Б. Нұржекеұлы. т3

БЕКСШ АН

КГКС1л т л н Н ¥РЖ Е К Е -¥Л Ы Шыга^млла^ы Жау жагадан алганда j)OHdH



ВЕКСУЛТАН Н У РЖ Е К Е-У Л В 1 Шмм^нала^ы Ш-том Жау жагадан алганда Алматы “Жалыц баспасы” 2008

ББК 84 (5 Кдз) 7-44 Н-86 Кдзакстан Республикасыныц Мэденист жэне акпарат мЬпслрлкшщ баглардамасы бойынша шыгарылып отыр I I —8 4 Нуржеке-улы Бексулган. Ж ау жагадан алганда. Роман. Шыгармалар жинагы. 3-т. Алматы: “Жалын баспасы” ЖШС. 2008. — 320 б. ISBN 9965-693-53-6 Жазушынын бул томына “Жау жагадан алганда\" романы жоне 6ipncine эн п м еа енпзщш. Романда адам тагдыры, ауыл тагдыры. ел мен жер тагдырм озара 6ipaiKTe каралады. Мундагы кейшкерлер Ютапбек Кожагелдиев, Жангазы Ауганбаев, Кдсымхан Ш анышев, 3opin Жаксымбетов, Махмут Кржамыйаров. Мукам Байсымакрв, Ж ует Кадыров, Эбубэюр Жушсов, Ыгиса Сейггов, тагы баскдлар — тугелдей дсрлж OMipae болган адамдар. Олардын 03i де. icTepi де ойдан шыгарылмаган. Романда соз болатын ойел тагдыры. суШспеншгак, сыйластыктар. Акжазык аулынын калай коллективтеншршу!, отызыншы жылдарда халык басынан кешксн Kaciperrep— 6opi де кмялдыц aceMici смес. ел oMipincH елее куэлжтер: мурагаттар мен сстелистерден сыр. Автор окл гаиы оргага салады да, niKip туюш окырманга калдырады. “ Exi м ш ез”. “ EKi кы рсы к\". “ Кую\" анпм елерш де адамдар арасындагы адалдык пен арамдык, елсуйпштж пен парасатгылык. жан модениетз мен шытырман ссз1мдердщ арпалысы коркем сурсггелген. • т -Г н ББК 84 (5 Кдз) 7-44 ISBN 9965- /улы Бексултан., 2008 Iбаспасы” Ж Ш С, 2008

Ж а у окмадан аманда... С 03БЕ Н СОМДАЛЕАН ЕСКЕРТК1Ш Куцделнсп баспасез бетгершде казак,керкем эдебиеп туралы эцпме крзгалса болды, K£3ipii танда оны ц таралымыньщ тапшылыры, ок^фмандардьщ кл а л окуга кулыкрыздып>1 жш жазыльш жур. Муныц акцкдт екеш рас. Баскдны былай крйранда, сол азды -кем жарык, керш жатк,ан ж аца шырармаларды саралай талдап, журтшылык, назары тусуше ьгкдалы тиетш кастой сыншылар катары да кемшш. Оны айтасыз, каламгердш, крсында журген эрштес достарыньщ e3i б1р/ц-жарымын окырандарына маз. Барымызды базарлай алмауыздыц, ne6ip тушымды туындылардьщ кезден де, кеьцлден де таса кала берушщ сыры осында жатса керек. Осы ойымызды растай гусетш 6ip кггап бар: ол талантгы жазушы ретшде ecL\\ii елге танылган Бексултан Нуржеке-улыныц \"Ж ау жагадан алганда\" романы. Ж ары кка шыкдрнына он жетт жылдан аскри осы 6ip туындыньщ шынайы багасьш бере алмай келуМздщ oai шындьпында оны дер кезшде окдгп, кещлге тонн алмаран еренстзд1пм1здщ салдары екеш еш кум эназ шындык, Алакнкдтьша жугшер болсак, бул роман —жазушыны керкемднс белестщ шьщына шыгарган роман. Бул — Teri к,ыздырманыц к ^ зы л co3i емес, ром анньщ риясы з мойындататьш шынайы багасы. Рас, шыгарма такырыбы жагынан алганда казак,эдебиетшде баска каламгерлер де калам тарткан, ел ем1ршщ тацкрыретп тардырын аркау еткен туынды. BipaK, та бул романда сол 6ip кйлы кезецнщ — Kemeri жаппай калкрздастыру науканы тудырран зобалац заманньщ шындыры озгеше орнектелген. Буран д ейш п осы так,ырыпка ж азы лган шырармаларда б1ржакцы TyciniK калыптасып, мэселе тек социалист!к реализм талаптары тургысынан багаланып, тап тартысы йагни бай мен кедейдщ арасындагы б тс п е с курес аясында баяндалатын. Бул, арине, ещ айналдырылран OMip шындыры tyy, непзшен алганда акцкатгыц ауылынан кашык, жаткрн керарар туош к болатьш. 0M ip шындыры буран уш кайнаса сорпасы крсылмайтын 5

Ъ вЬут ан Щ пк«к»-цлы __________________________ езгеше кубылыс екенше жазушы парасатгы пайымдаулары аркдшл коз жетюзедд. Бексултан романындагы кешпкерлерш бай мен кедей, болыс пен би, кррадан шыккдн кдражаяу деп, соган орай бага 6epin, 6ipiH датгап, 6ip макд-ап жатпайды, гамнщ гам екенш адамгершшк пен кддыр-кдсиетгерше кдрап багалайды. BipeyAi бай болтаны уппн жексурьш, акдхмак, етш корсету, 6ipey\\j кедей болтаны ушш суйгамдд кейште суретгеу натыз турпаны TyciniK, топас тужырым екенше оз кеюпкерлершщ ic-эрекеп, мшез-кулкы, тусш ж-туйст, сез саптасы, адамдармен ара катынасы аркылы баталау барысында коз жетю зед!. Мэселенщ MOHici таптык,кезкдраста емес, адамгершшк, гасшк кдсиетге екенш керкемддк кесгесш келктре кцыстырып-ак жазып шыккдн. Романдаты окдгга жел1а непзп кейшкер Ютэпбектщ eMip тарихы, татдыры аркылы орбидг Окд1ган-токд1таны жок, ел арасынан узап шытып керметен Ютапбек жаратылысынан жаны жайсац, з е ш т зердель кеудесшде сэулеа бар жас жшт. Заман да, кргам да жацарып жаткдн тустаты оныц туанж- т у й с т табиги кдлыпта керсеттлед!, Ол урдажык, ураншыл емес, 6apiHe байыппен кдрап, байсал мш ез корсетедг Ойланбай кггеген icriH opFa жыгатынына ж е те а жеткен. Ж азушы осы сэт оньщ аузьша мьшандай сездер салады: \"Ак,патша шынымен-ак,к,улапты. Енд1 не болар екен? Кдпдай заман зуады? Осы кушм1здщ озше зар болып кдлмасак, жарар едП\" —деген круиз оныц кекейше инеше кддалды. Бостандык, орнайды, ерган заман туады дегендд дал тусше алмай дудэмэл: \"KiMre-гам бостандык, б ер ем гам шмнен ергандж алады? ©з басы бурын да бостандык,та журген жок, па?\" Мше, бул сауал кеййжер аузына бекер тусш отыртан жок, Ecri адам, ел 1ш1нде журген кррапайым кдзак, осылай ойланбаса бола ма? Ж азушы Кзтэпбекзз б^рден бэрш тусше крлып, табан астьгада керегендж корсетп деп шындыктан шалгай кетсе, эбестж боларын кдпысыз б ш ен. Бексултан кейшкерш жен- ж осы кты б 1ле-пн, к ош репнд е оты бар азам ат ретш де керсеткенде де шындыкка жугшедь: “Кедейге кун туса, Кггапбекке де туатыны хак, BipaK, сонда бул гам болады? Кцрадан шыгып крй тугырга кетериедд? ©Airrri заяк деп бшмейдь © 3i тупл, аргы тепн де де — бул бзлетш ата- бабасында — иэ ел баскдрган, иэ елдщ сезш устаган ешгам жок\". Мше, бул туп-теркпп кдзакы гусшж-туйсжтен тамыр таргкдн тамаша парасат-пайым. Ж азушы oMip пэлсапасыньщ 6

Ж а р окамдан атанда. жуйесш тауып таркдта б ш е н демеске лаж жок, Ютэпбек ушш квп нэрсе тусш ж аз. Кедей кдйтш бай болады, бай кдйтш кедей болады? Ж ок, алде, тецесш, eKeyi де бай бола ма? Кдйтш, кдлай? Оныц санасын сансыраткдн осындай сурактар. Елдд де, сезд1 де катар устап келген аукдтты KiciAep кдлайша аттан тусе крймакрш. Ел баскдру да кедейлжке емес, ю сш к пен б ш м дш кке байланысты гой. Бай болу да icKepAiK, акд1лдылык. аркдглы келетш и г ш к крй. Б1ршщ орнына 6ipiH алмастырып кря салганнан не озгермек, арты не болмак,? Осындай ойлар жанын жепдей жеп, мазасыз •пршшк кепгпрген Кггапбектщ кешн ауылдастарыньщ басын крсып ayeAi cepucrecriK, кейш кдлкрз курып, оран басшылык, жасауы осылайша табига жолмен келгеш создай сешмдд, нанымды, жасандылык, жок, болрандык^ан жарасымды. Ж азуш ы а з кеш пкерш сутген ак, Судан таза Kici деп б^ржакцы мшездемеген. Алайда ел шпнде эуел1 байлардьщ мал- мулюн тэрюлеу, кейш кдлкрздастыру наукдны журпз1\\ген кездер1 де Кггапбек мумюн болганша апербакдндык, жасаудан бойьш аулак, салып, мумкшдш келгенше адамгершшк жолдан таймай, кдзакд! кдлпьш сактап кдлады. ©3i араласьгп, сыйласьш журген, -dim агайын-жекжапыктары да бар Байтарак, Огарбай сияк,ты б ай л ар д ьщ ©3i о ны м ен дауласк,аны б олм аса, жауласпайды. Ce6e6i Кггапбек еюметгщ еюмш де акршчен, кдзакд1 жолмен аткдрып, адалдык,тан айнымаута тырысып бакты. Ал кдлкрздастыру элепмен ттгерге туяк, кдлмай журт аштан еле бастаган кезде де басын байгеre Tirin, езш е кдуш генсе де, б1реулерге ац аулатып, б!рде кдлкрздьщ иелшндеп туйеш на жылкыны сойьт елге таратып 6epyi кезоз ерлж емес пе?! Осы кез керцилес Кдггай елше крныс аударьш, амалсыз кашк|>ш болрандардьщ жолын бегеуге мэжбур болган шакта жастарды алып кдльт, улкен ю олердщ жолын 6ereMeyi де ю сш к крй, Осы эреке-п жогары ж акда ж е т т , усталып кеткети жаткднда, одан ол ©3i елЬп аркдхлы гана кутылады. Элеуметпк дурбелецнщ думпу! буйыгы жаткдн казак,елшщ астан-кестен1н шыгарган аласапыранга уласкдн сол кундердщ Ж аркент егфэшдеп ©ткен тарихын Бексултан е з романында жан-жак,ты шынайы далел-деректерге суйене отырып суретгеген, Ж елдщ eri, елдщ шетшде жайгаскдн, шекаралы ац!р казактарыныц заман экелген зобалазда тарткан азабы, карген крянагы тагдыр талкегше тускен адамдардын, eMip жолдары аркдхлы баяндалган. Bipece кдшкдш ак;гардыц, oipece

Ш силт ан М уШ се-улы __________________________ кызылдардыр ел тонап, кдрапайым адамдарра керсеткен кррдыгы мен зорльпы, ел-журпъщ зэре-кутын кдшырып, юмге сенетшдерш бимей, шакщадай бастары шарадай болытг, сергелдерге тускен carrepiH Бексултан акркатгыр ала яббш атгамай, тек шындыкка арка суйеп, жараша пайымдаулар жасаган. Ел шл крс кргспакга калган. Сырткы жак; акгардыр, атаман Дутовтыр эскер1мен айкдс 6ip есерпретсе, iuiKi жаулар арадага текеттрес те одан кем соккы болмараны белгии. Романньщ \"Ж ау жарадан алганда\" атануыньщ терюю де осында жатыр. Ж аппай терю леу мен кдлк,оздастыру наукдныньщ кдзакхы ашаршылык,пен е р ж аз кешуге, турмеге жабылып, ж ер аударура уласкдн зулмат заман болтаны керкем эдебиетте нак, мына романдаРыдай жерше жетюзие, тарихи шындыкты терерюмен крпара керсеткен шыгарма казак, эдебиетшде жазылган емес. Романда сол 6ip зорлыгы мен зобалары катар келген кертартпа кезерш р терт кубыласы тугел камтылран. Бурьшры шыгармаларда керес заманыныц саяси б илтнен каймьщкан каламгерлер акгардыр керсеткен кррлык,-зорлык^арын 6ipma>ia керсеткешмен, кызылдарлын кртлыкгарын жазса жазата шнетшджтен, ол жайында жумран ауыздарын апшаган, Бексултан сол солакайлыктыр, шала шындыкгыр орнын толтыру аркр!лы шындыкгыр шырайын келт1рген, О ныр устш е ал1мжеттш жасаран кызылдыр ecKep\\epi кедей демей, бай демей берш б1рдей тонап, жэб1рлеп крянат ж асай берген. Романда осы шындык, туррыш рет керкем баяндалып отыр. Бостанды к, т е р д ж келдД д ег е н с е зд е р г е и м ан дай с ен ген халык,тыр 1ле-шала к е з керш , кулак, естш еген аиггьж, пен к р я н а т -KjjpFbiHFa у ш ы р ау ы , з ар д аб ы н тар ты п , б ей н етш Kepyi ж азуш ы ныр да ж урепн сыздатып, ж анын жараларанын кдлам Tep6eciHeH б1рден байкайсы р. Бул кешпендд к азак кауы м ы ны р жалрыз кун керю кез1 — -пгерге туяк калдырмай азды-кем малый зорлап тартып алуыныр зардабы екенш Бексултан барынша ашына жазып, айдай элемге ултыныр басынан кеш кен зар-мурын жетю зуге сом алтындай сезш де, саралы санасын да, биж пайым-парасатын да ш ыгармада ш ырайын келттрш, шындыкты аш уга каламыныр бар куш- куатын жумсаган-ак екен. Куш кеш е буйырган ырыздьпына риза, суттей уйып отырран 6ip рулы ел жаппай аштыкгыр таукы м етш тарты п, колдан курган калкоздары кулап, акы ры нда туран жер, ескен елш тастап, бет! ауган ж акка 8

