з. Шын менщде адаммен 6ipre кеп жак,сылык,к,оса кетедд екен. Tiirri, ол кездеп кдриялар мен бупнгшщ кдрияларын салыстырура келмейдд. О л кездеп шалдардьщецпмеа кдндай едд!.. — Ой, шырагым, гамсщ? - дейдд. - Баленшемщ, — дейсщ. — Е, солай екен гой. Клмщ бар? — деп тары сурайды. Оран жауап бересщ. — О-о-о! Сенщ бэленше деген аган; болып едд. М ен ол ктаден жак,сылык, кер-ге-м, - деп керген жак,сылык,тарын баяндап бередд. Соньщ 6api неге десен;, \"сен де сейтш жакрылык, жаса\" деген сез екен рой, Керемет дана болтан адамдар екен-ау! Б1рде ата-анамньщ бастарына к,уран багыштап кдйтайын деп ауылга бардым. Жол-женекей атамдардан 475

S fc jc r o m Н ф 4 гЬ -р ы _________________________ _____ жасы Kinii ауылдагы М ырзахм ет деген кдрияга к езтп , ток,тай кдп амандастым. С о л сэтте э л п Kici: - Ойбо-ой, Бексултан-ау, жалгыз кдлдым юй, — дейдг — Не болтан едд? — деддм метсш тусшбей. — Бую л О ктябрь ауданыньщ улкеш мен боп кдлдым гой. Сейлесетщ , эцпм е тыцдайтын адам жок, - дегенш мен K£3ip тусшддм. Кдтарыньщ 6epi кеткен деген кнын екен. Ьш не жалгаздык, дер-ri сыймай, жарылайын деп ж урген екен той байтус кдрт. О л ю сш щ 6iAeruri кеп. BipaK, соны айтатын сырласы да, тьщдайтын адамы да жок, Мше, жалгыздык, деген кдндай! Ойланам да, ой туйем. Соны жазбатанда н е т жазамын? Жазганымньщ 6api жок,тау тар1здд боп кетедь Жакрылыкды жок,тау. Адамгершшкп, адалдьщты, бауырмалдык,ты жок,тау. Осыдан жазушы болды м. Адалдык,ты 1здеп ж урш , адалдык,ты сатынып ж урш , соны KeTepin ж урген адамдарды сатынамын да жазамын. — Э й ел адамдардьщ татдыры туралы кеп жазасыз. Сонда сол кейш керлердщ ещ тмелерш естш, соны шытарма непзше айналдырасыз ба? — Кэз1ргшщ жастары бугш танысады да, сол куш-ак, 6epiH nieiirin алады. Ал, 6i3 кецы М здд айту ушш жарты ж ы л журетшб1з. Крлынан устау уш ш таты жарты ж ыл кутетшб1з. С уй ш алу деген кдлз уш ш д е керемет, 6i3 ушш д е керемет! Bi3, жалпы, суш су дегецдд бпш еген твр1зддм1з. Алташ р ет кдязды суйем деп кдызык, болтаным бар. М ен с у й е ш н д ей м ш , о л б о л с а к,ашк,ак,тап, саскдны мнан мур ны нан суйддм (к ул ш ). Б1зде о л 6ip тажап нэрсе болатын. Bi3 жак,сы керген ce3iMiMi3re берж болатынбыз. 1шщде жакры кергешндд уза-а-к, купия сакуап, оны 6ipa3 уакдыт ете келе 6ip-an, сырткд шытарып айтасыц. С ен сез айткдн кд.13 да жауабын узак, ойланьш барып айтады гой. С о л бала куш мде, жастык, шатымда жакры керген к ,ы зд а ры м д ы ел1 д е к,им айм ын. М е н алташк,ы махаббатымды ж иырма бес ж ылдан соц барып кдйта керд1м. У й д еп ж ец геле р щ н е н \"ауы лы на барып, с ей лесем ш \" деп арнайы рукратын алып бартан болатынмын. С о л кездесуден кешн арада ею жылдай 476

_____________________________ GjAiawH doc yaKj.iT еткенде куйеушщ кдйтыс болрандыгы туралы хабарды ecrin, кец1л айтып кдйтайын деп тары рукрат алдым. Досымды 6ipre epTin барып, кещл айтгым. Кез1нде 6ip-6ipiMi3Ai жакры керддк, 6ipaK,apTypAi себептермен eMip жолымыз крсылмады. Ендд сол ушш 6ip-6ipiMi3Ai жек керуге хакдамыз жок, к,ой! Кдшастык, дегеннщ e3i — сыйластык, — Осылайша, кцмас тулга шырармашылырыцызга шабыт берер музацызга айналатын болар? — Мен 6ip эйел затын жакры керш кдлсам, юндетп турде 6ip тын, шырарма дуниеге келедд. Жакры кврсец, шеказ куаныш сез1мше беленесщ Foft. С ол ce3iM бойда барда адамга 6ip куат 6iTe ме, желж 6iTe ме, и м 6iAciH?! Окцра желкп eripiK жазылуы мумкш, 6ipaK, ce3iM e-ripiK болмайды. Ал, сез1мщ болса, шырарман, да шынайы жазылып шырады, Сезшнщ жакры керушшп шеказ. Оны игере алмайсын,. Ерл1-зайыптылар 6ip-6ipiMeH неге суысып кетедд деп ойлайсындар? О л кебшесе эйелге байланысты. Уйдеп 90 пайыз ыкдлас, ынтымак, уйдеп 6ipAiK те, уйдеп ■прлж те ейелге байланысты. Эйел1 мен бала-шараны асырау дейтш сырткды жумыс тугелдей ер адамньщ мойнында болуы тшс. Ал, эйел мен ер адамньщ мшдетгер1 араласып кеткеннен кейгн былык, болады. М е т ц кдзак, эйелдершен байкдрандьпым: \"уйленддк крй, ендд ол кдйда кетедд дейсщ?!\" деген токдмей1лсу болады. Олай емес. На1ыз сушспеншшк уйленген куннен басталады. Кдлз куншде ж1пт адам кездесуге шацырса, барынша сэнденш шырады. Уйленгеннен кейш де эйел адам эдемшгш, тартымдылыгын сацтай 6iayi керек. Tiirri, \"куйеу менш\" деп, бара-бара жуынбайтын да эйелдер болады. -BipTe- 6ipre одан Kyfteyi жеридд гой. Эйел баласыныц тазальпы деген — сулулыкдыц 6ipiHnii шарты. MiHe, осыны Ke6i ескермейдд. Ереназ журедд. Эйел езшщ багасын бшп журу1 керек. Кун сайын багасын арттырып отыруы керек. Ал, шеше осыны кргз баланын, куларына куйып отыруы кажет. Осындай тэрбиеш умытып кеткендер бар. Осыныц бэршен ыкдллассыздык, сыйласпау, 6ipiHiH, кецшне 6ipi 477

Ъексутт НуЫсвке-ты___________________ _ кдрамау да туындай бастайды. \"С ен а з де кун керем\" деген с ез — ец жаман сез. \"Адамньщ куш адаммен\" дегендд ескерщдер. М ен щ осындай еш рлш кдридаларым атам мен апамньщ -пршшк эрекеттерш ен кдлыптаскдн. — “ © зенд ер ернектеген е лк е \" деген атпен тарихи- танымдык, ш ы гарм а ж азды ны з. \" Ж у з туцрыш\" атты энциклопедиялы к, багы ттагы eKi томдык, ю тэп курастырдыцыз. Н е п з т е н эдебиетай екенЬйздд 6L\\eMi3. А л , тарихи такырыптарды жазура кдлай келдц^з? — Тарихи дуние ж азу уш ш кеп бш п, кеп оку керексщ. Естелжтерд1 жакры керемш. Естелж дегенш, - адамньщ ж ек е басыньщ тарихы. Хальщгык, тарих деген бар. Bip м эселе тещ реп н де ана кггептен 6ip окрсыц, келеасш ен тары окисыц. Сейтш, ойьщда ж уйе пайда болады. Тарихкд деген ынта осылай оянады. Кейде тарихты тарихшылардан re p i, ж а зу ш ы ла р жак,сырак, ж а за ма деп кдламын. Байкдйсьщ ба, тарихтьщ непзш жазушылар жазып жатыр. С о л жазушылардьщ ецбепн окдгмайтын тарихшылар бар. Б1зд1щ т а р и х ш ы л а р Р е с е й д щ та р и х ш ы л а р ы н а н кеппрушыер. Солардьщ жазгандарын кдзак,тарра арнап ж азып бередь © з тарихшыларымыз ап-ашык, нэрселердд мойындай алмайды. Еяздщ кдзак,тарихшылары ушш сырт адам айтса — тарих, ездер1 айтса — кумэн. ©ткенде 6ip орыстьщ тарихшысыньщ жазганынан окдоым. Автор Ш ы цры с ханны ц арры т е п ту р ю лер д ен тараганын жазыпты. Оньщ шын меншде турж тш нде сейлегенш, о н ьщ арайындарыньщ, балаларынын, да TypiK тш н д е сейлегенш, оньщ жазган буйрык^арыньщ 6epi де туржше ж азылрандырын оры стар ж азганнан к еш н б1здщ тарихшылар да мойындайды. Эд1л Ахм етов отыз жылдай бурын: \"Америкадагы унддстер — б1здщ турж халкдшьщ туыстары. ©йткеш , олардьщ тш нде осындай-осындай сездер бар. Демек, 6ip кездер1 \"туржтер Аляскара ауран\" д еге н ж орам алды айткдн. С он ы Эд1лден кеш н 6ip агы лш ы н н ы ц ралымы \"ундш терд1ч ту рж терм ен байланысы бар \" деп жазганда рана б1здщ тарихшылар “солай екен\" десп. — \"А д ам н ьщ адамшылырын еш ретш — жак,сыны 478

