Б. Нұржекеұлы. т15

БЕКСШ АН

8 *г. 54г. 122-1 ц - ?>-6 БЕКС¥ЛТАН Н ¥Р Ж Е К Е -¥Л Ы UlMupMMafm АКЖАЗЬЩТЬЩ АДАМДАРЫ Ш ве 'Щ / ^ sv ?j Алматы у «Жалын 6aqnacbi>)Tan« ,j|KopraH цаласынын 2017 ортвлыктандырылтан К1тапхамалар | жуйесГ мвмлекетт(к



БЕКС¥ЛТАН Н ¥РЖ ЕК Е-¥Л Ы ЧЦъшрматрм 15-том АК,ЖАЗЫК,ТЬЩ АДАМДАРЫ Алматы «Жалын баспасы» 2017

0ОЖ 821.512.122 КБЖ 84(5К;аз)-44 Н 86 «Цазацстан Республикасы Мздениет жэне спорт министрлш «Мэдениет жэне онер сапасындагы. бэсекелестЫт1 жогарылату цазацстандыц .пядени мурчиы сацтау, зерделеу мен насихаттау жэне мцрагат 1сЫщ icice асырылу тшмдЫшн арттыру» багдарламасы «ддебиеттщ элеуметтЫ мацызды тцрлерЫ сатып алу, басып шыгару жэне тарату» niuii багдарламасы бойынша жарыц кордЫ Нуржеке-улы Бексултан. Н86 Ацжазыктыц адамдары: Шыгармалар жинагы. 15-том / Бексултан Нуржеке-улы. Алматы: «Жалын баспасы» ЖШС, 2017. - 480 бет. ISBN 978-601-7835-12-5 Жазушыныц осы толык шыгармалар жинагына соцгы жылдары жазылып кешшл1ктщ кекешнде журген мацызды меселелерд1 козгап, оцырмандарына ой салган жазбалары топ- тастырылды. Катанка енген казак тарихыныц KacipeTTi кезевд - Жет1су ещршдеп 1916 жылгы улт-азаттык козгалысыныц баяны, Шьщгысханга катысты жана деректер, атакты енпплер 0сет пен Денептц шыгармашылыгы жайлы ецпмелер, сондай-ак жазушыныц eci туып-ескен Ацжазыц ауылыныц адамдарыныц OHereai oMip тарихы туралы тартымды да двл1мд1 ойтолгамдары журтшылыцтыц цызыгып оцитын субел1 туындылар екендш куменйз. ISBN 978-601-7835-12-5 0ОЖ 821.512.122 КБЖ 84(5К;аз)-44 © Нуржеке-улы Бексултан., 2017 © «Жалын баспасы. ЖШС, 2017

сЛкр^^мк/пиц aiinMikjn M YPATbIH A Ж ЕТКЕН Ж АЗУШ Ы 1. Эйел жанынын, ж ы рш ы сы Эдебиет елемше езш дш epHeriMeH, толыскан талантымен танылган кернекп жазуш ыныц 6iperem - Бексултан Нуржеке-улы. Каламгердщ керкем прозадагы коржыны шурайлы шыгармаларга толы. Оныц кабшет-карымыныц, тума дарыныныц жемпп: роман, повесть, ецпмелер1 тел едебиет1м1здщ толымды туындылары санатында. Сан сырлы, алуан кырлы eMip шындырын керкем сезбен кестелеп, шырайын шыгарып, epiH к е л й р ш , ернектеуде шынайы ш еберлтмен танылып, журтшылыц журегше тете жол тапкан жазушыныц багын ашкан сол баягы суцгыла сур ет к ер л т . Оны 6i3 жазуш ынын шыгармаларында бейне- леу мен суреттеудщ ертурл1 едеби едш-темлдерш орнымен колдана отырып, оцига желшш кубылтып, кулпырту аркылы окырманын ойлантып, толгантып, кызыцтырып, елжтарш екететш ерекше тартымдылыгынан ацгарамыз. Жазушы шыгармалары Typni такырыптарды камтиды. Олардагы ортак тем1рказык идея замана, когам жене адамнын eMip-Tipniuiiri, килы тагдыры турасындагы толгамдармен тогыса, тырыз байланыстыра суреттелетат дер едж . вдебиеттеп керкем дж тщ кершш-амалдарын шебер пайдаланган жазушыныц шыгармашылык колтац- басы езш дж сыр-сипатымен ерекш елелент тур. Бул окырмандарын ойландыра, толгандыра оты рып, б1рден жанын баурап алатын айтулы да айшыцты шыгарма- шылырыныц б ел и сь Енд1 Бексултанныц романдары женш де кыска ка- йырымга курылган 6ipep ауыз сез сабацтайын. Алгашкы романы «Кутумен кешкен румырда» казак елшщ дурбелец fleyip - 1916-жылгы улт-азаттык кете- pijiici тусында енпн в тж ен щ тагдыр телкегше Tycin, килы гумыр кешкен кезещ нщ окигалары керкем суреттелген. 5

OeLrif wuih Hiil'Jiceke-ij. im______________________________ ___ Арада кы рык жыл етсе де, ел1-йр1йн б!ле алмай арманда гумыр кешкен е н п и т н еке-ш еш ейш н, ecipece гаш ык жары Ц айньж ептк сагынып, саргая куткен, екнпште еткен eMipiHiR естен кетпес гажайып хикаясы окырмандар журеган баурап алган айрьщша, тамаша шыгарма. Бул роман таза, молд1р махаббат жыры. А л «Bip еш ш ш , 6ip у м й » романы тутас 6ip fleyip кел- 6eTi мен сол кездей урпакдьщ eMip ж олы, тагдыры, куа- ныш-решш терк мелд1р сез1мдер1 корнем суреттелген, OMip шындыгынан алынган шыгарма. Роман замандастары- мыздын ом1рден оз ж олын тауып, енерге умтылыс-тал- пынысын, сол мацсатка жетуге талаптанган 1здешстерш, сондай-ак адамдар бойында адалдьщ, ш й л ж , адамгерпплж касиеттерш1ц калыптасу маселелерш козгаган тандаулы туынды. Bip Караганда шыгармадагы окигалар, ecipece, алгашкы махаббат, адамдык пен аярлык хакындагы такы- рыптын эдебиетте аз жазылмаганы аян. Алайда Бексултан ез колтацбасын тауып, жанынды толкы ты п, сез1м!нд1 оятып, б1ржолата се зШ н сикырымен баурап, алабетен айшыкты шыгарма жазудын купил кьлтш тапкан-ак. Мунда да шыгарманын басты ерекш елМ - ш ынш ылдыгы, OMipmeRfliri, к е р к е м д т . Ендо 6ip epeKiueairi - жазуш ы роман кейшкерлер1н жаксы-жаман, жагымды-жагымсыз деп белш алып бейнелеп, багалауга бармаган. Бас кейшкер жас жазушыдан бастап, едеби тулгалардьщ еркайсысын ез жаратылысына жарасымды, уйлеймд1 мшез-кулкымен, ш -ерекеймен, адамгерпплж касиейм ен, сейлеу менер1мен даралап суреттеу1 де суйсшдаредь Цыскасы, бул да заман, уакыт шындыгы, замандастар бейней кемел кестеленген шоктыкты шыгарма. Бексултаннын жазушылык абыройын асырган жул- дызды шыгармасынын бастысы «Кунел1 махаббат» екен- fliri даусыз. Бул тунгыш жазушылык тусауын кейп, «Ж улдызда» жарияланган epi б1рден кезге Tycin, жолын ашкан улпа ceeiMfli улыктаган, окырманын салган жерден жетелей женелейн тартымды шыгармасы. Отанды да, отбасын да ойрандап, жанга жазылмас жара салган сум согы с туралы талай-талай елен, поэма, повесть, романдар барын 6LneMi3. Олардын к еп ш п п п сол канкуйлы согы ска катыскан акын-жазушылардын шыгармалары. Ал согы с­ ка катыспаса да, ж е й м д ж пен ж е й р л ж й ц зардабын шеккен орта буын каламгерлер де карап калган ж ок . Со- 6