____________________________Ж а р з/ииадан алмнда... кдцрып кетуге мэжбур болады. Бул 6ip Ак^сазык, емес, кулл1 казак, е/и бастан кешкен крсырет екеш де тарихи шындык, Романда миллиондатан кдзацтыц басын жуткдн нэубет — осы ултгык, трагедия жан-жак,ты к е р М с тапкдн. Сол 6ip алмагайып замандо кецес еюметше ж ан аямай кдазмет icrereH юалердщ де комнат курбандары болып кеткеш тарихи шындык, Романдагы эйгш атаман Дутовтыц кезш жоюга кдтыскдн Кдсымханныц epAiri де т е з умытылып, кугынра ушырауы арканы жазушы кецес егаметз ушш жан аямай курескен адал ниетп адамдардыц да к е т ш л т жала жабылып, айдалып, атылып кете баррандыцгарын эйплей эшкерлеген. Осы ретге кецес оюметшщ осьшдай бассыздыкдо жол ашкдн арнайы нускдуы болтандьпы до сез арасьшдо айтыла кетедг Э к е а сонау Сахалин жагындо 25 жы л айдоудо болтан, оныц орыс эйелшен тутан, iiu жакта окцш, орта бш м алтан 3epin ¥лтанбайулы Мэуплмен эцпмелесш отырьш осындай 6ip шындыкцыц бетш ашады. Жатымсыз кдялыкхарын бъ\\етш юйлер оны жотары жакдо — кэмисиеге хабарлап турсын, кррыкдасын, аты-жендерш купия устаймыз деген кдтынас кдраз барын айтады. Сейтш, 6ipey,aj накэккэралаута, жамандоута жуйрисгердщ куш тутаны до рас крй. Маселенщ ец сумдык, сыры до осындо жатыр. Бул 6ip етдрдщ тана'емес, кулл1 кцзак, елш жайлатан кесапат болтанын и м жокдо шытарады?! Уйезде, кдлада эж ептэ^р кдгзметге журген Зэрш заманныц бузылранын, адал адамдардыц жалалы ж азата тартыла бастаранын сезш, ауылга барын бала окдггуга бел байлайды. О ндоры ойы халыкдыц ец кдуигп ж ауы — б ш м а з д к екенше кез! жеткеш. Байлардыц мал-мулкш тэрилеу тусында шала сауатгы, жалац белсендд Умбеткдлидыц кептщ пш рш е канбей, жалац саясатгы жузеге асырудо асыра сьлтеушшкке жол бергеш де оныц естнде-тш, О л бул елге сыртган келген. Ешюмнщ еткен тарихын б1лмейдд сондык,тан оларды сыйламайды, жаны атиымайды, Ал Кпвпбектер yiuin ауылдыц ap6 ip адомы — ата-бабаныц Tipi кезд Баласьш корсе, экесшщ icrep i eciHe туседд де, 6ipineH-6ipiH беле алмайды. Умбегкдли болса KiciHin малыныц санына кдрап, ал Ютапбектер оларды ата-тепшц адомгершшгше кдрап баралайды. Ж азуш ы адомды жаман-жакры екешне кдрамай, б1рден бай деп юналауга кдрсы, оны кцянат деп санайды. Адомньщ малына емес, акдялына кдрап ба1'алаган ж ен екенш еске салады. Эдмддктщ туп атасы осы пш рге саятынын жетем1зге жепазедд. 9

ЪвЫлтан <НуЩи-цяы____________ Аталмыш романныц тары 6ip ерекшелю — оныц ел мен жердщ тарихын Байтарак, сынды шеларе кэрияныц тарата баяндап, езгелерге онеге корсетутнде. ©ц!рдщ игерЬм-кейшп 0Mip 'ripuiL\\irin, тарнхта 1'згшкп i3 кэлдырган тулгаларды ттлге шек оньщ еткен эсерл! ацпмелерщ де жазушы крыннан кцыстырьт, окьфманын кумарта окура буйдасыз жетелей жонеледь Эщтменщ дэмдда мен мэндюн орден бастап, буНнп кунге байланыстыра таркдтатын, талай тарихи окщ-аны есшде сацтаган Байтарак, карттыц суцкылалыfwиa TaHTi боласыз. Осы орайда жазушыньщ эцпмеш кэрияныц аузьша салган салауатгы голсапалык,пайымдарьшан узшддлер келтлре кетсек деймш: \"©зшен озранды —осы куш гам жанры корцад!... Kicire абьфой юсшктен жиналады, оны жене оле-елгенше тек юсшкпен устап турура болады. Абьфой деген абырой, ол атак,-дацк,емес. Атак,-дацкдр орайын келлргендер арам жолмен де жетш жатады. Ал абьфой — ол тек имаиды Kicire гана жолдас. Иман деген —туралык, эдддис\" (31-бет). Жазушыныц Байтарак,тыц аузьша салган кдйб1р raidpAepi тек сол заман емес, Kpaipri кезецнщ де кекейкесп мэселеа. \"Е-е, адам мен адам, ел мен ел арбаскцн не 6ip заманды Kopin келем1з рой. Кудай улкен халыкцъщ гшгылын бузбасын, бузса, айламен де, кушпен де, крйсымен болса да алады. Kyiui бар кушш жумсамай, акььлы бар акдьм.ш жумсамай аяна ма? М етр мен шанагат арашаламаса, элс1з бен аздыц куш карац\" (40-бет). Ол создш, oyrirai кунге кдтысы жок, дей аласыз ба, Teri! Еи/у Зарптпц аузьша салынган мына 6ip midpine кулак, салыцыз: ‘1Кдзак;ган казак,емес бала туса, оныц o.3iжаратылыскд кайшы, онда таботатгьщ зацы бузылады... Жуас болганныц ж еш осы екен деп, ундемей журе беруге болмайды. Ойланыцьцдар, еупрден ез улесгерщцд! алыцыцдар... Сай-сайда, крра-кррада бьпырап журе бермей, 6ip жерден орталык, ауыл жасап, там уйлер согет, бала-шаранысол арада окьггкандарыцыз жон\" (88-бет). Казак, баласы ана тъмнде сейлей алмай, даладан калага кашкан жастардыц улт уясын кацырагып бос тасгап •lemipen кеткендер1 eripiK не? Tan Ka3ipri жагдай ссылай емес пе? Ал мына создер ал1 мэшсш жойган жок, крй: “Bis ежелден мал багет, мал 6i3Ai багет келе жатаан елдпз. BipaK, ешр бойы ocrin малмен 6ipre мал больт омзр суре беруге болмайды. Онда баска жургг бцащ езйпз/ц де мал курлы коре басгайды\" (86-бет). ¥лт намысьш будан артык, кандай сезбен жанырсыц?! Бул гаюрлер куш бупнге дешн мацызы жоралмаган манд! создер 10

____________________________Ж а р экамдан аманда... екенш мойындамауга лажыц кдйсы? Ж азушы ултгьщ жаны ауыратьш толрак?ы тужырымдарАЫ жерше жетюзш-ак, жазган гой. Кдзакцыц жогьш жок?ап, муцын мундап, кекейкесп созш айту дегеннщ ж аркий мысалы бул. Романдагы елддкке, б1рлжке, ерлжке байланысты шерттлген шеж1ре де кещлге крна кетедд. BipAiK жок, жерде прлж жок, байлыкдф кдгзыкдсан халык,тыц елддктен em ui айырасатынын жазушы ежелп тури журтыныц тарихына кртысты эпсанада эдем1 эрш теген. К ултепн туралы тарихи шындык,ты да габратты эцпмеге аркду еткен. \"Ж ау жагадан алганда\" — кеп кдлрлы, сан сырлы роман. Оныц неп зп аркдуы кдзан тецкеркпнен кеш нп Ж етзсу ещршде еткен елеуметпк езгерктердщ кцян-Kecri куреске толы шытырман окцраларын шыншылдыкден epi керкем ■плмен баяндауга арналса да, шырармада ел елйршщ сан алуан •пршшк-тынысы кещнен цамтылтан. Улкен мен кшпшц, агайын арасыньщ езара кдрым-кдтынасы, сыйластыры, кдзакдя салт-дастурдщ кунделж-п eMipAeri KepiHicrrepi, таулы аймак, табиратыныц айшыкды суреттерь ел imiHAeri енерпаз жастардыц тардыры тамылжыта эц пм еленгет сондай, осы орайдагы жазушыныц б1лпрлт мен бш ктш гш е тамсана тацкдласыц. Бул ретге де Бексултан тек езш е тэн крлтан,- басын — ез ж азу мэнер1 мен баяндау эддсш кдлыптастырран. Сонысымен соны стиль тауып, шыгарма тсЖдярыбына тьщ тыныс бере б1лген, Жазушы Бексултанныц осыран д е й т жазылып, жарык, керген кулм роман, хикаят, эцпмелер!нде, Tirrri ттлге, тарихкд, енерге кдтысты очерк, эссе, макдлаларында да, мен мундалап туратын ерекшелнсгер бар. Ол кдламгердш, кдндай мэселеге де элеумегпк мэн бер т, He6ip курмеу! кцын курдем жардайдыц да туйшш шешуге келгенде белгш, ж ець\\-ж ел т тужырым жасамай, тереннен толгап, озшдцс езгеш е пайымдаура, тьщ ой, туйсйисе жетер тусшж беруге шеберл1П. Bi3 эдетге, жолы болмаган ойелдщ бойынан, журю-турысынан кшэрат i3Aen, кунокор етуге беюмб1з. Ал жазушы Бексултан болса, ондай жещлтек желеуге бой алдырмай, оньщ себеп-салдарына apiAen уцш п , ой-санацда ж ацаш а бетбурыс к,алыптастырура умтылады. ©Mip сокрагында адаскдн, бъ\\местисген кдте, repic кддамдар жасаган адамдардыц да жан-дуниесше уцшп, салган жерден жамандап, жазрырмай, оныц оз кдтелшн мойындан, ар алдында тазарып, адалдык,тыц ак, жолына тусуше ceHi де ■плеулес болура конддрегшдей сез куддрегше ие жазушыныц

Ъексцлтан НиШ кй-цлы талантына риза боласыц. Роман кейшкерлерк Кгшпбектщ анасы Нейбелшвд, екшип эйел] Тву1рбаланыц уйлене алмаса да, журепне жол тапкдн Элсиенщ, тещ болмаса да, ата-баба салтынан айнымай, айтш рып кр№ан Жакдшбайта крсылган ЭзЬган жене баска эйелдердщ татдыры окдфман кецЫнде ешпес i3 калдыратьш бейнелер. Э тш , сазгер, акдш Шаншар, оньщ гашыты, гажап aniui ЖауЬардыц eMip тарихы да ерекше есте калатын кешпкерлер санатьшда, Романньщ аяк,талар тусында устшен улкен арыз тускен Киэпбекп аяк, астьшан келген ажал кугкдрып кдлады. Жаца заманньщ туьш устап, ыстык,-суырына конш, ауылдастарын ел кдтарына крсута аянбай TipuriAiK кешкен адамныц да кцянатгьщ курбаны болуы сол кезецнщ шындыгы екендщ аян, Пешенесше аянынгш татдыр буйыртан Ютэпбек ешымге эдеш кцянат жасамаган, кдтелессе оны ук/iaFan, утатындай бшм1 болматан адал азамат. ©3i ем1рмен крштасар сатге жиналган ел-журтымен бакулдасьш, кешрьм етшедь Сол 6ip кцын-цыстау кезецнщ артга кдлып, елдщ ецсеа кетерьче бастатанына шуюршшк айтьш о дуниеге атганады, Кейщп урпакръщ жолы aKapi жазык, болсьш деген ауылдыц Акжазык, деген атын былгап алмандар тъчепн айтьш, аманатгайды. Бугшп бакьгггы омip жольшда, елшщ кдйырлы келешеп жолында ш е т т болтан азамат Ютэпбектщ аяулы тагдыры ет-журе1тид| елж1ретш, жадьшда жатгальш кдлады. Жазушы Бексултанныц журепмен жазтан романы сонау сурапыл жылдардьщ кцянаты мен зорлыгы ултыньщ курбандары мен кдИармандарыныц рухьша арнап созбен сомдалаган ескертюш екеш акцкдт. Ел тарихыньщ окшшгп де ошпес бел-белестер1 кэркем эдебиегге осылайша сипатгалганьша суйсшеаз, каламгердщ ерен де елеул1 ецбепнщ кдлыц журтшылыкщщ журепне жол табатынына риясыз сенеоз. Куанышбай К,урмангали Казахстан Жазулар одагынын мушес/ \"Козак едебиетг\" 01.08.08. N32-33(3089)

Жт&пот Ацжазъщ т ьщ ш ацырагын квт ерген, уыгын цадаган, керегесш кещ т кен ауы лд аст а р ы м а — к,алх,оздаст ы рудьщ к,аЬ арм андары м е н ц ур б а н д а р ы н а — арнадым Ъ

Ъвксцлтан Мф/свке-цлы — \" Ж т т г щ кдйеы Сы кдйтсе кдлады?\" — дегенде: “Кузар таудыц тебесшде кдлады, 0 зен судьщ кобеанде кдлады. Кдхран кустыц кдятында кдлады, Жуйрнс аггьщ туягында кдлады. Думанды тойдьщ ойынында кдлады, Сулу кдтынньщ к,ойынында кдлады. Муньщ 6ipiHe Колы жетпегеннщ ©ле-олгенше вз мойнында кдлады\", — деггп бурышылар. Есгш пе ец мундай согуд? — Бурын да 6ip айткдн сыйактысыз. — Айтсам айткдн шьи-армын. — К ебекбай мерген иепн сакдлы бар racime кргамдай сыйпады. Оган Кггзпбек ержсп жымиды: кесе Kid езш e3i келемеждеп отыркандай. Cipo, кдинытан иегш кдсыган сышдл болар. — \"Кулсец Kapire кул\", - д е г т бурыш ылар. Ж ок, сакдлымды сыйпасам, жогым бардай кершедь 0 з ш eai алдаркдта бшиеген адам тез кдртайады. Экец Кржагелд1 батыр анау-мынауды елемейпн ереназдеу Kici е д жарыкгык сен гамге тартып боркемж болтансьщ? — Елдщ сезш есгш ж у р а з гой, соныц 6ipiHe тарткдн шытармьш. — Крй, ей. Онддй ойыныоды менен баскдга айт. 0йтш зкецнщ аруагына шэк кедпрме, сен Кржагелдшщ ез юндитненсщ. — Омы ci3: \" 0 з козиммен керш турдым\", - деп 6api6ip куэлендфе алмайсыз. — ©й, ит. Кдра муньщ агасына айтып отырган сезш. ЕдлЫ аддай, енд мете сен де келекег. Эй, ауелп свзичд!бурып экетгщ roii, туте. Кдзакдв кдтьшы ал1ен житг 6ip сен емессщ, кдшыщы умыпырайын, кузартаудьщтебесше шыгарайын, озен-судьщ кобесш е апарайын, аткд мшпзш, ел аралатьш кецЬмцл! 14

____________________________Ж а р okatadm алмнда... катерей н деп келдм. Эйгпесе Kp3ip ац аулайтын мерз1м емес, аркар мен тэуешга крймен кдбат крздайды, оларды агу обал. Кггапбек кулана езу тарггы. Кебекбайдьщ бетше жымьп \\ етш 6ip карады да, мырс-мырс кулш, басьш шайкады. — Алдап айдалага а л ь т кетпекоз гай? Одан да жацагы \"ойыныцыз\" бен \"крйьшыцызга” ю р п з т лабермейсаз бе? Ел аралатьт ауре болмай-ак, бэрш б1рден б т р е а з . — Кап, мынаньщ кррлыры-ай! Эй, к у н д з тауга шыкрак, тунде \"ойын\" мен \"крйын\" да табылар. — Е, б ултацтатпай, т е т е с ш е н с о л ай д е м е й а з б е? Кузырыцызга кулдык, ендеше, кашан журелиз? — Там, кулан нектене атганайык, Ж ам ан мылтыгьщды жендеп крй. TypAi ойдьщ туртпепмен Кггапбек тун ауганша децбекш ш уйкц'ай алмады. Былтырдан 6epi 6ip Кггапбек емес, талайлар мазасыз. Дегенмен былтыррыга Караганда, быйылгы он сепзшин жылгы думпу казак, аулына жакдш нан еспле басгаган сеюлд. \"П атта кулады!\" — дегенд аспан кулады дегеннен кем тусшбеген казак^ъщ 6ipi — Кггапбек. Кдруар Ресей халкрш aMipiMeu жусатып, орпзш отырган адамды ж у р е п дауап юмдердщ кулата алгапына кайран. ЭлдеСпр кудайсыздыц касакана айгкан арандатуы шыгар деген уреймен, алып кайлы соддщ эшкере болуын ол шггей 6ipa3 кугкен. BipaK, 6api рас боп шыкзы: ак, пашда шынымен-ак, кулапты. Осыдан кейи: \"Енд не болар екен? Кандай замай туады? О сы кунгшздщ озше зар б сл ь т калмасак, жарар сддД!\" — деген к р у т оныц кокейне инеше кадалды. \"Босгамдык, орнайды, еркш замам туады\", - дегецлддалтуане алмайдудомал: юмге гам босгамдык, бород, KiM гамнен е р ю н д к алады? © з басы бурым да босга! 1Д|,[к;1а жургем жок,па? Айкрп i уга алмаган соц, асгарында олдеб1р куйты ркдсы бардай ур к ектейд . О ны ц ойынша, крркдтым ж ерде кррка б1лгем д е акдлды лык, Кудай да: \"Сацтамсац, сацтаймын\", — деген. Корнеу отка козстз умгылганныц 6api — жыид|,1 кобелек. Кедейге кун туса, Кгшпбекке де туатьты хак, BipaK, сомда бул юм болад|,Г? Караддм шыгым кай тугарга кагермед? Олнтп таяк, деп блмейд, G3i чугтл, apn.i тсмцде — бул 6L\\irrin ara- бабасында — из ел баскарган, из елдц сезш ycraian ешгам 15

