С. Мұқанов. т2

a. Сэбит МУКДНОВ ш

Сэбит MYKAHOB кеп томдьщ ШЫГАРМАЛАР ЖИНАГЫ Алматы «Жазушы» 2003

Сабит MYK.AHOB EKIH U II ТОМ 0 MIP МЕКТЕБ1 Роман Etcimui Kiman Алматы «Жазушы» 2003

ББК 84 (5 К,аз.) М 84 Казахстан Республикасы Акларат министрлтнщ багдарламасы бойынша шыгарылып отыр РЕДАКЦИЯ АЛКАСЫ: Аскаров д ., Кок1шев Т., Кайырбеков д ., Муканова М ., Раушанов Е. ТАЛДЫКОРГАН ОРТАЛЫКТАНДЫРЫЛРАН | К1ТАПХАНА Ж У Й Г \" L. М 84 Кеп томдык шыгармалар жинагы. 2-том. 0Mip мектебл Роман. Екшлл штабы.—Алматы: «Жазушы», 2003.- 488 бет. ISBN 9965-666-82-2 (т.2) ISBN 5-605-01872-8 (обш.) Жазушынын кеп томдык шыгармалар жинагынын осы 2-томына «0Mip мектебЬ»роман-трилогиясынын«Азатгыжолда» аталатын екпшп штабы ендд. 4702250000-102 ББК 84 (5 Каз.) М ------------------ —кулактавдырусыз —03 © «Жазушы», 2003 402(05)-03 ISBN 9965-666-82-2 (т.2) ISBN 5-605-01872-8 (общ.)

АЗАТТЫ ЖОЛДА

Бул ецбегЫдi азамат согысыныц цурбандары — цанды квйлек жолдастарым Владимир Иосифович Гозакца, Баймагамбет Конапияулы/зтвлинге,Жацып Кыстаубаевка арнаймын. Автор.

шшшшшштшшшшшш Б1Р1НШ1 ТАРАУ ОКУ ЖОЛЫНДА Миллионердш уш Сонымен, 6i3 ауылдан Кызылжарга1аттануга ат жектнс. Се- piKTepiM Боржабай мен Бакен. Бакен б1здщ елдщ атакты байы Торсаннын баласы. Ол ортадан жогары бойлы, имектеу ашан денел1, сопактау 6erri, эдем1 кыр мурынды, улкен кара кезд1, кою кара муртты, сакалын кырып журетш аккуба суду ж т т . Ол шаЬар гурпымен сэнд1 кишедц: басында каракалден TiKTipreH ногайша дангелек 6epiK, сыртында Австрия офицершщ жал- багайлыдождевип, онын irniHae фабрикадан шыккан трико кос­ тюм, онын мшнде жага-жеш кестеленген украинша кайлек, аягында кисык табан шепрен etiK, онын сыртында 613 тумсык резинка калош. Солайша кшнген Бвкеннщ тур-турпатын калалык байбатшадан айыруга болмайды. Боржабай орта гана бойлы, жуантык денелк дангелек бетп, калын epinai, жасаураган юинрек коныр кезд1, уйыскан кыска кара-жирен сакалды, танкита баскан сирек муртгы, домалактау май мурынды, коныр enai Kici. Сол кезде Боржабайдын ушнде жуз елудей кой, жиырмадан астам жылкы, кырык-елуге жакын сиыр бар. Онын устше, журт Боржабайды акшалы да деседь Деулет1 сондай бола тура, Боржабай аса жупыны кишеди Мына сапарга шыкканда ол устше кайдагы ecKi-ускыларын артып, ауылда жокшылык Kepin журген кедейлердщ 6ipiHe уксап - Бунын не, Боржабай-ау, осынша сорлы боп киш т?! «Таныган жерге'бой сыйлы, танымаган жерге тон сыйлы» демей 1Петропавлдын

ме атан казак? Жолшыбай жат ел. Ар жаты Кызылжар. Ауыл арасы болса, 6ip capi. LLIahap халкынын ен сорлысы ауылдын TeyipiHeH артык кишели Сонда, осы кжммен калай журесщ? К тм щ жок болса, 6ip cepi. Тэп-Tayip кшмдерщ бола тура, мунша жутайтын не болды саган? Таста, Tayipiaai ки!—деп эрюмдер акыл айтып ед1, Боржабай эуелк - Кайтем сыланып? Менш экем - Орынбор, Ci6ip тепе бшетш Торсан емес, ат шаптырым жерден аргы ел б1лмейнн Т этш . Сыланса, Бакен мырза сылансын, маган осы шокпытта жараса бередк—деп калжынды жауап берд) де, журт аз сезш айтып баспалатып кеткен сок: - Таста, акылдарынмен ездерщ бай болындар! Баягыдан 6epi сендердщакылдарынмен кун к а р т журген жокпын?-деп •пк кайырып тастады. Журт мен1н кшмдер1ме де кещл белди MeHiH уенмде: басыма кигешм ситсамен тыстаган earipi 6epiK, imiMfle капка арнап токыган кенептен кейлек-дамбал, сыртымда колдан токылган шекпенмен тыстаган жабагысы ecKi Kyni, аягымда ала жылкынык малмага сап илеген, жуш кырылмаган кайысынан пккен енк, ултаны калын cipi. - Мына ки1ммен бул кайда барады?—десп эрюмдер. - Будан баска к т м ш бар ма?—деп сурады 6ipey. Мен басымды шайкадым. - Апаларына не болган?!- д е с п б1рнеше ад ам .- Осы каршадай баланы бупндеп ж1беруге ею б1рдей апасынын куш1 келмегеш ме? Аукатты жездес1 Сулейменге не болган? 9зге малына тимей-ак, кырык-елу койынын 6ipiH сатса гой, осы баланы булд1рииндей гып аттандыруга болады. Осынша журдай гып ж!берген1 Heci?!. - Малы бар Kici жокка жэй карасканын кашан Kepinендер,- дед1 б1реулер,- в31нде жок болды - одшн!.. - Акшасы бар ма осы баланын?—дед1 6ipey. - Аздап бар,—дед1 Бакен. - К анта сонда? - Кырык-елу сомдай суман бар гой деймш, бала?—деп сурады Бэкен. Мен ундемед1м. Бэкен мана санаган, одан артыгым жок. - Бары с о л ,- дед) Бэкен, мен ундемеген сон. - Ойбай-ау, онымен не кун керед1?—деп шу ете калды KenmiaiK.- Bip айына да жетпейд1 гой ол. Ар жагында не штейш? Эрк1мдер «Олмегенге ел1 балык жолыгады» деген, «Ер азыгы мен 6opi азыгы жолда»деген, «Талапты ерге нур жауады»деген... сиякты ж1гер берепн сездер айтып жатканда:

- Ал MiH, бала, тарантастын алдына,- дед1 Боржабай Бакен екеу)' арбанын артына мшш, мен де MiitaiM.— Айда атгы!.. Б13 журш кетпк. Б1здщ MiHreHiMi3 устше токыма кен корап салган тарантас, жеккешм1з ею ат: ортада Боржабайдын балуан денел1, кырсаулау жур1сп, алып к уurn торы аты, шетте ж1Н1Шкелеу денел1, асыгыс кимылды Бэкеннщ кара как аты. Бакен мен Боржабай кораптын iuiiiuie катар отыр, мен кораптын алдында божы устап отырдым. Аттанар алдында Боржабай меж онаша шыгарып ап, мынадай тапсырма айткан едп - Сен, бала, салмакты mend атка сала айда! Бул сапарда бгздщ сенет!шм1з ортадагы ат. Ол болдырса, жалу каламыз. Шетм ат болдырса, окасы жок, жетектеп алуга да болады. Агганганнан кейш Kepin келем, тетю атгы айдамасам да, барынша кимылдан, ауыздыгымен алысып отырады. Бул жур!амен болдырып калар деп ойлаймын да, шетю аттын божысын тежей берем. Онымды унаткандай, Бакен Боржабайдан жасырып маган кезш кысып кояды, ал Боржабай Бакеннен кезш жасырып: «Шетю атгы айдап отыр!» деген буйрык белпсш керсетед1. Кешке карай Бекеннщ аты босансуга айналды. Оган 6i3 кайгыра да койган жокпыз, ейтке!п бул атты Бакен жолда Тайгетпн Сулеймеш деген юсшщ ушне тастап кетш, одан ат сурап мшгел1 келе жатыр. Атгар тын болганда, олар Тайгет аулына ж етт конбак едк.. Бэкеннщ аты жарамайтынын карген сон, Боржабайдын жолда конгысы келдн Кайда кону туралы eKeyi таласынкырады. Бэкеннщ еркше салса, Тештитпн Камзасы дегеншкше конбак. - Кай Тештит?- деп сураймын мен. - Неше Тештитп бшунп е н ? - деп Боржабай сезге араласканымды унатпаганмен, мшез1 елшлдек Бекен: - Табайдын Teumrri,—деп жауап береди Мен де жайдан-жай сурап отырган жокпын. «Табайдын Тештитз деген бай болган, патшадан шен алып, шекпен киген. Есенейдщ ага султан кез1нде соган заседатель болган, салдык курып, uMipiH сауыкпен етюзген...» деген сездердй улкендерден еститшмш. Ол туралы: «Баласы Табай байдын Тэштит сылкым, Болыпты журген *epi думан-купкк Bip перзент ез белшен болмаган сон, Калыпты агайынга жиган мулю»,- 9

деген еленш талайдан еспгем. Баласы жок дейтш сол Тэштитке Камза атты бала кайдан сая болганын тан Kepin, сурап отырмын. - 0 з баласы емес, асырап алган ж иеж ,- дсп жауап 6ep;ii Бакен межн сол сурауыма. - C iuepre жакындыгы бар ма eai ол Тэштитгщ? - Есенейдщ жиеж. Соныц апасы Матактан туган. 0ле- влгенше б1здщ уйге жиен боп келш журш. 03i елгеннен кейш, асыранлы баласы б>зден суынды. - Суынбаганда кдйтсш,- дед1 Боржабай куланган боп,- ол кедей, сен бай. Бай мен кедей кашан ш к болушы едк Бакен ундемей калды. - Неге кедей болган ол?—дед1м мен. - Мал 6ata бгпгенге 6iTefli,- дед1 Боржабай,- 03i асыранды, 83i акылы жок бала, ауыр дэулетп устаудын орнына ит жупрпп, кус салып Kerri де, колдагысынан айрылып калды. Бул саз Бэкеннщ кытыгына тиген сияктанды, ейткеж Торсан балалары да серш кп кеб!рек курып, малга аз карайтын, сондыктан Бакен Боржабайды да кырнап aTKici келген адамша: - Кайткысы келген дэулет сежн пысыксыганынды не кыл- сын. «Бай 6ip жутгык» демей ме казак. Мал ecipreH тапай бай 6ip жутга такыр кедей боп калмайтын ба еш, малы кырыльш?—деш. - Акылы жок бай ол,—дед1 Боржабай,- Акылы бар Элти, CaniHiH малы неге кырылмайды? Доныздын' жутында да олардынтуп курыган жок. Неге курысын: кун бурын кам жеп, жыл сайын жаздыгун1 мая-мая шеп шаптырып уйпзеш. Салак бай оны йтемейш де, кыс капы болса, жутайды. Боржабай Бэкенд1 осы Элтид1н ужне суйремек ниет1н керсетп. - Баягыда 6ip iairiM ед1 деп, несше 1здейс1н 6ipeyfliH асыранды баласын,- дед1 ол Бэкенге,- конак кутер жайы жок деген онын. Жолаушы шыкканда тамак тоятын жер керек. Элти yftiHiHKymereHi Камзаннын куткен1н артык. ByflipiMi3 шыга ас imeiiH Элтиге барып тусей1к. Элти деген сезге мен1н кулагым тагы елен ете калды. Ол баягыда, мен1н экемде «елу шемеле шеб1м бар едЬ>деп, жалгыз сиырдын торпагын алатын Элти. Онын байлыгы туралы мен кайран каларлык неше Typai аныздар ест1гем, yftiH квруге кумартатынмын. Оган косымша, кажетт1 жумысым да бар: Омбыга окуга бару ymiH, болыстан мен1н кувл1к-кагаз алуым керек. Болысымыз Элтид1н Сейтак деген баласы. Онын жол устшде болганы маган куаныш боп келед(, вйтпесе, кигаш ' 1913

жакка cepiKTepiM меш апара ма, апармаса, мен Омбыга бара алам ба?! Бакен Элти уйше конуга ризаласты, содан кешн Боржабай eKeyiHiH ce3i Элтидщ байлыгы туралы, Бакен: - Жылкысы eKi мынды алкымдап журдейш-ау осы уйдщ!.. Сиырдыда мол устай бастапты гой... жэне, немютщ кызыл-каска швиш болса керек. Эркайсысы кунше уш шелектен сут беред1 дейдг.. Bip-6ipiHiH ауырлыгы казакы сиырдын ушеуше татиды бшем!.. К,ойды да мыннан асырып устайды деседй Сауда малы канша!..- деп мал жап>ш айта бастаса: - Taflipi-afi, малды байлык дегенщ не кылганыц!.. Акшада емес пе байлык?.. Акшасын айтсайшы оны н!- дежи Боржабай. - Сонда канша екен?- деген сурау беред1 Бакен. - Онын ен сен1МД1 приказчип - Копабайдын Ысыманы мешмен дос ед! го й ,- деп жауап беред1 Боржабай,—екеу1м1здщ айтыспайтын сырымыз болмайды. Сонын свз1не Караганда, бул Элти К,орган каласындагы б а н к е т устаган терт миллионердщ 6ipeyi екен гой. Былтыр патша тускеннен кешн, Элти кагаз ак та калады деген сезд1 естид1 де, бэнкедеп бар акшасын алтынга айырбастап алмак болады. Соган Элти езш щ улкен баласы Садуакас пен Ысыманды жумсайды. Бэнке бастыгы пара апады да, алтын беруге ризаласады. - Иэ, оны естш ек,—дейш Бакен,—сонда канша алтын алган екен? - Ысыман eiipiK айтпайтын Kici. Онын сез1не Караганда, суммасы 6ip миллион сомдай болса керек!...TeMip сандыкка салган алтынды курым кипзге орап, ауылга ел еу аз турде экелпт1. Одан KefiiHriciH Ысыман б1лмейдй Кауесет сэзге Караганда, елеуаз жерд1 казып тыкса керек. К.айда екен1н Элти мен Садуакастан баска жан бишесе керек. - Ш1рюн,сонын устзнентусермеедй—деп арман етед1 Бэкен. - Миллион сомнын алтыны кэп д уние-ау!— дейд1 Боржабай,—саудага салса, кандай тамаша болар ед!!.. Б1з Калшактьщ1кунсыз он мын сом кагаз акшасымен де сауда жасаймыз деп келем1з, Бэкен, э?!. - Ол р а с ,- деп Бэкен коштап кояды д а ,- осы Элти жыл сайын Атбасар, Тайша, К,оянды сиякты жэрменкелерден мындаган эп з жинап, Корганнын ет заводына кулатып турушы ед1. Биыл сол саудасын icreMett, унс13 отырып калды-ау!.. Сонысы Heci екен?!—деп сурады Боржабайдан. ' Колчак - 1918 жылы Ci6ipae революцияга карсы курылган ук1метпн бастыгы. 11