_________________________ сД1фгЗык/11Ы1!: iwnMibiphi ныц 6ipi - Вексултан. Сол согы ста суйш косылган куйе- у1нен - жшггтщ Tepeci Нуржаннан айрылган Зерен сынды зипа мшез, суду да жас келш ш ектщ телеМ ж ок таг- дырын жазушы ез журепнен етю зш , ез кезкарасымен саралап, терецнен сыр толгап, ойын келш йре кестелеп жазган-ак кой. Повестщ карасвзбен жазылган жырдай окылып, ойлантып, квкипщй муц-шерге белеуш щ сыры - жазушыныц eMip шындыгыньщ шырайын шыгарып жазгандыгында. Ж азуш ы ж асты гы, керш тЪ йп адастырып, eni б1рдей еркектщ етегшен устауга межбур болган, олардан да бала туып, акыр соцында Нуржанньщ еке-ш еш есш щ отбасына оралуы евддмеленген. Ж азуш ы да, ойлы окырман да бейкуне Зеренд1 жазгырмайды, кайта жандары ашып, кейшкермен 6ipre камыгып, 6ipre жабыгып куй кешедь Калам кудырет1 мен шындыктын, ecepi деген осы болар. Осынау ейелдщ жан сырын езш е айткы зу едШмен жазылган баянды жаныц теб1ренбей окуьщ мумш н емес. Романньщ аягы: «Мен кеп кателескен ейелмш. Кш ем да, кунем да кеп. У л п алатындай ештецем ж ок . Бакыттымын деп те, бакытсызбен деп те кесш айта алмаймын» деген Зереннщ сезш зерделей келш , жаны таза, ceeiMi мелд1р, жастыкпен жаза басса да адамгершийк касиетшен айрылмаган кеш пкер ж енш д еп niKipiMi3Aia туш н к Зерен ез1н канша кшвл\\ д е, купол! санаса да окырман оган Tepic карап кетпейд1. Ол бар болганы а к, адал сез1мнщ, согы сты ц Курбаны, бакытты гумыр кешуге талпынган уыздай жас, ажар-KepiKTi келшшек 6epi6ip сенщ де кимас адамыца айналып кететаш акикат. Келес! 6ip келнуй роман «Ж ау жагадан алганда». Бул окигалары да, кейшкерлер1 де накты ем1рден алынган, дейек-дерекй, OMip шындыгымен шьщдалган керкем шыгарма. KyHi кеш еп ел басынан кеппрген килы кезец, кым-куыт тагдырлы адамдардыц тецкерштен KeftiHri ужымдастыру, сол саяси науканнын казак елш щ басына KacipeT бултын yftipreH тустары, зорлык пен корлыкка шыдамай ел ауган дурбелец дуниенщ суретш бар соракы шындыгымен мейлшше мелд1ретш, журегщд1 елж1ретш, кеп жагдайда кайгыртып, капаландырып, жанынды жаралайтын осынау роман сол 6ip жаралы жылдарга, сол заманныц басынан багы тайган карапайым адамдарга сезбен сомдалган ескертю ш десек еш кателеспейм1з. 7

(кkaj тми Н ф щ Ь -щ ы ____________________________ Тагы 6ip токтала кетпеске болмайтын роман «Ерль зайыптылар». Осынау отбасылык ем1рд1ц бугьнпгш терецнен козгап, суш спенпплж , сыйластык. адалдык. аярлык, гаш ыктык, зулымдык сынды адам баласына тен касиеттердщ сипаты, адамтанудын с е т и амалы корнем шыгармада эдем! едштелген. Жазушыньщ жан байлыгына, акыл-парасатына дан ризаболасьщ. Жалпы, осы такырыптас шыгармалар Еуропа елдершщ атакты жазушыларынын, шыгармашылыгында ерекше орын алганы белил!. Ал мына роман таза казак отбасынын, OMip-TipinwiriH улттык салт-дэстур улг1с!нде ерб!ткен, жазылу мэнер1 жанаша шыгарма. Романда He6ip шиелеш ст! окигалар, кыз- кел!ншектерд1к бастарына тускен ауыртпалыктар - сыни сеттер едпм е желклн жуйелей, кызыктыра баяндаумен уш тасып, киюласа кету! де жазуш ылык шеберл!к пен тапкырлыктьщ накты Kopinici. Казакы т у сш ж т е п тэл!м- тэрбиен!д жен-жосыгы, отбасы 6ipAiri мен бакытыныч баяндылыгы турасындагы жазушыныд кен толганысты, кемел ойлары окырман ж урепн е жата калатын, квн1л!не кона кететш улттык улг!-енегешц устаздык устанымы шыгарманыч керкемд1к кундылыгы мен мацыздылыгына тен и eTepi тагы айкын. Роман мазмуны магыналы, кайталанбас кагидаттарга толы туынды. EHfliri enriMeHi жазушынын 6ipHeuie noeeci туралы niKip б!лд!румен жалгастырайын. Таптаурын такырыптан кашып, жанаша жазып, жанаша ой, жанаша адами катынасты калыптастыруды налагай каламгерд1н талпынысы мен тапкан едеби TeciniH калайша кош тамассын? М ектептей окуын 6iTipe сала, ауылда калып, ж урт катарлы кара ж ум ы ска жег!лген, баскарманьщ баласы М еж итан елд! елен етк!зген тосын Кылыгы аркылы ep6ireH 6ip се тй к окигага курылган повеспн колем! шагын болса да, айтары атан туйеге ж ук болгандай. 03 i 6ipeyfliH жалгыз баласы. 0 к е й бастык- Турмысы тузу. Сойте тура жогаргы оку оряына туе деп ата-анасы канша уй ттесе де беттетпей койган. Ол мектепт! орташа багамен 6iTipreHiH ягни озш !ц шамасын б!лет!нд!ктен осындай ш еш!м кабылдаган. Енд! табан астында Алматыга аттанып кету! ауылдастарын кайран калдырган. Сойтсе, оньщ себеп-сыры бар екен. 0зш щ сыныптасы, кшец торт пен беске 6iTipreH Зеуреш асырап алган агайыны 0д!лбек 8

__________________________ cMpjcaMifgitbiit, п(Ш.'nl'ij/ы 03 еркшен ты с ауылдагы курылыс бригадир! Ш ерш не узатпащиы екенш естидь Сурастырса, жалтактап ж ей м ескен жас кы з карсы шыга алмапты. Ол ж 1й т т 1 ж урт онша жактырмайтын. Когам мулкш ез пайда кезше айналдырып, баю жолына тускен жан. М ежит кызды куткарудьщ амалын тауып, Алматыга аттанады. Содан е зш щ ж олы болмаса да, Зеуренщ емтиханды сети тапсырып жатканына куанып, енд1 оныц орынсыз опы к ж еп, суйм ейтш Kicire косылмасына K03i жеткен Межит ауылына оралады. М ше, «Балалыцтан 6ip адым» повесш дей окиганьщ бас-аягы осы рана. Ал окырман алар тагылымньщ аясы аукымды. Ш ындыкты бетке айтып, тисе сейлеи ез дегенш ен бас тартпайтын мшезд1 жасесш р1мд1 катарластары ж ещ лтек, алацгасар санайтын. Шын меш сш де, М ежиттщ ic-ерекетш, iarbihcri жактайтын, ез1 сыйлаган адамына жанашыр болуга, камкорлык, керсетуге e3ip екендйчн алга тарта отырып, жазушы жас урпактьщ бойындагы i3ri-KicuiiK касиеттщ калыптасуын суйсше суреттеп отыр. Адалдыкты, едш дш й жаны калайтын бала жйдт енегесш щ еркен жаюуын еспеттеп, окырманньщ ойы мен сез1м ш нурландырып, имандылыкка уйытып, ерекше есерге белеген кейшкерге бек риза боласыц. Ел есшде, окырман ойында калатын повестердщ катарына «Жайлаудагы жиырма к у н », «А р ы з», «Беу, кыз деурендЬ жаткызамыз. А лгаш кы eKeyi туган ж ер, ардакты атамекен тарихына ершен у щ л ш , кад1р-касиетш е бас иш 5*уруд1 уагыздайтын, азаматтык парызымызды еске салатын ойы салмакты, eHereci ем1рлж хикаяттар болса, «Б еу, кыз деуренде» жаны незж, ceeiMi мелд1р Гулбаршын кыздьщ армандаган адамына - гашыгына деген суйкш енш Ш гш щ сетйз аякталуынын сырын ашатын жан жумбактыгыньщ тарау-тарау аркауыныц ш еппмш ш ертетш ш еж1ре. Булардан баска «TeMip какпан», «Байсеркенщ кы зы » аталымды повестер1 езш д ж ер неп, тущ ы мды тел1м1 мол, жещл окылса да, ж у й ауыр шыгармалар екенш атуст! болса да атай кеткен артык болмас. Муныц сыртында Бексултаннык ецпмелершде адамгер- шШ к, адалдык, ете-мете суш спеннплж сырлары соншама есерл1 суреттелетшш кеш ш л ж окырман бьлуге тш с. Олардык окигалары да, максаты да, niniiM-курылымы да, LiieiuiMi де автордыц кездеген идеясымен уйлесе, байланыса, табиги жараса жазылуымен де тартымды epi кызгылыкты. 9