___________ _______________ Cy4i<mdi doc сагану. Бэрыиздщ, ripe, бакдгг деп жургешшз - жакрыга жолыгу\" - деген екенс1з 6ip шыгармацызда... — Буюл шыгармада жазушыньщ непзп устанымы сол. О л жаман кэсиеттерду керсету аркдылы \"сен осындай болма\" деп жазады. Мынадай жакры адам болу керек деп, жакры кдсиетгер1 бар кетпкердд жазады. Сол аркдллы жакрылыкды уйретуге тырысады. Жазушыньщ 03i жакры болмай турып, жазганы жакры болмайды. Б1зддц кргамда кршемет кеп боп кетп. Жагымпаздык, жайлап барады. Еюжуздд болуды кейб1реулер саясат деп кдрай бастады. ©м1рде адалдык,деген болмайтын болды. Осыган кдтысты ойларымды Ty6i жазам-ау деймш. Жацында Дшмухаммед Кдэнаевтыц жуз жылдык, мерейтойын тойладык, Кржаевтьщ кез!нде 6i3 бодан мемлекет еддк. TiAiMi3 де курып бара жатты. BipaK, К,онаевты журт жакры кердь BipiHuiiAeH, оныц 6epi Крнаевкд байланысты емес екенш журт б1лдд. О л кезде бэрш Мэскеу шешетш, оган Крнаев та баганышты едд. Журттыц Крнаевты мацтайтын екшпи 6ip ce6e6i — К,онаев кдндай устанымда болса, облыстыц 6ipiHuii хатшылары да сондай устанымда болатын. Оны аудан мен ауыл басшылары да устанды. Ал, Димекецнщ устанымы адамгершшк, жанашырлык, кец мшездшк едд. К,онаев жайында ештесш жамандап жазганныц 6ipi Юсупов крй. Bip KyHi Кецес Аухадиев агамызга Димекец телефон шалып тур дейдд: — Эй, Кецес, сен Юсупов дейтш аганды 6iAynii ме едщ? — деп. — Б1лем, эрине, бглем. — Балсец, соныц 6ip цызы маган келш отыр. Уш жок, екен. Сен соган кемектес, — деп-ri сонда. \"Апыр-ай, Димекец e3iH жамандап журген Юсуповтыц цызына уй эперуге кемектескен екен\" деп осы эцпме елге ертец-ак,жетедд гой. Ешюммен ештеспеген гой. Ke3ip 6ipeyAep 'Табецдд жацтыртпаган\" дегендей сандыракдвмаларын жазып жур. Еабецдд (Еабит MydpenoBri) Димекец жакры кермесе, ол Kici \"Ецбек Epi\" атаган алмас едд. Рабитгщ кеудесше медалш бетшен су тп турып, тагып берген сэт1 естелж суретке де TycipiAreH. Ондай eceKTi айтатындар кдндай да 6ip себептермен Димекеце дак, 479

Ы о т м н Н ф & к -у т ____________________ ______________ Tyciprici келедь Ш ала оку, шала медениетсазддк деген жаман. К ез келген нэрсеш шынайы кдлпында бш тц келсе, кеб1рек окд т , 1здену керек. Окдшаган соц бш м болмайды. Б ш м болмаган соц, б1лу болмайды. Бьлмеген адам 6apiH былгайды. © т к е н д е ради о ты цдап оты рсам , диктор: \" K e 3ip тыцдайтындарыцыз У к ш Ыбырайдыц эш \"Кдраторрай\" деп хабарлады. С ей тп де, \"Сырдыц Кдраторрайын\" эуе толк,ынына б ер д ь А л , б у л \"С ы р д ы ц К,араторгайын\" шырарран Ш олпан Ж анболаткызы . О л К^>1зылорда жак,та eMip сурген. К еш ей Курманбек Жандарбеков, Ж амал Омаровалар кезш керген танымал эннп. \"Ахау, Семей\" деп ж урген 9HiMi3 Heri3i \"А х а у демей, ттл мен кемей, Жанран ж урек басылмас \"сэулем\" демей\" деп келетш эщ\\Д д е Ш .Ж а н б о л а т к ы з ы ш ы гарран. Б у к м к,азак, эш ш лерш ен туцрыш рет дауысын Ташкентге куйтабакка жаздырран да осы Ш олпан Ж анболаткызы . Бул эннщ авторыныц Ш . Ж анболаткызы екеш жайында Затаевич те жазган. М ш е, б ш м азд ш тщ Kecipi шатасура апарады. С е п з с ер ш щ ©3i кдншама кцянаткд ушырады. Оныц Kenieri Кулэш орындаган “Ецлнс-ай” эш бугшде “ Илигай\" боп кетп. \"И лигай \" деген кдзак,та сез жок, М1не, менщ тарихца келу1ме де осындай адасулар себеп болды. ©йткеш, кур кдрап кдлранра шыдамаймын. — Э й ел мен ер адамныц махаббат сез!мшен белек, шынайы достыры бо луы мумкш бе, аздщ ш е? — Болады, эрине. Ж о р ж Сандтыц 6ip романы бар. Сонда махаббаттан достыкты ж огары к,ояды. М е н ол KiciMeHталасамын. Ж ок , достык,тан махаббат бшк деймш. Достык, ce3iM жорарылай келе махаббат сез1мше уласуы мумкш. М ахаббат ce3iMi достыкдэ айналса, о л керюшше сез1мнщ теменге тарткдны. М ен щ устанымым солай. Кыз б ен ж т т достасы п ж урш , к еле-к еле о л ce3iMAepi махаббаткд айналуы мумкш. Ал, махаббатпен кушп-жанып крсылгандар артынша ажырап кетсе, ары кдрай шынайы дос боп кдлуы ете сирек жардай. Мэселен, е з басымда 6ip кезде жак,сы керген жанмен эл1 кунге сыйластырымыз жалгасьш жатыр Foft. Bip кезде 6ip-6ipiMi3Ai жак,сы Kepin,

______ ____________________ Ct/dfawk дос K*i3ip дос боп ж урген эйелдер бар. Bip-6ipiMi3/s>i керген жерде эзмдесш, бурыгаы кундердд еске алысып отырамыз. Бул GMipAi кергендпеген, кеп ойды туйгендпсген болатын нэрсе mbiFap. О л н е га ш е н эй елге байланысты. С ен щ суйгенщад де, адамгершшгщдД д е багалайтын с о л — эйел. Э й е л адамра с о л уш ш улк ен ак,ыл, кер ем ет н эзж тж , керемет байкдгыштык, керек. Адам баласы e3i шын суйгеннен кеш н екш беу керек. 0м1рдщ берекесш кдшыратын да, берекесш ю рпзетш де — эйел. Кдншама эй елд ер \"с е н iiuin кеттщ , сен б узы л ы п к ет т щ \" деп куйеулер1мен ажырасып жатады. Ал, оньщ сондай куйге ж етуше езш щ себепкер екенш мойьгадарысы келмейдь Оран 6iAiMi жетпейдк К уй еуш тэр би елеп а л у эйелдщ крлында TypFaH нэрсе. Сондьщтан, мен бугал шыгармамды осы барытпен жазамын. М ен эй ел атаульжа ренжгсем, е з багасын б ш ч е ге н д т уш ш ренжимш. — ©зпрздщ GMipAiK жарьщызга кдлай жолык,тьщыз? — М ен Ж а м бы л (Kp3ipri Тараз) кдласында жолыкуым. О л кезде студентшн. Тертшпп курс окдш журген шак.та 6i3Ai алты айга мектепке тэжзрибеден етуге жтбердь Сонда жалдап туриаи пэтер1м1здщ 6ip белмесш де ж т т г е р , еюнпп белм еанде уш кыз белек туратын. Ол, пэтерге келш ж урген кыздардьщ 6ipiHin курбы сы екен. С о л кезде таныстык, Ш ымкенттщ кдгзы. Бойындагы кдзакылыры квршш тур. О л кезде мен Алматыда 6ip кызды жакры керш жургенмш. Ж енП И -де окдш журген 6ip кыз бар ед1. Олардьщ оку орнына сырттан ер адамдарды тштен юрпзбейтш. К ер ек адамды ш т е н шакыртатын едж . А лт ы айга Жамбылга ж ол журш бара жаткднымды айтьш, крштасып кетешн деп бардым. Bipey аркылы шакыртып еддм, \"М ен емтиханга дайындалып отырмын. Уакытым жок,\" деп кдраз жазып, 6epin ж 1берпт. Мен: \"Ендеше, хош! BipaK, сен ер адамды сыйлауды уйрен!\" деп жазып, кдлдырып кетам. Кешн онымен кдйта жолык.тык, дос боп кеттпс. Ke3ip де телефонмен сейлесш, араласып турамыз. Павлодарда турады. \"С о л кезде меш кдтырып жазып кеттщ. Сенщ айткдныц дурыс екен рой\" дейдд G3i. Ал, м ен с о л 6ip 31-1050