- Журтгын 6api соны айтады,- дейт Боржабай,- заман аумалы-текпел1 боп тур гой, кызыл женерБ ак женер! белпаз боп. Bipeyi женш, акшасы туракты болганша, сауда icTen не акысы бар. Жене iiu майы калын адам, 6ip миллион сомнын алтыны жамбасында басулы, оган езге сауданын Keperi не?.. - Ендеше, сауда icTen, 6i3 HeciHe азаптанып журм1з?- дейд1 Бакен жымиып. - Tartipi, 6i3fliKiH койшы! Б1зл.1К1 кектемде жауган кобж кар синкты б1рдеме емес пе, 6yriH жауып, ертен epin кететш? Б1здщ бес-он тиын тапкан пайдамыз кунделж кулкынымыздан артады деймшщ—Элтидей алтыным болса, ат кинамай, мен де ужмде шалкайып жатар е м ,- дейш Боржабай. Калын кара аташтын ыгына орналаскан Элтишн кыстауына 6i3 ымырттатып жетпк. Бул кыстау казактын мен керген езге кыстауларынын 6ipeyiHe де уксамайды. Мундагы кыстау кала TapTi6iMeH кеше боп салынган, канылтыр шатырлы, бшк карагай уйлер. Олардын араларына шубала салынган коян-жон агаш сарайлар. - IUipidH, байлык-ай,-деп танданады Боржабай,- уйлерди, кора-копсыларды салуын-ай!.. - Жана Kepin пе ен мундай кора-копсыны?- деп Бекен Бор- жабайдын сезш унатпайды. Олай демегенде кайтсш: 6ip кезде езш щ де ynnepi мен кора-копсылары осындай болган. Олар ке- йшп - даулетз шагындалган жылдарда орыс поселкелершщ бай- ларына сатылып, бшк карагай уйлердш орнына аласа шым уйлер орнаган. Тек, Торсаннын 03i гана болмаса, ка:лр онын бапалары тугел1мен шым уйлерде туралы. Ендеше, ЭлтщЦц мынадай бшк карагай уйлерш кергенде, ол курсшбей, юм курсшедш. Bi3 кешесше юргенде ауыл ебйер екен: б1реулер табын-та- бын малдарды коралап жур, б1реулер бричкаларга тиелген шеп- Tepfli албарга уйш жатыр, б1реулер отын ую жабдыгында... Кеше сапырылыскан малдар мен адамдардын дауысынан ын-жын. Мешн cepiKTepiM Элтишн Садуакасынын уйше туей. Онын ейел1 Ыбыш Бэкеннщ немере апасы екен. Bi3 KipceK, бул уйде картандау кызметкер эйелден баска жан жок екен. Онын айтуынша, Садуакас шеп ytficin, Ыбыш мал кораласып жур. Бекен бул кылыктарын унатпай: - Каншама жалшы устап отырып, ездер1 жумыска араласып, не жетпеШн екен буларга?!. Жалшыларын жумсап неге жатпайды екен?!- десе: - Осынша байлыкка ие боп отыруы да сондыктан гой булардын,—дейш Боржабай,—тркеипктер1 мен жалшыларьша сенш отыра берсе, жай гана байдын 6ipi боп, муншама мал- 12

MyniKTi жинамас едй Басы Элтидщ 03i боп, осы уйде кара жумыска араласпайтын 6ip жан жок. Жене жалшыларынан ерте турады, кеш жатады... - Э, койшы, соны да мактамай!- дейд1 Бакен кеш п.— Ракатын кермеген байлыктын Heci кызык!.. Садуакастын агаш уйнде кен бес болме бар екен, менщ cepiKTepiM берш де аралап кердь Белмелердщ 6epi де мен бурын кермеген жаксы мебельдермен жиналыпты. Казакы жасауларга гана кез1 уйренген Боржабай мына мулштерге к е н ш толмаган дауыспен: - Юлем, Kepneaepi кайда мунын?- десе: - Ондай жасауларын бул уй тенге буып, сарайга кояды деген,- дейш Бакен. - Кеп пе екен сонша? - ©ткен жазда алашорда азаматгары келш, елден солдат сурады гой,- дед1 Бакен,- сен онда болган жоксын гой, Бор- жеке. Мен болдым. Элти кажы былайгы журтка: «Ауылдан кел- ген жабайы конактарды сендер купндер, окыган азаматгарды ез1м кутейш»,—дигп. Азамат саны жузгетарта Kici екен. Солар- ды Элти кажы езш щ жазгы уш уйше бе;йп Tycipeai де, iuahap гурпын icTen, асты ерюмге жеке ыдыспен 6epri3eai. Сонда осы уйд1нсандыктарынан бурын ешюм кермеген нешетурл1 кэрлен шэшкелер мен фарфорлык кымбат тэрелкелер дюжиналап шыгыпты. К,ызылжардан, Омбьщан келген азаматгар: «Апыр- ай, казакта да мундай мул1к болады екен!»- деп аузын ашып, кез1н жумды. Кешке конактар жатарда, тендеп буган к1лемдер- ден ине-жштен жана шыккан нелер асыл керпе-жастыктар алынып, жузден аса конакка мол жетп... - Сонша байлыкпен осы Элти уй!н1н тасымайтынын айтсайшы!- дейд1 Боржабай.- Жаркырап ки1м де кимейш, саймандап ат та мшбейш, жабайы шаруанын катарында журе береф... - Дуниеконыздык т а ,- дейд1 Бакен тагы да унатпай.- Карымбайдан байдеймющбул?.. Сарандыгынан жер жутканнан кейш, онында бар малы жер жузщщаны боп гарап Kerri деген... Бул да узап кайда барар дейсщ!.. - Ертен KiMHiHне боларын KiM6ininTi,- дейд1 Боржабай.- «Жемесе де май жаксы, бермесе де бай жаксы» деп неге айтты дейсщ бурынгылар. - Бермеген байдын Heci жаксы дейс!н,- дейд1 Б эк ен ,- жаксы болса, «Кайырсыз болса, байдан без, панасыз болса, санаан без» деп неге айткан бурынгьшар? Будан кайырсыз бай болады деймгсщ. Нанбасан,- дейш Бакен меш иепмен нускап,- 13

мына балага акша алып 6epmi. 6ip кыс окып шыгатын!.. Жет1м десен - осы, акшасыз-пулсыз десен - осы!.. Kepepcin, бутан 6ip тиын да бермейдк.. - Неге берсш,- дейд1 Боржабай,- айдалага кангырып кетш бара жаткан 6ipeyre акша 6epin, кутырып KeTin пе?.. Уй Heci Садуакас конактар шай iiuin жайланганнан кейш гана келдк MeniH оны кез токтатып KepyiM осы жолы гана: узын бойпы, конкак кыр мурынды, иепн тугел жапкан калынсакалды, кара муртты, коныр енш адам ек ен ,- ycTiHae жамаулы жумыс- кер KHiMi, беп-колы шан. Конактарымен свлемдескеннен кейш, ол тез жуынды да, и к шаруа жабдыгын кенес кып кетп: - Биыл 6ipa3 малды осы манга алып каламыз деп, кыскы азы- гын камдау киын боп жатыр. Жалшыларга квмектеспесек, бола- тын емес. Шеп yHicin кеш тщ ареп калдым, ренжи кврмендер!.. - Канша мал салмак еш н?- деп сурады Боржабай. - Бес жуздей сауда eri3i бар ед1, сонын тен жарысы учас- токте, тен жарысы осында болмак. Сауын сиырдан мунда жуз шамалысы калардейм1з. 03reci кой-euiKi, бузау-торпакдегендей усак мал. - Дуниянын Lue6i керек екен-ау оган!—дед1 Боржабай, e3i асырап шыгатындай-ак, казш бажырайтып койып.- Сауда епзш неге сатып ж1бермейсщ, осындай сем1з кез1нде? Азапка батып кайтесщ оны асырап? - Сатсан, алатынын акша. Онын кереп канша каз1р? Ак женерц кызыл женер1 мэл1мЫз боп турган жок па каз1р. Кайсысы женсе, сонысынын акшасы журмей ме? 6пздерд1 Колчакка сатып, ертен акшасы icKe аспай калса кайтем? Одан да впздерд1 сактап, и м туракталса, соган сатайын. Швп жетедь Келер жылга дешн заман 6ip ж эй/ii болар... Б1раздан кейш Садуакастын iHici Сейтак кедш. Кораштау денет, кесюназдеу кара бужыр бул ж1птп бурыннан бглем. Ол кападагы байдынбалапарынша с е ти KHiHinкедщ. К,ылык-мшез жагынан агасымен eKeyi 6ip-6ipiHe уксамайды екен: агасы шаруашылыкка байланыссыз свзд1 айтпайды, сонын ез1нде саран свйлейдк ал iHici сезуарлау, сыкаккойлау ж т т . MeHiH окуFa бара жаткан жайымды бшгеннен кейш: - Бул 63i KiM детеншн баласы д е д щ ? - деп сурады ол Бакеннен. - Мукан детеншн баласы дед1м гой. - Сонда, кай Мукан? Баягыда «Мукан правитель» деген бопты деуин ед1, сонын насЫ ме? - Жаманшубардагы М укан,- дед! Бакен Сейтактын сыкактаганын унатпаган кесюнмен. 14

- 0-6, сол Мукан ба? Ондай Мукан барын да естш ешк. Карай гер бунын талаптысын!.. Осы немен окып кеп, туб1нде едш билеп журмесе не кылсын! Былай да китыгып отырган Бакен Сейтакты осы арада 6ip шалып калгысы келгендей: - Е, Heci бар, билесе, билейш д е!..- дед! салмакты дауыс- пен.- Ертен кызылдар келсе, осыларга билетпегенде, ceHi мен маган билетер деп отырмысын? Бэкеннщ iariui сезше шпш жауап 6epin: - Маган не ютердейсщ Кызыл? Тукымымда Советке карсы шыгып, Алашорда боп жаткан ешюм жок,—дед! Сейтак. Бакен бул сазге сурланып, ашуланган б елп керсетт1, ейткеж онын iHici Кази Омбыдагы Алашорда бастыктары- нын 6ipi. Сондыктан Сейтактын iariiu сезш е кикая жауап 6epin: - Кызылдар келе калса, уй!не уялы Алашорданы TycipreH Kiciaep/ii де елеуаз тастамайтын шыгар,—дедн Сейтак та бул жауапка кызып кап, Tiпндеу б1рдеме айтатын кеск1н корселп evii. - Койсайшы!- деп Садуакас токтатып тастады. Сейтак пен Бакенн1н 1л1н1скен Kecipi маган тие жаздады. - Сотые кез1,—дед1 ол, м ети куэлш кагазым сез болганда,— уюметген «солдат жасындагы ж1г1тке шетке шыгатын кагаз берме» деген буйрык бар, оны орындамауга хакым жок,—деп касарып 6ipa3 отырды да, Боржабай: - Ж елм бала гой, шырагым Сейтакжан. Bapi 6ip кун KepieriH камы да. Кайтес1н мунымен есептест? Сауабы тиер, беру керек кагазын!—деп жалынды. Оган да кен п а келмей отырганда: - Берсен, б ер ,- дед1 Садуакас,- 6ipaK колды езщ коймай, хатшыга гана койдыр да, мер1нд! бас. Теп, Садуакастынсез!н Сейтактындайтын болу керек, орыс хатшысын шакырып алды да: - Мынаган окуга Омбыга барады деген удостоверение жазып бер де, ез1н гана кол ко й!- дед!. - Мер ш е?- дед! хатшы. - Басып берем. - Yui сом!—дед! хатшы. - Берем!- дед!м мен. Колчактын уш сомдык нлдей кагазын берд1м де, кол койылып, мер басылган алакандай кагаз алдым. Б!раздан кешн шай, одан 6ipa3 кей1н ет келд1. Ас мол болганмен, Торсан баласына лайыкты мушелер кер!нбеген сон, 15

epi арнаулы мал сойылмай, ел! ет асылган сон, Бакен мртиген кабакпен асты кенш ш iurri, Боржабай екеу1м1з карын тойганша тепел согып аллык. - Бала,- дед1 Бакен маган, Элти балалары ас iuiin тараганнан кейш ,- аггар сарыгын баскан болар, отка кою керек, тан бинне журем13. Мен атгарды корада уйшген манта апара жатыр ем: - Эй, кайда барасын?- дед16ipey. Кдрандап касыма келген KiciHi тани Kerriм, Сейтак екен. - Атгарды шепке коям ,- дед1м мен. - Кдйдагы шепке? - Корадаты. - Осындай, далада от тунып туртан кезде ме? Тейт, оггама! Экет далата! Атгарды орнына апарып байлап, cepiKTepiMe Сейтактын бул кылыгын айтып ем, олар: - Мына ниетзнде 6ip пеле барда бул итпн!.. Далатабарсан, бар, 6ipaK тан карангысында кайтып кел, ертерек журш кетешк,—деда. Дала аса к а т ш з екен. Аспанды кдлын кара сур булт кор- шап алгандыктан, TOHipeK кезге туртсе кершбейтш каранты. Тернжейден соккан екпек желдан eKniHi epi купит, epi суык. Дымкос Hicii далата калындай тускен бозкырау, сипап керсен, колы на турпщей тиеда. Осындай жагдайда адам тупл, мал да елепзш, ашыккан тусаулы аттарым дымкос жумсак бетегенi кушырлана жулып, TicTepiH кышырлата шайнатанымен, бастарын жерден элсш-эл1 KeTepin алады да, кулактарын кайшыландыра TeniperiHe карап, yfiipcipereH дауыспен анда- санда KiciHen кояды... Тун ортасы ауа жел бесендеп, булт ыдырай бастады. Сиреген булт арасынан зымырай жуз1п бара жаткандай Kepiitic берген жартылау айдын жарыгынан каранты дала кунпрттенуге айнал- ды. Со кезде, оты канып калгандай, аттар да жусатысы келген белпс1н Kepcerri, 63iMде маужырай бастадым. «Далада отырып не алам?- деген ой келеш маган,- Ауылга кайтайын да, атгарды байлап койып, уйктайын». Ойлатам: «Ауып шырт уйкьша болар»,- деп. Келсем, олай емес. Эр жерде елденеменелермен шугылданып ербендеген Kici. Солардан урлантандай, араларынан кымсына етпм де, узынша- лау 6ip балшык уйшн ытында туртан арбама аттарымдыбайладым. Балшык уй туралы: онын жалшыларта арналган уй екен1н осы ауылга келген сагаттан-акб1лгем4н. Жамау-жаскаулы KHiMi бар жапшылар iHip бастала-ак сол уйге сапырылысып Kipin- 16