ш к ж m m ^ ш с е к е ^ ш м ____________________ _ Жазушыныц керкем шыгармаларыньщ тек кана езше тен 6ip ер ек ш ел т, айрыцша айгактап туратын сирек сипаты бар. Соган толыгырак токтала кеткетм 1з жен. Адамды тусш у - эйел жанын тусшуден бастау алатынын ойлы окырман ж урегш е ж етю зе жазып журген Бексултан осы eei ашцан акик,атты ер шыгармасында еркилы жолын тауып ернектеуде. Суйгспеншипк, гаш ыктык адам бойындагы галамат ceeiM кудыретк оны сезбен емес, журекпен туй сш ш -тусш у кажет. Ал ж азуш ыныц ейел кейшкерлерш ешцашан сез1мталдыгы уппн секпеу, жазгырмау, юнеламау ce6e6i - ейел жанын, сез1мш кад1рлеу1. вйел мен еркектщ арасындагы алапат сез1мда, сушспеннплш сырын эротикалык сипатта суреттеудщ ш ынайы me6epi де Бексултан екеш жалпак елге жария. Ал гашыцтык дертшщ жаныцды кушп-жандырган тети сеттер1н суйсш е суреттеген жазуш ыны калайша ейел жаныныц жыршысы демессщ?! Эйелдщ жан сулулыгын барынша жаркырата жазып, сан купил сырын ашып, кылыгын кызыктап, незштпч мен назын TyciHin, суй сш ш , риза кещлмен рахаттана суреттеу аркылы махаббат MyciHiuici, сез1м сеулеткер1 атанган жазуш ыныц енердеп eHereci ем1рлж. Ие, «Кунел1 м ахаббат», «Кутумен кешкен гумы р», «Ерльзайыптылар», «Беу, кы з деурен» повестер1 мен т.б. ондаган ецпмелер1 - ейелдщ бар жан дуниесш сан кыры- нан алып, сы р ацтарган, ж азуш ыныц багын ашцан тамаша туындылар. Осымен, Бексултанныц шалкар шыгармашылыгына шола тоцтап, кыска кайырым жасаумен шектелмекпш. Бул есте оны ц каламгерлж карымын бш мегендш, багалауга ерем1з жетпегендштен емес. Ж азуш ы ны ц шыгармалырын оцып, талантын багалап, ой-ш ш рлерш баспасез беттершде жариялаган белгШ жазушылар, сыншылар катарында академик М. Баратаев, X . Есенжанов, С. Омаров, О. Бекей, А . Сещцмбеков, Ш . Муртаза, т.б. сынды сацлац каламгерлер бар. Ендеше Бексултанныц шыгармашылыц ецбеп ел алдында ерекше багаланып, соган сай сый-кур- метке беленш журген! куанышты жагдай. Ал, буп н п мерейтой тусында жазушыныц казак кауымыныц елеуметтш, рухани ем1ршщ езект1 меселе- лерш козгаган ерен кайраткерлж ец бепн де еске сала 10

_______________ с7‘Уф/саЗык/льщ адамдоры кеткеннщ ж еш бар. Ce6e6i, жазуш ы халыктыц рухани eMipiHin шеж1реы рана емес, кайраткер камкорш ы сы да гой. Ал каламгерлж кайраткерлш деген кеш еге шырып, уран тастаумен емес, ултына улагатты сезш арнап, сана- ce3iMiH оятып, жшерш жанып, ар-намысына камшы басу. Бексултанныц шыгармашыльщ ецбегш егжей-тегжей ек- шеп, таразы басына тартып, узак ецпм еге уластырмау ce6e6iMi3flin сыры осы. 2. Каламгердщ кайраткерлж жолы Бексултан талай-талай тамаша ецг1ме, повесть, романдар жазган парасатты жазуш ы рана емес, каз1рй карбалас, кысылтаян, алмарайып, аласапыран уакыттьщ дурмегше Lnecin, бекер боска жалтактамай, ултыньщ упайын тугендесш, жогалтканын тауып, умытканын eciHe Tycipin, казагына калткысыз кызмет керсетш журген белсенд1 де беделд! ко гам кайраткерь Оган жазуш ынын ш , тарих, енер мен едебиет саласындагы елеуметтш маселелерд1 козгап, терецнен толгап баспасезде жарияланран он сан макалалары толы к двлел. Парасаты бш к , окыган- токыраны толайым жазушыньщ к е кей кеси меселелер квтерш, айткан ой-пнирлерш тарихи дэйектермен делел- деп жазуы нетижесшде жузеге аскан, орны толран и гь л ш й ic-шаралар б1рсыпыра. Адал сезш халкына тыцдата алран азаматтын айтканы-жазраны, ел1мен белкжен ар- ман-ансары, ой-шшрлер1 аяксыз калган ж ок . Ж алпак журт кулак асып, колдау керсетш жатуы, ерине, сезшщ далара кетпегеш, кеш ш л ш тщ кекеш не ж еткеш . Сейтш жазушынын ак журегшен шыккан адал сез1 ултын да, улырын да ойлантты. Ал ногам мен ел ем1ршде болып жаткан тубегейл1 epi туйткьлдо езгерш-ж аналыктар азамат жазушынын жайбаракат журш , тыныш йрпш йк кешуше кайдан колайлы болмак?! 6м1рде етш жаткан окигалар- дыц шын жазушыга ой салмауы, жауапкершЪик жукте- Meyi, когамдык тарпшпкке араластырмауы м умкш емес кой... Онын устш е Kaeipri казак когамында шенимш таппаган меселелер шашетектен. Азаматтык болмысы айрыкша, кайсар мшезд1 кайраткер жазушынын улт муддей дегенде кара басынын камын жемей, отка да, сура да тусуге даяр туратындыгына кез 11

Ъексцлтан НцЬ/сеЬ-цлы___________________________________ жетшзу киын емес. Бул орайда Бексултанныц ец басты ескертпем мен твд р лер ш щ туй ш к елд ж тщ ipreciH бекггу арцылы тецдш ке жетет1шм1зд1 умыту - ултымыздьщ болашагына балта шабу. Ел й з т н ш устаган азаматтарга ой салып, жен ылтеу, сейтш , казак кауымын кексеген арманына жетш зу. Каламгердщ басты максаты осы. Сонымен, тЪпш, тарихшы, енертанушы сынды кегаби мамандар мацайлай алмаган меселелерге келгенде окымыстылыгы озы к, талгам-танымы терец жазушы Бексултанныц белсендипп мен бйймдипгш керсетш, улт муддесш улыктауга аянбай атсалысып жургеш кара басы емес, казагыньщ камы , ултжандылыгыньщ айгагы. Бексултанныц кай такырыпка арнап жазбасын, 6epi6ip улттык муддеге айрыкша камкорш ы болу, бабалар ама- натына адалдык керсету ep6ip казак азаматыныц парызы екендагш еске салып, улт кундылыктарын кастерлеу аркылы рухани казынамызга олж а салу максатын кездеу1 кеппш пкке улгьенеге боларына ceHeMie. Казактыц ж огалт- каны мен жогы н i3fley ж еш н д еп ieriniKTi icTi баскалардан бурын жазушылар ез м шдеттерше алмаса азаматтыцтарына сын деген ойы да айна катешз акикат. Е н д т жерде Бексултанныц осы багыттагы кайрат- керлш кызметш саралай салмацтайтын, кезшде баспасез беттершде жарияланып, б1рде цолдау, б1рде дау тугызган кесемсездерше шола тоцталуым кажет. Кейш ол мака- лалар жазуш ы шыгармаларыныц е ю томын (7, 8) тугел толтырыпты. Олардыц сан-салалы меселелерд1 козгаган- дыгына байланысты такырып-такырыпка белin, жуйелеп niKip 6biflipyfli жен керд1м. Шршипден, сол 6ip азаттык алган алмагайып кезецдеп ец цаж етй деген меселелерге тоцталып, тарихи такырыпка арналган жазбаларды еске тум реш к. Эуел! сонау 1977-жылы «Жайлаудагы жиырма кун» повесшде жорамалдап, кешн - 1984-жылы «бзендер ернектеген елке» ютабында Орбулак шайкасы жене сол уры с еткен жер туралы делелдеп жазган едь Оган еш ю м кулак аспаган. Сейтш жургенде *Егемен Казакстан» газетшде 1992-жылдыц 22-акпаны куш жазушы-жур- налшы Балгабек Кыдырбекулыныц *Казактыц Карасай батыры» деген макаласы шыгып, онда автор Казыбек бек Тауасарулыныц колжазба кггабынан узшд1 келт1рш, 12