Ъвксушш <НуЫсвЬ-ты_____________________ К£1лыгына реююддм де, б1ржола кетпм. Ш ы ш п , \"ж олыц болсын\" дей салса болады гой. Э уре боп келш журсем, о л меш багаламайды екен гой деп ренж щ м. С о л решшпен барганда алдымнан Kp3ipri ж ецгец Айзаш шык,ты! Bip ауылдас туыс Ж а м б ы л жакцъщ кдазына уйленетш болды. М ен с о л жак,та ж урген соц, туыстарым 6ip той б илеггер ш 6epin, \"Талас жакуагы кдлздыц уш не барып, кудаларра шакдлрту апарып, куда боп келесщ \" дедд. Ендд кдйтпм? У сп м е киетш жэлрыз кдра косп ом ш бар. Ж о л бойы автобуста кдп-кдра костюм1м аппак, боп, шацра к ем ш п кеш ке арен, ж етпм. М еш куда деп, жакры к у т т алды. Bip кун крнып кдйттым. П этерге келгенде э л п шымкентгж кдлздыц ешю мге байкдтпай, менщ жидемдд июкеп турранын керш кдлдым. “Ж акры керш кдлган екен гой\" деп, ж уреп м 6ipTypAi куйте тусп. Bip кун кермегенге меш сарынып кдлган екен. С о л кунге дейш ецкей жастар болтан соц шуласып, 6ipre ойнап, эзждесш журетшб1з. Сыртынан к ез кцырымды салып, \"жакры криз гой\" деп ж уретш мш . BipaK, с о л 6ip KepiHicTeH соц мен де оны багалай туспм . С ей тп к те, екеум1з сол кузде уйленддк. Журддм-бардым уй лен е салган жокдын. Багалайтынын туандцм, содан кейш уйленддм. Крлада вечен жастардан прозашы шыгу КИЫН — Ж азуш ы лы ц тан баекд кдндай е л б1ле бермейтш енерпцз бар? — Ж азудан баекд eHepiM жок,-ау... — М эселен , эн шыраратыныцызды б1\\емзз... — Эндд ©MipiMAe 6ip-aK, рет шырардым. О н ы ц к длай шыкдранын e3iM д е бглм ейм ш . Бала кун1мнен жакры бйдетш \"Б аркернеу\" деген биж шыц бар едд. CoFaH шыкрац, айналаныц бэрш кересщ . Атпен сол TayFa nibiFbin ескен баламын. \"К утум ен кешкен румыр\" деген роман жаздым гой. С оны ц шпнде Э тж е деген энип бар. Шьжармада Э т ж ен щ эн ш щ сездер1 бар емес пе? CoFaH ауылдагылар \"э ш бар ма осьш ы ц?\" деп журетш. Ж алпы , e3iM эндд жакры керем. ©3iM э н айтатынмын. 482

___________________ CyiiidwH doc Ceirrin журш осы \"Баркэрнеу\" деген эн туды. Bip-ак, эн. Болды. — Домбырада ойнайтынычыз бар nnjFap? — Домбыра тартпайтын кдзак, бола ма?! Эке-шешемдд, агаларымды саганганда, оцашада тартамын. — Куй шертш, эн айтасыз ба сонда? — Алкаш домбыра уйренгенде, куй mepTeTiHMiH. Кэз1р куйдщ бэрш ум ы пы м -ау деймш. Ka3ip шггей эн айтып, эуенге iAecin отырамын. Э н н щ езш куй рып тартатын эддс болады. Эндд бузып, куй ra n тартатын адамдар бар. М эселен, \"К.ыз Ж1бекте\" Акылбайдын, эш бар гой. Эбж ен Кдсенов соны куй ra n тартады. — K93ipri к унп ж ас жазушылардыц шыгармаларын окдш турасыз ба? Кдндай бага бер ер еддцз? — Эбдж эю м Салыкдыц 6ip дуниесш окыдым. Жакры жазыпты. Нуррали Ораз, Ж усш бек Крррасбектер б^зден кейшп то лк ун рой. Ауылда туып-ескен, кдзакдтга ти\\дер1 жаты к, Ka3ipri жастарда ттл б1лу жары жеттспейдд. Keft6ip сездердд бузып, кдте крлданады. О л б1здщ кдтарымыздага кейб1реулерде де болтан. М ун ьщ H eri3i кепш ш кке ул1т болаты н телеарна, радио ж урн али стер ш щ кдте сейлейпнддпнен деп ойлаймын. О сы жакдшда \"Алатаудай айбатгы, Кдратаудай кдйратгы\" деп жатыр. Н е елестейдд осыдан? Бул кэддмп \"Арыстандай айбатгы, ж олбарыстай кдйратгы\" деген ce3iMi3 гой. Кэз1р ендд \"А й дейтш эж е жок, крй дейтш кржа жок,\" дейтш бопты. О лай емес. \"А й дейтш ажа жок,\" д еу керек. Кдте айтатындар эр1ден келе жаткдн \"ажа\" сезш бглмейдь Будан соракы кдтелердд естш журм1з. Кезшде Рабит M ycipenoe Ж азуш ы лар одарында п л д еп кдте крлданыстар ж энш де улкен жиналыс уйымдастырган. Оралхан Бекейден бастап барлык, кдламгердщ кдте крлданган сездерш е сын айткдн. Ондай шыгарманьщ алгашкд1 6ip-eKi бетш окдмын, ары кдрай зорласац да окд алмаймын. К ейш п жастардан жазушы шыкрайды емес, шыгады гой. Т ек кдлада ескен жастардан прозашы ш ьпу кдын. Прозашы ауылдан к елу керек. — B yriH ri кун1 ул -к ы з д а р ы ц ы зд а н ж о л ы ц ы зд ы кугандары бар ма? 483

Ъексуюпт И ф Ы се-т м ___________________________________ — Ж ок , Н ем ерелерш нен 6ipey шыкдаса. Bip кдозым ынталы болтан. BipaK, мен оган \"кдлада ecin, жазушы бола алмайсьщ \" дедом. — Н еш е балацы з бар? — Т е р т кдозым, 6 ip улы м бар. О ларды ц 6api е з алдарына уй болды. Ж и е н нем ерелерш де, е з немерем д е бар. Солардьщ кулкка — мен уш ш дуниенщ рахаты. — Ата, д ел кдз1р ж азы п жаткдн шыгармацыз бар ма? — Ж а зы п жатырмын. BipaK, кдтырып жатырмын деп мак,тана алмаймын. ©м1р1мде б улай киналып жазган eMecniH. Бесшпи ж ылга кетп, eAi аяк,тай алмай журмш. О н алтыншы жы лы он алтыда болтан 6ip кдоздьщ тагдыры туралы. С о л жылдан кермегендо керген кдоз. Содан сексен алтынш ы жылдьщ желтокранын да керген кемгар гой. Эйтеу1р кеш еп Ж ацаезеннщ ок^гасын керген жок, Ол уш ш шайтан б о л у керек крй. Кдоздын, тагдыры деген — халыкцъщ тагдыры. \"К ерем ет\", N2, акдан, 2012-жыл. ... “АНА” ДЕГЕН АТКД КЕЙБ1Р КД>13ДАРДЫ Б1Р TYPJII КДМАЙСЫЦ — Бексултан aFa, кдз1рп кдзак, прозасындагы э й ел б е й н е а кдндай? — Бймеймш! — Д еген м ен е й ел тагды ры , ce3iMi, ж ан дуниеш так,ы ры бы нда 6ipAeH -6ip кдлам сер м еп ж урген жазуш ы ларды ц 6ipici3 гой... — Ж алпы , кдзак, эйелдо кдтгы сыйлаган. © й т к е т , эйел деген с о л халыкдъщ баром етр! сияк,ты. Халык, рухани дамыган кезде, ерлеген кезде эйелдоч де MiHe3i, кдгльпы, мэдениет1 ете ж огары болады. Халык, ыдырай бастаганда 6 e p i — э й е л д е н ба с та ла д ы . М ы с а л ы , к,аз1р б1здщ ж агдайы м ы з, м эдени ж агдайы мы з, улттык, тутастыгымызды неп зш ен бузы п отырган кдоз балалар, эйелдер. \"Н е г е ? \" — д е й а з гой. М ысалы, 6i3 \"ана т ш \" дейм1з. \"А н а г ш \" д еп ананы курм етгегеннен крямыз.