6 b u m П и Ш а - и л ы __________________ жок, Тек, ameyip, 03 ак еа Кржагелддм агайьш арасы батыр деседд. Кршемеп ме, кекеош ме — idd туйнбейдд. ©.неге айтпаганмен, ез шпнен ойласа, акесш щ кдольны батырдан ropi урыга ылайык, Эйткенмен урльщты да бул заманда журепнщ туп бар адам жасанды. Кедай болганде да кэп парсе тусшжоз: ежелден кедей болып кедгендер кэлай бай болады, бурыннан бай болып келгендер кейтш кедей боледы? Байдал кедей крлай кек алады: оз! байдьщ орньша бай болып, банды етшщ орньша кедей кд1ла ма; жок, бай мен кедейщ тщелш, eKeyi де кедей бола ма, кэйтедд? Кедей кедей куйшде кеда берсе, оньщ н еа тецлдк? Кедей де, бай да — 6api йрдей бай бола ма алде? Эй, кдйдам, елдд де, соедд де катар усгап келген аукаттылар оцай тецлдк бере крймас кедейге. Не энш ейн далбаса, не алдау шыгар осыныц тубь Былтырдан 6epi Ж эр кент пен Кекталдан тарап, ауыл- ауылга жырымдап жетш жаткдн жакры леб1зге езгелер кртарлы елеедегешмен, сол жакрылыкзардын калан жузеге асарьш елесгете алмай, куанышы куддкке, куддп каушке уласып, Клтапбек коптен нитей алац. Оньщ успне быйылты kj.ic буган аз крйгы экелмедд: бес жы л стаскан зайыбы Эдипа туыттан кдза тауып, анаеына ажал экелген норесте де курсакц-ан sAi тусп. Какаган кдас шпнде аяк, асгы ущ бiрдей еркек 6 ip уйде улан-шулады да кедды: Q3i, беске аяк, баскам аурушан улы Акаш, эцпме-жыры ауыл шпн бул ес бь\\п‘Л1 карык, кь1льш келе жаткан Жыргалап, а т ш калмак, Kopin журген баска кркайы аедай, муньщ бетше iueuieci де ппркеу. Оньщ д аai yiMeciэр жер-эр жерде айналып алдыншi шыга бередд. Эйел байгуска, карал отырсац, oapi — айнальш келгенде езш щ бег ажары да душпан. Кудай бкедд, nci казакуа артынан сез ермеген ажарлы эйел, эй, болмаган шыгар? Баска жакуагысын жаратушы алланьщ oip e3i бмедд, ал бул 6L\\eiii1 Баркорнеудщ баурындакы елде бей кдязарганкапз-келншдектпи, •nirrri егде кэтынньщ да сыпсьщ созден сауы жок, \"Жакрыныц артынан соз ередд, жаманньщ артынан б ез ередд\" деуше Караганда, бул ка:5агыц жакрысын жан-жакуан крцаштауды дурыс кдедык, корепн сыйакуы. \"ЖМ т осекке ьлй1бей, есепке ьинбецлд\", — деп крйатыны тагы бар. Байкдмасац, бул казакуыц кей ce3i кдлрык, катпарлы. Муньщ memecin ауылдагылар Ак, катьш агап алды. BipaK, сол \"ак,\" дегеннщ астарьшда кап-кара дегеннен бегер бэле бугып жатыр. ©зщлд есектегеш ештеце ёмес, шешепнщ жаманатын 16

____________________________Ж а р о/смадан алмнда... uibiFapFaHbi кцын-ак, Алайда арлансац да, кррлансац да, жаныда кднша б а к а да, ак, су пн берген анацнан безш кете алмайсьщ. Ж ане кепке де топырак, шаша алмайсьщ, келеке- келемеж ш е спп-б ш п турсац да, естт-б1 л м егенст конеда екенсщ. TeMipAi упткен егеудей Кггэпбекп ойлар к еш р ш жеп, мужш, мыйынан бастап ене бойын у цпп келе жаткрн тэр1здд. Ойлаган сайьш е з жагдайыньщ осыншалык, мушгал екенш бурын к,алай байкдм ай кел ген ш е тац . Ж ег1 ойды ц кудалауынан калжырап уйкр-an кеткенщде FaHa кутылды. Кпэпбекп а й уйкдап жаткан болар деп, тац бозынан кедген Кебекбай самауырды уйге ю р п зт бара жаткан Жыргалаеды кергенде, мырс етш басын шайкдды: мьша крлмак, турранда Кгшпбекке шеше де, кдтьш да кереп жок, шыгар, теп. Ж ирен аггы ертгеп дайарлап, крраныц аузына байлап та крйыпты. Байгус, баласьшдай-ак, кугеда Кдйсыб1р кдтын баласына Жырралац курлы да карай алмайды. Эггец, ускдлны женда Kid болса, уйалмай-ак, енддп 6ipey тшп алар еда Акрыйран даскд Tid, не шлмейтш, не жан-жарына бурылмайтьш бука мойны; на кдлмакдца екенш , иэ кдзакдш екенш адам ажырагып болмайтьш создер1 — солары сескентцад. Тур мен туе эйелге рана керек деймДз, — бекер сез. Еркекке тур-тус Keperi жок, болса, неге Heci6eAi Ж ыргалацнан кашады? Эйел ол т у т , еркек Кржамжар мен Рахым да бауыр болудан безш отыр. Bapi безее де, 6ipie т у р ь т жаткан Кпвпбекпю — шешк. Осьшыц бойында баскада жок, б1рдеме бар. Кггэпбектщ кдгстауы — Кур Кдйшы сайы ны ц ец аузындары 6ipiH iiii кдпетау. Сайдыц куцгей тусьша сам ан ж ам ы з ауызды тас уй, аркасьш таудыц п к жартасьш а п рей калган тас крра, уй мен крраныц е й ортасына тж кен курым жапна, жаппа мен KppaFa дейиш аралыцга жыйналган отын, каланран кдай — сырт сыйкдр сол. Ж иы р м а шацты крй- eaiKici, ею бузаулы сиыры, o ip аты бар — шаруа жардайы журп- катарлы, нагыз ciiypi шыккан кедейге ж ата крймайды. \"Ж емесе де май жаксы, бермесе де бай ж акет\", — деггп гай 6ipey. Сол айтпакцры, аукатты агайындары, шынымен аштан о л т бара жатса, карайласатърррдарр,!, кудайга шуюр, баршылык, О рыс ою м ен ушш пп ауыл деп HOM ip\\en крйранымен, булар казакр.1 ж ен д е Турдымбег болысына карасты Солтанрул аулы а ганадь L a » зт - г и Г КАПАЛЫК ОРГАЛЫК КЗТАГШДНД

’Бвксцхт н М ф квк-ф т ____________________ терт ул болытггы: Тайлак, ¥зак, Назар, Тугел. Тайлак^ан тарт ул туады: Кебек, Жанан, Жэнтель Ж апек. Ютапбек пен Кебекбай — сол Ж анан атаныр урпакуары, Ютапбек — Кржагелдд батырлдн калган жалгыз туйак, Ал Кржахелдшн S3i Бэйпкбайдыр гандишен уш агайынды, imaepi Кржамжар мен Рахим осы Кур Кайшыныр ер жагында, Ютапбектщ рыстауынан ж арты шарырымдай-ак, ж ерде отыр. Бэйтжбайдьщ туган ii-rici Диханбек те солардыр касында. Сол yiueyi мен uieiiieci Н еабелнпр будан кашкартай беретМ не 6ipaeH-6ip себеп — осы Жыргалан. Калмакка шатысы бар дегеннен 6api кашады. Шешесшщ кашысы ж ен корипенмен, ана ушеушта, сырг Караганда, внш ейн сылтау сыйакуанады. Агайын е зш р тасбауырлыгын кейде осылайша жалган намыспен тасалайды, Кебекбай Дечкрраны кдчстайды. Неабелд ек еуш р yiUepi 6ip сайдьщ ею бейнде рана. Децкрра — Кур Кайшыныр батыс жак,етепнде, Кенддрлшр ecneci аталатын узын сайдьщ кемейщде. КенддрлД — етек-жер! кер, малга жайылымы, адамга отын-суы мол жететш берекел! крныс. 1леге карай темендеген сайьш сайдьщ табаны керешп, акырында улкен жазыкдсэ упгшсып кетедд. Сайдьщ ею жагындагы 6ipiMen- 6ipi жарыскан ею жота косые созган адамныр сыйрагы сыйакуанып, таудыр крйнауына карай жогарылаган сайын такдлмга карай тарылып, б1рте-йрте бгактей де бередд. Кектемде карды р суы, баска кезде жауын-шашынныр саррындысы ara-ara арда боп кеткен сайдьщ табаны жсгга- жотаныр баурын тыш, жалараигтап, кдазыл к ер ш жар кд,ш тастаган. Bip Караганда, ж ар емес, жаудан беганетш кррган сеюлдд. М ал куткен ка за р к а ecneH ip iuii ен байлыр: Деррораныр дел тубшен жылап агып жатран шагын бастаудыр бас-аягын каптал карасора — жабайы кенддр — шыгады, Кенддрлшр ecneci аталуы да содан; еспегар ею жагьшан каЕч-кргаш крсыльш жаткан су агар жылгаларда сексеуы мен жыргыл, ал ею ж ар жотада кртыркара мен баялыш, тершкен мен аргаспа, изен-жусан ажептэу1р тыгыз. Кдлсга сайдьщ iuri ык, бута туртюлеген мал жутамайды. Кебекбай мен Heci6eAi де осыннан орын тепкенмен, Кенддрм мен Деркррага шьш ие — Отарбай. Кезшде би де, болыс та болтан Kici, айбыны мен бедел! K33ip де 6ip басына жетерик. Кржагелдшр кайтыс балганына биыл жиырма жеп ж ы л оныр айел! Н еабел1мен Отарбай ашына екен деген лакаптыр елге жайылганына да сонша жыл Акрф жайылар 18

_________________________ Ж а р з/смадан аманда... шымыз жайылып 6 in i дегендей, eKeyi кэзф елден именудд де крйды: ею уй крлсы-жазы кдтар кеш ш -крнады. О лар именбегенмен, олардьщ кд1лыгынан К Й впбек кдосылып, агайындар бетш басады. Агайьгндык, жагы нан Ю тэпбекке жак^ш гасшщ 6ipi — Кебекбай, u ie m e c i екеу ш щ арасын жалрастырушы да, ж арасты руш ы да Ko6ine сол. Ол Отарбай мен НеЫбелшщ де, Ю тапбектщ де жалпы п р ш ш г ш е н еш к,аш ан к е з ж азы п к е р ге н ем ес. \"Ж акрыльп^ф жакрылык, — э р адамныц ici, жамандьпдф жакрылык,— ер адамньщ ici\" демей ме, кезшде Кржагелдден керген жакрылыгын еггеп, оньщ эйем мен баласына кдтысты icriH 6ipine енжарлык, етпейдг Кггэпбекке бупнп к е м а де сол ниет. К эктем де крздаган крйы н а, к,ора-к,опсысына кдрайла йты ндай eKeyi де ш аруакрр ер к е кк е жатпайды: агасыньщ азын-аулак,мал к у т и эйел1 мен он жасар баласьшан, тайнщ уй -приплат Жыргалан^ан-ак, артылмайды. Кебекбай б1рден uibiFbic ж аккд б ет алып, Долацкдра тауьша дешн аралап кайтуды уйгарды, ею аралык;га Айак,- кдйши мен Ыршуыкзъщ ой-крфы, тау-тасы жатыр, б1рталай жер. Жонрардыц бшпне биыл кар кдльщ тусп, аркдр, теке мунддйда томендеуге тис. Эуелпде Кггэпбек Ж ь 1ль1кучгецдщ жазык, таулары аркрглы тж е солтуспкке тарпып, Ыргайлыны эрлей Баркернеуге дешн барып кайтсак, па деген, сейтсек пе екен деген idcinie Кебекбай сэл у н а з ойлан&п, акргры кдр калыцда жол азабын кэп тарпып кдлармыз деп, оган келюпедг Кемспеген ce6e6i: Долацкдра жакц-а 6ip-eKi уйге Кггапбекп эдеш ертш апармак, innu ece6i бар-ды. Э й тпесе кдрдьщ кдлыцдыгы деген! энш еш н желеу, кыстау-(рыстаудын, арасьшда журит экю ацшы кргсыла ма? Баркернеудщ аргы- берп ipreci айнала кдгстау, ондагы ж урт Кебекбайга тугел таныс. Кггэпбектщ жирен аты журю! мен TG3iMAL/viri жагынан Кебекбайдын, куласынан кдлыспайды. Мылтык, асынгаи агалы-шш екеу Кур Кдйшыныц сайын аянмен орлеп, Диханбектщ к»>1стауын басып Айак,Крйшыга аспакдгы. Ж у р г танры тэгп уйкргдз жаткднда, геттера! абалатып уй тусьшан токуамай ore шьпу екеуше де epci квршдр Диханбектщ жолы да, жасы да улкен. — \"Ит неге урдд?\" — деп, 6ipey-Mipey 6opi6ip кдрайды, кэйтем!з? — дед1 Кггэпбек гдтакуап. — Соньщ ре-пн мен де таппай келем. Улкен адам гой, батасын берер, бас сугып селем берш шьп-айык, 19