_______________________________ c7Иу1саЗы1длыц адамда{гы согыстын Косколан, тауынын арасында болганын айтыпты. Айткан сезш щ акикатка айналганына ж у р ей жарыла куанган Бексултан сол колжазбаны сатып алып, 1993-жылы «Жалын» баспасынан «Туп-тукианнан ез1ме ш ейш дЬ жарыкца шыгарды. Осылайша Батыр контайшы бастаган 50 мын, жодгар ж асагына 6 00 колмен карсы турган Ж ец йр султанньщ ерлМ , оган Жалацтес батырдыц 20 мьщ ескермен кемекке к е л г е н д т тарихи деректермен дэлелденш, Ук1мет каулы кабылдап, 1993-жылгы З-шшдеде Белжайлау баурайында Орбулак шайкасыньщ 350 жьш дык тойы erri. Сейтш, кезшде турл1 пйарталастар тудырып, акыры ресми расталып, Орбулак ш айкасыньщ (айтпакшы, Ордыц булагы деген exi сезд1 6ipiKTipin Орбулак деп атаудыц оцтайлы екенш Бексултанга айткан мен ед1м) кай жерде, калай еткенш , оган катыскан батырлардьщ еймдерш айгактап, табан астында жаткан тарихты TipuiTin, ел мен жердщ багын ашуга аянбай атсалыскан Бексултанньщ азаматтык ерлшш, каламгерлш кайраткерлтн этап айтсак артык болмас. Осы жерде атакты тарихшылар Миллер, Фишер, Левшин, Ресей эскери елнпй Г. Ильин т.б. келйрген дейекй делелдемелер мен Казыбек бек Тауасарулыньщ кггабындагы деректердщ 6ip жерден ш ыгуы да ш ындыктыц акикаттыгына айгак еда. Ендеше, каншама айтыс-тартыска желеу болса да, бул клапты ц казактыц тупк1 тарихынан сыр ш ертетш шеж1ре - кунды шыгарма екещ цгш е сенейз. Бул да Бексултанньщ казак тарихына коскан улей . Менщше, Бексултанныц каламгерлш кайраткерлшшщ тагы 6ip жаркын мысалы «Озендер ернектеген елке» штабы. Бул дерекй шыгарма жете зерттеу мен зерделеудщ жемйгп нетиж ей болатын. Кггаптьщ 6ipiHini бел1мшде Жетшу ещ рш щ еткеш , атакты адамдары: ел бастаган хандары мен билерк ж ерш жаудан коргаган батырлары, акын, еннн, сазгерлер1 ецгсмеге аркау болган. Екшнп 6eaiMi 6yriHri eMip, елкенщ атак-дацкын шыгарып, ел Казынасын байытуга улес косып журген ецбек ерлер1 мен ецбек шеж1рейне арналган. 0ткенд1 мансуктап, хан, би, батырларды мадактаган деген сыцаржак niKip, солакай саясаттыч кырына ьлшген жазушы кызметшен босатылган. Туган жердщ аргы-берй тарихынан едем1 сы р шерткен шыншыл шыгармага бекер жала жабылып, авторына жасалган киянаттыц кекей осы емес пе?! 13

бсксц.vnait JЬф#.еке-tf.ni____________________________ Ж алпы, ж азуш ыныд тарихи такырыпты терецнен доз- гап, елд! елец етшзген, умытданды еске TycipreH макалалары толып жатыр. Оларды ж еке-жеке талдауга жер тар, ягни мацала келем1 кетермейдь Эйтсе де, тазбелей атай кету жен болар. Мысалы, «К умтекейдщ купи ясы », «Кешпенд1 шаруалар кайдан ш ы дты ?», «Алтын адам сак па, уйсш бе?», «Отар ма едж, катар ма едш », «Уйгырдыц соцты султаны», «Абылай туралы», «Казактьщ тунгыш ханы KiM?», «B is кайдан шыккан елм1з?» атаулы жазбалардагы теуелмздис алып, ел ipreci енд1 беки бастаган сын сагатта етек-жещм1зд1 жиы п, елд1г1м1зд1 сактауга сабак боларлык багалы ой-тужырымдарга толы суцгыла сездерге зеру емесп1з деп айта аламыз ба? Тарихка ерк1мн1ц де бар таласы демекш1, бул орайда кесшдой тарихшылар кебшесе колдау керсетуге бешл болмаса да, ел тарихын тугендеуге ecipece Бексултан айрыдша белсендЪйк те, бйпмдипк те танытып жургеш кемш шындык- Оныц сонау ел теуелетздш алмай турып, 1986-жылы жариялаган «Тарихи тебе» деген макаласыныц мацызы зор едь Эцйме «Каркара кетершнйне - халды- мыздыц е л д т мен ерл1гш урпактарына умыттырмас ескертк1ш ретшде Ораз Ж андосов, Ы дырыс Кешк1нов сынды ел басшылары колдап, Серке Кожам дулов, Калибек Куанышбаев, Елубай 6м1рзаков, Иса Байзаков сынды енер санлактары катысып, колдан тас у й ш жасаган «Ереуштебе» ж енш де болатын. Сол 1916-жылы болтан улт-азаттык кетергйстщ курбандарын еске салатын кене ескертк1ш - тарихи тебенщ купм ы з, ескеруыз калганына кынжыла epi осы окиганьщ 70-жылдыгы карсанында ага урпак аманатын орындап, ел тэу ететш «Е реуш тебеш » калпына келт1руд1 тездетш долга алуды еске салган. Айтылган сез далада калган ж од . Сол жылдыц казан айында кездеген мадсатда кол жеттй Осы жерде Бексултанныц тел тарихымызга даты сты ерен ецбегш щ надты нэтижесш атап керсеткен артыд болмас. Сейтш , Ереуштебеге ескертк1ш орнатылды, Орбулад ш айдасынын 350 ж ылдыгы тойланды, EciK дорганынан табылган «Алты н адам* сад емес, уйсш екеш делелдендд Уйсш мемлекетшщ астанасы Шыгу е к е н д т аныдталды, Ацырадай шайдасын Бегенбай батыр басдарганы, Уйген- тас - Салкам Ж ецпр жерленген жер екенд1п белгШ 14

cMpIcaSuiguun adm^ajm болды. Ал Kaeipri кездер1 жазушыньщ Ш ыцгысханньщ кайда туып, кайда кайтыс болганын зерттеп, оны ч аргы TeriH тур1ктен емес, казактан таратуга байланысты кещ лге конатын кептеген ецбектер1 жарияланды. Корыта айтсач, тел тарихымызды ж ей к б1лейн бйпм- flifliri аркасында Бексултанныч тарихи очигаларды, сол кезечдеп ел жачсыларын йр1лту арчылы елдтм 1зд1ч ечсе TiKTeyiHe ерен ецбег1 й чген суреткер - кайраткер каламгер екендагше риясыз сенем1з. Ал 6yriHri тацда ем1рд1ч белесй ш агы - ж етш с беске толган жазуш ыныч ш ыгармашылыгы эл1 де ерлеу усйнде. Оран осы таяуда жарычча ш ычкан, тарихи очиганыц кер- кем эдебиетке кешкен кернекй де кешел1 туындысы «Эй, дуние-ай!» романы. ЭйгЪп КаРКара кетерЬй й мен Henieri Желточсан кетерйпсш е чатысчан eKi урпачты ч тардырын сабачтастыра жазылган жаца роман улт руханиятыныц олжасы eKeHfliri KyMSHci3. Казач зиялыларыныц талай жылдардан 6epri чабырга- сын чайыстырып, ез бш гш е кетере алмай, езегш ертеп журген езек й мэселеы ана Йл1м1зд1ч жагдайы екеш белг1ль Мемлекеттш т и ш ч тердег1 орнына жете алмай жургенше ecipece, твуелйздж тусындары зачла керсейлсе де, кунделшй йрш ййкте теменнпктеп чалганына чынжы- лып, меселдер1 чайтса да, чайталап айты п, жамырай жазып, талмай куресш, кешбасында жургендер - чалам- герлер. Солардыч белсенд1 тобынан Бексултанды керем1з. Ол чазач ти пш ч чад1р-касиетш ардачтап, оны ч мемлекет- й к дережесшде чолданылуын чолдап, оран й л ге ж е й к - шешен болмаса да шенеушктерд1ч хал-чад1ршше чурмет керсету1н айтып, айтысча да Tycin ж ур. Сондай-ач, ана й л М ч чолданылуын елд1к дечгейге кетеруге куресе журш , ол сол йлд1ч жазылу зачдылычтарындары орынсыз олчылычтарды кер сейп, елденеше мачала жариялады. Ж азушы, Henieri келмеске кеткен кечес заманындагы чалыптасчан урд1сйч у лпсш ен - оры с грамматикасы- ныч чагидаттарынан арыла алмай, у н д есй к зачын сачта- май жургешм1зд1 начты делелдермен дейектеп 6ipneme мачалалар жазды. Bcipece, йлпи-галымдарга чарата жазылган «Т1л зандылычтарын сачтайыч» деген мачаласы кеппплжке чозгау салып, ондаган очырмандар баспасез 15