_______________________ CydidwH doc Ананьщ супн емгенде, оньщ - тш н, эшн, эуенш, кдлльиын нар есте 6ipre ж утады. А л, K,a3ip б1здщ кдлздардыц курыганда 60% (пайызы) тек орысша сейлейдд. Ж е к е келе жатып та сейлейдь Интернеттен де бук1л мал1метш орысша алады жане езш щ баласын оры с балабакдгас ына апарады, hfhh орысша тэрбиелейдр 0Ai кунге дейш солай. М ше, 6ipim ni 6i3 эйелдерден осыны байкдймыз. Ka3ipri жастарымыз осындай кемшииктердд тузеуге ум тылу керек крй. Кудайра шутар, дербес елм1з, тэуелазддпм^здд алдык, ендд ана тшм1зд1н, дэу1рлейтш мумкшддп бар гой. Ал, 6i3 жиырма 6ip ж ы л болды кешн кетш барамыз. Эри н е мен ер адамдардьщ намыссыздыгын, ж1герс1зддпн, бшмазддгш ж окда шырармаймын, олардьщ да осы ндай 6ip туракрыздырыньщ езщадк ыкдалы болы п жаткдн болар. BipaK, Heri3iHeH оларра туткд, уйыткды болы п ж урген кдгздардьщ белсендш п бурышыдай емес. \"А н а\" деген аткд лайык, болмай кдлды. Осындай 6ip кдлы кезецде, 6i3 кдншама мьщ eAin, мын, ттр1лген халык, болсак, та соньщ бэршен аярымыздан -пк туррызран ана еду. © зш щ баласын, нерестесш алып келш экесшщ, бауырыньщ орнын ер азаматпен толтырран да аналарымыз еду. А л с о л улкен \"ана\" деген аткд кдз1рп кдгадарды 6ip турл1 кдшайсыц. в йткеш халкдщньщ болашатына тырбанып кедерп жасап жатыр. Кердущз бе? М ен осындай ойдамын! — Ke3ipri OMipAeri болы п жаткдн шындык, прозада, керкем эдебиетте кершш ж ур ме? — Бар. — Кдндай шырармаларды атай аласыз? — Ka3ip авторларды умьпып кдлатын болдык, крй... Bipax, жакдшда мен 6ip кино кердум, сонда кдзак,тар орысша-кдзакд1а араластырып сейлейду. ©здершше, мына GMipAi сол кдлпынша берем1з дегеш шьпар. Басынан коре алмадым, ортасынан бастап кврддм. М ен жагамды устап тацкдлдым. Ш ынайы eMipAi к ер сетем !з д егеш рой! Шынында да б 1зде солай араластырып сейлейду. Ал, 6ipaK, о л — енер емес крй! — Ив, ондай кинолардыц б!зде бары рас. — Бул внерге жатпайды Foft. О л — саясаткд жатады. 485

Ъексумпан И ф кеке-т ы _____________ _____________________ КердЗДз бе?.. Осында мен 6ip жиырма уш жастагы ж азуш ы ньщ тусаукесерш жасадым. Ke3ip ол ютеп крлымда болмай отыр. Сонда улкен 6ip пьеса жазыпты. Ж а ст ар 6ip-6ipiMeH оры сш а сейлеседд. © т е мачызды, жак,сы шырарма. BipaK, ем1рдд керсетем ш деп орысша сейлеспр ген. О л дегеНщ оры с эдебиетт болуы мумюн, 6ipaK, кдзак, эдебиет! емес! - Идея, такдярып ж ата рана жак,сы ма? Кдлай? - Иэ. BipaK, б ул жак,сы беталыс емес. Бул - осы беталыскд тезу, о сьта н к ен у деген сез. \"О сы ттршшкке 6i3 кендпс, орысша-кдзакдыа араластырып сейлей берем1з. Кдзакдпаньщ 6i3re кдндай к ереп болса, орысшаньщ кереп соншалык,ты керек дегеш ,\" Былыру! Осы былыкдсдн eMip унайды деген сез. Бул м е т ете крркдлтады, туршпепредд. Бул жамандыкда адамньщ бойы уйрендд деген сез. Ал, ендд дшге кдрацыз!? Алдымен \"дш-дш\" деп кетш жаткдн — кдяздарымызды алайык, Буркенппк тагып алады. Алла Т а га л а к,азак,тан ар аб халкдяныц букьл ддни, мэдени танымын бш к кдялып жараткдн емес. Кудай 6ip халыкды жогары-темен кдялран емес. Дшге бару деген — \"арабтану\" д еген емес. О л дшдд араб тараткднымен, ец алауыз, 6ip- 6ipiH тьщдамайтын араб халкдя Kp3ip. Ал, булар \"дшдд\", \"куранды\" араб халкдямен шатастырады. Арабша сейлеуге тырысады. \"А лла\" деген ата-бабамыздьщ сезш, Абай атамыздан 6epi к еле жаткдн сездд \"А ллай \" дейтш болды. Сонда \"А л ла Ь \" десец дш ге жакдян боласы ц да, \"А лла \" десец алые болатын сияк,ты. \"А лла Ь\" деп ежелден орыстар да айтады, онда 6i3re кдраганда орыстар жакдян деген с ез бе? Бул осындай шала сауатсыздык, бШ мазддк! \"Д ум ш е молда, ддн бузар” деген с е з бар едд кдзакда, мше ецк ей думбьлездер. Еш нэрсеш жеттк б1лмей булддредд. Ke3ip, мш е 6i3 латыншара юрддк, 6i3 Европа мадениетшщ ш ь щ ы н а ж е т п к д е п а к ад ем и ктер , т1л рылымыныц докторлары айгай салып жатыр. Н е деген берекеазддк? Н е деген м эдениетш здж ? Былым дегендд бглмейтш адамдардьщ icTen отыргандыры. Ж у з жылры жинаган HepceHi 6 ip м езе тте лакды ры п тастап ж атыр. CoFaH макд-аныш керш отыр. Бул б ш м жок, деген сез. Шынайы 486

Сц4кndi be бшм жок, деген сез. Шынайы б ш ш барлар халкдшыц тарихындагы ap6ip api6iH кршбаггайды, курметтейдь Бул деген — жуз жылгы тарихты боекд шашу деген сез. Б1зге apinTi емес, тгл рылымыныц зацын езгерту керек. Турпсгенддру керек, кдзакдишндыру керек. Оньщ орнына булар apiirri езгертешз дейдд. Эй, \"адам\" деп латынша жаз, кириллицамен жаз не езгередД? Адам сол адам кдлпында кдлады. Осындай шалалыкуы кергенде тарихкд, FbiAbiMFa нанЕым да келмейдь Мэдениетте, тарихта 6api шала екендптне кез1м жетп. Сондыкуан мен Kp3ip сухбат беру дегендерден безш етш болдым. Теледидар, радиолардан шакдфса баргым келмейдь ©йткеш ецкей желбуаздар. Кашрш-летрш сейлейтшдер. Кегаретшдей нэрсе жок, б1зде. — Bi3 кейде жастар арасында да \"6i3 неге тек макц-ана берем1з, e3iMi3Ai4 елемддк децгейде жетш жаткдн ешкдндай нерсем!з жок,\" деген сездерш естш кдлганда, шынымен жаганды устап, б1зде ултжанды азаматтар мен азаматшалар азайып б ара ма деген ойда кдласыц. Сонымен 6ipre осы топтын, адамдары, “М е н атак,ты \"Унесенные ветром\" киносын керддм\" деп мак,танып, \"Махаббат станциясы\" сиякуы кдзак, киноларын кермедДм деп, кдшжылмай айтып жатады. Иэ, “Унесенные ветром\" 6ip елдщ тарихы бар туынды, ол ез алдына. Ал, б1здщ \"Абай жолы\" роман-эпопеямыздыц жемомен керемет кеп метражды фильм шьтарса, б1здщ елемдпе аренада жакры жеткгпкке жетердей муминшшпм1з бар емес пе?! Б1зде ата-бабамыздьщ мура етш тастап кеткен ечбектерь керкем шыгармадары жетерлж крй. — Окдмайды гой! — Тарихтьщ терещне бойлап, б!здщ кино саласындагы азаматтарымыз неге жаца 1здетстерге бармайды? Бутит тацда телеарналарда корей, турпс сериялдары кдптап кетп. Неге 6i3 ез1м1здщ тарихымызды, кдзак, ейелдершщ инабаттылыгы мен ибалылыгын, есем дтн, вуылыгын керсететш керкем фильмдерд1 молайтпаекд? ByriHri урпак,ты тербиелеудщ б!рден 6ip тура жолы — теледидар гой... 487