шыгып жаткан. Мана мен атгы отка экетерде, бул уй манынын сырткы кимылы бэсендеген, 6ipaK жыпырлаган терезелерше карасан, э л аз жанган кврэсш шамдардын жарыгында сапы- рылган адам келенкелер1 жыннын ойнагы сиякты кайнап жаткан, yfti iuii азан-казан, у-шу да. Енш, атгарды оттатьш келсем, сапырылган келенке де, ызын- шу да басылыпты, шамдар санген жок, терезелерден гигантгык мелшерде 6ipep адамнын тана кимылдаган келенкеа байкалады, K0TepiHKi шу орнына, тутаса кумб!рлеген баяу дыбыс естшедк Атгарымды жайгастырганнан кейш, менщ осы уйге Kipin шыгып, peii келсе, сонда жатып мызгып алгым келедь Неге еке- HiH KiMбшсш, м е т елеген де, жатыркаган да адам болган жок. Орта аркалыктарын ашалармен -преген узын балшык уйдщ iuii белшеказ, тутас екен. Эр жерде терезеге койылган KapaciH шамдардын 6api буктырылып, кызгылт отгарынын кылтиган cyflpiK уштары гана жылтырайды, одан уйдщ iuii кунпрт. Кэрэсшнщ жэне Kip-коннын HiciHeH, сырткы еркш ауадан келген тынысым тарылып журе бердь Журт терге басын бере каз-катар жатыпты. Кейб(р ыныр- сыган, жмлаган балалардын даусына Караганда, семьялы адам- дар немесе бапалы эйелдер ею жак туктрде-ау деп шамаларлык. Кепшипк калын уйкьша, сондыктан кор-кор, пыс-пыс дыбыстар кулакка аса мазасыз еспледо. Элдеюмдер уйкысырайды... Элдеюмдер Ky6ipaecin кенесш жатыр... Босандау 6ip орынга мен де сынадай сыгылыса кетпм. Со 6ip туста куб1рлескен eKi адамнын мен жактагысы: - Бу кайсысын? —дед! маган. - Жолаушымын, —дед1м мен. - Кайдагы жолаушы? —деп анау басын кетердк акбурыл сакалды, зор денел1 Kici екен. Ол жастыгынын басынан шак- шасын ап, насыбайын атты да, босагага карай шыртылдата 6ip TyKipin ап, акбурыл узын касы желюлдеген калын кабагын ма­ ган шуйш ире 6ip карап ко йы п :- Кайдагы жолаушысын, бала?- дедь - Торсан ауылынан. - Онда KiMHiH баласысын? - Муканнын. - Ол ауылда Мукан деген Kici жок ед1 гой? - Сарсеке, кайтесщ оны, - дед! ар жагынан каба сэры сакал­ ды 6ipey басын кетерш, - кай Мукан болса да, нен бар онда? - Сурайык та, —дед! аксакал, —нем!з кетеш бшгеннен. - Жаманшубардагы Муканнын баласымын, —дешм мен. - Шукейдщ бе? ........... ....... . 2—I P \" 17 G KITA.HXAi

- Иэ!.. - Алда, карагым-ай, сен бе едщ Муканнан каллы деген жалгыз жетзм? Bepi келил, бетщнен шскейш! —дед1де, «эксмжн жакыны бодцы гой бул шал» деген оймен, мен басымды KOTepin, кол бергенде, ол меж бауырына басып, eKi бет1мнен кезек | жскедь—Кеп жыл жолдас боп ем экенмен, —дед1ол кушагын i жазып,- CsniHiH жылкышылыгында 6ipre болдык. Одан кешн осы Элтиге жалдандык. Бейнетген ол елш кутылды. Мен осы eciKTe ani жапшы боп журш келем. - 03ini3 кай е л а з? - дед1м мен. - Мен ТокпамбетСибандаСэрсекей деген KiciMiH. Баласын гой, кайдан бшейш деп ен меж? Жэне мен бшплнсп Kici де eMecniH, ез вкен сиякты ес б1лгел1 Kici естн д е келе жаткан, енбеп жанбаган 6ip бейбакпын. - ¥йкы бер, С эрсеке,- дед1 ар жагынан 6ipey. - Кдйтесш мунынды ол балага шагып? Не бар дейсщ онын колында? Кызылдар келед1 деп жур гой кеннкпей... Жарлыны байга TeHecripefli десед: гой, сонда тенесерсщ. - Жокты айтатындарын-ай!-деп, мына жагынан аунап тус- кен 6ipey к е й т калды. —Кызыл дегенш кайдан шыгардынтагы? -А таса, Heci бар? - Еспмей журмгсш, Кызыл деген свз аузынан шыккан KiciHi бул yKiMerriH ондырмай жургенш? - Не icTenTi, ондырмай?- деген 6ipeyaiH сурауына: - Сол ce3fli айтгын деп, мына касымыздагы Бакыршгеннен' он шакты орысты устап экеткен жок па OHeyryHi? Солардын кейб1рш атып тастады деп еспген жокпыз ба? - Естшк. BipaK KiMHiH аузына какпак бола алады ужмет? Орыс, казактын кедей1 боп, кызылдын келуш тугел тмеп отырган жок па?.. - Жагын карыссын!- дед) де, анау жамылган кшм1мен басын тумшалап алды. - Корыксан, сен корык! —дед) манагы сэры сакал оган. - Bi3 корка алмаймыз Элтиден. - Неге коркамыз? Отыз Кешек боп, тайлы-таягымыз калмай, eMip бойы жалшылыгында келем1з. Сонда, азгантай алатын акымызды да дурыстап бермейдн.. - Сен оны айтасын,- дед1 аргы жактан 6ipey басын кетере турегеп,—манагы берген асын айтсайшы!... Кекежасык ет, ит болмаса, адам жерлiк емес. Сорпасы катыксыз кара кеже, e3i суп-суйык. Тым болмаса, нанды тойгызып берсейнп!.. 'Орысша «Петровка* аталатын орыс rioceaKiciiiin казак койган жер аты. 18

- «Татырсайшы» деп неге айтпайсын,- дед1 басын буркеп жаткан 6ipey, -итгщ киы сияктанган курт-1р1мплкпен iurriK кой сод сорпаны... - Саган не ж о к ?- дед1 ар жагындагы 6ipey оган,- Анау Нуралы мен Сибан сейлесш, Кешебе, ceHiKi не? - Бу кайсысын руга балшш жаткан?- деп бет-аузын уйыс- кан сакал жапкан, далба кейлекп 6ipey турегелдь- Сибан мен Нуралы гана ма Элтиден Temci Kopin келе жаткан?- дед1 ол ку- piaaereH дауыспен,- ата жагынан куганда, мен Элтидщтуысы- мын. Сонда, аяп жур ме туысым деп? Осы арада Отыншы, Сал- кай, Маманай, Айдабол, Танат —бес ауыл Кешебе бармыз. Кешебе 1илнде М эмбеттз. Элти де Мэмбет. Туысым деп аяп отыр ма 6i3fli ол? Бугалыгын жакыннан сап, ен алдымен 6iaai кылгындарып отырган жок па?.. Жанагы бес ауылда Элтиде акысы кетпеген Kici бар ма екен, сурандаршы!.. Керерандер, ертен кызылдар кеп, байдан кедейге тощие епергенде, Элтиге жабылатын ен алдымен езш щ Мэмбетс болады... - Апыр-ау, коймадындар-ау!- дед1 манаты коркак.- Айта бершндер-ау кызыдды?.. Элти ecrice гой, сшелерщщ катырады!.. - Не icTenai катырганда,—дед1 6ipHeiueyi,—кыра ма журт- ты?.. Б1рл1-жарым болса, кырар ед1, кепт1 калай кырады?.. Дау удей тустт... Б1раздан кей1н, еактен KipreH елдеюм: - Тан карангысы бодцы, турып, жиналындар!- дед1... Сэрсекей далага мен1мен ере шыкты. - Жай-жоспарды да суратпады-ау, елгшер у-шу боп!—дею ол былай шыга,—Иэ, жол болсын? Мен жол жайымды айтып ем: - Берекедш,—дед1ол,—жалшылыкта турганнан Мукан мен маган муй(з шыккан жок. Жаксылык болады, кедейдщ кун1 туадыдеп жур гой журт, юм бшед!, окысан, багынашылса, ш кке wirin кетерс1н!.. - Элтиге еш кой, Серсеке, ел плерю - дед1м мен. - 9ш болмай кайтсю. Bip жыл емес, eKi жыл емес, eMip бойы жалшы боп келе жаткдндар кеп. Акыларын дурыстап бермейд1, жарытып ки1м-тамак бермейд1... - Кеп пе ездер1? - Жузден аса жалшы жур Ka3ip. «Ал тещик тидП» десе, Элтид1 тарпа бассалгалы отыр. Сэрсекеймен коштасып, cepiKTepiMe келсем, олар да оянып, кишю жатыр екен. Аттар жеплгеннен кейш: - Ыбыш кайла екен, бала, —дед1Бакен, —б!лш1, амандасып кетей1к. Мен 1здеп шыксам, Ыбыш кен агаш сарайдын iпанде улкен сепараторга KepaciH фонарьдын жарыгымен сут тарттырып жа- 19

тыр екен. Мундай сепараторды мен казак-орыс сганииаларынын сут заводында гана кергем. Кулагын eKi карулы ж ттк езек тест мыкшия арен айналдырып тур. Кырынан койылган кен карагай бешкеден ею эйел сутп шелекпен кезек к а с т ап, сепаратордын квмекешн арен легенде толтырып тур. Суттщ каймагынан айрылган абыратын eKi-уш эйел улкен науаларга котарып жур. - Бул абыратты кайтед1?—деп сыбырласам, мем ертш барган бала: - Кап бузау бар бул уйде, соларды суарады,—дейдй - Канша? - Жузден астам. - Сонша сиыр саудыра ма бул уй? - Одан да артык. Бузауларынын кебш сатып ж1бердй - Канша май алады сонша сиырдан? - KiM 6uiciH. Энеугун1 Корганга апарып сексен пут май сатгы деп естшк. - Кой да сауа ма? - Эрине!.. Май беред1 лесе, кой тулл, итп де сауады бул уй!.. - Канша кой сауады сонда? - Терт-бес жуздей. Ондагы бас сауыншы —Элти кажынын бейбшеЫ Дшдабайдын 03i. Ka3ip ол Kicini 1здесен, кагенделген койлардын арасынан табасын. - Осындай кун суыткан кезде де ме? - Бул уйге кыс болса да Meiuii, тек малдын сумес1нен сут шыкса болды. Сиырды кыстыгун1 де саудырады... Сепаратормен арпалыскан Ыбышка мен Бэкеннщ коштасуга шакырганын айтып ем: - Кап, кол тимей жатканда,- деп ол кабак шытып калды да,—тездепндер жумысты!.. Мен каз1р келем!—деген команда 6epin, маган ерд1... Ыбыш кеп амандасканнан кейин, 6i3 жур1п Kerriк. - «Дуние устай б1лген KiciHiH колында турады» деген рас- ау! - дед1былай шыга Боржабай.- Кард1н бе, Бакен, элп уйд1н адамдарынын шаруаны калай багуын? Миллионер болуы да сондыктан гой бул уйшн. 9згем1з миллионер болсак, K03iMi3 кормей жур ме!.. CepiKTepiMiiiH сыры Элтид1Н уй!нен 6i3 тан бозара атгандык. Тундеп тунерген булттан сол кезде cipKipen жауын жауа бастады. «Тайготпн Сулеймен1не согамыз» деген сезбен, мен Элтид1н уй1нде жол жайын б1летзн б1реуден калай журуд1 кеше сурагам. 20

- Осы ауылдан шыга, улкен кара жол еюге айрылады,- деген ол —онга карай кететЫ Толыбай аталатын KiiuipeK орыс п о сел яет басып, жолда Даулетзмбет аталатын рудын ауыл- дарынан етш, ар жагында Тайгвтке барады; солга карай кетепн жол Бакыршген аркылы Кпитанга1тартады. Элти ауылынан шыга, eKi айыр жолдын тар жерше келгенде, мен он жагына атгы бура 6epin ед1м: - Солга!- дед1 Бакен. - Неге? —Tin кайыратынын-ай сен бапанын,- дед1 Боржабай к е й т,— бурыл деген сон, неге бурыла салмайсын? - Тайгетпн уйше сокпаймыз ба? - Жок, Кпитандатып журем1з,- дед1 Бакен. - Неге? - Не акын бар неге екешнде!- дед1 Боржабай.- Бур деген жакка бур да, айда аттарды! Сол жакка бурылган жолмен женеле бердж. CipKipereH жауыннан буйыгынкырап отырган cepiKTepiM аздан кейш езара энлмелест кегп де, маган айтпаган сырлары важен e3i ашылды. - Осы Тайгетпн Ty6i шеркеш деген сез рас па? - деп сурады Боржабай Бэкеннен. - Солай дейдй - Шеркеш деген алыста дейтш ед1гой, бу жакка кайдан кедin жур? - Кавказ деген жерде туратын корже/п гой ол халык. Тайгет одан жер ауып келсе керек. - Не кылмыспен? - Оншасын б1лмед1м. - Эй, деу де болса, урлыкпен ауып келген болар,—дед1 Боржабай,—балалары да баукеспе уры десед1 гой. ЭкеЫне тартпады дейм1сш олар? - Кайдам,- дед1 Бакен, уры деген сезд1 костагысы келмеген дауыспен.- Эжет адам ед1 десед1 оны бшетзндер. - 0 з кызын e3i шауып ел1ретзн кайсысы осы Т а й г е тн ? - Оны еспген екенс!н гой,- дед1 Бакен. - Е, еспмей!.. Ел аузында баягыдан бар саз ол. Тайгеттщ 03i ме сол? - Баласы Садакпай, Сулейменн1н aKeci. - Кдлай болган окига сонын e3i? - Тайгатп б1лмейм1н, онын баласы Садакпайдын канды балак каракшы болганы рас дейд1. Bip кезде соны устауга 1Пресновка 21