'б йксцт ан Н ф Ы а - ц л ы _____________________________ — Ж асы улкен болганына 6i3 айыпты ем естз, тауекел. уйкргаан бузсак, бузайык, кдра шал кайтер екен? Тас уйден окнам кргсылады дел, Диханбек кргсы-жазы шиз уйде отырады. Кпэпбекгаанен кещрек крраныц батыс ipreciH ала 6ip-6ipinen жиырма-сггыз кддам аллюкд>1кза ей уй ■пплйш. Жалгыз улы Кдлибек былгыр куз уйленген, кррадагi алысырак, KHiai акырак, уй соныкц екенш Кггапбек алысган шамалады. Кдрт кдтты шогш кдлыпты. Кдбыргасына Крлибек-пц жагдайы кдтты баткдндай: ар созшщ соцында уЫлеп курсше бердд. — Келш rycipin куанармын деп ем, кдн кусып, кроты жутьш отырмын, — деуу жыларман халде кемсеадеп. — Тугалы тартып кеде жаткрн кррльпым аз емес efi), мынау бершен асып кетп. ©лейш десем, еле алмай, конейш десем, коне алмай, сулдемдд суйрепл зорга кыбырлаймын. Кудай не алмады, не аиамады. Еш ацшы бул ауылдан кешп агтанды. Кррггьщ куйишлп халше е:у\\ершщ де к^пысы бардай кысылысгы. Диханбекгщ крбагында: \"Бв басымьцадн мыиацлдй халдд кешш жаткднда, сендердщ сейьл курып ащнылык, кмлгандарыц крй сан?’’ депандей сыпай бар. Айтып та тасгар ма ey\\i, Кгголбектщ де KOiyAi жар1,1Мекенш еске a v a il болар. Кдрпыц куйзеле сыр ашкднына екеушщде кдбыргасы coiiyii, oipaK,мундайда юмнщ крлынан комек келсдд? \"Малдынын, бей жарык, малсыодьщ бей шарык,”дегенге ден крйьш оскен кдзакрыз, малый берген соц, крпзды ырыкрыз экете берем1з. Бар жотан-тергегтиз жалгыз улдьщ жолына курбандык, деп журш, Диханбек Топрек болысыныц белпм жуандары Оразымбек, Баубек дейта «дердщ агайынымен куда болтан. Bepepin берш, талерш голеп, Таутрбала атгы Кызыл келш крш туарген. Керемет суду да емес, кдзак;гыц кара дрмалак, кызы. Коюрепне нан nicKcai тукымга кртысы болгацдьофан ба. ерекше ожег. Сол ожетгитнен кош’ корген Диханбек G3i де цнгей сескенген. Ондай сескеыс Кебекбайда да болтан. Акыры, мше, бэршщ басьш дал криды, — Эй, осы келшнщ Кдлибекке крл болмайгынын корген кезде-ак, сезгем. Крзак,десе, бэрш зге тиед, кете балык, кусан кдшан басымыз таскд тигенше токцамаймыз-ау. Соган, теп, сонау Басн1иден. Басши болганда да Баубек, О р а зы м б е к т е р д щ ту ы сы н ан крш айттырмасак,, к,ай такымыздан тусш крлатын ек, Tempi?! Осы ез тевдрепмвден 20

________________________ Ж а$ окаладан алитда... можантомпай 6ipeyai эпере салсак, та жететш едт \"Жалтыз ул, жалгыз улдан мал-жан садага!\" — деп желгплдетем1з, жалтыз улдьщ кемюпгш мал-жан толтыра ма? ©зше сорды e.'ii едеп алган radre не деп акрьл айгарынды да бимейдь екенсщ.— Ундемей тьшдап, ундемей уйден шыгып кеткен Кебекбай шлндеп крьжылын жол у сп Кпэпбекке ашты. — Кудай-ау, оньщ ульш елдщ 6opi ©зщдей жакры кере бере ме, лайыкцылау, карайластау 6ipeyAi караспырмай ма? ©зш ганэлемей, ен/у кеп келшд! кусгэналэйдт О л байтуста не жазык, бар? — Крс туйеге ж упн артып, куйеуге деген 6ip а п ы крсарына алып, отау ушн жасауымен экеп, шын пейшмен-ак, келген сыйакуы едь — Солай-ак, келген. Кдлибектщ сикрш корш, суьш крлып отьгр гой. Эй, шырагым-ай, е з баурьщды озщ жамандамайсьщ гой, 6ipaK,era езушен суы атып, dip соз айткдн сайьш аузы 6ip шалп етш, тугарьп шашырап отыратын еркекке кай д е т сау кап емтрене крйсын. Табасынан аулак, озш де жалтыз улдьщ ■плеуш т1леп спырмьш, кудай баска салмасын. Кйчдиа дурыс, юмдио Tepic деп талку жасайтьш жагдай ма, екеуше де жаньщ ашиды: улта да кррлык, крота да кррлык, — Ci3Ai Дыхац тьщдар ЗД, неге айтпайсыз, буйтш бггеу жарадай сыздатканша, крьзды кайтарьт, мальш кайгьш алмай ма? Кдлибекп осьшша уакргг касьша жолатаай келген адам ендд айак, асгы озгере кря ма? © з ыркрш ы збен апарып салмасак, ж аз шыгып ж ер айагы кещгенде, езьак, кетш кдлмасына гам кепьл? \"Эйелге тенддк болады\", — дегендь ол да есгш елендеп ж ур ме, гам бшуу? — Эй, Кпеш-ай, ку намыстьщ кулымыз гой бэршпз. Кемтар улдьщ кемктиш ел корш-бь\\мей жургендей, кетига жалтыз ульш жаратпай, жакуырмай кетш кдлыпты десе, ж аца озщ кердщ, содан олш кеткети отыр гой ана карг. Тоу1рбаланьщ э ц п м е а екеуш е eapyip ж ер ер м ек бодды. Намыс, ыза дегеннщ кргжылы Кпэпбектщ кеудесшде де КД1Ж-КР1Ж. Екеу1 Кур Кдйшыныц сайын узак, орлей ж урш кеп ш ы ш ска бурылды. Айак, К айшыньщ дал орта тусынан асын lycri. Кдйшы мунда ушеу. Кур Кайшы, мен Айак, Кдйшы — жогарыдан томен кдгарласа жаткам era узын сай. Кур Кайшы жпталы, крьратгы, жазыгырак, сай, О ньщ крйнау- крйнауында иэ 6ip басгау, но oip булак, ж ок; мал судьи |щпталыт1дат'ы сай-жыраларга барып идее, ау ь о су тасып экелшедд, — кур, иоки куртак, аталуы содан. Ал Айак, 21

'5$кам ш 1 Н м Щ а -н г и Кдйшы — таулы. терец шаткалы кеп жане суга бул егцрдеп бай сан: Баркврнеу тауыньщ бауырындагы жылгалардан ж и н ал ган су онъщ ортасы н кдк, б о л т ж атады . Аяк, 1\\айшыныц шатын бойлап ерлей берсец, бес-алты шакмрымнан кейш ортадагы судан ею жарылган тау ею жакдд колденецдей 6ipi ш ы ры скд, cKiHuiici батыскд созылып кетед де, алдыцнан жазык, 6ip бел шыга келедг Ол белдщ аргы бетт — шыгыстан батыскд ipKec-пркес созыльш жаткрн таги тау. Тау болганда да бшк тау, оньщ ец б и т — Баркврнеу: Кдйшыньщ аузьша кдрама-кдрсы крскдйа карал турады. Ал енд! шыгыстан батыска карай 6ipT e-6ipT e кецейе кесШ п ж аткдн жазык,тыц жалпы аты — К,айшыныц бель Ж олайрык, сыйак,ты жер: оцгуспктен солтуспкке, шыгыстан батыска карал торт ж ол тосш ен ©тедь Бэлюм, Кдйшы атануы да сол терт жолдыц осында тогысуынан. Ац жолыьар-ау деген ой эм екеугац канерйгде жок, Айак, Кдйшыныц жазыгын квктей отш Ыршуыкгыц мойнагына ш ккен соц, Кебекбай аюллдасклн сьщайда 6ip сыр ацгартты: — Осы арадан орлешк. Кдрамендешц белше дешн барып кдйтсак, ажалды 6ip ац жолыгар. Кеш тепп Байтаракзътц кдютауына жетш жыгылармыз. Эцпменщ д.эмдда со юс1де. Кейб1реу кусал бэрш o3i кезгмен Kopin, крлымел крйгандай боспейдг о Kicini бЬлетш шыгарсыц? — Бглем. Bip-ею рет керддм де. Былтыр, кенж е улы кдйтыс болганда, елмен 6 ip r e уш не де бардым. BipaK, эцпм есш еспген емеспш. Эдипа ©агенде, кец1л айткдн топлен 6ipre &здщ уйге о Kici де Kipin шыкдрл. — Онда, ecrin кор. Будан кегли ондай шал туа ма, тумай ма, \"Ж аксьнш кормек ушш\" деген, керш кал. Hci Суанда ондай 6L\\rip KiciHi в з басым кездесптрмедш. Bip 63i эцпме-дукен. Ой-по-ой, соны ц бэрш есте с а к м а н кдндай суцгыла десецип! Ыршуык;гыц ycri 6ipmaM a ызгарлы екен. Кур Крйшы мен Двцкррага Караганда мунда эм кыстыцтабы кэддмпдей. Эйткенмен кокектщ бас кез1 емес пе, коктемшц mci куцгей- куцгейден мунда да ацкц б а с та ты . Кар дегеннен апплета дэнеце кдлмапты, тек сай-сайдыц крйнауы мен жакдар тастардьщ крлкд жак,тарында гана алкымга тьиылгандай жукдна б1рдеме агарады. Бута-буганыц эр бунагы буаздап, кдбыгына сним ай бара жаткдндай сыздап, бур ж арьт 22

_________________________ OfCa i/ окмадан аманда... яаберуге дайын-ак, тур. Этгец, аздык, етш турран — куннщ ж ы л уы тана. Е те к те н е р л е п к е л е ж а т к д н ж ы л у эл1 Ыршуыкда жете крймапты. Ызгардьщ езш де юлстагыдай ашу-ыза жок, ш ымшып ш иратайын дегендей рана шыткд1л. Ж асацгырап тулешн деп туркан табигат Кпэпбектщ к ещ л TeTiriH б уран, елдеб1р ж е щ л т е к к у й г е к е т е р ш кеткендей: ceprin, серпшп, кузар бшктерге кулшына, ац кершсе к ез1мен-ак, атып алатындай ашкдрак, кдрайды. — Кдрын ток, болмай, кайры жок, болмайды, Ютэш. Ж ецгецнщ дайарлап берген жол дорбасьш мьшау 6ip ыкка отырып босатьш тастайык, Сонан соц атгарымыэды осында тастап, сонау ецкиген ж алгыз еркеш ке дей1н ж ай ау ерлеп барайык,. Ж е р ьщ райы аркдр м ен T ay eu iK ire турак, боларлык,тай екен. М енщ бул арара сокдаганы м а биы л ушшдп жыл. Оран Ктгапбек у н а з келгсп. Елуге жакдшдап кдлранмен, ал1 ширак, epi ыкщам, дембелш е рана келген кдйыс кдра Кебекбайдьщ кдсында узын бойлы, ат жакты, кара мурт, дед кабак, кара сур, ала кездеу Ю тэпбек айтарлык,тай алып epi суеты керш едь Екеушщ Kjtimcrepi де ею ьщрай. Кебекбайдьщ устшде жещл шолак, шапан, бутында кдшага бойалган жаррак, шалбар, басында кен ето з тулю бернс, оньщ ты сы о баста иэ кек, и э кар а Магадан татлгеш K33ip онша байкалмайды: кун ж еп ецш эбден езтЪртш ж1берген. Берюнщ желке тусынан кекшулан шибаркдгг такдшаньщ ш ей юолтыйады. Ктгапбек шьгггай боп, ащ а емес, Tofna шыккандай кшнген: елйр1 тымак, кумгс белдишен буынран узын кок шапан, маркум ейелз Элипа йгш берген макталы кек шалбар, мыкдшма кек сауыр ейк. Байагынын, батыры дерге кек сауыты мен кек найзасы рана ж ейспейдь Ачтарды куйыскдндап крйып ж аткдн К пэпбектщ келбетш е Кебекбай с у й с ш т карады. Ж е р д щ тауы на адамньщ дэут жарасардай екен. — Агекем де озй|дей ipi едь Б уры нга зам ан болса, сен де сез жок, баты р болатын турщ бар, - дедд Кебекбай. Ж уртгыи есепне усойкд! етш эдеш айтгы. — Ж у р т 6 ip ece Ж ы р гал ац н ан тудын, д ей д 1, 6 ipece шатасьщ, Отарбайдыц баласысын, дейдр К,ожагелд(ден аумайсьщ деп ci3 крймайсыз... таудыц басы кудайга 6ip кддам жакрш гой, шыньщыоды айтьщызшы, шьшдьпында К1м нщ баласы м ы н? Т итгей де р е н ж 1м ейм щ , aFa. Т ек суу1ЛД1.[п.п цлу\\ы айтьщызшы! Осыны тштей ойлай-ойлай озрм 23

Ъ»ксцятан <Н\\фо1сЛл-цяы д е шаршадым. KiMiiin баласы болсам болайын, 6ipan, шындыкцы oiAin журейшгш. — ©й. сен... ойыны ма десем, шыныд ба? Кед, оплр. .Дрм yen аса дшбузар 6ipey болмаса, мусылман баласы жалган айпгайды, жала жаппайды. Б1\\мегетмгад кунэсиi кудри orti KeuiipciH, биепш м нщ бэрш букней айтып берейш. С ай д жайынды жакры туешем. Сеш жасыткрннан, кемегженнеи жандары сумдык, жай табатын б1реулер бар. ©зщ кедей балсад арка суйер агайынга кенде болсам, оньщ yciiiie шага атамсац, кдлмак,тан туды деген жалам, тага болса, ерине, epiKKeii журтгыц ермеп — сен. Бул — oip кудайддн т е п алмайтьш, басьща гуссе, кутыла да алмайтын кдыи ic. Бармагынды петел, коз жасыдды inline жутьш шыдайсыц. Шь(лдмасад, одан бетерге крласыд. Жургг жаныца бататыныи бьлген сайын батырцды. — Ж а п ы ц co3i жаныца батса да. жатгыгьш icrereni деи, •гозеуу екенад ага. Маган ец батагыны — жат айпгайшнды ачамьпчныц айгатыиы. Жакдшдр Кдйымбалек екеумгз Доцкрра мен Кур Крйшыныц арасыцлдгы жонда жолыгысып крлдык, (мадер жакда бара жаткам. Элпнщ сондаты айткап созг \"Акашьщ — жепм, эзш, — жеар, сорлап кэлдыц-ау, бауырым. Элп кдлмак, акец yuieyin, турып жатырсыцлрр м а жок, шешед де сецдермен 6ipre ме?\" — болды. Крлмак, акемнен баска кдзак, екемнщ де барын еоме сап, жорга icren тур. Эй, обден жын1.1м келд1 Эйел емес, еркек итке не дерад. Крк, баска камшьгмен салып жЮерт ем, жалт бергемде, иыгына щл). Коз1ме кап толып, жонныд успнде куалап журот сабадым. \"Ойнап еддм, ейтпм-буйтпм\", — деп ойбайлаганын тындамадым. Ашуым басылган со д аргыма бурылмасган ез ж етм е кегпм. — Е-ей, Кггэш-ай, Кржагелдд батырдан туганыда сод крчлыгыцныц езнак, айгак, емес пе? ©кед Жыргалац каймак, болса, алп жерде тайакп.1 Крйымбелек емес, сен жемес пе дд1д? — Балюм, би болтан, болыс болтан Огарбайга тарпан i 1ныгармын? Юмге таргам десем де, эке коп бон тур гой медде. — Иэ-ие, оны д тура. Сен енд| меш тыдда. Эй, айтттакдны, бныл, осы крншата шыгасыд? — Ж иы рм а ж епге толдык, крй. — Апырмай, э! О, куддреп купят кудай-ай, дэп экецнщ жагдайы екен-ау. Агекемшд де 6ipimiii эйел1 дал жиырма ж е п а н д е кдйтыс болтан. Неабелгое ею жылдан сод, жиырма тогазында уйлендд. EKeyi бес-алты-ак, ай отасты. 24