Ъексцлтан Нлфокекв-цлы___________________________________ беттершде жаппай жак/гап, ун косы п ез ш ш рлерш б1лд1р- reHi осы сез1м1зге накты делел. Бугш де Бексултанныц акын, енпп, сазгер сынды казак OHepiHiK ерен ж уйрш терш щ eMipi, шыгармаш ылык ерек- шелистер1 турасында дарындарын даралап, кыр-сырларын саралап жазган макалалары да ел емнде журсе керек. Бул ретте еннплер 0сет, Денеш, Манарбек, Кулеш, Жамал Омарова, Ж еш бек, т.б. жезтацдай енпплерд1ч eMipiHe коса енердеп жолдарына кещнен токталып, тачдай кактыра талдау жасайды. Ocipece, Э сетп ч шыгармашылыгын кеп зерттеп, ондаган макалалар арнап, энпп туралы керкем шыгарма жазуга жетерлш мел!меттер жинаганын да б1ле- Mis. Бексултан 1988-жылы «Ж азуш ы » баспасынан шьщ- кан Эсеттщ йтабы на алгысез жазды. «бнпп, сазгер, акын» деген сол макаласыньщ толы к нускасы Бексултан шыгармаларынын 7-томында жарияланган. Бул енертану- шы жазатын нагыз монографиялык ерен ечбек. бзш ен бурын Казак Елш1ц атын ш ыгарып, данкын асырган еннйшч тагдырына байланысты «К улеш йч куды- р е й » деген макаласында eHepi ем1рлш болса да, гумыры- ныц кыска болганы, соньщ белйм з боп келген себебш айтып жазган Бексултан болатын. Сеййп жазушыныц зерттеупйлш зердей аркылы ш ынды ктык б е й ашылды. Сол жарияланганнан кеш н жазуш ыны каралаган да, жактаган да ш й р л ер болды. Калай болганда да кызганыш- тьщ, кереалмаушылыктыц курбаны болган енпйшч eni- мш е катысты ш ынды к делелдендк Адалдыкка ара тусш , атакты eHmiHi есектен арашалап алган Бексултаннык каламгерлж кайсарлыгына кайран калмаска не шара?! Айтпаска болмайтын енд1 6ip е ч й м е - Бексултанныч внш1, сазгер, батырлыгы да аян С епз cepiHi4 жоктаушысы болып, езгелер еннилеген ендерш бултартпас делел-дейектер келй ре оты рып, иесш е кайтаруга куш салып, елденеше макала жариялап, акыр сонында 6ip томдыгын жарыкка шыгаргакдыгы. Бул орайда да керегар пш1рлер айтылып, дау шыгаргандар да аз болган ж ок- Соныч 6epiHe саликалы сез айтып, тойтары с бергеш, казак енерш^н кайталанбас тулгасыньщ талантына шек келйрмеуге кез ж етйзгеш уш ш де каламгер ерен ечбек ci4ipin, кайраткерлш мшез керсетй. 16

: ■ilrfr/t. >'hiliiihin, mbi.4ilfijjbi Ал, eHfli Бексултанныц Мукагали Мацатаевтыц жоктаушы-1здеуплс1 болып, сол жолда аткарган шаруасы тш й керемет. Атап айтар болсак, Мукагали акынныц жарияланбаган елец-поэмаларыныц басын косып, екьуш кггабын шыгарды. Оныц сыртында «Ж алы н» баспасынан акын шыгармаларыныц терт томдыгын уш кайтара шыгаруга беделш салганы да белп ль Мукагалидыц ЦР Мемлекеттш сыйлык алуына, Алматыда ескертгапй орнатылып, Царасазда мурагаты мен м усш ш щ ашылуына белсене араласып, бар куш-ж1герш салып, осынш ама енбек ciKipyi сезбен айтып жетк1зе алмас ерлш ке пара­ пар ерекет. Бул Мукагалидыц кара басына гана емес, ел акыныньщ абыройын аскактаткан ем1рлш внеге. Шарапатты шаруага бастамашы болып, талай и гй й к п icTi тйселей e3i аткарыскан каламгердщ кажыр-кайраты онык елпплдш KacHeTiHiK Kyaci, сезс1з суй сш ер ic. Осылайша, аяулы атамекеншщ еткеш мен еш кешн м р и т п , теуел- м здш ке таубес1н айтып, ел ш щ ертещне, халкы ныц кексе- ген келешегше адаспай аман ж етуш е адал свзш арнаган кайраткер - каламгер Бексултан перзенттш парызын, азаматтык борышын етеудщ енегесш KepceTin жур. Бугшде жасы жетшс беске толып, шыгармашылыгы шындалып, толыскан, штаптары кепшмпк окырманныц кещлшен ш ыгып, eciMi ел аузында журсе, жаксы жар суйш , улын уйленд1рш, кыздарын кутты жерлерше кондырып, олардан тараган немерелершен урпагы жалгасып, ойга алган icTepiHiK айы оцынан туып, бакуатты румыр кеш in жатса, жазушынын муратына жеткеш емей немене?! Казак вдебиетанщ кврнект1 тулгасы Бексултанныц eMipi де, eHepi де жаксы жалгасып жатканына косыла куанатын агайын-тугандары, дос-жарандары катарында, сыйласып- сырласып, т!р1ш л!ктщ ащы-тущы дамin белшш журген б!здщ де кещл калауымыз. Дос тл е п ш ц кептщ м лепнщ жалгасы болуы кандай жарасымды! Куанышбай ^урмангалиев Казахстан Жазушылар одаеыныц мцшеЫ Халъщаралыц \"Алаш\" эдеби сыйлыеыныц лауреаты 2-608 ТАПДЫКОРГАН 17 ^АЛАЛЫ* ОРТАГЫК К1ТАПХАНА в ^ Г

АЦ Ж АЗЬЩ ТЫ Н , АД АМ Д АРЫ ( ойтолгам ) ТУРАН АУЫЛ Туган Отан, туган елке, туган ж ер, туган ел, туган эке-ш еш е, туган бауыр-бер1 ете ц аси етй сез. К асиета болатын ce6e6i оныц ep6ipi тарихи магынага ие. Ал тарих деген аргы -берпш цамтитын угы м . Сондьщтан мен «туган ауыл» деген сезге туган ж ер, туган-туыс, эке-ш еш е, ата-баба, дос-ж аран, ж ергек, итжейде, т у са у к есер , сун д ет т о й , т1л аш а р , ал га ш ц ы м аха бат, еке-ш еш еден айры лу, тагы тагы н ы ц 6epiH камтып айтам. Туган ауыл - м енщ адамдык 1ргетасымды калаган цасиетта мекен. Мен Ацж азы ц ауылында 1941-ж ы лы акпан айында туыппын. Туылмаппын, туыппын. Ойткеш м е т еш шм зорлап тугызган ж ок («туы л ды м » деген - ы рьщ сыз етас), кудайдыц куд!рет1мен табигатты н зацы бойынш а ез ыркыммен тугам. Туылган ж ер, туылган еке болмайтыны сиякты , мен де туылмагам, - тугам. Казак, тал ш щ эдеби норм асы солай. «Туы лган м ы н» деп сейлейтш турш халыктары бар, 6ipan казачка «туды м » деген сез тэн. К уелЫ мде менщ туган куш м 22-акпан деп керсе- тьпген. Оныц делдЫ не кеш лдш бере алмаймын. Бала куш м де мен купли пен мысыцца аса yiiip болдым. Таймас деген ит1м, М еш э деген мы сы гы м болды. Exeyi де нанды аузымнан алып ж ейтш . Содан бе екен, цалай кектем ш ыцса, менщ бей м е сэры жара мен TeMipeTKi ш ы г а т ы н . С онда ап ам (эж е м ) ш ецгелд1 отц а ц ы з д ы р ы п м ай ы н ш ы гар а ты н д а, «Т е м -т е м , TeMipeTKi, Н е р э eriH erin T i, TeMipeTKi тем нен ц у р ы п т ы , Н е р эн щ e r im с у д а н ц у р ы п т ы » , - д е й т ш д е , TeMipeTKi ту р га н 18