Малдыгул дейтш болыска жогарьшан буйрыккеледг Малдыгул шабармандарын ж1берсе, Садакпай оларды устап, байлап тас- тайды да, пале салу уинн, езнпн бойжеткен кызын шашынан суйреи акеп, балтамен шауып елпреш. —Астапыралла!- дед1 Боржабай шошып Kerin.- Не деген канпезер ит едй.. —Со паледен, —дед1 Бакен, —Малдыгул кеп мал шашып арен кутылыпты гой!.. —Мына Сулейменнщ де содан кем емес дейд1 гой батыл- дыгы?- деп сурады Боржабай. —Бу да ежет адам,- дед1 Б акен,- ежетгеп емес пе, Кол- чактын бес бйрдей милиционера елпргеш?.. —Эрине,- деда Боржабай.- Кдпай-капай болгандесеш соны? —Устауга бес милиционер келедк Сулеймен олардан кашпай, курметпен карсы алады да, ет асып 6epin, аракка мейлшше суарады. Аналар мае болган кезде, каруларын сыпырып алады да, жттерш е камшымен дурелетеш кеп. Улкен казанга суды шым-шым гып кайнатып кояды да, iuiiHe кеп туз сап, соккы жегендердщ errepi кегергенде, сол суга мапып алады. Сонда соккы тиген жер биинбей кетед1 екен дейш... —О, жауыздар-ай!...- дейд1 Боржабай урейлешп. —Сейтш сабап-сабап, елермен халге жеткенде, каруларын ycrepiKe асады да, келген пар аггын арбасына салып, Архан- скийдщ жолымен коя беред1. Милиционерлер калага жеткенше ел1п калады... —Ежи содан, Тайгет тукымы тугел кашып журген кер1нед! гой?.. —Е, кашпаганда кайтс1н?! Устаса, ондыра ма?.. BipaK бей- шаралардын катын-балаларына киын болган. Колчак соларды тепе устап экеткен дейд1. Енд> кырып тастамаса не кылсын!.. —Еркектер! оган ж1бермес. Катын-балаларын кыргызбай, ездер1 барып колга тусер. —T ycn eaai,-дед1 Бакен,—каекыр сиякты тукым ол. BipiHiH е л т н е 6ipi карамайды. — Ит десейпп онда барып турган!.. Сондайлармен сендер кайдан yftip болгансындар осы? —Шери гой эуелде танысып журген. Б1здщ уйшн даулетз аздап шайкалган сон, Шери ептеп уры да устады гой. —Б1лем1з гой,- дед1 Боржабай,- ег1здерд1, атгарды топтап айдап акеп журш гой 6ip кездерде. О 6ip жылы кырык такты кара как ат айдап акеп, Жалманкулактын жагасына 6ip жаз бак- тырды гой, сол атгарды осы Сулейменнен алды деген сез рас па? —Солай дейш г о й ,- дед1 Бакен кум1лж1п. 22

- Сонда да жакпады гой сол урлык ciaaiH уйге. Дэулеттерщ темендемесе, inrepi баспады гой одан? - Рас, KeHeyi кеткен дуние онатын ба ед! - Арамнан жимаган дурыс кой сонда да. - Адалдан жиган мал кайда бар?- даш Бакен.- Кай бай Kici акысын жемейд?©згеш былай койганда, б1эшносы кележаткан жолымыздын e3i арам емес пе? - Неге?- дед1 Боржабай Бэкенге урейлене карап. - Bi3 гой елге кооперация ашкан боп келе жатырмыз. Пул экеп, кант-шай экеп жарытамыз деп, елдеп момын шаруанын калтада бар акшасын тугел кактык... - Тартып алган жокпыз гой, вз ыктиярымен 6epfli гой 6epi де. - Бермегенде кайтсш. Согыс басталгалы, мше, терт жыл. Содан 6epi дукеннен ерюмен сатып аларлык 6ip кез мата шык- кан жок, 6ip кайнатым шай шыккан жок. Саудагердщ колынан урланып сатылатын мул1к к у й т турган кымбат. Bip эшмешке1 шайдын куны елде 6ip кой болады. Bip кейлекп 6ip койга ала алмайсын. Твсек-орны, KHiM-Keuieri тозды журттын, ecipece кедей- лердщ. Кей кедейдщ турше карауга да уят... - Соган жердемдесем!з бе деп шыгып келе жаткан жокпыз ба бул сапарга?—дед1 Боржабай зулымдана жымиган кескшмен. - Жэрдемдесесщ атаннын басын,- дед1 Бакен улкен сулу кезш бажырайтып,—жазгытургы экелген матанын 6ip квйлек- TiriH 6ip тайыншадан сатканын ес1нде ме? Бес инеге 6ip кадак майдан апганынды умыттын ба? - Умыткам ж ок,- дед Боржабай, ешц шындаган дауыспен,- 6ipaK бул палет бастаган и м , 6LneMiciH? 03iHHiH iHiHКазн емес пе? Сол емес пе: «Кооперация ашкан боп, nipreyip2жасап экел- сендер, уюметтен буйым аласындар»,—деп уйреткен? Сонын уйрету1мен осы арам кэсшке былтырдан 6epi Kipin журген жокпыз ба eKeyiMi3? Алаштын ак журек азаматымын деп журген ол халыкты жеуд1ц afliciH уйреткенде, б1зге не жорык?.. - Жэ, болды!-деп Бакен бул сездерд унатпай калды. Одан api eKeyi кик1лжендес1п, езара есеп айыруга кетп. Сездер1не кулак Typin отырсам, жарналык улестен тускеннен баска акшанын Kanmifliri Боржабайдан, азшылыгы Бэкеннен шыгады екен. Бакен 6ipre журе-пнд1г1н булдап, пайда-ортак болайын десе, Боржабай саудага эркайсысынан шыгатын акшанын 'Восьмушка дегеш, калактын сепзден 6ipi. 'Приговор aereHi, ykim кагаз. 23

мелшерше карай б ел п а келед1екен, осыдан барып араларында кырги-кабактык туады екен. Ел жайына келгенде, олардын айтуынша, саудадан тускен пайдадан ауылдын аткамшерлер1 улес алалы жене олар сатып алатын буйымдарына казыналык багасын рана беред^ сонда арзанды кымбатка апып сорлайтындар —момындар. Бул canapFa олар баллды да, баллсыз да болмай келе жатыр екен. Баллды болатыны —будан бурын Кызылжар мен Омбыга осылай берер рет барганда, кооперация атына алган буйым- дарынан елге кымбат етюзу аркылы шаш-етектен пайда керген; баллсыз болатыны - coHFbi хабар бойынша, Колчак уюметшщ хал\\ нашар, сондыктан онын колында буйым да ете аз. Бул хабардын анык-таныган олар Кпитанга барып бшмек. Бэкеннщ айтуынша, онда Опанас1Баярский дейтш epi саудагер- бай, epi дернер боп туратын казак-орыс бар. Ол Торсан ушнщ ежелден 6epri тамыры. Денестеу жердеп Кпитан 6i3 келе жажан жолдан алысырак жерден керш ей екен. Бурын 6ip рет керген бул станица, менщ угымымда, дуние жуз1ндеп ецсулу кала сияктанатын. Б1ракмен оны кыстыгун1 кергем. Онда станица жагасын орай орнаган кец шалкар кел катып жаткан, TeHiperi туп л, кешелерш де кар кемш, куртжтер тецкие yftiain ж ажан. MiHe, ещц мезг1л суык куз болганмен, кара жерде келе жатырмын жене онын кардан таза бойын тугел керуге кумартып келе жатырмын. Станицаныц ол кезде exi 6и!г1 бар: 6ipi - ш1ркеу, 6ipi - каланча2. Солар кершген сон-ак: - Аттарды акырын айда,- дед1 Боржабай маган,- калага тыныстацкырып KipciH босансып келе жажан атгар, кешеде малтыгып жургежм1з уят болар. Аттарды мен аян-жортакка TycipreH кезде: - Б эк ен, с е н щ орысш адан хабарын бар г о й ,- дед1 Боржабай,- бул «Кпитан» деген не сез? - «Капитан» деген с е з ,- деш Бакен. - О не деген сез? - «Эпесер»’ дегенш бшес|н б е?- дед1 Бэкен кул1п. - Эскерд1 баскаратындар емес пе? - Б т д щ ,- дед1 Б а к е н ,- мунда сондай капитан-эпесер турган. - Кашан турган? - Баягыда. Будан жуз елу жыл бурын. ' Афанасий лсгс1н. ! 9рт карайтын бтк. ’ Офицер 24

- Неге турган? - Казактын Россияга жана багынган кез1 болса керек ол. Сонда, мына шет1Турайский, мына шетт Кызылжар,—осы ею арага 6eKiHic реттнде казак-орыс калалары орнаган. Кпитан солардын6ipi екен жене ен улкеншщ 6ipi екен. Капитан туруы да сондыктан. Сол кезде бекшгс болганына белп боп бер жак шеттнде казылган орлар тур. - Ие, бар ондай орлар жене тулюнщ ini сиякты айкыш- уйкыш, кым-кигаш боп казылган терен орлар. «Г» epini сиякты боп шалкар келдщ шыгыс кунгейш орай салган бул станица e ai кунге дейш ол манайдагы поселкелердш KepiKTici, сол кезде де Kepiicrici екен. Казак-орыс станииа- ларынын крестьяндык селолардан 6ip е згеш ш п ,- агаштын бул елкеде мол кезшде орнагандыктан, yftnepi, кора-копсылары тугел1мен агаштан киылады, уйл ер ж щ касында огород болмайды, оны келдщ жагасына жасайды, уйлердщ арасы тыгыз, кешелершщ арасы тар болады. Кпитан да сондай екен. Бйракмунда езге усак станицаларда ушыраспайтын б1рнеше ею этажды уйлер бар жене 6ipep Кызыл KipniuiTeH салган уйлер бар, солардын 6 ipeyi Опанас Баярскийшю екен. Опанастыноз1 ме, баска б1ртуысы ма—онысы ес1мде жок,— какпа алдына кеп атымызды -преген 6iaai кырган калын бурыл сакалы кабындай шыккан, калын жене узын ак бурыл муртты орыс карсы алды. Ci6ipniK казак-орыстардын 6ip e3remlniri - Ke6i казак не жуйр1к болады. Аздап акцентпен сейлегенмен, мына шал да казакшага агып тур. Бекенд1 тани кеткен ол: - Э-е, Торсащцю бала, атай, бейбйше, Шакан аман? взге бала аман?—деп колдасып амандасты да:—CeHiKi ат KiM койган?- дед1. - Бекен,- деп жауап берд1 Бвкен. - Э-е... Торсашию бала бесеу. Мен 6epiH коргон олардын. Оныкы катын корком, одан болган бараншук 6epi корком. Торсанга кудай жаксы балалар берген. Боржабай да арбадан тусе кап, шалга жалбактай амандас- канымен, оган шал менсшбеген турде карады, онша шуй1р- Kenecin сейлеспед1. Bi3ai шал бос турган агаш сарайына орналастырды. - Бурын бидай мен суды уйшп туратын ед1 гой мунда. Бул неге бос турады?- деген Бекеннщ сурауына: - Бог знайт, биыл не болады!—деп жауап берд1 шал.—Заман жаман. Большевиктер катгы тебелеседк Колчак, Деникин жана 25

коп актар оган жабылган. Мыкты моклаш бергсн. Сонда да болмаган ол. Сол апып кояды деп коркады 6i3. Епн екпеген содан. Неге ereai оны? Большевикке нан бермеу керек... Одан epi шал майдан жайын айтып кетп. Географиядан аздап хабарым болгандыктан, шал казакшалап айткан майдан жайын Бакен мен Боржабайдан мен TayipipeK тусшем. Егер шапдын ce3i рас болса, барлык майданда большевиктер тгершеп барады. - BipaK- дейш шал Kayimi 6ipa3Tenaipin а п ,- 6api6ip 6i3aiKi ак женед1 большевики. Bi3re Антанта болыскан, Америка болыскан, Япония болыскан, оларда мылтык коп, пушка коп, ок-дар1 коп... Солай серпе отыра, шал мешц cepiKTepiMHin Кызылжар баруын макулдамайды. - Колчак Ka3ip ок жасаган, мылтык жасаган, мата жаса- маган, оган куш жок, шай, кант тожы жок, сен боска барады Кызылжарга, Омбыга боска барады, онда ештене таппайды, ат напрасна киналады...—дейш. Боржабай бул создерге солкылдайын лесе, Бакен: - Нар тэуекел. Уйден шыкпагай ек, шыккан сон кейш кайт- канымыз уят. Шыгатын 6iaaiid емес, халыктш. Атгын басын буру ырымга жаман, барып кайтайык Кызылжарга,- деп болмайды. Ол кун1 кун KeuiKipin, 6i3 Кпитанга, Баярскийдщ сарайына кондык. Куншз cipKipereH жанбыр кешке карай басылып, жулдызды, ашык, адеMi тун басталды. Кун жексенб1 еда. Орыс поселкелер1 мен станицаларынын жастары жексенбшж кешше сырнайлатып, эндетш кешеге шыгу ата дагдысы. Олар бупн де сонысын icTefli. Bi3 сарайда уйкыга жата, каше-кешен1н бойы сырнайга косылган кыз- бозбалалардын эндер1не толып кетп. Бул мен1н салкын канмен карайтын сауыгым емес. Эн-куйге кумар жастын 6ipi болудын ycTiHe, мен орыс поселкелержде жасымнан турып, орыс музыкасы мен орыс OHaepiH ш еказ суйin оскем. Ендеше, мына жастардын сауыгына косылмай, калай жата алам?.. Эрине, жата алмаймын!.. Ендеше, баруым керек. BipaK калай?.. Руксат сурасам, Бакен бергенмен, Боржабай бермейш. Кыска жолдыксер1к болганыммен, мен(н байкауымша, ол меж жалшысы Kepin алган сиякты,- ат кутуден табанымды аудар- майды, конбей1н десем, тастап кетуден уялатын ол жок, 1штей ренж4генмен, карсы турар каукарым жок. Бупн де солай жум- саса, мен куана-куана кетепнм!н, ондагы ойым,- Боржабайдан кулыгымды асырып, кырга кетпекп1н де, аттарды отгы жерге тусап тастап, ез1м ойынга келмекп1н, атгарга акелер кезде гана бармакпын!.. 26

«Кырсыкканда кымыран ipRui* дегендей, менщ «арам» ние-пм icKe аспай калды. Аггар тыныкканнан кейш: —Оттатуга барайын,—деп жинала бастап ем: —Бармай-ак кой,—дед1 Боржабай.—Опанастын жалшысы атгарга шоп беретш болды, бупн аттар корада-ак отгасын... Бул у м т м кеЫлген сон, ойынга баратын кулкымды сезд1рш ем: - Тэйт ap i, оттамай!- деп Боржабай акырып тастады.- «Тышкан iHre Kipe алмай журш, куйрыгына калжуыр байлайды» дегендей, не керек саган, эле алмай журш, ойын-сауык? Жат api, кынкылдамай! Танертен ерте журем!3. Уйыкынды кандыр, айтпесе, жолда калги берест! EpiKci3 жаттым да, кашелерде шыркалган эндер мен сайраган сырнайлардын эдем1 сазына узак уакыт беленш, жастардаусы бэсендеген кезде гана уйкыга кетпм... Кызылжар Кпитаннан шыга 6i3 «линия* аталатын казак-орыс ста- ницалары: Болатнай (Новорыбинск), Юлабш (Кладбинка), Саржан (Сенжарка), Добраунай (Дубровный) аркылы журдш. MeHiH cepiKTepiM 6ip жерден тан еркю ата шыгады да, кун бата жеткен жерше конады. Тунде журуге олар, «тонап не ejrripin кетед!» деп, урыдан корыкалы. Жолшыбай ондай жаманат хабар кап еепледь Торсан Кызылжар, Омбыга кап баратын адам болган. Ол да, «жолы арбага тиышты» деп, кебше осы «линиямен» журел! екен, сондыктан ар станицада тамыр-танысы болады екен жэне олар, кебж есе, станицанын байы, атаманы сиякты ылги шонжарлары болады екен. Менщ кайран калганым, солардын 6api казакша жаксы б1лед1, Keft6ipi акцентаз таза сейлейдк Азамат согысынын тынысы жолшыбай сезш п отырды. Bi3 тускен уйлершн 6api большевиктерге карсы, сездер1 «кырамыз да жоямыз». Сейте тура, коркынышын да жасырмайды. Bapi уаделесш койгандай: «Егер кызылдар женсе, Кытайга кетем1з»,- лейдк6ipeyaepi буынып-туйшт отырганын да айтады. Торсанга аса жакынмын дейтш б1реулерк - Салем айт ш алга,- деШп Б экенге,- ол да жиналсын. Кызыл келсе, оган да жаман болады. Ол да 61збен Кытайга кетсж. Б1реулер Элтиге де сондай селем айтады. Сотые тынысы бул сездерден гана емес, дуниежн тарыншылыгынан да байкалады. Мысалы, Кпитаннан шыккалы 27