_______________________________Ж а у окамдан аманда... — М ен де сойтш ж урерм ш , кдлай-кдлай ем ес, ендд уйленбей-ак, крйайын да. — Ойнап айтсац да ондай сез айтпа, Кдтэш. Кудайдыц кулагы кдшан да турш. — Эй, ага-ай, мандайыма ж азып крйган жазуьш менщ эзш ме бола бузып журер д ейм сщ кудай. Ж азмыигган озмыш жок, емес пе? — Кдлай десен, де, \"жакры с ез — ж ары м ырыс\", Клеш. Жакры айтпай, жакрылык, жок, — Крйдым, крйдым. Эцпмещзд1 айта бершдз. — Heci6eAi — экецнщ екшнл эйель Агекем де оньщ екишн куйеуь Кцхздай тиген куйеуз атган кулап eAirrri. Агекем ауырмай-сыркдмай а т усгшде ж урш елдь Кдггай етш Кулжа жакц'ан жылща урлан акедлд де, 6ip апта: \"Ж ауырынымньп ( ортасынан кддалган шаншудьщ кеглей турганы-ай!\" — дел, ерен санам ай ж у р е 6epin, ак,ыры содан кулады да, кулагаиьшан турмады, Елдщ арты эл1 жайлауга ж аца келш жаткди уак, маусымныц дел бел ортасы болатьш. Содан сен кел еа ж ылы осындай крй ж аца крздап ж аткрн уакрггга, наурыздыц шднде... жок, титл дал наурыз кеж е берешк дел жаткан кезде дуниеге келдщ\". Е в д езщ санап кер: тура тогыз ай. Маусымнан кейш иллде — 6ip, тамыз — ею, кргркуйек — уш, казан, караша — Кебекбай эр айды айткан сайыи 6ip саусагыи буки де отырды, — желтокран, 'Кдцтар, акдан, наурыз. \"Тогыз ай, он кун бп-кенше, Шыдады кемшр тырысып. Тогыз ай, он кун бшсесш, Туатын мезг1л жеткесш, BoftGiiue 6ip кун толгатгы, Толгата барып оц жатты. Курып калган булак,тыц Жылрасыиан су ак,тьт. 0MipiMen аллаиын Арыстай кдглып ул тапты\", — демеуш ме едх есю жырларда- Ак, катынныц... не, айтпакщы, шешецнщ ададлыгына сол тогыз ай, он куннен ар ш к , куо жок, Мен бул есекп жптг кушмде еспгем, сонда-ак, есентеп, коз1Мд! шындыщщ алдекашан ж етизгем. Сенщ шешец болса, мшпц ец жакрщ жецгем Ак, качин. О ньщ eceri матан батпады двймюц, баггшагар. — Жарайды, экемнщ экем екенш дэлелдеп бердщЬ, 25

Ъекоцлтан Н у Щ у -ц я ы кап жасацыз. \"Экен Ж ыргалач мен Отарбай\", — деп отгаудыц да 6ip крсыны бар емес пе? Оган не дейсаз? — Байкдймын, оны ч сырын ептеп е зщ де 6L\\eci4 Муньщ — меш сьшау. \"Не дер екен?\" - дейсзд, рой? — Но, не дер екеноз. — Жыргалачнын тарихы былай. Агакем жиырма жасында жау lycipiirn, кдлмакзъщ базырьш осы озищащ Крйбынныц аузындз шокрармен урып жырыпты. Батыр атануы содам. Баска е р л т л еспген емесшн. Барымтага, мал урлаута ком барган. оиысы батыр\\ыю<а жата ма, жатпай ма, бьлмеймш. 0з1мен кдтарлас Ж алайыр Ж ирен батыр деген болыпты. Улкендер а т ы п отыратъш, озим кергем жок, Сол eneyi капы сыйласып, oipre ж уред екен. Bip жолы Ж алайыр Ж ирен батыр кдлмаккэ шапкрнда, агекем, бармай калы ты . Неге бармаганын бимеймш. Bip ce6e6i болу керек. Ж ирен батыр олжалы крйтады. Крйтарда агекеме coibin: \"Не кдлайсыц? Калаганынды ал\", — д ети олжага. Сонда Ж ирен батырдьщ жнтггер1 б у ш талтак, бука мойын, ею каска lici акриып шыгъш турган ересек баланы орталарына альш келемеждеп тур екен. \"Кдшсац, осы баланы 6epin кет!\" —дейд1 агекем. Айдап кеде жаткан малый сурамай, алып келе жаткан ж алш з тугкьшды сурашы. Kfiiuua ускршсыз, тусшен Kici шошырлык, болса да, малдан адамды аргык, санашы агекем. — Ж ыргалач ушш кай казакра кул болса да 6api6ip емес пе? — Ж о, олай деме. Жырралач кул болтан жок, Ол кезде агекем — жасы жиырмадан ж ара аскан жшт, Жыргалач он ею-он ушке шыккан база, кешн агалы-иадей уйрешсш кегед) eKeyi. BipaK, соз/уч шындыты керек, агеке.'нин, босагасына Жыргала! ( келген соч барып мал туракзапты. \"Мал бакканга бпедГ дегеч рас. Жалпы, Жырралач башусгьщ аддмга да, мама да ыкриасы болею Эгген, тек ускршы. Сол жер1 гана... — Оньщ жайын укзык, Одан кейшпсш айтычыз. — Одан кейш агекем... экен 0Дд1. Ж ыргалач — ол кезде он сепз-жиырмага толып калган жшт, Жачылмасам, Огарбай ол кезде не би, не ауылнай, аныгы есЬшен шыгып капты. Кдзакзыч сырын езщ быеач, б1реуд1ц крльша билш тисе, 6ipi оган жак, боп, 6ipi ж а у боп, ею дай озара кдфкдюады. Огарбайга да 6ipi жак, б о а 6ipi жау боп жатса керек. Мен саган агалык, 6ip сыр айтайын: oipeyai согу еюшч 6ipiHi4 крлынан келе/у, ал тусш у 1луде 6ipeyai4 крлынан келедг Шыньщды айтшы, басканы былай-ак, крйайык, мысалы, сен 26

_______________________________OtCa ij окамдап алишда... 03 ш ёш евд толык, тусш есщ бе? Ак, кртынныц э ке ц олпзуи icren келе жаткдн iciHe ризасыц ба? Ыцгайсыз сурацкд жедел жауап кдйтармай, Кггэпбек сурлана тумлш кдлды. \"Иэ\" десе, оньщ бугал есек-айацын куптаганы, \"жок,\" десе, туган ш еш еон жакцырмаганы, кдлай десе де кцын. Атасы муны эдем сынап отыр. ©ripiK айта салатын ойьш сез емес. \"Оньщ саган кереп крыша? Неге сурайсыц?\" — деген Kiciiue агасынын, бетш е алара 6ip кдрады. — Риза болайьш-болмайын, тусшешн-тусшбешн, oftreyip, одан безш кете алматаным хак, Озп-цз керш к е л е а з гой 6epiH, не дейпш бар. — Э, мшеки, муньщ дурыс: анац болтан соц, амалсыз кенесщ. Ал егер анац болмаса ше? Онда кайтер ец? Онда елге крсылып сен де сегер ец. Bipeyai сегуге келгенде, 6i3, e3i, ойланбаймыз. Эйтпесе, озщ кдрашы, сол Ак, кртын... жецгем... hiM, сол ш еш ец сатан сетей идей не зы йан кггедд? CeHi Жыргалацныц баласы, Огарбайдэн туды деп журген ол емес, ел гой. Егер согер болсац, оны елдщ осей у ш и емес, е з id уипн сокпейсщ бе? Ал оньщ ондай крй щллмысы бар? — Сол крглмыстарын айтсацызшы ендИ Ш оптщ басы ж ел турмаса кцмылдамайды. Ж асырып-жаппай айта берщ1з. Сураган 03iM, е з обалым езтче. — Создщ шыны керек, саган кдлай а ййры м ды б1лмей ыцгайсызданып отырмын. К ^ ш жатдайта кэддырдыц. Ец акцкрт аллата тана мэл!м, 6ip ж ерш будлдрш алам ба, гам б1ледт — Ci3 е з коргешщз бен есптенназд! тана айтыцыз. Ол ушш айьитгы бслмайсыз, ештецеш булддрмейоз. — Кдбагъп i шьгга Ютапбек таудан томенге уц1ле кррады. Н е айгсацыз да ренж1меймш деген бекем тур. — Ж арайды . — Э цпмемд! e p i ж алтасты рам дегенд1 ацрартып, крлай айтуды ц кцсыны н да 1здеп, К ебекбай кдкылганынан кдйта-крйта жетюршдг — Атекем олген соц, сеэдщ шыны керек, Кржамжар мен Ракрш эмецгерлжтен дэмелендь BipaK, екеуш щ де оз кдтыны бар. Era эйелдд багатындай екеушде д е аргык, дэулет жок, аншешн ажарлы жецгем алсак, деген сокрф доме. М унымныц еш oripiii жок, уй imiiiAe озэке-шешемнен есшендернч. Куйеулерипц комемн ацгарган соц, Кржамжар мен Рахымныц кдтындары кдраи жата ма, оларга е з куйеулерипц iiendci емес, бэрше Heci6twi гаиал1дей корщедг Кдзак;гыц ец жаман деген кртыны да ец 27

Ъвкбцятан ШуЫсвкв-илы________ жак,сы ойелд жамандай боред, ал ец жакры вйел жамаи Кйтьп1ды жамандамайды гой: омы езше мш саиайд.т Намбасац, шешечмен сейлесш кор:Hi, 6ipAe-6ip абысынына гайбат соз айтпайды, ал омы кезш е айтмаганмен, сыртынан барлык, абысыны жамандайды. Мбнхц бшомде, еркек эйелдщ сырым урура шоркрк, соидыкзаи жиырма 6ip жасында eKiiniri per жес!р калган эйелдщ окнйш-кдйтысын 6i3 тусшбейм1з. Туйнбегеон, крлай э д л боламыз? Айгаккэ ерген тебетше абалам, осектщ ьщрайьша и1ле берем:'з. Ж амьщ крналып жаткрм жок, сетказ де жабыла жамамдап жаткрндарга кргыла салтанга нец кегсд, кайта крсылмай крлсац, — кдын: в з й д крса датгап Ж1беред. \"Ж амы ашымасгыц кдсымда басыц ауырмасьш\" деген — сол. Сонымен, создщ кдскрсы, аман- есен сем дупиеге келдц. Одам кешн агекеш щ жылын бердк. Бар: дурыс, эл1 еш теце ол кезде булше крймады. Б:рак, Крж ам ж ар мен Рахымныц эйелш е Heci6a/\\i жак,тан oip аждайа т е н т келе жаткдмдай керш д де турды. Эрине, эмещерлисген крркрды. Ондай эщьме агайын арасында акдры айтылады. \"Мен ешюмге де тимеймш, Кржагелднщ тутш т тугеш! ж еке отырам”, - д е й д шешец. Содан кешн оны Кржамжар мен Рахымньщ Q3i алакездей басгайды. Огарбай жайы ндаш а л ь т кршты соз де алгаш ез аулымыздан шьпадл. Сойпп жургенде, ак д р айп<рн сон, ашыгьш айгайын( жецгем жук'п боп кэдд>1. Ондай жагдайды агайын кеппре ме, суйекке тацба болды деп, oopi буьшып оле жазддды. Кржамжар мен Рахым крйарда-крймай, акдрында кдрабег болтан жецгемд зорлап некелеп Ж ыргалацга крсады. О тарбайдан да, Неабелт'д ен де оздерш ш е солай кек кдйтарады. Mine, шырагым, менщ брлетш тарихым осы. — Одан кейшпсш неге айтпайсыз? — Одам кейш пан езщ д е быетш боларсыц: сенен кешн туган к д з 6ip жаскр жепгей-ак, олш крлды, Жыргалан йен жецгем 6ip шацыракзын, асп .тд а 6ipa3 уакрггтурганмен, ерд- байлы бола алмады. Солкезде 6ip ку Heci6e/\\ire: “Ж е а р кртын. Ж ыргалацгакрр болтан еолкрчъш!\" —деген алецде шыгарган, Акрш кусан жас кушиде бес-алтыга келгешне сен де мешел, аурушан болдыц. Ж ыргалац байтус козтр Акдшты крлай баплп-кркра, с е т де солай багып-кркзы. Экец болмаса да, ол алт кунге деши саган экелжке татырлык, кдзм ет жасап келед. Оныц крбагывд крран келе жаткрньщ — сенщ улкен касшпн,. Кпэпбек ундемед. Орньшан турып ун-туназ усп-басын 28

____________________________Ж ау окмадан аманда... кдга басгады. Акриды житгпц асьпы с сейлеп агат б1рдеме айтып кдлудан сакц'анганын зер ек К ебекбай с езе крйды. Крсауызьш крлына альш, ол д а ун-туноз ацга жинадды. Атьш алг'ан д эу кулжасын эдеш бутшдей ецгерш, олар Байтарак,тжше кун бата-ак, оралды. Байтарак, Баскда Ыршуык,та бес уй отыратьш: e3i кенж е улымен 6ipre, ею улкеш жеке уйде жене ею уй — эйелш щ бауырлары. К ебекбайды K epin Байтарак,, кулж аны K epin келш - балалары — 6api кдрык, Сакдл-мурты аппак, шуцет кез, шамамен ж етш стен аскдн м урынды кара Kici KiTan6eKTi ж азбай танып, ж ы лы ш ы р ай м ен есен-саулык, сурады. — Акдшыи, кдлай? Адам бон калган шыгар, э? — деп, артынша кециин аулады. — Е-е, \"Ер ж ш т уш ак, уй ш ед т уш кдра уй ттгед1\", — деген, кдрагым, бурынгылар. Ылайым енд! ак, уй нк! — Айтканьщыз келон, ага! 0 зн д з кдлай, бакуат-пысыз? — Кудайга шуюр, алланыц берген ырызгысын т е р т ж еп ж аты рм ы з. Bi3 б азард ан кдйтып келем1з, с ен д ер кетш барасындар. Ендд 6i3 жакрылыкуы ез1м1зге емес, алдымен сендерге н л ейм з, Сендер жок, бон, б!з кдлганша, 6i3 жок, боп, сендер калыпдар. Э к е а елш, артында баласы жылап турса, ол да ом рдщ ез жарасымы. Ал баласьт елш, аргында мен кусал aKeci кдлса, югямет-кдйым — сол. Кудаидя н ойланбай узак,ом1р ттлеймЬ, сонымыз — кате. \"Э, кудай, бала- шагамньщ алдында ал!\" — дегеннен артык, ттлек, теп, жок, тыратеш. — Тэуба дещз, ага. \"Орнында бар оцалар\" деген, бар гой баска балаларыцыз, немерелерпрз. Жок,тыц орны тола крймас, барларьщыз, калгандарыцыз аман болсьш! — 1штей Koirri ойлан, коп уайымдаган карт кдмыга босап бара жаткдн соц, Кебекбай ондай оцпмеш адеш орбггш едг Булар БайтаpaKyiKine e re 6ip e a rn кезде келшн: кешел1 oepi жалгыз кд1зы уй шпмен 6ipre терюндеп келш жатыр екен. Куйеу баласы кдрабек руьшан, Кггэпбектен ею жас кдна киш Шашнар а т ш ж ш т болып шыкты. Кдшак, мург, ак, сары Faiia, жараган атгай жы п-ж ы йнакн жаркрш жуз. \"Ею жаегьщ арысы не, 6epici не?\" — деп, курдас бола кетю а келепндер Me3i eiyiui ед1, Шаншар б!рден: \"Ага балады екенезэ. Кдйнагасыз\", —деп кулдд Оныц ашыкуыгы, еркщдш, а:млкеш мшез1 о дегеннен-ак, жагымды асер e n i Ашац, ат жакуылау, 29