Ъвксушт Нфквке-упы______________ ________ __ — Кэз1рплердщ Ke6i ез халкдяныц туындыларын окдгмайды. Латын 9pi6iHe кешем1з дегендердщ e3i б1здщ халкдямызда эдебиет, мэдениет жасалды дегенге кенбейдд, бымейдг Сондыкдан оларта лакдыра салу тук емес. Бпде кцналатын тук жок, керкем эдебиетге де, прозада да дейдг Бэрш аудара саламыз дейдь Ал, б1зде кдншама дуние жасалып жатыр. \"Кермес — туйеш де кермес\" дейдд гой. Сондык,тан бутан мен тек тацкдламын. Баскд айтатын жок. Осы жа1умнда, талай жылдар болды гой Шыцрысханньщ TypiK екенд11тн дэлелдеген, оныц 6ipi M.MaFayHH роман жазды. М ш е олар мойындамайды. Кдшан мойындайды дейаз гой? Ертец орыстын, да, украинныц да K93i жетш мойындаган соц барып мойындай салады. Олар кдз1рдщ ез1нде оныц TypiK екенш мойындап жур. ©йткет, ол моцгол туржгщ сез1мен тарихын жазбайды гой. ©зшен шыкд^дн адамды мойындамайды. Ke3ip ете кдярсык, ете мак,таншак, кешрме урпак, ecin келедд. — Жарайды, ойыцызды тусшддк. Heri3ri такдгрыпкд кешсек... Керкем эдебиеттеп эйел бейнеа жайлы айтып кетсещз. — Мысалы, кдрацыз Бабит MycipenoB белен жыл бойы езш щ ойында сак,таган кер1н1стерд1 керш, ем1ршщ аягында \"¥лпанды\" жазды. А сырыс. “Оянган елкеш” бггпей жатьш... Неге дейаз гой? ©йткеш, ол бала кезшен келе жаткдн imiHAeri шемен. Осындай ¥лпан деген б1здщ жерде адам болды, ол Акдн CepiMeH де араласкдн, ец атак,ты адамдармен 6ipre журген талай нэрсеге араласкдн тулга. Солай журш, Есеней сиякды езшен жасы улкен, егде адямга турмыскд шык,ты. Не ушш? Ce6e6i, Есенейдщ KiciAiriH кердд. О л езшщ жас жарынан тец емес, 6ipaK, оныц ipiAiriH, азаматгыгын кердд. Eipaic, одан бакдят тапты ма? Таппады ма?.. Тапкдн ж о ^ Перзенткерген жок, Букы екеушщ KicL/uri, азаматгыгы жалгассыз кдлды, урпакрыз кдлды деген сез. Б1здщ ата-бабамыздан келе жаткдн мадениет те, бш м де, шм де жалгассыз кдлган сеюдад. Осындай сеюлдд. Бул - туцыу! Мен туцые бастадым. Жиырма 6ip жыл болды, осы жылдыц 1шшде кдзак,тшнщ орфографиялык, зацда зацы бар гой. Сол зацда былай

___________________________ Cydkmdi doc деп жазган: \"орыс тш нен енген сездер, орыс тш нщ зацдылык,тарына сак,талып, бузылмай жазылады деген\". Жиырма 6ip жыл болды осы мойнымызда турган бодандык.ты, осы зацдылык,ты езг е р т е алм аган академиктерден не кутуге болады?! Енд1 латыншага кепгпк деп беркш аспанга лак,тырады. ©йткеш езшпа нылмыс. С о л кылмысты ж абады гой. К ез келген орфографиялык, заддылык,ты кдрацыз осылай жазылып тур. Содан 6ip-eKi пунктген кешн: \"араб, монгол тшнен енген сездер езшщ кдзак, тш зандылык,тарына багынып жазылады\" — деген. — Транслитерацияны айтасыз гой? — Сонда монгол тш мен араб тыдер! шет тш болып тур да, орыс тш шет тш болмай тур гой. Ягни, 6i3 кдзащпа сейлейм1з де, буюл заедылыгымыз орыстпи. Кердпнз бе? Н е деген сумдык,!? Осыныц бэрш жасырып, жапкдлы жатыр. Мен кдншама жаздым. Н е мешмен бетпе-бет KeAin сез таластырмайды, не с е т и дурыс емес демейдд. Ke3ip латынга кепгпк деп куанып жатыр, ал отыз жылдан кешн буньщ зардабын урпак,тар тартады. Кэз1рдщ езш де архивте 6eTi ашылмаган кужаттар толып жатыр, жиырмасыншы жылгы, отызыншы жылгы ашаршылык, отыз жетш пи жылгы б1здщ к,ырылу, ¥ лы О тан сог-ысындагы кдгрылу 6api жазылып калган. Сол Кирилл epi6iMeH жазылганды окдшай журген жастар, ертец латынга кешкенде окдды дейаз бе? Ешюм де ок^шайды. Б4зде архив, мурагат жабылды деген сез, тарих еддд деген сез! Б1зде байланыс болмайды деген сез. Буны, 6i3,ai жаулап алган улт жасайтын нерсеш 6i3 е зМ зге — e3iMi3 жасап отырмыз. Будан мен тек шошимын. Б1зде ултгык, мшез eAi кдлыптаспаган. Кезгнде Байддлдаев деген галым Kici Ахмет Байтурсыновпен айтыскдн. Ахан, 6i3 араб epiniHe непзделген тете жазуына кешем1з десе, анау 6i3 латын epiniHe кешсек, европалык,мадениетке тез барамыз деген. Не, жетп саган. Латынша кдз1р ок^ш жаткдн б1здщ 6ipAe-6ip галымымыз жок,, ок,ымайды да. Анындарымыздын елендерй енбектер1 сол кдлпында жатыр. Архивке барып керйрз нанбасаныз. Мен соньщ

Ъексутт Нфквке-уны__________ _______________ бэрш ез кез1ммен керш келген адаммын, содан к ет н айтып отырмын. Ертец мына жиганымыз тага кембе болып кдлады. Оны б1рен-саран ралымдар, тарихшылар барып окдяран болады, оньщ езшде кджет етш турса. Keft6ipeyi пыскдлрып та кдрамайды. Мше, буныц б1зге зияны. Ал, ендд он-он бес жылдан кешнп кезде б!зддц орыс мектептерше барып жаткдн балалар латынра кешедд дегенге мен нанбаймын. Онда 6i3 неге орыс сыныбын овддым дейдд foA. Сейтш, жазуы белек, тш белек болса, ендд жазуы белек кдзак, балалары келедд. Ортага ж ж тусп деген осы. О лар 6ip-6ipiHe пыскдгрып та кдрамайтын болады. Ж ж, алауыздык, кебейе бастайды. ¥лтгыц арасына салмак, тусе бастайды. Осындай нэрселердд ойлаганда турш1гемш. Содан ана теледидарра, радиога шакдарса бармаймын. ©йткеш урысып кдламын, алшак, журемш. Саран кдлай уеде бергешмдд бжмеймш. Мундай такдярып женшде болады деп ойламаган болуым керек. — Ойыцызды ашык, айта берпцз. Дегенмен кдзак, кдгздарыныц тарби еа туралы да ойларыцызды сабак^ай отырсацыз... — Иэ, барлык, нерсе эйелге, кдяздарра байланысты. Кдзак, кдязы тэрбиеленбей улт ешкдшан мыкды болмайды. Ka3ip б1здщ улттык, тэрбием1зге курт тусп. Оны емдей аламыз ба? Емдей алмаймыз ба? Аскдлндырып аламыз ба? М е н оны бжмеймш. Оныц барлыгы Аллага аян. Tep6Heci3 урпакуардан мен куджтенем. ©цкей макдганшак, Макцвну жаман кдллык, ертец макуанам деп епрпс айтасьщ. Б1зде керемет ралымдар аз. Herbi таза тарихшы — ралым деп Элкей Мардуланды айта аламын. Бшмшц артынан шам алып журген жасгар аз. С ол Элкей Марруланныц iciH жалгастырура талпынбайды. М у хтар Эуезовты окдшайды. Сабит М уханов пен Еабит Мушреповты ажырата алмайды. Жетштжтерш де б1лмейдд. \"Ойбой, Сабит пен Мухтар араз болыпты той\" деген кдйдагы 6ip есектщ тещрегшде журедд. Маееле пендешшгшде емес, не жазып кдлдырранында. CoFaH ундлш отырып, эр сезш зерделеп отырып, кезшщ майын тамызып, содан 6ip niKip туйсе — оны мен ралым урпак, дер еддм. \"Азамат урпак,\" 490