6ip гана жерлен 6ipep пут капа сулы табылып, взге жердей табылмай, аттарымыз шоппен гана кун Kopin келедь Жер дымкос боп жолдын ауырлауынан, жемнщ жоктыгынан Бэкеннщ солкылдак кара Keri аллакашан босансып, кеп жерде арба тарту тупл. ез денесш зорга суйреп келед1, кейде соны мшлдырып. тыныстатып алу уппн эдеш токтаймыз. Болдырмайтын Боржабайдын торысы. Yрганынмен, ол капы да журмейяь урмаганынмен, аяндап та калмайды, жер/и утып отыратын булкек 6ip жортагынан танбайды, ол журйке ертеден кара кешке кажымайлы. - MiHe, жылкы!- деп мактайды Боржабай аты н,- шаруа колы осындай ат кой. Мынау кара кектер немене? Сулулыгын кайтешн онын. бойында тук кайраты болмаган сон? Будан, аяндаса да, алыска баратын ori3iM жаксы!.. Бул кекеу созд1 атынын гана емес, езгнщ де адресше кабылдаганлай, Бэкён: - Айтарсын!.. Бетщ журш тур гой!..—дейд! де кояды... Жолшыбай сулы гана емес, сатып аларлык eui6ip азык жок. Егер Бэкеннщ тамыр-танысы болмаса, ашыгатын TypiMi3 бар. Соган карап: - Бу дуние деген каран су алуга калган екен!- десед1 менщ cepiKTepiM.- Мунын арты неге согар екен?! Олар да, оларга таныс адамдар да кыспакта турган заманнын кайда согарын болжай алмай, дал болады. «Большевиктер кедеШн жактайды» деп естнешпктен, онын тез орнауын мен нитейтшеймш, б!рак ол ойымды ешюмге б1лд1рмейм1н, б1лд1руге коркам. Дубровныйда мен1н еке-шешемд1 жаксы керет1н Жама дейпн Kici кездесн, KecKiHi экеме уксайды, кей1н еспсем, ол екем нщ экеа Шукейд1н зансыз баласы екен. «Жама каракшы» деген атгы мен бурын да еспгем. Ол шыгарган: •Такканы Жама агаш>ын алтын туйеме, Кудайым салды mciu осынау куйге. ¥лык кеп Жама агашы устап алып, Апарып камап койды карангы уйгс»,— деп басталып, ар жагы Ci6ipre жерауып барып кайткангадей1н айтылатын оленд1 мен эн!мен жатка да бшетшшн. Жама мен1н экем сиякты денел1, 6ipaK ондай момын емес, пысык, ойыншы, кудщрп, домбырашы, елен/п термелеп ек- niидете айтатын термеш1 адам екен. Ол мен1нэке-шешемд1 гана емес, ага-бабамды да жаксы бтлетщ болып шыкты. Улкендердсн 28

ecryiMiue, менщ ата-бабам ауел! Mayairre (Ka3ipri Мамлютка TeMip жол станциясы), одан Ka3ipri MyciH (Явленка) тусындагы ЕЫл езен1н1н бойында турган, ол туе 6iaaiH сонгы мекенппз - Жаманшубардан жуз елу километрдей. Аталарымыз бул арадан кешкенде, узаткан кыз, нагашы, жиен деген сиякты туыстар калып койган. Оларды кару маган арман болатын. Жаманын айтуынша, менщ ол туыстарым, acipece 6ipre туган ен улкен апам Дэмеш осы туста кырык-елу шакырым жерде гана. - Сен бала, мына куйщмен оку 1здеп кайтесщ,—дед! маган Жама,—заман болса, тарыншылык. Bip жерде аштан елш каларсын. Одан да, туыстарына бар. Мен алып барайын. Заман тыншыкканша тур солардын колында. Биштш адамдардын айтуынша, заман осы 6ipep жылдын iuiinae б1рынгайлы болатын. Багына кызылдын ук1мет1 орнаса, жетшп кете барасын! CepiKTepiM де осыны макулдап ед1, окуга талпынган кешл epiK бермей, мен калмайтынымды айтгым. - Ынтан жаксы екен, бала, бетщнен жарылкасын!—дед1 Жама. Bi3 ia re p i журш котик. TeMip жолдан 6i3 Кондратьев разьез1н1н касындагы кешрден егпк. Бурын еспгенмен, «от арба журеш» дейтщ TeMip жолды бул менщ 6ipiHiui KepyiM. Буган дейш мен арба донгалагы мен ат туягынан тускен талай жол- дарды квргем, олардын калай жасалуы кеншмде сайрап тур, ал «тем!рден жол жасалады» дегешй кулагым еспгенмен, кез!м кермегеншктен, кеншм «сондай жол болады»дегенге сенбейпн. Енд1 керсем, рас!.. Мен бшеин жолдардын i3i imiHe карай батынкы болушы eoi, мынау жол —уст1не карай шыгынкы!.. Арба калай журед1 буган?!.. Тайып кетпей ме?!.. Элде KerepiHKi жолда каба журетш, отарбанын донгалагынын табаны ойык бола ма екен?!. Сонын бэрш кврпм кеп, квгирден вте токтайын деп ем. - Кумартсан, кез1н канар эл1!.. Келе жатырсын гой калын TeMip жолдын iiuiHe!- деп, Боржабай iarepi журпзш экетп. Кондратьевканын ар жагы кайкандау келген тогайлы кен елке екен. Даланын он бойында мындап ерген малдай каптаган б1рдеме. - Бу не, мынау каптап ж атк ан?!- дейд! алыска K03i буалдырланатын Боржабай. - Ecin алкабынан шабылган шеп кой,-дед! Б акен,- маялар мен шошактар гой уйш койган. - Апырау, не деген кеп мая мен шошак?!. Сан жетпес мынаган!.. 29

- Биыл Е с т каггы тасыды деген. Суы асыл гой жарык- тыктын, жиылган жерш кулпыртып жШсред! гой!.. Шалгыны ecin турган кезде белуардан келген болар!.. - Эрине,- дешп Боржабай.- Муншама жапырлаган жи1мая сондай калын швптен гана турады гой. Кызылжар Естдщ осындай кунарлы алкабынын жагасына салынган екен-ау!.. - Со Кызылжар кашан кер1неш?- деймш мен. - Эй, сен сокыр ма е н ? - дед! Боржабай,- Кв31м желге карыгып булдырап келе жаткан Kepi мен де Kepin келе жаткдн, кезге баггиып турган каланы кврмей, кезщ шыкты ма? Мешмен калжындаспайтын да, кекетпейтш де Бэкен: - Сонау тау сиякты тенкиген курен-кызгьшт 6Hiicri Kepin келемющ, бала?- дейщ маган. - Kepin келем,—дед1м мен,—сол не e3i? - Есшдщ 6niK жары. Соньщ тебесшде вне 6ip сорайган- дарды жэне агарандагандарды KepeMiciH? - Ив!—деймш мен, жардынбжпнде жапырлай агарандаган, олардын арасында аспанга шаншыла сорайган бйрдемслерге тжкен кез1мд1 кадай Tycin. - Кызылжар сол! Кызгыпт бшк жаркабакка салынган кала болгандыктан, жергшктз ел Кызылжар атаган. - Петропавл дейтш ce6e6i не? - Ерте кезде казак жер( екен дейщ муны. Осы жаркабакта Даулеткелд! дейтш бай кыстайды екен дейщ, руы Атыгай. О заманда б1здщ елдщ ханы Абылай болган. Бурабайда отырган Абылайга Петр жене Павел деген агайынды ею ж ш т барып, Даулеткелд1 отырган кабактан 6ip епздщ Tepicirmeft жер сура- ган. Абылай бул сезд1 кызык керген де, ал деген. Элп eKi ж т т епз TepiciH шарык ж ттей ж т-ж щ ш к е кып тш п екелген екен дейд!, соны жазып ж1бергенде, осы каланынорнын тугел алып кеткен. Абылай уедесш жута алмай, сураган жерш берген, соган eKi ж т т кала салып, солардын атымен «Петропавл» боп кеткен. - Керемет жштгер екен!—деп кояды Боржабай. - Кызгылт жаркабакка т е н т турган сонау узынша ак yftni KepeMiciH?- aeftai Бакен маган. - Иэ, керем. - «Абылайдын ак уйЬдейш соны. «Ерюнмен багындын»деп, орыс патшасы Абылай ханга сол уйд1 сыйга сап берген. - Хан мен патша 6ipiHe 6ipi сыйлайды екен-ау!- дейд1 Боржабай. - Бул арадан юшкене кершгенмен, ол уш кабатты, 6ip орамды тутас алган улкен уй, iiui толган бытыкы-шытыкы кеп белме. 9pTiHipeK кезде Бухар, Хиуа жактан осы Кызылжарга 30

саудамен келген кепестер (купец) тусетш конакжай екен, 6epriнде патша оны абактыга айналдырган. Колчактын да абактысы сонда деп естимш. - Кеп адам сия ма екен?- деп сурайды Боржабай. - Пален жуз Kici снятый уй деседь Ал Колчак езше карсы болгандардын берш тогыткан койдай кып камап жатыр гой. Бше-пндер ол абактыда элденеше мын адам бар дейдк.. - Астапыралда, ар жагын айтпа!— деп Боржабай шошынады... - Сонау сорайгандар не екешн бш п келесщ бе, бала?- дейш Бакен маган. - Жок. - Б1разы меш1т, б1разы инркеу... - Канша екен солар?- дейш Боржабай. - Татарлардын влещнде бар гой: «Питрапаул каласында Алты масжит. биш ширкау»,— деген, расында одан квп кой деймш. - Алты мешгггщ Heiueyi казактыю?—деши Боржабай. - Казак калада аз турады гой. Ke6iH татар байлары сал- дыраган. Казак байларынын салдырганы 6ipey гана, о да бул арадан кершбейтш KiuiipeK агаш уй. - Казекем дшге салак-ay!—дейд1 Боржабай. - 03iH мусылман бола тура, ем!ршде намаз окымайтын, ораза устамайтын сен сиякты!—дейд1 Бакен кулш. —Сонау ерекше сорайган бшктер, - дейд1 Бакен м аган,- завод пен фабрикалар nemmiH трубалары. Патша заманында олардын бэр1нен будактап шыккан тут1ндер каланын успнде булттай YHipiflin , тутасып жататын efli, enai 6api де сенген... - Неге?- деЩц Боржабай. - Колчакта куш бар ма оларды журпзетш? Согыстан басы катып жаткан жок па онын? - 3aybiT-ne6ipiri жумыс (стемесе, дуниен1 кайдан алады бул?!- дед1 Боржабай. - Кайдан алсын. Шет елд1н байларына телм1реш. - вйткен кун1 курысын!.. Бакен одан epi маган Кызы лж ар каласы ны н iuiKi курылысын сипаттай бастады: - Бул кала eKire бвл1нед1,- деф о л ,- 6ipi - Ойкала, 6ipi — Денкала. Bi3 эуел1 Ойкалага KipeMi3 де, Двнкалага содан кей1н квтер1лем1з... 31

—Эй, Бекен-ай, кызыксын-ау сен, - дед1 Боржабай мырс е т т ,—жокты кенес кыласын-ау кейде! Неменесш соншама тугел Tycinaipin отырсын буган?! —Саган, ерине, солай, Боржеке,- дед! Бакен. —Сен ауылда туратын адамсын, калага бупн барсан, сртен кайтасын. Товар алган дукен мен патер уй гана керек саган, енгесш б ш п Keperi жок, ал балага бшу керек... —Неменеге?—дсй;и Боржабай кешп. —Боржеке-ау, кала емес пе бул баланын !здеп келе жатканы? —Э, койшы!—деп Боржабай Tepic карады да:—Же, ендеше, айта бер!—дедь —Бшетж адамдардынайтуынша,—дейш Бакен,—еналдымен Ойкала тускен екен. Жардын бшк кабагында ескерл1к казарма- лар мен «Меневой двор» аталатын сауда-саттык орны гана болады екен. Данкала 6i3fliHэкелер1м1здщ ж т т кезшен бастап орнаса керек... Одан api Бакен e 3i бшетж алдене 6ip байдын байлыгы туралы серпе сайлеп кетедй.. TeMip жолмен тура тартса, Кондратьевкадан Кызылжар жиырма бес шакырым, ат жолы калденендеп Арханский аталатын селога согатын да, api карай Есшшн шабындыгы калын сазды елкесж орагыта отырып, Ойкаланын тубвдеп кетрден Kipefli. Булай жургенде, Кондратьевкадан Кызылжар кырык шакырымдай. Сол жолмен журш келе жатканда, м е н т каз1мд1 тундыр- ган —манаты айткан маялардын ж иш п!.. Сонша шеп ескен не деген кунарлы жер!.. Маялардын арасында, кейде ойпатка, кейде денеске калын тал ecefli екен. Кейб1р туста донгелене, сопактала, имие б1ткен, тешрегше калын кожагай шыккан сулар. —Есш тасыганда толтырып кеткен бул келсымактарды,— дейш Бекен маган,—карасу десеш. - «Ecix алдын карасу балдыргаидай, Мен не жаздым, кенМмш калдыргандай?»- деген еден содан шыккан екен гой,—деймш мен. Bip карасудын жагасына ескен калын талдын iuiinae агарандап элденеше уй жене сорайган бшк труба кершедь —Бул не?—десем: —Былгары заводы,- дейш Бекен. - 1Шрюн, 6ip кезде бу да Kyncin турган завод едн Хромнын талай тамашасын шыгарушы едь Ултаны кандай тамаша болушы еда, ем1рканга бергспейтш!.. 32