Ъвксцлтпан Н’ ф1секв-цлы_______________________ ; | бота ершд1 келген ак,куба эйе/ц озше лайыккорщдд. \"Гулшш\" деп Шаншар оны сез арасында этап кдлды. Екеушщ 6ip- Sipine ризашылыкцары, сыйласгыздвры хошал крбакцарынан ащарылып тур, жарасымды. Байтаракгыц ж е а р калган келий oip кушак, отын алый алгаш уйге Kipin келгенде, ойьша окргс oip арамдык, тусш, Ктгзпбек оз-езш ен кцпактап, кдраптан-кдрап кртсылды. \"Мертен агам осы екеутнэдщ дэм-тузымызды жарастырталы журген жок,иа екен?\" —деп кудштендь Келшшекке урлана, сынай коз салды. ©нд ержтщ дэнегшдей адем1 крцыркай. Бет ушьшда ш ок тарыдай шашылтан бшнер-бшнбес секпш бар. Аузын сэл ашса, апнак 'пстерппц ш еи суг сызыктартып ryrai сэуледей топлш туседь Суйгамдд. Теп, кшктщ латындай. Енесз екеуш щ кигеш — 6ip yATi кимешек. М унын коз тасгатанын шальш крлды ма, турегеле 6epin ол да жанарьш тастап улгердд, Элденеш ишаралатандай, самай шашын кимешектщ жагына тыккршггады. Ыцгайсызданып, оне бойын ыстык куйын аралап откендей куйш-жанып, Кпэпбектщ ею алакрны тершш крйа берлд. Ж урт жайымды бЬлмесш деп, шаршаган юсипе умаждап бет-аузын сыйпады. К^рацтылык тау шпне api ерте, api вдуырт туседЬ Малды кррага Kipri3in, апарды жайлап жендеген соц, тунп TipniwK басгад\\ы. Бупн бул ауылдьщ ту и баскршалау. Крзан асыльш, opraFa от жатылгасын, кшз уйдщ iini кро-кщз кайиады. Алты канат уй адд-MFaлы к тодды. Б1лте шам oip iprere крйылганмен, уй шпне непзп жарык, казан астынд ап,1 отган тусш тур. Эзфн» алма-кезек сейлеп отыртан — Байтарак пен Кебекбай гана. Крлтандар — тыцлдушы. Огыртан ж у р пы ц ш ы ркрт бузбасган, Байтаракгыц кенже Ke/iiHi мен кьгзы ортата дастаркдн жайды. Шай устшде эцпменщ ауаны аркрйда ауыскрнмен, непзп айтушысы тэты сол ею улкен Kid балды- Кецпи кенже келшге aya 6epin, K03i тусе 6epin, акракрддыц кеп сезш е Кггапбек эуелпде жондеп кулак крйа алмады. Аты да эдемт Элсиэ екен. Тйи ж о к Kiciiue aai 6ip ун кртпады. Бул отан кррамагансьш отырып урлана кррайды, — ол бутан мулде коз кршьпын салмайды. Ата-ене, крйнаталар алдында, теп, темешш к адепп. Эдештлш крндай адемй Дастаркдн жиналтан соц, элденеге ж урт крзталактап, кенег оз-озшен кондлдешп кети. Ьатапбек оныц себебш ута алмай К ебекбайта 6ip, баскдларта 6ip кдрап жалтактап отыртанда, Байтаракгьщ ce3i елец етаздр

_______________________________Ж аг/ окамдан аманда... — Ki-чдщ Ш анш ардьщ ептеген е н е р 1 бар, К ебекбай. Байкдймын, мына балалар соны ecririAepi кеп кутш отыр. Тьщдаймыз ба, кэйтешз? — Ойбай, о не дегешщз, тындайык, Байтарак, босата ж акда карал иек кдкды. Кдпы орнынан ушып турегелш едд, Э лсиэ ытщып одан бурын сырткд шыга женелдь Оньщ сырьш Кггэпбек эуелпде ацгара алмады, ендьендд шамалай бастаганда, Э лсиэ каптаулы домбыраны экелш т е улгердь Салем жасап, уйге улкен абысы ны ьлесе KipAi. Д ем ек дом бы ра да, Ш анш ар да кеш е сол улкен улдыюнде болтан. Кпэпбек энд1 6 ip гасцдей-ак, бьютш ж эне жакры керетш. Алайдэ анык,эшшш a \\i тындаматан екен. Кулак, куш кешеден 93ip турган крчыр домбыра Шаншардьщ крлы тиер-тимесген- aK,e3i сейлей женелген сегадлд. Сылк,-сылк,басьш уйге сылкдлм ун Kipin келгендей. 1лш какдщн шгектен кеуде шымырлаткан ддр1л шытады. М айыскдк, буралац с аз пернеден пернеге жумсак, ceK ipin, уйдд к ер ней уздитп шалкаш, керегеден шацыракд<а шапшьш, аквдэы OAi затгьщ ешкайсысына ене алмай, еркелеп кеп журегще жугылады. Кенет домбыраньщ э л п yHiH м акдалд ай м амык, д ау ы с ж о тар ы л ата, адем1 уйлеоммен жалтасгы рьт экетп. Уй энге тольш, ешюмнен дем шыкрай, тугел йпепн тартып тыныс алмай калган тарщлд. Бетщад, буюл жалацаш етшдд, екпе-журегщ мен шло атзанды улпа балапанньщ там ак,ж ут сыйпалагандай сыйкаф- Осыньщ 6api болып жаткдн акркат екенше илана алмай, Кггапбекте ес калмады. 0 ц мен тустщ ортасында ерекгап, eci ауыскан адамдай есецпреп, щкэрлнсген, ш е к а з суйаш сген узак, сэт ойана алмады. Ж у р п ъ щ крлайша сейлеп, кршеметке кдлай ■riAAepi кеп жаткднына танданды. Мундай к э й т халдд ол бутан дейш басынан кеш кен ем ес-Ti. — Кггаш, куйеу бала кэлай, э!? - деп, Кебекбай -пзесшен басканда барып, оган сал ес гаргендей болды. — Айтпацыз, ага! Тацйднганнан тш м байланьш крлды.— Басын шайкдп, Ш аншардьщ бетш е емшген ыкдьласпен кдрады.^— Буйпп ен айткдн Kicud ем1ршде еспген емесшн. 1нгендей-ак, штед1 екен адамды. Куйеу бала, кеп жаса! — Кейнатам мактаган соц, енд! менде ж ан кала ма? Таты кетпм. — Ш ып-ш ып ш ыкддн мандай терш ак, бэтес орамалмен датдап-датдап cyprriде, касын 6ip-era кагьш ж1берш, Ш анш ар тэты ш ы р кд й ж е н е л д ь YHi аш ы лыцкдхрап, алдьщгысынан бетер эдем1 шык,ты. Ет ж у р е п елж1реген Кггэпбек 6ip сэт аннен басканьщ бэрщ умьпты. Алдында 31

Ш о т т Н и Ш г-ш ы гана кш цм » ( д а , кайга-кайга Эдсиеге да™ ,а карал оштргал, 011ы да есшен шыгарды, — Ендл балам, оз эцдерще кош! - легенд! еркелете, мак^ана аитты Байтарак, — 0 з эш? Оидайы да бар ма едД? - Кебекбайдыц кршемеп мен танлдиысында шек кдлмаганы сошна, бала1на елпелектел, басни i/уц-ы такршасын жулып an, изесш е 6ip салып кдлды. Тык),|р шанзьш алакрнымен 6ip сыйнан, бар ынтасымен LUaiiuiapFa сукзанды. Домбыраныц шклтнен ыцырана ышкншган ун шык,ты. Козш керегеден алмай кйлдльш, Шаншар бурьш еспмегсн 6ip гей-гайте басгы: — Созден асар таудан жок, Одан отер жаудан жок. Октан олсец, шештсщ, Созден олсец, иман жок. Созден зэрл1 у болмас, Одан улкен ем де жок, Ю аден Kid зор туар, Созден зор 6ipaK елде жок. Батыр да созден жециген, Ез де созд| Ke.Mipren. Ж ауыз да созден ceMipreii. К,орыкпандар менщ оз1мнен, Сак,тансач, сак,тан соз^мнен! — Туу, бейшже шыгаргандай берекем1од1 юрпздщ-ау, шырап.пм! — Крлма-крл 03repin, Кебекбай мулде баска адам б а л ь т Kernel1 сыйакуы- — Кудайым-ау, с е т кормой журген сохыр окем!з гой, теп! Войтеке, кудай бере саман екен куйеу баданы ci3re. — 1шпадла, Кебекбай. Bip макан емес, бук1л Суанныц баласына бере саман. Кунннлдерден крркрт, улкен жиын- тойларга жЮермей журмш. Б урыты лар а ш ы ты : \"Алганым ару болмаса, Алдыма ал ь т суймеи-дп Дулырамньщ Tefeeci Туран айдай болмаса, Батыршылык, сурмен-дн Атадаи бесеу-алтау тумасац, Агайынныд йшшде б1реумен Кермар больш журмен-дД\", — деп. Бул e3i — атадан жадрыз жнтг. Верп экелерипз болек болганмен, а р ш аталарымыздьщ 6opi ортак, Шаншар — 32

__ _________________________ Ж а р о/смадан аманда... Кдоабек шднде Бабаназар. \"Туганы жок,жалгызга, К еп шянен суырылып, Ж ауга шаппак, н е керек?\" - дегецлд есиет кд,т, муньщ багын байлап журген — мен. ©йткега: “Ж ещ м е ж амау туекенш, Жарлылык, сенен керемш. Ж арама крлдьщ тигенш, Жалгыздык, сенен керемш\", — деген емес пе бурыгаылар. ©лец деген — ол да ерт, ж аца а й п ы гой e3i. \"Сакдансац, сакуан сез1мнен\", - деп. Сол сезш ен таба ма деп сескенем. \"Баскр пале — йлден\" гой, Кебекбай. Т ш е крйтарар т ш жокуар талап ж еп крймай ма? ©зшен озганды осы куш гам жакры кередд? — Оныцыз рас, кдлзганшакуар мен шдтарлар-ак, е л мен елдд ырылдатьш келш едд, ендд елдщ б е й езгеретш шыгар? Ак, патшаны кулаткдндардыц акд,1лы ак, патшадан да артык, емес пе, мен езич жакрыльщган умггймш. \"Бар билж кедейге ти ей н болды\", - д еп Ж эр к е н т пен К ектал гу-гу етедд. Баланыц багын байламацыз. Мынандай дуылдаган заманда топтан суырылып шыкддны керек. Ойбай-ау, жиын- тойымызды жарасгыратын ©нерл! жптгке ж ары м ай келе жаткдн ел едж, кез жасымызды керген шыгар кудай. Бэйгеге туспесе, шьш ж уйрж кусалыкдган кушп кетедд, куйддрмегцз. — \"Куйш кетедд\", — дегешн, к у л а к у гаредд. А цмен кезщдд ашсац да, адаммыц сырьш талайдан артык, тусш есщ сен. С езщ нщ ж аны бар. Ал, Ш аншаржан, эцпм ем ен белш кеттж пе, тары айтшы, айналайьш! ' Ш аншар бул жолы шыркду эн салды. Муцдантып, сагынышпен кдйырды. Ш ындыкды эзымен астарлаган жастыкдыц, гашык, ж т т й ц ж ан сыры: — Жылдык, уйкым, ойын-кулгам садара, Bip сезщ нен езщ ш ц \"жаным\" деген. Бэтш агарыц айтады-ак, екен! А на сездд е с й г е н эй ел баласында ез! де ес кдлмас. Ш ьшы ма екен алде сыйкргрларан арбау ма? По-оу, дуииеш кендйп, ж е р элемдд жайнатып ж1бергендей. ©1пм-ак,оз1! Bipсот мулде умытып кетеен Элсиэга кезшщ астымен К пепбек тагы !здедд. Ошакдагы откэ телм1рш, кдбарын шыта кдмырып о тьф екен. О н ы ц да есш е кдй- кэйдаш iycce керек. Ш аншар эндд тары кдйырды. Апырмай, эуеншде сезш ен бетер сыйкдлр жагыр. \"Сезден зор епггеце жок.\", — Аеп цад жаца, кдтелеседд-ау, эуеннен аскдн ешгеце жок, болар, cipa?! — Ш аншаржан, муныц кдйдан шыкд<дн эн? — \"Осы эн д е езпига-ау\" деп ойлап турса да, Кебекбай эдею сурап кршемет жасады. 33

Ъ йксцлтан М у Ш и -ц я ы ©3iM шыгарган эн, ага. — Шаншар иегщ катере кулш afleAi ж а к д а к,арады. Гулинн б ш н е р -б ш н б е е басы н шайкдды. Б1рдемеш айгкдлсы келш едд, айткдлзбады-ау, cipa. Ерлизайыптылардыц иек кдгасынан Кггапбек энге байланысгы oip сыр барын ацтарды. Куданьщ куддретт, эндд де адам шыгарады, эм шыгарган адрм взМ зге куйеу бала болады, агалап кдсымыэда отырады дегецлд гам ойлаган! 0 ленд1эргам крысгырады: есгтддк, корддк, оран уйрендж. Ал ендд эндд де кдилстыратын racini керш отырганым осы. Ой, таьурш-ай, — Кебекбай такншасын oip кид1, 6ip шешп. Акдирында киген кдлпы Байтаракда бугал ене бойымен бурылды, —\"Он салады\" дегенге дайар ондд айта салатын шыгар десем, оз жаньшан шыкарып айтады екен Ш атнар. Войтеке, кртты толкрш кетпм, крлыцызды жайыцызшы, балама бата берешн! — Э, жон. Эумиш! — дедд Байтарак, алакднын жайа тузелш отырып. — Ш аншаржан! — дедд Кебекбай алакднын жайган журтгы есдктен торге дешн шолып шырып. — Менщ сэзш пайгамбардыц c©3i болтай, шырагым. — Айткрныцыз келсш, ага! — Шаншардыц да толкрт отырганы даусыныц ддршнен бшндь — Так,ыр жерде тайгагабар, TaitipiM содан сак,тасын! Бату бар ж ерде бале бар, Машайык, содан сакуасын! Шункдлр жерде сайтан бар, Сактаушы содан сак,тасын! Басын жерге жетпей жамандык, корме, жаным! Дэулетщ зыйада болсын, Душпанын пыйада болсын. ¥лыц уйада болсын, Кдпзыц кдлйада болсын. Адамнын жаласынан, Булттыц аласынан, Кершер-коршбес мыц да 6ip бэлесшен Патша кудайым 03i сак,тасын! Эумиш! Ж урт жамырай беггерш сыйпады. Кебекбай бэршен соц сыйпап бптп, асыкдай турегеп кеп, езш е кдрсы кдргып турган Ш аншарды бауыры на басып, бетш ен суйдГ Эсерленген Гулшщ мен Элсиэ к ез жастарын cyprin, уйала жымыйысып жатч.гр. 34