_______________________________________________ С й Ш И о с дер ед1м. Ондай жок, крй, анау ecriirri, мынау буй-пггп гой деген есек-аяцньщ артында журедд. Элемде сепз Cepi жок,екен гой? Жакдлнда еспддм. Сепз Сершщ ТауИартас\" ашн, ол KiciHiKi емес деп Сепз Сершщ атын алып тасгайды екен. Сонда, Сепз Cepi жау болды ма? Кез1нде орыстарга кдрсы болып едд, ендд кдзак, езше кдрсы болып жатыр. Ана \"Сырдыц кдра торгайын\" KiM шыгарды деп, соны халык,ен! деп жур. Оны Kp3ip \"Ялла\" айтып жур, езбектер болса да. Ал, ол шындык,ты Шолпан Жанболаткдлзы жазып кеткен. Bapi жазылган, окдлмайды гой. Енд1 6ipey\\ep ”Кд13 Ж1бектщ\" 1500 жылдыгын тойлаймыз деп ауре кд.1лды. Сонда баз б1реулер “Ооо, бэрекелдГ деп крштайтындар да шыкды. Кдлай 1500 жылдыгы? Кешеп Ачыракдй шайкдсына Бекежанньщ урпакуары кдтысты. Одан 6epi 1500 ж ы л ете крйран жок, к,ой. © ц к ей мак,таншак,тар, ездертщ атын шыгару ушш 6api. Э лп Райымбек дащьглыныц бойына Райымбек батырдыц ескертюппн крйдык, Сонда 1705-жылытудыдеп жазыпты. Он бес жасында батыр атанды дейдд. Сонда 1720-жылы юммен coFbicibi? Ж ау жок, крй. Он ж еп жасында батыр атанды дейдд. О л кезде, Ак,табан шубырынды да, кдлмак, та жок, крй. ©3i кдлмак,тарра барып сорыспаган nibiFap. Мше eTipiK. Ертен урпак, шыгады Райымбек деген батыр болмаган деп. Сонда не деп жауап береаз? Керддщз бе? ©цкей aTipiKTep. Райымбек батыр осында жерленген дейдь Райымбек™ А са жайлауында елген дейдЕ бурынгылар. Сонда сол жак,тан кдлай экеп жерлеген деймш... — ©зпцз 6ip сухбатыцызда Орбулак, шайкдсы жайлы тарихи шындык,тар эм дурыс ашылмай жатыр депаз. — Оны ашып айткднымен кдзак, мойындамай жатыр гой. Кдбдеш 1пык,ты ол Албанньщ жершде деп, М.Магауин шык,ты кыргыздыц жершде деп. Солар б1лмейдд емес, биедЕ Ар жагында баскд пигыл бар, тайпалык, па, рулык, па? Сондай б!рдецелер жатады. — \"EKi мш ез\" деген эцпм ещ зде осы Орбулак, TeniperiHAe к ш к е н е ой тастап к е т ш а з . М е н осы такдлрыпты окыганда ацпме е й адамньщ мшез1 жайлы 491

Ъексушпт’НфкеЬ-упы_______________ _____ екен деп ойладым. Осы о зге такдлрып 6ipiHini келе ме, элде идея ма? — EKeyi де катар келедд. Эйтпесе идеясыз шырарма дуниеге келмейдд гой. — Осы шыгармадагы прототип ым? ©зйцз бе? — Heri3i 6ip ойра шомып отырып жазган болуым керек. Ka3ipri коп адамныц ею 6eTi бар. Б1рде былай, б1рде былай. — \"Бейтаныс эйелдщ купиясы\" атты шыгармацызра байланысты талас-тартыстар кеп. Бул эцпме ме? Элде баяндама ма? деген сыни ппирлер айтылып жатады... — Баяндама емес, ол керкем шырармадагы эщтме жазудыц 6ip эддса. М е т ц тары 6ip шырармам бар. Бастан аяк, eui6ip крспасыз диалогтан турады. Бул эддсп, эрине 03iM шырарран жокдын. Кезш де 6ip американдык, жазушыга елжтеп жазганым болу керек. — Осы шырарма кдлай дуниеге келдд? — Бул шытарма шынында да сол бейтаныс эйелдщ кунделтн тауып алуымда едд. Кунделжтт окапан кезде шынымен таццалдым. Мысалы жазушылардыц шырармаларын окдясац бул жерде 6ip мшез, салмак, бар дейсщ. А л мынау 6ip танымайтын эйелдщ nixipAepi кдндай?! ©тю р. Тацкдласыц! © з ш щ eMipiHAeri бар шындыкды сол кунделжте жайып салып отыр рой. Дш жарынан кдрасац ол кдялмыскер адам, куйеушщ кезше шеп салып отыр. BipaK,о л езшщ OTipiriH жасырып отырган академиктер1м1зден элдекайда жогары тур. Ce6e6i ез кдллмысын мойындап отыр. — \"Bip рана м ахаббат\" деген эцпм ещ з де хат жанрында жазылтан екен. Бастан-аяк, ем1рдеп шындык, па? — Иэ, б1здщ юшкене кез1м1зддц керкем шырармада толык,тай KepiHici — бул. О л кезде телефон жок. Хат аркдялы ез сез1м1м1здд б1лддрем1з. Оныц ез1нде ол хатгы беру д еп к,иындык,ты айтсацызшы, ез иесше барам дегенше жукдрып, ecxipin, быт-шыты шыгады. Оны кдйта кегшресщ эдем1леп. Терлеп-Tenuiin, эрец деген де жетедд. Кдязык, едд балалык, кез. Ал, K*s3ip сендер бакд,птысындар. BipaK, сендерде кеб! тез, ашык, болып жатады. Б1здд 492

__ ________________ ________ Су4кмМ doc айтсгщызшы. Крлын устау ол 6ip арман едд гой б1здерге (кулш). \"KeTini ары\" десе 6rrri, ж ер жарылып, eAin кдлрандай боласыц. Сез1м к у п т едД ол кезде. Ke3ip сез1мнщ Kftaipi кеткен сияк,ты. Bapi тетеге кепгп кдз1р. Кез1нде Маркстйс, Ленинддк кезде айтатьшбыз: \"Адам, кргам кдртаяды, еседд\" деп, кдрап отырсам б1здщ кргам кдртайды ма деп кдламын. Темею тартатындар да, жабайы куштарлыкда KeTin жаткдндар да бар. — Каз1р нагыз кдзакдя мшездп ибалы, инабатты, кдрапайым кдяздар бар ма? Элде 6epi солай деп ойлайсыз ба? — Бар Foft. BipaK, аз. Кдй заманда да жакры аз. Кэз1р TinTi азайды. Медениеттч, дэстурд1 сак,тарай, окдяран, инабатты кдяздарымыз кеп болганымен \"элп кдяздармен\" салыстырганда аз гой. Эрине, жок,деуге болмайды. Ондай адамдардыц турмысы, теп, тэрбиесше кдрай болады. TinTi кейде туцшп кетесщ: \" — Ей, мен кермеген жерде де 6ip жакры журген nibiFap\" — деп. Ce6e6i, бэрш керу мумкш емес. — Жазушы ецбег1 деп жатамыз. Шырармашылыкден кдй кезде айналысасыз? Biprnin шабыты тунде, 6ipiHiE( шабыты тацертец келш жатады. О здпа кдлай? — Кдяста келедд. Кузден басталады. Жазда кебшесе кд>1дырып, демалып, ел, жер кергендд унатамын. М ен елден repi табигатты аралаганды жакры керем. Ешюм м е т мазаламаса дейм1н. Б1рде тауга шырып бара жатып ул баланы кездеспрддм. Содан: \"Балам, ана жотаныц ар жагында не бар?'1, — деп сурадым. О л бала бшмеймш дедд. Ал мына жотаньщ ар жагында не бар деп кдрсы жотаны керсептм. Тары бымеддм дедд. Сонда тацкдлдым осы жерде турьпг ез жершщ табиратын бтлмейдд. Кейде алые жак,тары терекке кдрап, сол жерде не бар екен, жакры нэрсе шыгар деп умтыласьщ. Баскд кермегендд ©зщ кергщ келш турады. Кейде адам баласы сондай. Кдсында журген жакрыны кермей кдлады. — Кдзак, прозасындагы езйрз жакры керетш эйел бейнеа бар ма? — Мен 93iM жазган, тольпргай эйел бейнеа — Шэзия 493