ж ерге 6Jiri м а й д ы ж а гы п д о я т ы н . А п а м н ь щ с е з ш е н бе, майдыц емш ен бе, жарам жазы лы п кететш . Ал апамнын Нерв деп отырганы Нуриле Турганбаева деген менщ кластас дурдасы м болатын. «Н ерв туган сод, 6ip аптадан кеш н сен тугансьщ », - деп оты раты н апам. Нерв екеум1здщ адпанда туган ы м ы з ан ьщ , ал дел дай к у ш екенш 6ip кудай бйгаесе, 6i3 бьлмейм1з. Мен тууы туралы кувлш т1 1954-ж ы лы алды м-ау деймш, оган дейш не умыты лмады дейсщ . Цазадша к ун й збе бойы нш а, мен улу ж ы лы ны ц он 6ipiHHii ай ы нда ту га н б о л ы п ш ы г а м . С он д ьщ та н м еш 1940-жылы тугандардыц датарына да ж атды зуга болады. вй тк еш дазады жаца ж ы л 22-наурызда басталады, ал мен одан 6ip ай буры н тугам . А дж азыд 1ленщ од жагалауындагы кунгей бет- кейдеп ауыл. Айналасы аш ыд, ж азы ш аддад, дысы ж ум сад ж ер. Сел ж адбы р ж ауса е т ш щ ц суы ры п алатын сары батпагы жел1мдей. А лм аты облы сы ны д Панфилов ауданына дарайды. Х алды, 2014-ж ы лгы есеп бойынша, 1542 адам болган. Ж амбы л атындагы орта мектеб! бар. Онда 272 одуш ы одиды . М ектепте желтодсан батыры Лезет Асановага арналган муражай бар. Ш тепбек (А дж азы д ауы лы ны д 1ргетасын дала- ган), Лезет Асанова (ж елтодсан к етер Ш сш щ Кур­ баны), Н усш дож а Имедиев (алгаш ды ауыл басш ы - ларыныд 6ipi), Внуар Бабиев (ауган согы сы ны д дурбаны, Кабиев Смагали агамы здыд ул ы ), М уда Ж айлаубаев (Ш тепбек тусындагы ауыл дызметкер1) деген бес к еш ей бар, мектеп пш нде ш тапханасы бар. Штепбек кеш ейн щ басында, орта мектептщ да- сында бабаларга дойы лган ескерткш ггщ жанына меш1т салынган. А уданда 122 119 адам болган, даза- гы - 81 646 уйгыры - 33 844 оры сы - 4824 болса, бул ауылда осы куш тек 100 пайыз дазад турады . Согыс- тан к ей ш п жылдарда жер ауып келген 6ip ш ешен, 6ip дытай, терт курт отбасы бар едд кеш н 6epi Kemin KeTinTi. А дж азыдты д солтустш жагындагы тау ер кезецде

(hi. I 'f!K „ :: I lljr 'l. -////,/___________________________________ эр турл1 аталыпты. Ш ы цгы схан заманында (X II- XIII гасыр) жалпылай Буркан атанса, одан кешн А ркас аталган. А ркас десе, дегендей. Ce6e6i кунгей жактагы Цоргас, Ш еж ш , Тыш цан, Буркан, Усек, Б у р а к ож ы р , К^ойбын, К е к т е р е к сул ар ы А р кастан басталып 1леге карай, ягни оц тустш к е карай акса; тершкей жагындагы К ексу, Царатал, Тентек, Саркан, Баскан, А к су, Ш ынж ылы езендер! солтустш ке бет алып Балкашка барып куяды. Ортасындагы тау арка сиякты да, езендер оныц кабыргалары сеш лдь Сондыктан Аркас деген атты ц eei оган суранып тур. Сол кездег! сез ж асам у лпш де 6ip ьщ гай болып келедь М эселен, Текес, Кунее, Коргас, Лабас, Талас. Ата ш еж!ре бойынш а, Ш ы нгысхан ш ыккан Андас руы да о с ы ул гщ е ж а са л ган б о л у к е р е к . в з а р а eKi мертв анда болтан Ж амука мен Тем1ршыц андас (дос) болумен катар езара бакталас та болтан. Ол бакталасты к пен такталасты кты ц арты Ж амуканы Тем1рш ыцныц вл- TipyiMeH т ы н а д ы . EKi ту л та н ьщ ар а зд ы ты м ен 6ip- 6ipiMeH к о с ы л а ал м ай ке л ге н ж ал а й ы р л а р Ж а м у к а елген соц 6ipirin кеткенде, Андас руы пайда болтан деп ойлаймын. Андас дегеннщ магынасы андалас, бауырлас деген гой. Кеш н, орыс окымыстылары зерттей бастаган кезде, Буркан да, А ркас та умытыла бастаган, сондыктан оры с галымдары бул тауды казак халкы ньщ еж елп душпаны болып кеткен елдщ атымен Ж оцгар тауы деп этап ж1берген. Ал карталарда бул тау Буракож ы р тауы деп керсетгледк А лайда сон,гы ж ы лдары еж ел п атын жацтыртып, А ркас тауы деуш ш ер жш леп келед1. Оган себеп - Казы бек бек Тауасарулыньщ «Туп-тукианнан ез1ме ш еш н » ш тебш де бул таудыц шын аты А ркас деп жазылган. Ж алпы, казак ж ерш щ казакш а аталуын мен де куптаймы н. А ркас деген - бул тауды ц мэн-магынасын ж ан-ж акты ашатын едем1 атау. К езш де М ухамедвли (Элкен) деген азамат «Аркас-Ы нтымак» корын да курды. А к ж а зы к ауы лы 1леден, ш амамен, 30-35 ш акырымдай ерде болса, одан А ркас тауыныц етеп, шамамен, 7-8 ш акырым ерде. Беткейдщ деп ш екесш де 20

____________________________с/УфаЗык/пын, лдам/кры Кекбастау керш ш турады. Ауылды ц оцтусйгш де (1леге к ар ай ) eKi ш а к ы р ы м ж е р д е А к к у д ь щ а у ы л ы н ы ц шыгысында 4-5 ш акырым жерде Кектал ауылы бар. Оцтустж батысында 25 ш акырым жерде Дарбазакум ауылы, одан 5-6 ш акырым арада А йдарлы ауы лы , дел батысында 45 ш акырым жерде Д оцырелец ауылы бар. Кунгей ж ак болгандыктан, ж азы ы сты к, кы сы да коц ы р сал кы н ж е р . Б1з бала кез1м1зде а я гы м ы з га кенки байлап Энпрарыктыц музында сырганауш ы едш , п п й шанамен сы рганайты нбы з. Keeip муз да, кар да А к ж а зы к к а онш а уш р болм ай калы п ты . BipaK суыгы азайганмен, кы стьщ ызгары узарган сек1лдь бй ткеш ол кезде марттьщ (наурыздьщ ) 24-ш ен бастап к ектем п каникулга ш ыгаты нбы з, сол кезде окуш ылардыц айдалган ж ерге ты рма басканы ешмде. Ал кэз1р ж ер ж ы р ту одан кеш теу басталады. М енщ туы п-вскен алтын уям - осы А кж азы к- Эрк1мнщ-(щ туеан жерь бар шыгар, Ацжазык,тан артын; шыгар, кем шыгар. Оны 6ipey олцысынар, цомсынар. Ал мен цшш М екеменен тец тцрар. Мен А кж азы к туралы берш ж азбаймы н, тек ол жайында жазуды бастаймын. Ж алгастыруды ул-кы з- дарымнан етшемш . K eeipri А к ж а з ы к ауы л ы н ы ц ipreciH 19 3 3 -ж ы л ы жазда Клтепбек Дожагелд1-улы атамыз калаган. Ол жайында мен «А кж азы к аулынын, тарихы » атты макаламда егжей-тегжейл1 токталрам. Y3bIHM YPT Y 3A K БАТЫР Казак - баты ры к еп хал ы к . BipaK баты ры ньщ n e6i - зерттелмеген, ерлштер1 аныкталмаган батырлар. Оган тар и х ш ы л а р ы м ы зд ы ц к о л ы ел1 т и м ей ж а т ы р . У зак у ак ы т о р ы ск а бодан б о л ган ды к та н , 61л 1мд1 ел 6LaiMci3 6i3fli балаш а алдап к ел ген . «С енд ер де атакты болран еш к1м ж ок- Б1здщ аркам ызда рана ел Катарына косы л ды цдар», - дегенд1 санамы зга м ы ктап cinipyre тырыскан. Соньщ салдарынан ойлау, ninip 21