______________________________ OfCai/ окаш дан ам ан д а... — Э, жен. Быгендщцгц !сгедщ, Кебекбай. К еп жаса, — дед! Байтарак, крйта кеп орньша отырып жаткрн оран басын изеп. — \"Ж ауынменен ж ер когерер, батаменен ер кегередГ деген. Кергендц! бар сен де 6ip коненщ K©3i едщ, кргрыкцъщ 6ipi еддыр-ды, айткрныц келсш! Балам, батасыдарысын, агаца 6ip ат байла! — Байладым, ага. — Эл! турегеп турган Ш анш ар енд1 Кебекбайга кррады. — Топ кшнде улкеннен 6ipiHuii рет бага алуым ед|, шхкрзден ризашылыкрен 6ip ат манщз, aFa! — Ж о, жаным, сен агаца ат сыйлама, кдйта энщ ушш атгы саган мен берешн. — Крй, Кебекбай, шщнщ крлын бул жолы кркда. — Сакрлын саумалай сыйпап, Байтарак,билиеп ун катты. — Ж енге жьпылсацшы, бурыннан келе жаткрн респм бар емес пе? — AFa, алмасацыз, ренжилпз, — деп кдлды Гулшш де босага жацтан. — Бурьшнан крлган наьу.ьл кеп. С оньщ 6ipiH сен буздьщ, TepicKe шыгардьщ, Кебекбай. — К айтер екен деген Kicirne, Байтарак, онын, бетш е кцгаш тап сы гы райа кррады. Bip Кебекбай емес, уйдеплердщ 6epi де у рке ты нып кдлды. — \"Алые п ен е н ж у ы ц ты ж о р т ц а н б 1л е д 1, А ш ш ы м е н е н гушшыны таткдн б!ледь Тес айылдьщ банерный, Heci б1лмейд!, ат б1лед1. Е р ж т т г щ кэддрш, Агайын бымейдг ж ат би\\ед1\", — деухш едд бурынгылар. 1нщнщ кдддрш ж атган бурьш езщ б1лдщ, саган 6ip а т емес, ею а т м ш еец д е аз. EH/viri кррсыльпы абы рой эпер м есш К еб екб ай e3i де сездк Етж еп тогайган ж урт крл жуып, тыскр шыкуы. Ай кррацгы, жулдыз жок, Ж укр желдесш бетке бышер-бшнбес ызгар урлейд1. Адамды cepriroriH эдем! айаз. Т ау шлнщ крйу туга крзак,тыц онсы з д а оцаш а аулын одан бетер оцаш алап тасгагандай. Бугал алемде Ыршуыкцыц осы сайындагы бес уши жандардан езге ешюм крлмагацдай. Жан-жацгары алыс- жакртнан 6ipAe-6ip бегде дыбыс жетпейд!, дуниенщ оцаша lyKnipiiiAeri оцаш а OMip. О сынш а оцаш алы ктыц айнала oMipMen, откен-кеткенмен крншалык, байланыста екеш н крзакзыц озшен баскрлар крйдан б1лсш, Керек десец омы кей кэзак|гыц 03i де б1ле бермейдг Кдйран к ец дала-ай, крншама кец болсац д а, керекйз, бос жаткрн алакрндай ашык, ж ерщ жок,-ау тук. Адамыц мен ацыц, кусьщ мен курт- 3S

Ш сцтан Мфквкв-фы кумырскрд малыц мен жаньщ, ауац мен суьщ, агашьщ мен шобщ, тасын мен топырагыц — 6epi -пршшк. Желщ, жадбырыч, аптабьщ мен ызгарьщ 6i3 рана тусшш, Гмз рана суйонепн экеннешемцадц ыстьщ-суык.мшезше сщген. О. тоба, ауаныц озш ен ата-бабамыздыц nici келедь Элде ата- бабамыздш дегешм13 ез т о м и бе? Шаншардьщ шальпы тидд ме элде бупнп алуан эц тд е мен турл! адамдардыц acepi ме, Кггапбек айрыкдна -толку куй кешп. Tiirri уйат болганда, ыч1»1лдап эн айгкдлсы келдр Кеудесш кернеген шадыман сезш топлерге reciK таппай аласурады. \"Ш аншар кусал акд>ш бон кеткел1 -гурмын ба, немене?\" — деп, озш oai шдтей кеКетп. Ел жатарра a \\i мезгтл ертелеу сыйакуы. Уйге гарген сон, гагы эчпм е дукен жалгаса ма, жок, 6api тосек-орынга бас крйа ма, — соны адгара алмай тур. Коцьи к у р ш р Элсиэш айналшыктай бередд. М уныц ниетш сезе ме, сезбей ме? Ж у р т крйтадан уйге Kipe бастаганда, кржетгн orereAi бара жаткдн Kicime Кггапбек кдсакдна крра айналды. Елден кешндеп гарсем, журт купмшде журген Элсиэмен ео к алдында оцаша жольпыл кдлам ба деген далбаса. Крра жакц-ан оралганында, оны уй ipi-есшде Элсиэ емес, Шаншар купп тур екен. Екеуд шдке кдрген бойда-ак, Байтарак, оз ойын айтгы. — Кунде жиын, кунде той жасап жаткрн ж ан емесгаз. Крпалы иасшщ кещлш серггтекке Кебекбай эдей! ел аралап келедд екен, -плетете сураган дегендей, бщлщ Шаншар мен Гулнпн де осынын орайына ran келе кдпты. \"Ж акры ас крлганша, ж ам аи кдрын ж ары лсы н\" дейтш крзакдтыз, уйкд>1мыз ндала крлса кдлсын, ойьш-кулюлиз шала болмасын, 6ipa3 э н еспп, эцпме тынд ап отыра турайык, — 0 , бэрекелдд, шпепмйдд бш еидей icren аш рсы з, ага. Сездщ шыны керек, кумардан шыкрай крлдык, Шаншардьщ э т и тыцдасак, азд щ эндмещздд есги алмаймыз; а з айтсадыз, оган кезек гимей крлады; туш кургыр тэты kjjckp, кэйгер1м]длд бдлмей кдгпак,тап-ак, оты р ек, крлауымызды айткдлзбай таптьщыз. — Кебекбай aAi сол алдыцгы шалкдлган куйден темендемегенш таньггш. — Ж он-ак, М ен эуел1 е зш керген бтр-ею улкен адамдар жайында айтып берейш, сонан сод соларга байланысты онердд Ш аншарга айткд.гзайык, Свйтсем, дурыс бола ма, Кебекбай? 36

_______________________Ж ар о/самдан алмнда... — Ойбай, Байтеке, езЬпздщ де ттлеп отырганымыз сол емес пе? Кулагымыз азде. — Ж е н . Ай, балалар, е т ж е г е н а у ы з с у д а iuieAi, шайларыцды шепнем ептеп экеле берерсшдер. Эцпмеге оньщ зыйаны жок, — Босага жакдд иек кдцты да, Байгарак, Кебекбаота бурылып, 6ipaK, оньщ бет-жузш е к ез салмай, жанарын жерге кддап, 6ip саг шьпына ойданды. Сонан соц алдына кдрап, ургьш толтыра курсщлдде, тенселе кезш жумып, кдйта ашты. — М ен, К ебекбай, байкдп ж у р сщ кой, еркеюректеу, эрюмге бас не бермейтш, 6ip в з м е жетерлж бас асаулыкым бар адаммын. Kicire абы рой гисийктен жиналады, оны ж эне вле-влгенше тек юсишшен Fana усгап туруга болады. О сы пш рм ен вспм, осы гагармен олем. Абырой деген — абырой, ол атац-дацк, емес. Атак,-дацкдф орайын келпргендер арам жолмен де жетш жатады. А л абырой — ол тек иманды ю оге гана жолдас. Иман деген— туралык, эддладк. Айтар с е зм аузыма келгенде, айтып крлатыным бар. Bip сездщ артын 6ip С03 туртьдд ендд. \"Айтар свзш аузыма келгенде\" дегеннен шыгады, ергерекге, осыдан он сепз-жиырма жы л бурьш, б1здщ Токррыстанда Турлыбайдьщ Ыстамшалы — болыс, кандидат! Ш ыныныц Усеш болды. Турдымбегте Тацсыкдфжаньщ Ж ацгозысы болыс. Уш ж ы л сайьш жаца болыс сайланып турады. Bip жылы Нурбек болыс, Ш энп би сайланадаг Нурбек — таз Kici. Сол жылдары албацда, албан болганда Текесте, Мэмбеттщ Ж эмецкеш болыс екен. Алдыцгы жылы орыстар атып елпрген эйгш Ж эмецке. Суанныц би-болыстары Кдркдра жэрмецкесше барыпты. Барса, олардьщ кры-кемншектер] еркекгермен араласып базар аралап ж у р и т . Ш эн п соны жак,тырмайды. К,онак, деп, Ж эмецке булардыц кдсында журсе керек. Ж эрмецкенщ шетшде — керме, кермеде — байлаулы атгар. Bip айгыр кд.13-келшшектердщ биесше келш окд1ранады. “Эй, кермеш узепн болды, тарт!\" —децдд Ж эм ецке акырып. Сонда кдггыгып келе жаткдн Ш энп: \"Айгыр — Ж эмецкенио, байтал — жэрмецкенш, кейг-койт!\" — дели. Еркек-эйелдщ аралас жургенш жакцырмагаиын угып, Ж эм ецке ундемегт. Ол да шыдамды Kici гой. Ш энпге оньщ ж е н де, Tepic те демеггп. К ей н кдйгар жолда Нурбек Ш энпге ренжихп. “©зшпз азбыз opi крнакдыз. Кендлше келедд-ау демей, кесек сейлейгшщ з не? Bip Tem eraepi шатак, шыкарып журсе кэйтеаз?\" — децлд. Сонда Ш энп шак, eiiri: “Ангар соз!м аузыма келгенде, кок дауылым кеттме келгецде, а.'ууьщкдлзын урам ба, таздыц кдгзын 37





_______________________ Ж ау о/смадан алмнда... бар ма, жок, па, бертшде елдь Сол Бакуыбай Тезекпен айтыскрн. Хан мен кдраныц айтысы деген бола бермейпн нэрсе, 6ipaK,Тезек елецге e re ж уйрж болтан; ж уйрж болгасьш, езш щ де делебей крзы п турады-ау, й р э. ©йткеш 6ip Бак;гыбаймен емес, шапы раш ты Сушнбаймен, кдракерей Тубекпен тары айтыскрн. Ханмен айтыскрн сол Бакзыбай акдшды мен меппн жылы, ж иы рм а ж е й жасымда: жалайырлардьщ Сартер дейтш жайлауында кер/цм, балалар. — Дал м енщ жасы мда жолырыпсыз, — деп кдлды Кггопбек кулш. — Солай ма? — Байтарак, езу тар!ъш мургын сыйпады.— Пнлд мен де сен сыйакзы эделп еуум, балам.— Ж уртгы 6ip жадыратып альш, карг эцпмесш жацылмасган жалгастырып экетгь — Сойтш, Бакуыбай акынды Кггэпбектей кез1мде кердЫ. Аласа рана бойы бар, кржрн кара Kid екен. Крсында озшен коп Kiuri, келгсп келген эйел! болды. Кешн б1лд!м, эйел усптне e3i унатып тиген Мойке сулу сол екен. Екеушщ уйлену хикаясы жеке жыр. Мойке де айтулы акрш. Сол жайлауда Би агама Бакуыбай мен М айке жандары кдлмай курмет керсетп. \" О з болмаганда Т езек торе тендж бермейтш ед, эд1лд1п ц 1зге оле-олгенше борыштымын\", — дегенш сонда Бакзыбайдьщ е з аузынан оз кулагыммен есзадм. О л кезде Тезек торе aAi Tipi. Соцыра крян жылы, Би агамнан 6ip жы л кешн кайтыс болды. Орысш а санакпъщ ж е т т с торызыншы жылына тура келедь Би арац жеггас сег1зшттпде, Кулжадан ел крйта кошкеннен уш-торт жы л бурын крйтгы. — А расы -ау, к,азак,тыц о ц к е й Myfti3i к д р ар а й д ай мьщгыларымен бастас большсыз гой, теп. — Буйткен кршемет айтушыны аркдландыратьшьш Кебекбай бкеди— Иа, содан кешн? — Содан кешнгип крйа турып, аж аи дешнпсш б т р ш алайык, батыр. Бакуыбай мен Тезек айтыскднда, тереш ц кдсында б1здщБи арац болтан. А ты с , ecryiMiiie, жайлау кезшде orinri. BipiH айткан соц, екшплсш айшасац, тары болмайды. Муныц алдында мьшандай 6ip ацгтме бар. Би атац ©3i бармай, жалайырдан боштамен токрл алран деседр Оньщ pac-eriipiriii озшен сурай алмадык, Сурап бжейж деген ниег болмады да гой, шыны. BipaK, Би атац солай уйлендд дегенд! и а Суан мак;гаиыш кып айтатын. Ka3ip ойласам, оньщ Heci макцвн? ©з басым Би агацньщ ол щялыгын онша тусше алмаймын: астамшылык, десец де сыяды, куд1ретшщ куштиип десен, де боледы; болтам, 6i3re купыйа алдекцндай сыры да бар шыгар, 39

Ъвксчтан ШиШа-цлы__________ ___________ гам б1\\ген. Кдгскэсы, жалайырлар Би а!аца кдйын ж ург болып келеде Bip жылы кекгемге салым эйелшщ торгаши араламай ма ол rad. Сонде тойда ма, жиыида ма алде крнакасыпда ма, жасы жиырмага ом толмаган, талабы зор Бактыбайды Kopirrii, акцшдырын унатыпты, болен уакрпта Тезек теренщ аульша кед сод кезде мен де соцда болам, агагъщ шыщды, хштньщ озСмен айгыс деп акцтл уйрепггй. Сол уадемен еггкен айгысгы Шаншаржан айгыи берсш, татысын таил коре жатармыз кейш. Осьшы купи Шаншар да 03ip on.ip екен, дереудомбырасын куйлей басгады. — Атамныц озшен естш, озшен уйренгем. Зндерш де, создерш д е — борш булжытпай алгам, — деп тусизддрд1 ол. Шаншарды 6opi шай inie отырып тьщдасты. Кебекбайдан озгелер крштау создд дауыстап айтпай, сыбырлап кдна сезд|ред|. А л о д \"Ойбой-оу, Би агамыз болмаса, мыпа торец курткандай екен гой Tirm?!\" - деп 6ip тастады. 'Теп, тереш емес, Бакзыбайды ашык, жакуап агы р гой Би агамыз\", — деп тары крпандады. ‘Toh, акрш Fana емес, батыр да екен гой Бакзыбайьщ. Торенщ езштутш ж ей жаздайды, ойпырмай, бурышыньщ адамдары айрыкща жаралган гой, теп!\" — деп те танданды. Ш аншар айтысты айтып бпкесш, эцпме шьпаррысы кеп Кебекбай Байтаракуы тары туртпектеди — Би агацныц крлайша аткрсшысы боп, кдй кезде крлына су куйып ж у р а з, ендд соны айтьщызшы! — Соны Q3iMirin д е айткргм кеп отар. Бъмп жургецдерщ дурыс. Бул егцтме — Суан атэныц барлык, баласына орган, тарих. М енщ дал баспатан жерлер1м болса, оны оздерщ болашакра баскрмен салысгырып тексерш аларсындар, Аргы тарихты эке-шешелерщнен борщ де есидщдер, мен берп кезден есзтгеи-бЬлгеничд! байан erreinn. Bi3, Суанныц балалары, кобше-коп Албан бауырымызбен -пршьмкн 6ipre жасап келемЬ. Былайш журтгьщ Албан — Суан дегенде 6ip гаадей, б електем ей айтаты ны содан. Улкендерден ecryiMi3me, Ж епсудьщ улы жузге кррайтын крзакцары: жалайыр, албан, суан — ynieyi — орыс натшалыгьша жылкр1 жылы бодан боламыз деп уэде oepiirri, ол енд1 орысшаларанда откеи расырдыц гузрык, алтыншы жылына тура келедг BipaK, бодан болуга мор басып, крл крйгаиымызбен, кршакуап журш, тек барыс жылында, ягаи елу торгшпп жылда рана шьшдап мойынсунсак, керек. Алайда оньщ да айаты суйылып кетедг Оран 6ipa3 себеп те, жатдай да болтан сыйак?ы. ¥лы жуад 40