Ш а я т т H y tn U i-р ы ___________________________________ uibiFap. \"Bip екпшп, 6ip умптеп\". Ец соцында \"жакры керсец дал осындай эйелдД, кдшды жакры кар\" деп аяк,таган еддм. Буюл ойым сонда гой. — ©зпцздщ шырармашылык, жолдагы устазым деп KiMAi атай алар едпцз? — М е н щ шыгармашылык, жолга келу1ме, Сабит Мукдновтын, ыкдалы кап болтан сехолдд. ©йткеш, ол KiciHiH; \"©Mip мектебГ' деген том гатэбш кппкентайымнан жастанып овддым. Атам дауыстатьш окдггатын. Ой, осы былай болганда, анау естш едддеп a3i де сейлеп отыратын ед». М ен ежпстеп окдгсам да суйсшш тьщдайтьш едд. \"Не деген гулама бул\", — деп крятьш, басын шайкдп. Атам суйсшген сайын жакры окура тырысатынмьш. Одан кешн, \"Крзакртан пионершен\" \"©Huxi азаматгы\" окдш берд1м. К,Жармарамбетовтьщ ©Mipe Кдшаубаевкд арнап жазган \"Энил азаматын\" эр саны келген сайын окушы е/Цм. Атам кейде: \"Элгшщ жалгасы кедлд ме?\", — деп отыратын. Иэ, келдд деп жармаса ок^мын. О л кезде 6ipiHuii сынып окдмын e3i. Содан алган асерлерден болуы керек. Ce6e6i, атам суйсшш отыр гой. Одан кешн \"Мьщ 6ip тун\" маран жакры эсер erri. Оны эпкем окдаы, маран бермейдд. Кдйсыб1рш айтасьщ. Балалык, шак, кдшык, та, 6api де болатын... — Б угш 6ip ашык, ац п м е болды деп ойлаймын. Букпеаз ойларьщыз ушш улкен рахмет, ара! \"Ай-Ару\", N1, 2012-жыл. MAFAH OKJIFAHbl вЙОДЕРДЩ 03ДЕР1 АЙТЫП БЕРЕД1 Бейсенбщ еп тйселей байланыс Бексултан ага, \"Сарынраным-ай” деген шырармадызда басты кешпкер ж ш т ауылда кдлып, суйген кдхзы кдлара кетедг ¥мытпасам, медициналык, институтта охупын сол кд1зды ж ш т алты жыл бойы Kyryi керек болады. С о л д а т 494

___________________________ Су4кмМ doc басты кешпкер езпрз боларсыз деп ойлаймын. Ci3Ai керген сайын, \"ага сол кдлзра уйлендц ме екен\" деп сурагым келедд?.. Дана, Шымкент — (Кууйп алып). Алташкдл махаббат кебше уйленумен тынбайды гой. О л тек адамньщ ce3iMiH, акдллын оятады, eMipiH не ете acoFapbiFa кетередъ не кул-талкдн етш теменге кулдилатып ж1бередд. BipaK, уйленумен сирек аяк,талады. Heri3i, о л мен емес, менщ KeftinKepiM. Шыгарманы жазганда ез ем1рщде ж ене замандастарьщньщ ем1ршде орын алран эсерл1 окдгеаларды араластырасыц. — Ага, “Kapic кдлз\" деген шыгармацызда акдян Мукдрали Макдтаевкд кдтты FauibiK, болтан Kapic кдлз туралы жазасыз. Бул ам1рде болтан окдета ма? С ол кдязды езирз керш пе едшдз? М акдал, С озак, эуданы, 0 К ,0 — 0м1рде осыран ук,сас OKHFa болтан. Муньщ 6ipa3bi Мукдралига, 6ipa3H ез1ме кдтысты. BipaK,Мукдц мен Kapic кдыздыц арасында махаббат болтаны рас. EcTyiMine, екеушщ кдязы да бар кершедд. BipaK, мен бул шыгарманы жазганда олардьщ арасында болтан окдгганы егжей- тегжейм б1лмейтшмш. С ол уакдлтта ез1м де 6ip Kapic кд,1зын жакры керш журген еддм. Сейтш, Мукдцныц жене 03iMHin басымнан аткен окигаларды 6ipiKTipin, \"Kapic КД.13ДЫ\" жаздым. Бул 1984-жыл болатын. — ©зпрз Мукдцмен жакдян араласушы ма еддоз? — Ауылда мурамм болып журген кез1м едд. \"Кунэл1 махаббат\" деген повесть жазып, \"Жулдыз” журналына бастырура арнайы ауылдан Алматыга келгенмш. Редакциянын, алдында Мукдцмен кездесш кдлдым. Екеулпз сол жерде таныстык, Повеамдд окдлп унатгы да, \"Tipi журсем мына ецбепндд мшдетп турде бастырамын\" дедд. Айтк,анындай-ак,, 1968-жылы повешм \"Ж улды зда\" 495

Ъексушан Н‘ ф квкв-упы___________________________________ жарияланды. Осылайша Мукдн, екеум1з 6ip-6ipiMi36eH агайындай жакдш болып кетпк. Хат жазысып турдык, К еш н н ен кдлара кеш ш келген соц тштен жакын араластык, — \"Bip екшпп, 6ip умет\" романыцызда кунделж жазатыньщызды айткднсыз. С ол кунделисгерцрз aAi де саксаулы ма? Ke3ip де кунделж жазасыз ба? Бану, Арал кдласы, К рэы лорда облысы — Адам болтанная кейш эртурл! жагдайга тусесщ, б1рде ашуланасьщ, б1рде ренжисщ, б1рде куанасьщ. BipaK, соныц Keft6ipiHin жалпы журткд айта бермейтш ce6enTepi болады. Сондайда кунделж жазган дурыс. Басьщнан еткен кейб1р жагдайларды 6ipa3 жылдан кейш езщ умытып кдлуьщ мумкш. Сонда кундемк сол умыткдн шак,тарды кдйта кдлпына кел-пруге кемектеседд. ©ткендд кдйта-кдйта еске Tycipin отыру езщ&Д тэрбиелеуге, кемшЫктерд1 кдйталамаура, баскдныц жак,сылырын 6aFaAayFa уйретедь Ka3ip кеп адам кунделж жазбайды. М ен де жас кез1мдепдей ж ш жазбаймын. BipaK, керек тюрлердд кдраз бетше Tycipin отырамын. Эйздм нщ к е ц Ш н е кдяу TycipMec у ш ш у й лен ген ге д еш н п жазрандарымньщ б эрш щ кезш курткднмын. Будан кеш нп жазгандарым саксаулы. BipaK, ол кунделтмдД 6ipey окдлса да еш ораштык, таба алмайды, ейткеш ез1м рана тусшеттндей жумбак, тшяен жазылган. — \"К#пия махаббат\" деген ецпмец1зде бурынгы махаббатыцыздан бала бар екенддпн айткднсыз. Бул ойдан куралган окджа ма, элде шындык, па? Сандураш, Талдыкррган — Ж урт кдлай тусшсе солай тусшсш. Heri3i, ем1рден алынган окджа. 496