fokrymm Яф.реке-if!ы________________ т у ю каб1лет1м1з д е то к ы р а г а н . С ол ар д ы ц айтканы н а сенгем1з, айтцандарын дауры га кайталаганбыз. К ей­ д е TinTi олардан асы р а 63iMi3fli ез1м1з ж а м а нд ап та ж 1беретш б1з. 0 з ата сы н у л й eTin, ез ба ты ры н де- рштегендерд1 руш ыл деп те ж азгы раты нбыз. Сондай с ол ак а й л ьщ ть щ KecipiHeH к а р и я л а р ы м ы зд ы ц б!ле- т1н к еп о ц й м е й 6i3re ж е т п е й к а л ган б а ты р д ы ц 6ip i - Узак батыр бабамыз. Солтангул деген атамыздыц терт баласы болган: Узак, Тайлак, Назар, Тугел. А кж азы к ауылында непзш ен осы куш осы торт ул- ды ц урпагы oMip суреда. У лкен ш е У зак деп ат кой га н ы , cipo, у з а к ж а са сы н д еп ы р ы м к ы л са к ерек. Алайда бабамыздыц канша жасаганын урпактары бш мейдй У з а к ба бам ы з он ж е т ш н п га сы р д а OMip сур ге н . © йткеш 1643-ж ы лы Kaeipri Белж айлауда откен Ор- булак шайкасына катыскан. Сол Орбулак шайка- сыньщ орнын белплеген Елтшд1 батырмен д ос болган. Ол да оз алдына узак ец й м е... (ол жайында «Орны толмайты н окп п ш » атты ец пм ем бар). 1635-жылы Ж оцгар мемлекетш Батур контай- ш ы н ы ц курганы н, он ы ц ш ы н аты К^отакосын екен ш оры с тарихш ы сы академик Златкин жазады. Солай екен1н казак Казы бек бек Тауасарулы да растайды. Златкин ол мемлекетй Ж оцгар хандыгы деп атайды. BipaK калм актар оз би леуп п сш хан демей кон- та й ш ы д еп атаган. О й р аттар ол ! TypiK т а й п а сы са- натына косылып турган кезде оларды Ш ыцгысхан гана билеген. Одан кеш н Ш ы цгысханныц кенж е улы Толыныц енпйсш е тиген. Кешн мусылман дш ш кабылдамай койгандыктан, казактар «калмак» д еп атаган. Т ол ы д а б1рж ола п у т к а т а б ы н ы п , ypiM б у т а гы м ен сол ар га с щ ш к е т к е н . А л а й д а OKeci кур ган «м огол » м емлекетш щ аты «м ацгол» деген атпен бурмаланып сакталып калган. П арсылар «ц» дыбысын айта алмайды екен, сондыктан олар Ш ыцгысханныц Ж етюудагы оз ордасын «магол», «могол» деп, ацыры М оголстан деп атаган. 1635-жылы калмактар Ешмханныц улы султан Жоцг1рд1 капияда туткы ндап окетедь К азакты ц ай гШ EciM х а н н ы ц у л ы н т у тц ы н г а Tycipy ол а р yuiiH улкен 22

( /liviK/i >btL;in,iiil /K)/iMikjji,i олж а е д ь У лы у п п н EciM х ан ал д ы м ы зга е ц к е ш п келед1 деп кутеда. 1635-жылы Ж ещ лрдщ туткы нга тускенш оры с тарихш ы лары ж азганмен, оньщ ол тутк,ыннан калай босап ш ыкканын бш мейдь Ce6e6i оньщ сырын дазактар рана бщ едк ал намыстанган калмацтар ол жагдайды сырт кезге ж айы п салмайды. Ж эц ы рдщ ж ау туткы нынан калай босаганы н б1рден-б1р жазган адам - К азыбек бек Т ауасарулы «Т уп-тукиан нан оз1ме ш еш н» м тебш д е. О ш сш щ ж азганын Суан шеж1рес1 epi куптайды, epi толыктырады. EciM х ан у л ы м д ы бо са т д еп Б а ту р к о н т а й ш ы га бармайды. А л Батур контайш ы туткы ндагы Ж ецпрд1 ез ордасымен 6ipre алып ж уредь Осы арада казак пен калм ак арасы 6ip-6ipiMeH ка ты сп ай , араласпай калады. Сондыктан Ж ецпрд1 кай арада, кай ортада устап отырранын казак жаты бш щ ю рем ейдь Ж эцы р- д1 т уткы н н ан бо с а т у iciMeH т1келей Ц арасай ба ты р ай налы сады . в з .е р ш м е н с о л а й е т й м е е л д е EciM х а н солай етшд1 м е, ол арасын тарих тепт1штемейд1. Тарих мел1меттерше Караганда, ол кезде Карасай батырдыц ауы лы Саркан-Баскан, Капал eKipi ж акта болган екен. Ж алпы, Карасай журген жерде оныц сен1мд1 д о сы А р гы н А р ы н та й д а ж у р е д Ь Ол кезде контайшы ордасынын, касында Емш езеш бойында, жазда Коргас, Сумбе мацайында болатынын казактар ж аксы бьлген. Оны тарих та растайды. С ондыктан Карасай К °ргас, Сумбе казактарынан сыр тарткан болу керек. Коргас мацында барымтамен аты ш ыккан ейг1л1 ба ты р Елтш д1мен ж о л ы к к а н . Е лтш д1 бар ж е р д е оныц досы Узынмурт Узак баты р да бар. Екеу1мен акылдаса кел1п, Карасей мен А рынтай калмак ордасына барлау ж асаудыц сешмд1 вдшш тапкан болу керек. У за к ба ты р д ы ц ейел1 - Т о к м а к ж а к т ы ц кы р р ы зы Бурайке деген epi бай, epi батырдыц кы зы . Сол жаз Батур контайшы Байынкол мацайын ж айлайды. А л ол ара - кыргыз агайындарга 1ргелес Ж ец п р ге катысты бар купияны бипп беруд1 Бурайкеге тапсы рып, 23

Ъе1щ/1,тп Hiffolceke-ifibi____________________________ ^арасай мен А гы нтай ездер1 Сапы-Саты ж ерш е келш дайындык ж асайды . Сапы деген - албан тайпасынан тарайтын 6ip ата, Саты - жер аты , Келсайдыц сол- тусй к жагы . Бурайке Батур контайш ынын ордасына бармай, сен1мда ад ам дары н ж 1бере м е ел д е e3i бара м а, эй -reyip Ж эц п р д щ кед кк ен м ен уйк,амадта кай уйде, кай ауы лд а е к е н ш - 6apiH а н ы к та п 6in in б е р е д ь А з гана адам eprin Карасай мен Агы нтай кеш тейп контайш ы ауылынын касына келедк Кеш пендш ердщ салтымен салт атты лар ауыл мацына келш тунд1 кутед ь Эбден ел уйкыга кеткенде, ЗКецпр жаткан уйге ж аяу ке- ледь Уйге такай бергенде, касындагы уйден 6ip кал- мак ш ыгады. Баскаларга бел п 6epin коймасы н деп, Царасай онын, там ак тусы нан куре тамы рын басып талдырып тастайды. Ж эц й р д 1 ж алгыз адам кузетед1 екен, уйктап жаткан кезде оны оятпай-ак. уйдщ 6ip ж а к ipreciH к етер ш ж1берш , Ж эц п рд1 алып ш ыгады. Булар кете бергенде уйден 6ip ейел шыгады. К алм актын, к ы зы е к е н д е п , о н ы А гы н т а й KeTepin экетедк Калмак контайш ысынан ы ц-ж ы цсы з алыстап кет- кен К^арасайлар ам а н -есен е з а у ы л ы н а ж е т е д к К еш н жагдайды Ж эцпрден жене колга тускен ейелден сурап бглсе, булар контайш ы котанына келе бергенде алдарынан ш ыккан адам Батур контайш ы нын e3i екен. А л Агынтайдыц калмак кы зы деп кетерш екеткеш контайшынын; сулу токдлы болып ш ыгады. Тузге оты руга кеткен Kyfleyi узак оралмаган сон, т ок а л ы с ы р т к а 03i i3flen ш ы к к а н е к е н , с о л кезде А гы н та й KeTepin е к е т е д ь 9 p i х а н за да н ы к у т к а р ы п , epi контайш ынын езш талдырып, оньщ сулу токалын ецгерш экей п , казак ел! каншальщ куанып жатса, контайш ы котаны сонш алы к намыстан еле жаздап жатканын кезге елестету онш а киын емес. бзге жерде болы п ж атса, 6ip cepi, так контайшынын, ез уш нде анандай маскарага уш ырау Батур контайш ы уш ш ел1ммен тен едк ерине. Бул маскара жагдайды жуы п- ш аю уи ин , ол енд1 улкен ш айкаска дайындалады . Ец эуел1 Ж ещ чрдщ кайда екенш казактар калай бш ш 24