Бул заводтын былгарысын журт базарда таласып алушы еда!.. Енда бу да тур eci3 уйдей тым-тырыс боп!.. - Солдатына eTiKTi кайдан тауып 6epin жатыр бул Калшак?!- дейда Боржабай. - Сатып алады д а ,- дейда Бакен. - Акшаны кайдан табады сонын берше? - Экесшщ малый сатады деймйян?- дейда Б акен,- Мойны жуан сорлы халык емес пе сонын 6apiH KOTepin жаткан? Елден жинайтын шыгыннын кебейш жатуы да содан емес пе? - Иэ, шыгынк ебекш !- дейш Боржабай- Титыгынада жетш болды журтгын. Кашанга дейш шьшарын KiM бшсш!.. Менщ ендал арманым азгеде емес, Бэкеннш сипатгауынан да, бурын естуден де керуге ынтыккан Кызылжардын кешелерше тез Kipin, «кереметтерш» ез кез1ммен тамашалау... Кумарткан Кызылжардын Ойкала жагынан 6i3 кун батар кезде кеп шрдж. Оган менщ кеципм тоя койган жок. Асты Кызыл Kipniin, ycTi каратай ек1 катарлы уйлердан Ke6ipeKTiri болмаса, мунын сан-салтанаты Кпитаннан артык емес сиякты. Бунда кезге огашырак кершетш кешелерд! бойлай орнаган жи1 багандар мен олардын жогаргы жагындагы жш кып тарткан сымдар екен. Кпитан кешеандеп багандар мен сымдар будан элдейкайда сирек.... Бйздщ босансып келе жаткан аттарымыз одан денге кетергагенде, yiueyiMi3fli алып шыга алмайтын болган сон, Боржабай екеу1м1з божыны Бекенге бердак те, жаяу журдак. Бундайда Бэкеннен жасы улкен болганмен, Боржабай оган консылыгын icTen, сыбагалы жердщ бэр1нде унем1 курмет керсетедь Денкалага кетершетш жар б1рсыпыра бшк екен, сонын кырына шыгып алганнан кейш: - Енда MiHiHflep арбага,—деп Бэкен атгы токтатып еда: - Аяндата берсешш,- деда Боржабай,- бала eKeyiMi3 жаяу журе бережк. - О, кой, Боржеке,- деда Бакен к е й т ,- со да сез бе екен? Кызылжардын KeuieciHfle жаяулап журу уят емес пе? - Heci уят? KiM танып жатыр 6i3fli? - Кун KeuiKipin барады, Боржеке. Тез1рек патерге жетейж, Боржабай екеу1м1зарбага MinaiK. Аз уакыт жургеннен кешн: - Аттарды токтатшы, бала, —дед1 Бэкен. Мен токтай калдым. - Неге?..- дед1 Боржабай. - Мына 6ip уй,- дед1 Бэкен, буган дейш мен кермеген уш кабат адеMi 6ip уйд1 колымен ну ск ап,- 1913 жылы Рома- 3-1015 33

новтарлын патша болганына уш жуз жыл толу мерекесше арналып салынган. Муны «Дом Романовых» дейдГ Бурын гимназия болтан. Б|здщ Кази осында окыган. Etuii солдаттын казармасы деп есггем. - Айтпаган co3in калмасын да, Бэкен мырза,—дейш Боржабай кекетшд1 дауыспен,- Кызылжардьщ 6yreci мен mireciH, алшысы мен тэйкесш, омпысы мен шомпысын тугел айт. KiM битей, бул каланы тубшде осы бала баскарып журер, K03i Kepin, кулаты кана берсш!.. «Дом Романовыхтын» ар жатында кен алан бар екен, ортасында бурын мен кормеген бшк ак ипркеу тур. Аланньщ аркы жак жиелнде опырыла кулатан, кабырталары ущрейген 6ip 6niK уй тур. - Бу не?- деген сураута: —Ганшин дейтш байдын магазин! ед1,- дейд1 Бэкен,—ол 6ip жауыз бай болса керек, патша тускен Kynaepi кала халкы мулкш талап апты да, уйш ертеп ж1берйтп... Аздан ксйш: - Ал бала,- дед1 матан Бэкен,—ежи Кызылжардьщ ен улкен кешейне юрем1з. Ондаты уйлердщ б ш к тт сондай, iprecinae турып тебесше карасан, беркщ тусед1, тебесше шыгып ipreciHe карасан, басын айналады. Боржабай да будан улкен каланы кэрмеген болу керек: —Рас,—дешдаусын созьш,—несш айтасын мунын уйлершщ! Осынын 6ip тас ушне, езге байдын былай турсын, Элтидщ малы жетер ме екен!.. ЧБркш, шын бай калада гой!.. K,a3ip «Ленин», бурын «Вознесенский проспект» аталатын Кызылжардьщ ен зор кешесше тустж. EKi-уш этажды болып б1ркелй салынтан бул кэшедеп каратай жене гас уйлердщтебей матан KeKTi -ripen туртан сиякты. Солардын бэрш тамаша Kepin, атгын божысына ие бола алмайтын хал1мд1 байкаган сон: - Былай да кершгеннен козакы алатын неме едщ, enni сенде не ес калады дейсщ? Bipeyai катып Kerin, маскара кыларсын, 6epi экел божыны!- деп менщ колымнан Боржабай жулып алды. Бэкен сыкылыктап кулд1 де койды. Кешеш орталап келген кезде, сол жак колымызда тещрепн тем1ртормен коршаган калынаташ кездестй Ортасында манадан 6epi Kepin келе жаткан уйлер1мнщ бэршен бшк салынган кызыл Kipnini уй тур. ©зге уйлерден бойы озык болганмен, келем1 ыкшам. —Апыр-ау, мынау негылган уй?—деппш кайран калып. —Ейлден тартып осы калага тугел1мен су 6eperiH уй,—дед1 Б экен,- орыстар муны водокачка дейдь Кызылжардьщ ен бшк 34

уш уш кабат кана, бул водокачка тогыз кабат!.. Кызылжардын кай жак шепнен карасан да ен алдымен кезщ осы уйге туседь Бул калада 6ipep кун боласын гой. Егер адасып кетсен, ен алдымен осы ynai тап. Содан 6i3fliH сонау пэтерщ табасын,— деп Бакен бшк кеп уйшн арасында кеп туйенщ imimieri ботадай гана боп шокиган жасыл шатырлы ышкене агаш уйш нускады. Kefiin бшсем, со кезде калага б1зд щ елден ен кеп катынасатын Бакеннщ 03i кешелердщ аты болатынын, уйлердщ HOMepi болатынын бшмейш екен, ianereH уйш кеше атымен емес, уй номер1мен емес, тек белплеп коюмен гана табады екен... Кешюрген кун ол кезде буалдырланып баратыр eai. Со кезде кешедеп баганалардын басынан cipeHKe тутангандай елдене жарыктар жылтырай калды. —Бу не?—дед1м мен танданып. - Электрдщ шамы. —Не шам ол?—дед1м мен, «электр» деген сезге тусшбей. - Майсыз жанатын шам. Кызылжарда ондай шам барын ауылда мен Нуртазадан есп- ген ем. BipaK ол: «СеулесЫн жарыктыгы сондай —кущцзден 6ip кем емес»,- деген едг Мынау оншалык шанкиган Сеуле емес, бозамык кана. Терезелерден немесе багана бастарынан жылтыраган электр лампаларыныналаз сеулелер1 iHipJUHкоюлана тускен буалдырын женудш орнына кемесюлешире тусть Te6eciHтун орай бастаган Кызылжардынynaepi бурынгыданда бшктеп кеткен сияктанады. «М1не, кайда зор шаЬар!.. MiHe, кайда биж уйлер!.. Осы екен-ay Кызылжар!..»- деп тандандым мен 1ипмнен. Кызылжар мешн угымымда бижтей TycTi... Акпешл карт Бакеннщ neTepi Хадиша катын дейтш адамнын уш екен. Жасы сол кезде жетшстерд! алкымдаган, жуан денел1, орта бой- лы, заманында кесюшп болган татар эйель Колында Майитап дейпн кызы бар, жасы отыздярды алкымдап,денеа толыгып кал­ ган кыз екен, куйеуге эл1 шыкпапты. Одан баска, ортасы ойык кайык мурынды, дурдиген калын epinai, шушрек кара кезд1, кара бужыр кесюшп, KiiuipeK бойлы Тариф дейпн жиеш бар. Бул уй Торсаннын жас шагынан берп neTepi екен. Epi бар кезде шагын- дау дукен устап, езше e 3i ток туратын уйдщ шаруасы каз1р те- мендеп, кун Kepici Тариф ылауга айдайтын жалгыз атга калып- ты. Б1з барган кезде халдер1 TinTi нашар екен. Соны керген Бакен: 35

- Кой алып сойдырсак кайтедк Боржеке? 03iMi3re де, бул уйге де сорпа-суан болсын,—деп едй - Айдаладагы татардын жепм-жеарше кой сойып 6epin, 6i3ai жын урып па? Ауылдан акелген курт, майымыз езйьпзге жетедь Элдеюмге жем бола алмаймын, —деп кенбедг Маган бул каладан Омбыга поезбен кету кажет. Барган куш журш кетсем де «токтай тур»дейтш ешюм жок. Соны бите тура, уш-терт кун токтауга тура келеш, оган 6ip себеп каламен таныс- кым келу1 болса, екшил себеп, Кызылжардагы багага Караган­ да, дуние кымбатшылыктан кушп тур, айтушылар Омбы одан да кымбат дейш, олай болса, м е н т калтамдагы акша тукке тур- майды, ендеше, мумюндтм жеткенше каражат жинап алуым керек. Со женде Бекенмен акылдасканда: - Осында Каскулак деген туысын барын 6Lnyuii ме ен?- деп сурады менен. - Есттгем. Б1раккерген жокпын. 0Keci Жумабайды кердйм. - Каскулак аган каз1р Kyncin байып тур дейш. iHici Кокери де аукаттанып тур деседг Солардан жардем сурасан, кур алакан коймас. Одан кейш осы каладагы Алашорда комитетше бар, онда да оку (здегендерге каражат бередй деген. Кариялардан ecryiMiue, Каскулактын кыскаша OMipтарихы былай: маган ол алтыншы атадан барып косылады. Шын аты Айтжан, кулактары касыктай калкиган улкен болгандыктан, бала кезвде женгелер1мазактап «касык кулак» койган да, содан «Каскулак» атанып кеткен. Онын OKeci Жумабай ерте кеаде Торсан уй1нде жалшылыктатурыпты. Каскулак сол уйшнкойын багыпты. Bip KyHi койга уялы каскыр шабады да, кебш кырып кетед1. Сол ymiHТорсан Каскулакты сттейте сабайды да: «Сеш уры деп, жер аудартам»,- деп коркытады. 3epeci кеткен Каскулак б1реудщ акылымен Кызылжарда туратын туысы Ералыга кашып кетед1. Ералы оны панасына алып ecipeai, уйленшред1. KefliH Каскулактын 9Keci Жумабай да, iHici Кокери де к о ш т барады. Кекерид1 мен жаксы бшем. Онын шын аты Аманжол, бала кезшде жылауык болгандыктан, женгелер1 оны тауыктын дамылсыз шакыратын этеш!не уксатып «Кекерикок» койган да, содан «Кокери» атанып кеткен. Менщ он уш, он торт жаска келген шагымда Кокериш 6i3aiH ауылдагы Шойкен деген Kici бала гып колына алып, Хатира атты татар кызына уйленд4рген. Кешн татар кызы ауылды жерс1нбей, Кокершц Кызылжардагы агасы Каскулактын касына Keaiipin экеткен. Мен1н ол кездег! угымымда:«Туб1 6ipre тутпейд1», «Жок болса, амал жок, егер бар болса, агайындас, кандас адамдар 6ip- 36

6ipiHe кайырыпмай, караспай коймайды... Ендеше, Кызылжарда байып турган туыстарым Каскулак пен Кекериге мен неге бармаймын? Неге жэрдем сурамаймын?» Ойымды осыган б е к г т м де, адресш Хадиша мен МаИи- таптан бипп алып, бардым. «Хлебниковская» аталатын кешеде, тебеа жасылмен боялган, eHceci бжк, жана карагай уй екен. Мен какпаны ашып Kipe бергенде, кора жактан колына куман кетерген, шыкшытгары шыгынкы, урты ушрейген, кез1 де шушрек, KiiiiipeK мурынды, узынша арык бойлы татар ейел1 кездесе Kerri. Айтжаннын вйел1 татар, аты Маугиза екенш МаЬитаптан ecTireM. «Сол Kici осы болар» деген оймен, амандасуга жакындаганымда: - Ей, алла, хайыршыдан тойдым элi !.. Бунысы да к и л т житкан икон!.. Kupi кайт, aai, кирМ- дед1 эйел. - Маган Маузига женгей мен Айтжан агай керек ед,—дед1м - Ей, алла, ci3 гам буласыз?- дед1 айел. - Айтжан агайдын iHiciMiH. - Кайдагы inici? - Жаманшубардагы. - Казакнын 6api ini. Нуртаза агайдан башка 6ipKiMHi де бшмим, барып тур!—дед1 эйел жек1п. Со кезде уйден суйык муртынын eKi ушын жогары карай ширата кайырган, кырма сакалды, басында татарша кара баркыт такиясы бар, успнде татарша шапаны бар, бужырлау, орта жасты еркек шыга келд1 де, мен1н берген сэлем!мд] алмастан: - KiM боласын?—дед1 салкын дауыспен. - Муканнын баласымын. - Айтжан агай ci3 боласыз ба? - Иэ, мен болам. - Ендеше, мен азд щ туысканынызбын. - Кайдагы туыскан? - Жаманшубардагы. Мен Нуртазанын агайынымын. - KiM дедщ экенн1н атын? - Мукан. - Мукан?.. Мукан!.. Мукан... Кайдагы Мукан ол?!-деп жа- нагы Kici аз ойланып турды да:—Ие, алп 6ip кара шал болмаса ип eai,—aeai. - Нуртаза мен мешн экем немере,- дешм мен, Нуртазаны Маугиза жакын Kepin турган сон. - Кайдан журген баласын?- дед! Айтжан. Мен жол жайымды айтып ем: 37

— Ей, алла, бунын да окыгысы бар и к эн !- деп тандана тамсанган ейсл уйге карай журш Kerri. —Женгей осы Kici бола м а?- деп сурадым мен Айтжаннан. Айтжан басын изедк Ол екеу1м1з сейлесж гурганда, какпа- дан ез1м танитын Жумабай карт Kipin келий. Селем 6epin кол- дасканнан кейш, Жумабай меншхал-жайымлы кыскашасурап алды да: —Уйге Kip деп неге айтпайсын?- дeдi Айтжанга. Айтжан ундей коймаган сон, Жумабай KecKiHiHe алая 6ip карап алды да: —Шырагым, мына уйге жур!—деп кора iiuiHe салынган eKi белме алгаш yftai керсетп. Жумабайга epin ол уйге жргенде, баягы e3iM корген Кекериш тани KerriM. Одан 6epri ©3repic: бурынгы суйык мурты калындап, ашан денеа толыккан, ©3i татарша кгинген. Ka3ip онынаты Кекери емес, Аманжол екен. Жумабай канша туащ йрмек болганмен, мен(н юм екежмд1 Аманжол укпай-ак койды. Онысы туыскан болгысы келмеудщ айласы eKeHi кер ш ш -ак тур. Ауылдан кеше гана кеткен Кекеркшн аз кунде мунша озгергежне мен кайран калдым да койдым. Оку 1здеп келе жаткан жайымды айтканда, макулдаудын орнына, татар жене орыс сездерш араластырган тжмен Кокери маган урсып алды да, езж щ аздаган сауда-саттык iciHe жордсмип болуды усынды. —Кун бурын Keuiipin айтим,—дед! о л ,- саган мин hHin6ip жалование бирмим, тузган кжмлер бирам, харчан минда була и все... Ну, жатарга уголок бирам... и баста!.. Кокеримен келюе алмадым. —Файданны бжми турган малай икансщ, саташып улесш син, бу уйге килме ищи! - деп Кекери меж уйшен куып шыкты. Жумабай маган ере шыкты. Айтжан уйше жрмек боп ем: —Бармай-ак кой оган да,—деш Жумабай.—Одан да кежлщ - Неге? - Кала жеж осылай болады, шырагым. Мунда енаягы iuiep суына шежн сатулы. М ежн eKi балам с е т и екещй де, e 3inai де бшмей отырган жок, бже тура, едеHi бжмегенсш отыр. - Неге?! - Калада дуниежн 6epi сатулы болгандыктан. Саган шай да татыра алмады гой eKeyi. Елде олай емес кой, шырагым... Мен Жумабай картка «дуниеа сатусыз» деген едшн де же- йш кыскаша баяндап, бай агайын Нуртаза 6ip каранын кунын беруге жарамаганын айтып ем: 38