СцШ мМ doc — Ага, \"ерлЬзайыпты лар\" атты романыцыздары кейшкерлердщ емрде прототиш бар ма? Ocipece меш Зерштщ образы кдтгы кызыкдырып ед1?.. Кдрлыга, А лматы — Бершщ прототиш бар. Зерштщ протопишн баскд жак,тан 1здемей-ак, крй, ол б!здщ уйдщ адамы, кекем. — Демек, жецгем1з гой?.. — Тутелдей жецгецнщ образы деуге болмайды. Егер тура солай жазсам, онда ол онер болмай кдлады рой. Сондык,тан кез келген окщаны дэл баяндалган кушнде б1реудщ тардырын кдйталап жазбай, оны енерге Tycipy керек. 0 н е р г е Tycipy ymiH эр кдйсы сы на ce3iM, нанымдылык, жан беру керек. ©шрдщ 83i байланыстан турады емес пе?! Сондыкщн 6i3 де окщаларды 6ip-6ipiHe байланыстырамыз. — Ара, акын, эннп Эсет туралы ецбегщ13Д1 окыдым. О л Kici арры бетке асып кетш, кешн елге келнгп. Нак,ты, кызыкды деректермен суреттелген шырарма екен. Окып отырып, e3iM дел Эсеттщ кдсында жургендей куйге туспм. Деректердд крлыцызра кдлай туардпцз? Берйс, Ацжайык, ауданы, Ш К ,0 — BipiHuiiAeH, Эсет ешкдшан баска елге ауып кеткен адам емес. Бурын Кулжа, YpiMmi жерщщ хальщтары б1збен аралас-куралас журе берген. Кецес ешмета орнап, арата шегара тартылтаннан кешн сол жак,тагы кдзак,тар шегараньщ apFbi бетшде кдлып крйран. М ен Эсеттщ улын да, кызын да тауып алдым. Оларды арнайы 1здеп те барранмын. Уйлер1нде больш, урпак,тарымен таныстым. Сол жак,тары кдзак,тарды аралап журш, Эсетпц елецдерш жинадым. Соны келемдд макдла eTin жаздым, “Эсет шырармалары\" деген 6ip ютеп шырардым. — Эзпрз эротикалык, такырыпта да кдлам тербеген жазушысыз. Муны замандастарьщыз кдлай кдбылдады? Сын айткдндар кецшщзге тиген жок, па? Алмас, Алматы 32-1050 497

Ъвксутпан Ифкеке-тм___________ __________ — 0рк1м e3i б1ледь М у н д ай так,ырыптары тьвармаларыма айткдн пшрлердд, макдлаларды, сынды да естимш. Heri3i, б1зде эротикалык, эцпмелер ете сирек. Кез1нде бутан М.Эуезов (\"Кшэмппл бойжеткен\") пен F.MycipenoB (кунделжтер1нде) ептеп барран. \"Мундай такдярыпты да жазуымыз керек. Муны айту уят емес, айтпау уят\" дейдд Рабец. Дурыс шюр. Оны айтудьщ да ез Typi бар гой. Ер мен эйелдщ 6ip-6ipiH жакры керушщ едепазддкке жатпайтындырына 6api келгседд. Б1рак,жакры кере бглуддц езшщ улкен мектеб1 болу керек. Махаббатгы сыйлап, кдстерлей б1лу керек. О л ете терец дуние. Ал оныц неге терец екенш , к,андай сез1ммен баурап алатындырыныц iiuid мэселелерш ашып айту уятсыздык, емес. О л — махаббаттыц баянды болуына, ерль зайыптылардыц ажыраспай узак, OMip cypyiHe кажет нэрселерддц 6ipi. Сез1м суыса, махаббат еледд. Сондыкуан ер мен эйел 6ip-6ipiHe деген куштарльпын жогалтпауы керек. Уй лен ген н ен к ей ш эйелд! нем есе куйеуд1 жекеменшж етш алса, 6ip KyHi махаббатгарыныц суып кдлганын ездер1 де б!лмей кдлады. Б1зддц арамызда мундай замандастарымыз ете коп. Сондык,тан сез1мдд кдстерлеудд уйрену1м1з керек. — Шырармаларыцыздыц деш махаббат пен ойел такдярыбына арналган. Н езш жандылардыц жанын тусшуге ерекше умтылуыцыздыц сыры неде? Жансулу, Тараз — ©м1рддц непз1 эйел мен еркектен бастау алады. Ол exeyi болмаса ем1рдщ юмге кереп бар?! Бук1л элемде эйел туралы ец коп жазган — Ги де Мопассан. Мен оныц шыгармаларын коп окдядым. Байкдсам, ол ем1рдд, елдщ экономикасын, саясатын, буюл жагдайын эйел аркдллы жазады. Менде де солай. М енщ шырармаларымнан коп окдэфман эйелдердд рана коредд. А л эйелдщ кдсында еркек турранын неге айтпайды?! Маган \"ci3 еркек туралы жазыпсыз\" деп еш им айткдн емес. А л эйел журген жерде м1ндетп турде еркек те болады гой. Сонда окдфманга

G M im di doc эйел KeGipeK acep етш тур. Демек, eMip/\\in туткдсы, нэзиепктщ, сулулык,тыц, уйлес!мдшктщ Heri3i — эйел. Осыны бьлгеннен кейш мен бул такдфыпкд саналы турде келддм. — Окдгеаларды кдйдан аласыз, ага? А йш а, А цтебе —Эйелдердщ ездер1 айтып бередь ©здер! туралы дуние жазып жаткдннан кешн, эйелдщ сырын терещрек б1лу керек. О л ymiH оныц iniiHe Kipyin керек. Ж азуш ы екендйтчд1 б1лгеннен кешн ем1рбаянын айтады. \"AFa, шпме сыймай барады, ci3re барып тагдырымды эцпмелеп берейшхш\" дегендер1 де бар. Тындайсьщ, 6ipaK,кебш жаза алмай кдласьщ. Heri3i, менщ жазгандарымнан жазбагандарым кеп. — Кейшкерлерпцздщ арасында алуан турл1 мшездд эйелдер бар. Солардыц бейнесш суреттеп жургеннен кейш, езпцз жар тандауда 6ipa3 кдналран шыгарсыз? Д эулет, Райымбек ауданы, А лматы облы сы — Жок, тукте кдшалган емесган. Tiirri кеп тандаган да жокдын. ©йткеш мен ауылда журш-ак, Fainык, болтан адаммын. Сонда буюл eMipiM сол кдлзбен 6ipre етелд деп ойладым. С о л барытта eMip сур,аДм. BipaK, арамызра киюлжщ, тусшбестж, есек-аян, ирдд. Сейтш, ойламаган жерден ол екеум1з уйлене алмайтьш болып кдлдык, BipaK, умтмдд узбей, маран да 6ip куш шынайы махаббаттьщ келетшш е сенш журд1м. Шынында да келдь О к у барысымен буюл курсгьщ студенттер1 Тараз кдласына барганбыз. Сол жерден досым Телен Эбддков екеум1з де жар тауып кдйттык, Сонда бэрш жоспарлаура болатынын, 6ipaK, сез1мд1 жоспарлау мумкш емесппн тусщадм. Heri3i, кдлздардьщ Ke6i ж т т алдында \"унасам, жак,сы кершсем\" деген ниетпен жасанды мшез керсетш жатады гой. А л мен ауылдыц баласы болрандык,тан зэл1мдеу болдым. 499

Ъексутт Нфкекв-уяы_________________________ ©йткеш ауылда \"бала отыр, шага отыр\" демей еркек те, эйел де ашык, сейлей бередд. Bi3 сол юсглерден тэрбие алганбыз. Сондык,тан жасандылык,ты б1рден байкдп крямыз. Мен кдзакр1 мшездд, бойында жасандылыга жок, адамдарды жакры керем. Жецгец 6ip кергеннен унады. С ол жылы-ак, уйленш алдым. - Ага, \"кещл кдртаймайды\" дейдд гой. Ci3 ал1 гашык, боласыз ба? Ж ан серт, Алматы - Жагдай болса, неге гашык, болмаскд?! Бутан еш ьщгайсызданбаймын, ем р эл! бггкен жок,крй. Оньщ устше гашык, жандардын, тагдыры туралы шыгармаларды езщ гашык, болмай отырып жазу мумюн емес. Батик, болу деген - жакры керудщ ец бшк дэрежесь ¥нау, жакры кору, сыйлау жэне гашык, болу деген болады. Сыйласу, араласу акртл мен мшезге байланысгы болса, гашык, болу куйындата сокрдн боранга украс. Уйленген адамдар да, уйленбеген адамдар да сезшдердщ ец улкенш бастан еткере бередд, оган ток,тау жок, X X гасырдьщ басында немнгтщ 6ip эйелл \"махаббаттыц жауы — уйлену\" деггп. Былай кцрасац, ете eAenci3 сез сияк,ты. Блрак, ол да б1рдецеш б ш п айткдн болу керек. Махаббаттыц ережеа де, TapTi6i де болмайды. Башьщгыкды багалай алмайтын, оньщ кдддрше жетпейтш, гашык, бола бьшейтш адамдар да болады. Махаббаттыц бш мш б1лмей одан ажырап, басына к,онган бацтан айырылып кдлган жандар да арамызда кеп. Сондьнрган махаббаткд, гашык,тыкдщ адам мэдениетпен, сез1ммен, бьиммен, тектшкпен дайындалып келу1 керек. — BipaK, азд щ шыгармаларыцыздагы махаббат белек те, KA3ipri замангы махаббат белек крй. Оздщше, кдз1рп махаббат кунын жогалтып алган сияцты емес пе? Д идар, А стана — Бул суракдсд кесш жауап беру ете кцын. ©йткеш 6ipeyai4 тагдырына кешмдд бага бере алмайсыц. Ж ер 500