Ж ар о/смадан <танда... билейтш орыс ею ш эуелпде Кдпалга орналасады, одан Алматыга кешедь Шын-eripiriH гам б!лед|, сол тусга ел арасына: \"Орыстар кдзакды зорлап шокындьграды екен, бодан кдллып кдна крймайды, балаларды орысша окдггып, 6ipTe-6ipre орыскд айналдырмак, екен”, — деген y p e iw кдуесет тарайды. Ондай сез erripiK болса да урей турызбай крймайды. Урейленген ж урт одан куты луды ц кд м ы н 1здейдд. \"К у л а н н ы ц к д суы н а мылзыкцыц басуы\" деген 6ip сез бар. Солайткдндай, e3i кудисп халыккд умгг д у н и еа кусал Кдггайдагы жагдай айак, асты оцала кегедд. Оцалганы былай: и т жы лы т а р а н т ы мен дуцген Кдггайдыц кцрамарынан лрыгып, ж еке ж у р г боламыз деп булж шыгарады, тышкэн жылы акрфьшдд олар Кдпайдан белшш тьшады, кркдндык, Ж а к д тб е к деген билеуип болады. Алайда адам баласында алауыздыкган аскдн ага жау жок, жещске жеткен таранш ы мен дуцген ендд езар а кд>1ркдлсып кэш а батады. Тубшде. тараншылар жец1п, дуцгендердщ кырганын кргрып, куранын куып, Кулжада дербес га р а н ты султандыгъш курады, султан боп Эб^орлы деген сайланады. Сол тышкрн жылы орыс егамеп кдзакцы нем1рлеп ауыл-ауылга, кргамга баледд. \"Э, эуелГ eceirren алып, орыстандыруды сонан соц бастамак,\", — деп сескенддк. Текеске, Буракржырга, Айакраз бен Ш онжыга орыс eiiperrepi орналасгы. Айналдыра курсауга ал ьт келе жагкдн сыйакцы, Албан-Суанда ес кдлмады. Берп ж агы м ы здан ш ы кд ан уры сты ц цысггарынан apFbi жарымыздары уйгыр султандыры ж узтаныстау кершдд. Акырында барыс жы лы бэрЬпз Кулжага карай урйспк. Алпыс алтышпы ж ыл болар. М ен онда ж ыйырма 6ipre шыкдфн сакэ жттгпн. Арайыншылык, бауырмалдык, деген бале гой, 1ленщ аргы бетшдеп Албан, берп бетшдеп Суан — 6apiMi3 дургареп 6ip кезде кешпк. Кэша кошудд басгаган Албан Тазабек деген батыр болды. Таедыр, жазмыш деген болады адамда, молдалар оиы кцсмет дейдд. Сол алланыц мацдайга жазганы болар, 6i3 ега-уш уй ©сектщ бойыиа дешн барып, сол арара тоцтап кдлдык, — Ойбай-ау, Бэйтеке, муныцыз mernipe емес, бастан кешкен гой тугел. Bi3, кудай урранда, сол а з д е р бастан кешкеннщ езш оцдырып йлмеймдз рой. — Эрине, ез бепм1збен айдалада кдла крйгамыз жок, Агайыны жок, ж ер кдзакдф ауыл бола ма. Б1зге сол арадан арай ы н та б ы л а к ет-ri, цы зы к, бо л р анд а. \"Акдла м ен Солтанрул — 6ip ш сш щ баласы, экем!з ХангелдГ, — демеддм бе м ана? Акдпадан Есгемес, Есдэулет, Бекболат, 41

Ъвксцтан Нфкекй-цлы Бшгплеу деген торт ул; Солташулдан Тайлак, ¥зак. Назар, Тугел дегем торг ул тарайды. Мына Кебекбай мен Кггепбек Солтангул шлнде Тайлакрыцдар, ал мен Назармьш. Бэрш айтьш, Назардьщ гам е к е т н айгпасам, мен де, ai-щмем де арам болады. Еспп-бшп журсщдер, \"6ip жанры мен 6ip жаман крйде да бар\" демеюш, агайынмен кырга кабак, бола крлсак, б в д \"кыргыз\", \"буратана\" деп кемеггед. 111мнлдп келгенде, оньщ Q3i кемкптк дейгшдей кемкгпк емес. \"Солташулдан тугам ы з жок, ботенб1з\", — деп, 6i3 айткдн емесшз; “С олтанрулды ц баласы ем есс1ндер, сендерм ен бауыр болмаймыз\", — деп бЬге ешгам айткан емес. Kj>i3. алып, крп берш карабет болтан жерьм1з жок, BipaK,акркдт а т ш эулиенщ алдында арымыздан жарылар болсак, Назардыц Солташулга бала бон сщгеш бек рас. Бул — ендр шамамен осыдан era ж уз жы л бурын болтан окрга. Солтангуддып ¥зак,атты баласы багыр Kici екен, оны ¥зыи мурт ¥зак, агагпы. Сол батырдын, ойел11ф 1рш эды ц Бурэйке деген байыньщ кргаы болса керек. Ауылы Ь1сгыкр0лдщ мацы. Бурьш, шараде, Алтьтемел мен Крйбынныц, Кончал мен Кекчеректщ арасьш, Кегеннщ бас жаты мен Ш арьшньщ ш ы гас жак, бепн кдлмакуар басып алып, 6ipa3 уакрп- взш е крратып турган сеюлдЬ Ол кездеп казак, пен кдлмакуыц согысы жауьш ашылган кундей жга кайгаланьш турган. Кудай амандыгын берсе, Суан бабамыздьщ баты рлы гы и, К,аигелд! батырдьщ , оны ц немерес! Ырайымбекчтц, Сатай мен Болектщ талай ерлшн айтып берермш, Timi берпндеп Эгже мен Нуржекенщ де эцпмеа кеп. Сонымен крйшы, oip ж азда кдлмащар Ыстыкколдщ мацындары к^фгаздарды шабады. ¥зын мурт ¥закуыц кайьшатасы Бурэйкеш ауыл-аймарымен кырып, алчы жасар баласы Назарды байлап екетедь Экелген сон, зынддига салып частайды. Назармен 6ipre зынданда 6ip шал жэне ею бала жатады. Шал частан туйш туйетш шебер адам кершедд, зындднньщ кррауылдарымен чтлтабысьш, соэда жатып тасган эр турл! нерселер жасап, оны тамак, экеп берген ьууысгыц тубш е салып ж1берш турады. Bip куш кузетгеплерден улкешрек тас сурап алады да, алпден ойулап, бар енерш салып тоста ран ойады. \"Осыны мырзаларьща апарып бершдер. Егер унатьш: \"KiM жасады?\" — десе, жешм1зд! айгарсындар. Алда-жалда: \"Крлауы не екен?\" — деп кдлса, то р т тутк,ын бостандык,тан взге еш теме сурамайды дерсщдер\". — депп кузеппчлерге.. С ап тусш, содан Tepreyi босанып шыгады. Ш ебер шал елше кегодр ал уш бала жан 42







____________________________Ж м / окмадан аяимда... ш аркдш ш а ол да ты рысты. Т езек eKeyi т е к е Tipec едг. Адамсатгын, ордасы Ш ежшде болды. Л еп ад е еткен ж иында бодан болам деп уеде берш, ол да орыс огаметшен либек матата таккдн алтын медэл алтан. BipaK, о зар а таласы п кдлганда, Тезек орыскд, ал Адамсат кытайга аркд суйейтш. Е-е, ядам мен адам, ел мен е л арбаскрн не 6ip заманды керш келем1з гой. Кудай улкен халыкцъщ пигы лы н бузбасы н, бузса, айламен де, кухнпен де, кдйсысымен болса да алады. К у ш бар к у ш н жумсамай, акд1лы бар акрмын жумсамай айана ма? М ейр-ш апагат арашаламаса, а л о з бен аздьщ куга кдрац, балалар. Купгп елдермен корппмйз, келешепм1з ез^моден бурын солардьщ крлында. \"Коп не айтады? Азта кдхлган зорлырын айтады. Аз не айтады? К оптен корген кррльпъш айтады\", — дейтш ежелден келе жаткдн соз бар. Ежелп созд1 ескермей, K03iprim кдлай утарсьщ. — Ак, п а т ш а ц ы з б ы л т ы р к,улатан. Б и ы л х а л ы к ты жактайтын жаца уюмет орнапты. Ж урттьщ айтуына Караганда, жакрылыкка б ет алатындаймыз гой. — Е, жакрыльж, елге келсе, шет-пушпаты боге де тиер. Елде ж о к ж ак сы л ы к юмдд 1здеп тауы п, гам нщ м еш рш кандырар дейсщ. 1сгщ байандылытьш ттлеген адам тек озш е демей, елде болсын деп Т1лейд1, — елде болтанньщ шлнде аргамнщ в з eniLiiti бар. Бак-ДЭулет халык><а ДА крнады, кара басьща да крнады. Кара басымдагы кара баеьщмен кетед, халыкгагы халыкуа кдлады. \"Коплен корген — улы той\", — деп сондыкган айтады. \"Ж аны бар соз\". — 1штей оны К пвпбек те жактады. Эцпме ары жалгасты. Тацертецп шай устшде Байтарак буйымтай сурады. Кпвпбек кулдг ацга шыкдан адамдарда не буйымтай болуы мумин? Кебекбай 6ipaK кутпеген мш ез корсетп. — Буйымтайым ж о к деп OTipiK айта алмаймын, акракал, бар. Оны угамнен ойлап шьпрсдм. С оны айгпай кетсем, 03iM крналам; айтсам, стздд крнаймын ба деп крркрш турмын. Е, айт, неге крркдсьщ? С енщ 6ip крлкдца ж арам асак юм болтанымыз? Кррыккднда, сен мега сарац деп пе, жон биш ейпн жаман деп пе, и м деп крркы п турсьщ? — Ары терецдетпей-ак крйьщ ы з, айтайын. Тунде ci3 Шаншарка бола жалгыздыкжайлы соз крзгаганда, inпей азг е >лесш уплш огырдым. Менде де 6ip ж аман ул — жалгыз. Bip 45

Ъвксцлтан Нф/свкв-цлы___________ Ж акдтбайдын, жолына жаным курбандык, деп журш жатырмьш. Сол жаманым биыл, кудай буйыргса, ошв толды. Алдычгы жылы Kjiicra ойдажок,б1р окщв болып еда Anint.Mn.in олжасы тузде екенш 6iAeci3, кар ж ука жаткдсын, ©сек езе т н щ басына шык;гым. \"Кудай буйырса, пайгамбар кд,щк, демейдГ, — нэн 6ip жабайы сиьгрга жолыкдым. Булан децлд екен гой жарыкзыкуы. Э лпш атып алып, атыма оигере алсамшы. Нэн болганда да нэн екен. Таска тарпып ж урт, в/\\генде эрец атка арггым. Ендд карасам, басы кальт барады. Bip ойым айтады: тасгап кет, 6ip озшщ ауырлып.1 атан крйдай, оны койтесщ, атка ауыр дейдд. Ал екшнп ойым айтады: басын кэрсетпесец, буньщ булан екенше юм сенедд, сиыр атьшсыц деген мазакда каласьщ дейд1 Булан атышы деген, 6ip жаты, макуан да коршдд озше. Акдтрында басын да канжыгама байлап алдым. Кдггы ж урсен, аткд обал, 1лби-1лби осы Долацкарага тун жарымда жетпм. Кюде кунддзден repi тунде уйат кемдеу epi жан кдтсылганда жанньщ 6api б1рдей бон кетсда екен, сол тун жарымда тэуекел деп Комекбай бидщ кркпауына тартгым. ©3i бурын би болтан, кэз1р тугаи rnici болыс боп cribipFaH адамды тун шпнде шырт уйкддан ойату оцай ма, 6ipaK, амал не. Итгерщ абалатьш, уш улыньщ ушне бурылмасган, тже бидщ тас ушне кеп ат тумсырын TipeyiiM. Басынраны десе, дер; сыйлаганы десе, тары ез ерю; атта, ез1м де елердей калжырадык, ушлпзге жегер еш хал жок, Атган туеin жаткднымда, уйден шам кершдд. Сэлден соц imiK жамылып бидщ 03i eciKTeH карады. \"Ассалаумагалейкум! Кебекбаймын гой. ©секген туеш болдырьт келем, айыпка буйырмацыз\", —дедам. “Е, кдлзталак, кел Айыпка буйырганда, далага крндырар деп турмысьщ? Уаген-пуагеннен амансьщ ба?\" - деда. — Е, 6ip ©3i кудайга кдраран Kici, — деп крйды Байтарак, — Шыны ма, eripiri ме, би к ем тр ш е казан к о г е р т е к болды. Соньщ арасынша уйге улкен улы Нурбек, оныц эйел] Буб1жан KeAin юрдд, артынан езге улдары Эддибек пен Нурлыхан да келдд. Н е керек, бэрш дурлнепрттн. Мен ет асгырмадым, шай шгпм де жатгым. Epreci турсам, би тащ атпастан крй сойып, казан котертш крйыпты. \"Уйкдщды кдгймай, крйра батаны е з м жасай салдьм, жасьщ Kiuri гой, рею ю м ессщ \", — дедд. Бидщ кдбары, байкдймын, тузу. Адамньщ ойы арамдыкдда ж уйрж , буланды керш, соган куанганы ш ьпвр деп шамаладым. Мындап крй, жуздеп жылкд.1 айдаран бидщ булан егш ё бола куанганы 6ip турл1 46

___________________ Ж м/ з/смадан аманда... еролеу кершдд. Сейхсем, бидщ у ш келпп де бала кетермей, шгген ты нып ж урген жагдайы бар екен. Ш арш ап кеп ыстык, шайга бас крйган соц, тунде мен еш тецет ацгармаппын, бидщ улкен келий Буб1жан буланды к о р и т де бузылыпты: аузынан суы этап, кдсынан шыкдай крйады. Оны Нурбек шешесше айтады, uieiueci бите сыбырлайды. Келшшщ жерис екенш бш енде, биде ж ан кдлмайды. \"Ж ауабьш е зш берем, буланды апары п ж а й га й б ерщ дер\", — дейдд. Буланды боршалап, ш икш -гасш куырдак, жасап жеген соц барып Буб1жан кумарьшан шыгады. Би маган тундеп ецпмега айтып бердд де: “Ал, айналайын, сен маган кут бон, кдыдыр бон келдщ, кдлаганыцды ал, крлынды кдкцаймын\", — дедк Акдолымныц юргеш ме элде е а м н щ шыкдедны ма, бдлмеймш: \"Би aFa, айып етпепдз, — дцлдм, — ойда жокуы ойга салган езирз. Атадан кдлган дэстур бойынша, суйишйге суннетш дей нерсе сурайды. Сепзге келген ж а л га з улым бар, келичирз ул туса, сол eKeyi дос болсын; кдиз туса, ci3 б ен бчз куда болайык, Бул айткдныц болмайды десещз, амал не, оган да кондом, 6ipaK, баска сурарым жок,\", — деддм. \"Кудай т1леущлд 6epcin, крлкднды кдбылдадым\", — деп, би меш мен тос кдгыстырды. С ол кузде келий босанып кцгз туды. Куггы болсын айта барьш, шик ж асатып кийрз деп, уш кдскрфдыц eATipiciH апардым. ©3i кедей, e3i ацшы адамда одан откен не сый бар, бидщ оз басы е те риза болтан сЪтакхы. BipaK, б а л ал ары н ы ц к д б а г а н а н цоркд м , а к е д е н biFbin цана ундемейдд, оны ц кез1 тайса, таньщ кете ме, кэйтедд. ¥зы н созддц кдюкдсы, 6i3 K03ip Кзтэпбек екеулйз ерлеп барып буйырган ациьщ 6ipiH атсак, ал ci3 TOTecinen тартып, кешюсщ бидщ уш нде 6apiMi3 бас крссак, Куда екешм!здд, а з д щ козирзше, балаларыныц алдында би та г а 6ip куэленддрсе. Соньщ ре-пн ci3 сезбен келэтрсещз! — Ж арайды , ол оттшйцдд орындайын. Bipan, муныц буйымтайга жатпайды гой. — Мен ушш будан улкен буйымтай жок, акракдл. — Ал, жарайды, оныца да кенддк. Ал ендд Ш аншардыц бергешн кэйтесщ? Koaip жетектеп кетесщ бе, жок, кдйтарда согамысыц? T a r a 6ip кр]шп, ттркш де кдртыцныц c e 3iii кулагаца куйа бермейсщ бе, екше басып келесщ, ертец балаларга айтагын б!рдеме угап кдлсацшы. — Сейтсем сейтешн. Эцпмецкддд еспп, Кпвпбектщ де KOniAi котерысш, осы аймшц де ж айы жаны ма батып жур. 47