- Рас,—д&ш Жумабай курсшш.—«Агайын барболсан, кере алмайды, жок болсан, бере алмайды» деген осы. Мен де кер- гем, шырагым, «агайыннын» кайырымы канша екенш!.. Осы Кд1зылжарга ит-арбамды суйретш жаяу келгешмде, елу уй/н Андабай - Отарбайдын 6ipeyi вкеп салуга жарамаган. Енщ уй бон, Kici болганда, агайын да, бауыр да кеп. К,исая кепш каз1р, басынды тагы да кетере алмайды сол агайын. 0 зще езщ жалынганнан, вз енбепне жалынганнан кызыгы жок... - 0з1м де соны Kepin журмш, Жумеке! - Елдеп агайынды да Kepin келдщ, мундагы арайынды да Kepin отырсын. 0зш нен баска сенерщ жок. Окимын дейсщ, калай окисын мына туpiимен?- дед1 Жумабай. - Сонда не icrey керек?- дед!м мен. - Унатсан, 6ip акыл айткым кеп тур саган. - Айтьщыз! - Кызылжарда каз1р не кеп, ж еар эйел кеп. Qcipece татарда. Солдатка алынады гой татар. Сорыс басталгалы терт-бес жыл. Согыска кеткен татардан кеп жiгiт шыгын болды. Кей уй иеаз калды. Сондай уйлердщ 6ipiHe KipeMдесен, ceHi кушактай алады. - Бала боп па? - Ойбай, балалыгын-ай мынанын!..—дед! Жумабай. — Татардын нелер эдем! келшшектер1 мен кыздары куйеуаз отыр. Байдын да сондай кыз-келшшектер! бар. Кдйсысы болса да кушактай алады сендей уьлжыган жас ж1гггп. Biз/iiн Айт- жаннын осы вйел1 уй-куш бар ж еар келшшек болатын. Ералы маркумнын жврдем!мен Айтжан «салулы тесек, салкын уйге» Kipfli де, кудайга шуюр, «каганаты карк, саганары сарк» бола кето. Сен де сейтесщ. Жаксы уй тауып берешн, ретш 63iM-aK келпрешн, сен окуды кой да, уй-куш, дэулеД бар 6ip татардын колына куш1к куйеу боп Kip!.. Бул акылды алу, алмау менщ ойымда куресе калды: «Алдын» айтатыны - «тураннан кергенщ жокшылык... жетпей ме буран дейш керген бейнетщ?.. Даяр уй, даяр вйел, даяр мал-мулж табьшса, кашатын сайтанын бар ма?.. Аякка куйып экеп аддына тоскан асты тегетш жындымысын?.. Есщдурыс болса, ал мына шалдын акылын!..» «Алманын» айтары Абайдын: «Енбек кылмай тапкан мал дэулет болмас, Кардын суы секиш тез суалар» Немесе: 39

•Бшм таппай мактанба!»- деген елендерь EKi ойды салмактай келе, мен Абай жагына шыктым. Онымдм акпейш шаллан жасырмай: - Акылынызга кеп рахмет, ата!—дед1м мен —Окыгмм келед1 меюн. Бакыты болса да, соры болса да шыдагым келий.. Карт аз ойланып турды да: - «Lnrepi баскан жасты кешн кеткен Kepi токтатады» деп едй шырагым. «Талапты егер нур жауар» деген де сез бар, бетщнен жарылкасын,—дедь - Ал кош, ата!- деп колдасып журе 6epin ед1м, аздан кейш Жумекен: - Эй, бала!—деп дыбыс бердй Жалт карасам, Жумекен 6epi карай келе жатыр екен.—Сонымен, шырагым, калтанда канша булын бар?—де сурады ол. - Бас-аягы оыз-кырык сомдай болар. -Б айгус бала-ау, не нерсеге жетед1 ол? Омбыга шейшп поез- дын билетше жетсе сол!.. Ар жагында кун керу керек емес пе? - Bip жеш болады да, ата, уайымдаганмен, маган ак та беретш KiM бар?- дед1м мен. Жумекен басын шайкап аз турды да: - Ш ырагы м,- дед1 к у р а н т а п ,- анау бакша imiHfleri менлтке барайык екеу1м1з! - Неге, ата? - Бесш намазы боп калды. Бупн жума. Намазга кеп журт жиналады. Намаз алдында мен имамга хал-жагдайынды айтып, хутпа сонынан халыктан жылу жинауын eTiHettiH. - Рахмет, ата, мен онда бармаймын, - дед1м мен. - Неге?! - Садаканы кемтар Kici алады. Мен дешм сау ж1птп1н. Жумекен: «Эй, балам, балам!»—деп басын шайкап аз турдыда: - Ал жолын болсын, ендеше!—деп колын усынды. Шын журектен камкорлык жасагысы келген картка алгыс айттымда, тагы да коштасып жур1п кетпм. Кызылжардьщ унг1рлер1нде Жумабай картпен ажыраскдннан кей1н, eciMe Жемпей1с'пн уй1TycTi. Онын KiMекен1н окушылар «0Mip Meicre6iHiH»6ipiHmi к1табынан б1лед1. Сурастырып керсем, Жвмпей1спн yfli кдланын батыс жагында, 6niK жардын eTerinaeri «Kipniiu сарай» деген жерде екен. 40

Бшемш деген 6ipey маган Жемпейютщ абактыда жатканын айтты, сондыктан онын уйш 1здемесем де болатын eai, 6ipaK мен eKi себеппен (здемек боддым: 6ipi - абактыга тускен ce6e6in сурау, eKiHLiiici —ол «гашык боп косылдым» д еген Жаныл женгейд! квру. Жэмпешс ушне барардан бурын, мен жупре баскан аянмен каланын квшелерш ерсш-карсылы аралап шыктым. Сонда байкаганым, орталык кешелер болмаса, uieTKepi кешелердщ кепш ш п Кпитан квшелершен артык емес екен, KeH6ipeyaepi одан да жаман. «Кала» аталатын тургылыкты орынды 6ipiHiiii рет кер- геншктен, Кызылжардын орталык, Kemeaepi маган вте унады, оларды аралап ж у р т мен: «Мундай да тамаша болады екен- ау?!»- деп тандандым. Сондагы кайран калганым eKi гана нарсе: 6ipi - K33ipri «Ленин» жане «Торговая» аталатын eKi кешеге турпайы турде теселген тас, eKiHiuici — орталык 6ipHeuie кешенщ eKi жактауына тактайдан теселген тротуар. Казакстаннын ci6ipaiK калаларындагы ен жаксы бакша Кызылжарда. Ерте кездедесолай болатын. Каз1рдесолай. Мен бул бакшага да KipaiM. Онын ерсЫ-карсылы жасалган туп-тура аллеяларынын eKi жагына бшк ескен жуан теректер мен кайындардан кун K03i кершбейд! екен. BipaKосы аллеялар да жене бакша iuiimieri кейб1р еп-эдем! салынган уйлер де мен аралаган шакта канырап бос тур екен, анда-санда карандаган аз гана адамнан, бакша iuiiH сыпырган 6ipep кутушщен баска ешюм кершбешн. Сейтш ж у р т мен алдына кенеп алжапкыш байлаган, жупыны кшнген, колында сыпыргышы бар, аллеялардагы кеп орындыктардын 6ipiHae салбыранкы туспен отырган,- тебш- деген кырма сакапды, шираткан суйыктау кара муртгы, KiuiipeK арык денел1, кезше алтын жактаулы K03iaaipiK киген адамга Ke3iKTiM. Жасы улкен Kici болган сон, ауыл гурпымен селем бершм оган. Ол менщ кескшме, усп-басыма K03iH темендш- жогарылы тенкере аз карап алды да: - Кай баласын?—дед!. Мен жешмд! айттым да, ез женш сурадым. - Бейсекей дегенш еспп пе едщ ?- дед1 ол. - Ж ок,- дешм мен. - Бейсекейд! буюл Кызылжар бш ед к- дед! ол маныз- данып,- оны сенщ Торсанын да бшедг - Сонда KiM о л ?- дед!м мен. - М ен!- дед! ол он колынын yciK саусагымен кеудесш нукып. 41

- Ci3?!—дешм мен танданган ксскшмен, шлмнен: «взш G3i мактап, eci дурыс па, 03iHiH?!»—деп ойлап. - Ив, мен Бейсекей... - Ci3 кайда icTeren ешшз? - Мен Окружной сотта жиырма бес жыл разносишк1болтам!.. - Ол не кызмет?—дед1м мен тусшбей. - Сотгын барлык кагаздарын тасу! - дед1 Бейсекей салмак- тана Tycin, мурггарын екшей козгап койып:- Ондай icri барлык аламга се н т тапсыра бермейш. Ол сешмге жету улкен жумыс! «Сот», «судья» дегендерд1 мен бутан дешн еспгешм болмаса, корген емен, сондыктан Бейсекейд! шынында улкен кызметте болтан адам екен деп TyciHin, 6ipaK мына отырган турше тусшбей: - Ka3ip не кызметтеаз?—дед1м мен. - Бакша сыпырам!—дед1 Бейсекей курсшш. - Неге? - Кызметжок. To-есть,—дед1 ол жулып алгандай,—кызмет бар, 6ipaK эделегпк жок. - Неге? - Зан жок. Колчак занды бшмейдк озше карсы сойлеген KiciHi камай бередк ага бередП.. - Ci3fli кызметке алмай ма ол? - Алар efli, мен юрмеймш. - Неге? - Мен занга уйренген KiciMiH. Зансыздыкка шыдай ал- маймын. Ной Колчак! - дед1 Бейсекей басын шайкап, ызаланган кескш мен.- Ной кашшер!.. Kici елт1рпш!.. - Бул свзд! айтута корыкпайсын ба сен?—дед1м мен. - Сенен корыкпаймын,—дед! ол кулш,—езгеден коркам. - Менен неге корыкпайсыз? - Туршнен Kepin турмын. Сен eai каланын кулык-сумдытын б>лмейсщ. - Сонымен, Ka3ipri кызметвдз не? - Осы бакшаны сыпыру. - Окытан адамсыз ба? - Окытан жокпын. BipaK сот жумысында практикам квп!.. Жиырма бес жыл!.. Ойла онын канша жыл екенш. - Семьяныз бар ма? - Ж ок, уйленген ж окпы н,— дед1 Бейсекей тэты да салмакгана кап. - Неге? 'Кдгаз тасушы. 42

- Ол купил. - Туыстарыныз бар ма? - Жок. Жалгызбын. Экеден жепм кап, калага бала шагымда кедшм. Содан эл1 осындамын. - Мына кызмет1н1з кун KepicKe жете ме? - Манайын да кермейдк - Онда калай тамак асырайсыз? - Кызылжарды бшмейш екенсщ ,- дед! Бейсекей муртын ширатып,- б!лсен, муны айтпас едщ. Татарлардын «Гафифэ» деген б и т б1лесщ бе?—деп сурады ол менен. - Жок. - О, надан екенсщ гой. Тамаша би бар сондай. 0леш (Бейсекей турегеп, билеп Kepcerri): Бас, кызым Гафифв, Син басмасан, мин басам!.. - Осы бидщ елещ н татарлар к азакш алаганд а,- дед1 Бейсекей тагы да билей, куле сейлеп: Хаптыр-хаптыр, Бисакей, Хаптыр-хаптыр, Бисакей, Сиыр сауып утырганда, Сиыр сауып утырганда Ныгырак утыр, Бисакей. - О не деген?—дед1м мен кулш. - Оган сен тусшбейсщ,—дед1 Бейсекей, билегеннен аздап алкынган дем1н алып. - Сонымен, калай кун керес1з?—дед1м мен. - Петропаул бар жерде мен аштан елмеймш,- дед1 ол. Со кезде аллеянын алысырак тусынан 6ip адам кылтын erin жок бодцы. - Милиционер!- деф Бейсекей сустана кап.—Колчактыц!.. Жогал, тез!.. - Неге? - Ну, к ет!- дед! Бейсекей сыздана жек1п,- Мына жакпен кет!- деп ол жен сштедь «Bip пелесi бар екен гой»деген оймен, мен бакшанын калын агашына сунпп кетам, Кейш бшсем, осы Бейсекей 1917 жылы Кызылжарда курылган Совдепке де кагаз тасушы боп, соныц icine шын бер1лген екен де, Колчак кез1нде коргалап жур1п кун Kepin, 43

большевиктерге киянат жасаган аламларлын ммдер екенш кеншнс т>зе берген екен, кейш, совет ук1мет! орнаганла, коп шынлыкты ашып берген екен. Бакшалан шыга, мен дукендерд! араладым. Bepi де канырап бос тур. Ke6i жабык... М е н т максатым, егер peTi кеп, кал- тамлагы актам жетсе, успме тым болмаса квйлек-дамбал аду едг Дукенлерлен олар табылмай сандалган кезде: - KniM 1здесен, барахолкага бар,—дед1 жвн сураган 6ipey. - Ол не? - EcKi-кускы кшмдй колдан сататын жер. Оны да таптым. Кызылжардын Ойкаласы мен Денкаласынын аралыгындагы кен алкапка жиналган бул барахолкада адам деген кумырсканын илеушдей кайнайды екен. Мундай мол жиын, квп адамды буган дейш мен керген емен. Кымбатшылык деген онда орт боп к у й т тур екен. Менщ калтамдагы бар ак там кенетоз 6 ip квйлекке де жетер емес, ондай кейлек жуз сомнан 6epi табылар емес!.. Жана KHiMHiH барахолкада Hici де жок, 6epi ecxi, Kefi6ipiH юпм дерлж те емес, сонда да mipeHin кымбат сурайды... Ки!мге TiciM батпаган сон, «азык-тулт сатылады» деген барахолкага бардым. Нан атаулыдан онда ештене жок, Етп б!реулер кадактап колга устап жур. Б1рен-саран тауык кездеседь Мен1н калтамдагы бар актам 6ip тауыкка жетер емес. Мынадай жагдайда тамак асырап кор!.. Кун Kepic жагынан каладан конийм суыган мен, Жэмпегаспн уйш i3aen, «Kipnim сарай» жакка к е т м . Каланын ол 6eaiMi Есиш т бшк жарынын етепн ала, ыгы-жыгы боп орнаган екен. Мундагы уйлершн Typi, Кпитан тупл, Жаманшубардан да жаман сиякты. Коше тартпб1мен салынбаганмен, Жаманшубардыншым уйлер1нде уйге уксастык белплер болушы efli, «Kipnim сарайдын» ыгы-жыгы орнаган уйлершщ Ke6i уй емес, бшк жаркабактын етепнен унпрлеп жасай салган апан. Сондай «уйлершн»арасында жоталанып кеткен Kefl6ip бш к твбелердщ н елттен булай жасалганын жвн битепн б!реулерден сурасам: - Бул тустын «Kipnim сарай» аталатын ce6e6i,—д ейт маган,- осы етекте унем1 Kipnim согылады да, куйшретш за- водтарга тасылады. Kipniurri жеке адамоар немесе уйымдаскан артельдер согып, заводтарга казына багасымен сатады. Букш Кызылжардагы Kipnim уйлердщ 6epi осы арада согылган KipniurreH жасалды десем, кателеспесшн. Жаркабактын астындагы ойлы-кырлы олкеге жиналган «Kipnim сарайда» канша уй барын мелшерлей алмай:

—Кызылжар аталатын каланынтертшпен салынган жогаргы жагынан тертшшз салынган бул жагынын халкы элдекайда к в п ,- дейдь —Немен TipuiLniic erefli булар? —Ke3i келген жумыспен. Жумыс таба алмаганы урлык,- карлыкпен. - Бала, сен сактан,- дейт акылшым,- бепнмен журме жане мезплаз журме, 6ipey-M ipey a m p in тастар. - MeHi ме?!. Неме кызыгып?.. - 0й, акылы жок!.. Bip уз1м нан таба алмай журген аштарта, успндеп кшмщ жаман болганмен, 6ip куншк тамагын етемейш деп 6iaeciH бе?.. Акылшым Жэмпешсп бшетш адам екен. Онын айтуынша, большевик болгандыктан, оны Колчак уммеп абактыга салып койтан. Бул хабарды ест1ген сон жане акылшымнын урылар туралы айткан ceaaepi журепмд1сескеншрген сон, кейш кайтып кетуге 6ip онтайландым да, Жэмпешс уйшщ нак касына кеп, бармай кетуд1 ынгайсыз керщм. Kemeaepi жок, кеше сияктанган кей жерде белгш аты жок, ат койылган каше-сымак уйлердщ HOMepi жок, ойлы-кырлы жаркдбактын астына кикы-шойкы, уйме-жуйме боп салынган «каланын» ш ш ен Жэмпешс ушн табу маган онай болтан жок. Б1раздан кешн, 1здегешме куантан да жокпын, ейткеш уйлердщ арасына уйден, корадан шытарылатын кокы сты н 6epiH ыбырсытып тастай беретзншктен, кеп жерде журуге мумюн емес. Кей жерге елген ит, мысык сиякты хайуандарды тастап, олардын сасытан Hici анканды атады. Бутан дейш Кызылжар аталатын кала, менщ угымымда, «жердеп жумак» едк орталык кешелерш кергенде: «Жумактыты рас та екен-ау!»—деп калып ем, шет1рек кешелерш кергенде, ол батама кудштене бастап ем, ещц мына «Kipniiu сарайга» карасам, к ез1м кермегенмен, кулагым ест1ген тамык осы сиякты!.. Бул менщ бурын кермеген сумдыгым!.. «О, шаЬар, ауыл сиякты сен де ак уйлк кара уйлi екенсщ-ау!.. Сенщ де байын мен сорлын бар екен-ау!..»—деймш ншмнен... «Сурай-сурай Меке барадынын» кеб1мен, Ж эмпейютщ YHripiH де таптым: 6ip биж Te6eHiH етепн жырып жасаган кшкене тана белме екен. 1950 жылы жетп1стер шамасында кайтыс болтан Жаныл женгей ол кезде коныр тустт улкендеу кой кездк кыр мурынды, толыкша орта денел1керкем эйел екен. Абактыга тускен epiH сатынды ма екен немесе Жэмпешспен epin кеткел1кермеген туган ел1есше тусп ме екен, аты-жешмш сурап алганнан кей1н, Жаныл меж кушактады да, дауысын кетер1п 45

казакша Kepicri. Мун-муктажын айткан онын эарлы уш м етн де квз1мнен жас шыгарды... Жанылдын айтуынша, Жемпейю май айынан 6epi абактыда жатыр, айыбы —«Уш жуз» болуы. «Уш жуз» дегеннен менщаздап хабарым болатын. «Алашорда ra3errepi —«Сарыарка» мен «Жас азаматтын»баяндауынша, «Ушжуз» паргиясы Алашорданынжауы. 1918 жылдын мартынан бастап, май айына дей1н Петро- павлда шыкхан «Уш жуз» газетшщб1рнеше номер! Торсан уй1не де келген едк Со газетт1ц сепзшше номер1нде «Алаш партия- сында журген ку табандардын мурындары канап, жарта кулады» деген бас макала шыкты. Макаланын авторы Келбай Тепсов «Алашорданын» басты адамдарын сыбай жамандап былай деген: «Казактан шыккан кара албасты Fалихан (Бекейханов,—С.М.) 31 декабрьде, 1917 жылда Омбы каласына келin, мандайша, табалдырыгы жок, uiipiK агаштан кереге, уыкжасап кикайтып, шаныраксыз, к ап ы 6ip соккан желден жыгылатын Алаш пар- тиясы атгы отау жасап кетп... С емейдтсписопн алып карасак, еншен арам кузгындар, кастарына куздйуш адасып калган сокыр тырнадай кылып, кемиек Халел Габбасов куды алып, Алаш партиясынын керегесш жайган...» Макаланын авторы одан api 1918 жылдын 12 февралында Петропавлдагы Алашорда комитетш жерплжтт Совдеп кулатып, бастыктарын абактыга жапканын хабарлайды. Макала: «Алаш партиясында журген ку табандардын YHaepi euni, TicTepi сынды, мурындары канады, адам катарынан шыгып, жарга кулады» деген сездермен б1тед1. Кешн, тарихи деректерден Караганда, «Уш жуз» партиясы 1917 жылы Петропавл каласында гана курылып, Казакстаннын езге влкесше тарамаган. Exi жарым айда азгантай гана сандары шыккан «Уш жуз» газетж окысак, бул «партиянын» да ултшыл- дыкбагытта уйымдасканын керем1з... Программалык жагы эсер партиясына келед1. «Уш жуз» Петропавлдагы Совдеппен 6ipirin кызмет icTereH де, 1918 жылы чехословактардын О б 1рде рево- люнияга карсы жасаган перевороты болганда, Совдеп адамда- рымен 6ipre «Уш жузд1н» адамдары да абактыга алынып, бастыгы Тепсов кып, Колчак олардын кеб1н аткан. Жемпей1спн «Уш жузге» муше болуы рас екен (кешн дурыс адамдар катарына косылып, кеп жыл советт!к мекемелерде кызмет аткарган, акырында бандиттер капысын тауып азаптап елпрген Жампей1ст1н eMipi кызык роман). Оган да б1рде оралуымыз мумк1Н. Кызметпен гана калтактап кун керепн Жвмпей1спн yni, ол абактыга тускен сон, жудеу екен. Со жэшн айта кеп: 46

- «Куыс уйден кур шыкпа» деген сез бар, шырагым,- дед1 Ж аныл,- аган болса, бундай конакасы iiunec ен, шай да болса, дем тат. KiiuipeK а к сам ауы рга ко й ы л ган сутЫ з ш айды к ар а н ан - мен гана сораптай тартып отырганымызда, уйге ары к денел1, сакал-муртын кырган, б ел еж1мдц орта жастагы 6ipey кеп Kipfli: - Жогары шык, Адамкул!- дед1 оган Жаныл. - Осы ара да жетед1,- деп,ол босагадагы сан ды кты н усттне отыра Kerri де,—бул кай ж т т ? —деп сурады меж. Жаныл бьпгеншше менщ аты-жежмд1 айтты. - 03i 6ip свзге yitip бала екен,- дед1 Жаныл Адамкулга, мен! иепмен нускап.- Жвмпешстшабактыга жабылганын бул сурап, мен дурыстап айта алмай, эуре-сарсан боп отыр ек, сен бьпесщ гой оны, кыскаша болса да дурыстап айтып бершЕ—дед1. Мен де eiiHaiM. - Сен езщ газет-журнал окитын ж ттш сщ ?—деп сурады Адамкул менен. - Аздап. - Мысапы, кандай? - «Жас азамат», «Сарыарка»... - Олардан баска? - Жок. - Онда быетшщ аз екен,- дел! Адамкул.- Сен езщ «ак», «Кызыл» дегенд!, «большевик», «меньшевик» дегенш бшетш ж ш пнсщ ? - Женш б1лмейм1н. - Онда, rycinaipy де киын болды гой саган. - EciM Kipin калган баламы н гой, агай,— ле/им м ен, он ы н кемс1не сейлеуш е нам ы станган дай ,- айтсан ы з тусш ермш . - Ширактау бала екенсщ, айтсам, айтайын: большевик- тердщ 03in сиякты ж ок-ж тктерге пана болгысы келетшш бшесщ гой. - Естдом. - Революция жасаган, патшаны кулаткан солар. - Одан хабарым бар. - Большевиктердщ уйымы б1здщ Кызылжарда да ерте орнаган. Сен Валерий Куйбышевтт бшем1сщ? - Еспген жокпын. - Карт большевиктердщ 6ipeyi жэне басшыларыньщ 6ipeyi. Туган жер1 - Кекшетау уйез1ндеп Шортанды (Щучье). Омбыда окыган. Сол Kici большевиктердщ icme жас кезшен араласып, 1905 жылдар кезщде осы Петропавлга келген де, жумысшы- 47

лардан большевиктер тобын уйымластырган. Сол уйым кешег! патшатактан кулайтын Февраль революциясына дешн кедд1де, революция кундерй жергш кп большевиктер Совдеп курды. Бьлесщ бе онын не екежн? —EcTireHiMб ар,- деп мен TycmiriMai кыскаша айтып бершм. —Жобан дурыс,- дед1 Адамкул.- Совдеп курылганмен, YKiMeri узак тура алмады. — Неге? —Орталыктан, ягни Москва мен Петроградтан алые бодцы. Ж ертш кл куш аз болды. Сейтш жургенде, чехословактардын перевороты басталып кетп. —Со не 03i?- дед1м мен, бурын еспгенмен, бул окиганын не екен1н туЫнбей жургешиктен. —Империалиспк сотые токталтаннан кейш, жерше Америка аркылы кайтута шыккан чехословактардын корпусы, бастыты генерал Гайде. Актардын укшеп оларга кару берд1 де, чехтар Самар мен Новосибирь арасындаты Совдепп кулатып, Колчак уюметш колынан туртызып кетп. Т у а т к п ме? —Шамалы турде... —Одан артыктуащцруге оз 6lniMiMде жете бермейд!,- дед! Адамкул. —О з езЫ з KiM боласыз?- дешм мен. —Онын саган кажетз не? —Кажет болмаса, сурамаймын той. —Мен 6ip жумысшы адаммын... —Ke3iHj3 ашык сиякты той... — Калада гуып, калада ocKeciH, ол-пулды бшеек, бшепн шыгармыз, окыганым жок KiciMiH... —Токыганы кеп,—дед1Жаныл,—сен,—дед1ол Адамкулга,- TyciHyi киын ауыр сездерге бармай-ак, кызылдардын осы калада калайша кулаганын айтып берш! осы балага!.. — Ол кеп сез емес,—дед! Адамкул,— Февраль револю- циясынан кей1н, Кызылжарда актын да, кызылдын да ук!мет! катар жасап турды. Акка Алашорда косылды. Жемпешс !ш!нде болатын «Уш жуз» кызылдарды жактады. Сонымен, биылгы жылдын майы туды. Майдын он ceri3i куш Кызылжар вокзалына чехтардын эшелоны келш токтады деп еетш к. Совдеп бул хабарга кешл беле калды. — Ce3iH i3re Караганда, ci3 сол Совдеппен байланысты сияктысыз той, агай,—дед!м мен,—менен HeciH жасырасыз, KiMi боп кызмет icrereH ешшз онын? —EuiKiMi болып та емес... —Сонда да? 48

- Оны коя TYP, бала,-дед! Адамкул,- бастаган кенес1М13Д1 аяктайык. Совдеп жинала бастады. BipaK колында канша куш бар. Бар мушесш жинаса, жузден аз-ак асады. Жумысшылар кепш ш пнщ симпатиясы сонын жатында болганмен, уйым- дасып жетпеген, кзруланбатан кез... - Ал актар,- дед! Адамкул даусын к етерш ,- чехтардын эшелоны келгенш еспген сон, кала мен вокзал арасында да- мылсыз шапкылап кутырып кетп... Сол кун! тунде переворот жасалды... - Кдпай? - Тун ортасында карулы чехтар мен актар 6ipirin калага шабуыл жасады да, Совдептщ уйш камап ап, кузеттеп адамдарын туткынга алды... - бзгелерж ше?.. - Унш-уйлершен устады... - Кдйдан биюш уйлерш?.. - Актардын жерплисп уюметз андып отырган адам емес пе олар? - Не icrefli сонан кей1н? - Ke6iH табан аузында аткан, одан калганын абактыга жапкан... - Ею адамиын eaiMi аса аянышты болды,—дед! Адамкул,— 6ipi - KepiM Сутюшев, 6ipi —Хафиз Базарбаев. - Юмдер eai олар? - Сутюшев MyfaniMеде Актар онын мойнына аркан байлап, салт атпен желе жортып жетектеп журд1, артынан exi салт сабап айдап отырды. Xani б!ткен Сутюшев кулаганда, актар онын денес!н суйретзп шауып кетп. Сол калпында елее де тастамай, кешелерд! кез!п кеп уакыт шауып журд!... - Обал-ай! - Базарбаевтын eaiMi одан да аянышты... - Ол юм ед1? - Tepi заводындагы жумысшынын баласы ед!. Он сепз жасында большевик болтан. Совдепте жастар жумысын баскаратын, актар оны Муратов дейнн татар байынын от OTipMeHiHiHалдындатытем1р батаната сыммен шырмап байлады да, успне KepeciH куйып, ирщей ертед!... «Kopiiiaep!»- деп, халыкты карулы ескерлер манына nipin турды... - О, хайуандар!.. - Сонда жас большевик жаута карсы турып: «Жасасын пролетариат революциясы!»—деп айкай салды... Мынау ерл!к мен!н жан-тэн!мш тугел аралады да кетп. Ол шеккен ауыр азапка жаным катгы ауыра отыра, ерл!пне катгы (—1015 49