________________ сЛ1д1(Л)ы1уны11, адамда}ы кой ды деген с у р а к к а ж а у а п 1здейд1 д е , 6ip fle-6ip к,а- зактан кудш тене алмайды. А цы ры к у д т кы ргы з Бурайкеге Tycin , ба р к у п и я н ы к,азак;тарга ж е т к ш ге н сол екенш аньщтайды. Оньщ б1рден елу м ы ц кол мен Токмакка барып, алдымен Бурайкеш ц ауылын быт- ш ы т к ы л у ы сод а н . К ы с ел1 б1рж ола б1тпей, к о к т е м ел1 б1рж ола ш ы к п а й т у р га н ке зд е ту т к и ы л д а н бас салган к а л м акта р га к ы р гы з ел1 ба ты л к а р сы л ы к керсете алмайды. Бурайкенщ езш , вйелш , бала-ша- гасын - берш кырады. Тек Назар атты ж ас баласы т у ткы н да р iuiiHe ар а ла сы п к е т ш ам ан ка л а д ы . Та- лаган малды контайш ы кы ргы здардьщ езш е бак- ты р ад ы . С олар д ы д imiHfle Н азар д а ба к т а ш ы бол ы п кете барады. Цазак. кы ргы з хальщтарыныц ултты к ерекш е- лйстерш бш меген адам Орбулак ш айкасыньщ кей кырын ацгармауы да мумш н. Кешпел1 халык болган- дыктан, олардыц кеп жагдайы калм актж ш е уксас. Кез келген эскери ж орьщ ат устш де ететш дш тен, олар ец еуел1 асты ндагы аты ны ц ж агдайы н ойлайды. А т т ы д ж а й ы л ы м ы , iuieTiH с у ы н е п з ш е н т а у б е к т е р ш д е мол болады. Сондыктан ескери ж орыктар кебш е - к оп тау ш п н д е, т а у м ац ай ы нда е т е д к С ол ce6enTi Батур к он та й ш ы Т ок м а к к а ж о р ь щ т ы ол к ез д е, cipe, Аркас аталган, ал бул кунде Ж оцгар деп ж урген тау аркылы бастайды, Аркас аркылы жагалай Ж оцгар какпасы аркылы eTin, сулу токалы туткы нда ж ур­ ген Царасай ауылына туткиы л тш седь Каптаган колга карсы шыгардай м у м к ш д т болмаган Карасай баты р д ереу Т у р ш ста н д а гы EciM хан га хаб арш ы ж1берген бол у к ер ек . О кезд е EciM х а н с озы л м а л ы наукастан 1640-жылы кайтыс болады да калмактарга Карсы жорьщ ты баскаруды улы Ж ецг1р ез колына алады. Ол ж агдайды ц аса киын екенш б1рден болж аса керек, дереу еж елп досы Ж алацтоске жаушы шаптырады. 0 з куш ш щ елшз екенш Ж ещ чр аньщ бьпгендштен, ел ш ш д е п ец е й п л ! батырларга гана жауш ы ш аптырып улгередк Ол eei 61рнеше марте Ж алацтвс батырга ескери квмек керсетш , 61рнеше рет он ы ц ескер и ж ор ы гы н а ка т ы ск а н бо л а ты н . Енд1 25

()ti:aj.mm I ________________ ел басына кун туганда, eei де одан жедел кемек сура й ды . Д азы бек бек Тауасарулынын; «Т уп -тукиан нан ез1ме ш еш н» атты гатебш де ж азганына Караганда, казак ж ауынгерлерш щ ж ет1 жуз1 де ш еттерш ен «сен тур, мен атайын» деген хас батырлар болы пты . Эрине, тек 6epiH атамаган, атай да алмайты н ш ы гар. О й ткеш ол согы ска ол e3i катыспаган, тек Матай атасы жазып кеткен шеж1ре бойынш а гана согы с жагдайын баян етедь Эйткенмен казак колын Ж ец п р бастаганын, оган кемекке Ж алацтес батыр келш жеткенш, ж отаны ц устш ен окпана казып Ш апыраш ты Дарасай баты р, А ргы н Агы нтай баты р, K iini ж уз Ж иембет батыр, Дулат Ж аксы гул мерген, А ргы н Домпай, Найман К ексерек, Суан Елтш дк Дацлы Сарбука, кы ргы з батырлары Кетен мен Табай, тагы баскалар ш ыкканы н Дазы бек бек этап етед1. Оган косы м ш а казак шеж1ре мел1метше суйенш , Найман Бедес батыр мен Суан Узы нмурт Узак батыр жене Дулат Сырымбет батырдыц да бул согы ска катысканы а н ы кта л д ы . Б ол аш акта т а р и х ш ы л а р бу л т1з1мд1 кебейте тусер деген ум1ттем1з. Ж ещчрд1 туткыннан босаты п алуга epi езш маскара етш талдырып кеткенге себеп болган кыргыздарды аяусыз кы рып, мол туткы н алып кайткан Батур контайш ы ньщ ер кимы лы н Ж ец п р кунбе-кун ез ж а н сы зд а р ы ар к ы л ы 6Lnin о т ы р са к е р е к . С о н ы ц нетижесшде, оньщ кайтар жолына ор казып какпан курган. Ж енем деп келген Батур контайш ы маскара ж ещ лтке ушырап кайткан. Ол тек карасай ауылында устап отырган ейелш гана алып кайтканы болмаса, eni6ip абы рой алатын ерлш ж асай алмады. Оныц осы ж агдайы н ы к 6epiH Емш езе н ш щ бойындагы ордасында к утш жаткан оры с елыйлер1 Ильин мен Кучембердейко ескер басы Куракинге берген мел1мдемеешде толы к баяндаган. Ол мел1мдеме Тобыл каласыныц мурагатында жаксы сакталган. Бурайкенщ Назар атты баласы, калыц Ж алацтес колы н керш , Дашамага карай ш егш генде, Усек езеш ш ц бойындагы Турген тогайына ты гы лы п ца- 26

_____________ c^pjcaSuignun адалдары лыпты деген 6ip жорамал бар. М аган сол жорамал шындыкка жацын сияктанады . Калай бол ганда да Назар У за к баты рды ц ауы лы н тапк,ан, У за к оны кейш нен е зш щ iHici Т айлакк а ениплес етедь Ол кезде С олтан гул ба бам ы з ел1 к а р т а я к о й м а га н к е р ш е д ь Ата-бабамыздыц бала асырап алу flecxypi - ете касиетть Оны бузу немесе езгерту - кеыпршмес м н е: ез ата-бабаца карсы ш ы гумен немесе ез ата-бабацнан безшгенмен барабар. Сондыктан оны орындау - урпакка улкен сын. Осы еж ел и дэстурмен ата- анасынан, туган-туысканынан айырылган Назарды Солтангул бабамыз уппнпп баласы eTin алуды уйгарады. Оган Назардьщ eei де келшеда. Содан кеш н Солтангул бабамыз тай сойы п , оньщ асык,ты ж й п гш Назарга устаты п туры п : «CeHi ез баламнан кем керсем , мен1 ант ур сы н !» - дейда. А сы к т ы н а л и т устап о ты р га н Н азар да: «С1зд1 е з ек е м н е н к е м к е р с е м , м е ш ант урсы н!» - деп кайталайды. Осы антка кулдык урып, Солтангулдыц улкен улы Узак келш Назарды ку ш акта п ба у ы р ы н а к,ы сады. Одан к е й ш eKiHHii у л ы Тайлак та сейтедь Bi3 де осы ан тты оры ндайм ы з деп, жиналган туыстары да кезек-кезек келш Назарды куш актап бауырына басады. Сонан соц Солтангул бабамыз Н азарга бата бередЬ Ол батаны eciHe сацтаган ешшм ж ок. Алайда ец жаксы тш егш айтканына кумен ж ок. Назардан кеш н Солтангул бабамыз Тугел атты ул суй ш тк Бабамыздын; кара ш ацырагы осы улда калган деседа. К енж есппч атын Тугел деп Солтангулдык eei койса керек. «TepTeyi тугел болса, тебедеи келедЬ деген еж ел и накылды ы рым еткен сеш лдь Кудайга niyKip, осы терт улдан тараган урпак А кж азы кта тату-Terri eMip cyp in к еледь Tin- кезден аман болгай! А гайын мен туы сты н, туыскан мен куда-жекж аттын, бауыр мен карындастыц, ауыл мен аймактыц арасын есек-аячм ен, сыбы р-куб!рм ен булд1рш ж у р е т ш ж а н д ар д ы к а за к ан тур га н дейда. Bi3 оны ч осы кун1 «антурган адам» деген магынасына тереч мен бермей, ж ещ л-ж елш гана «антурган» дей саламыз. Ш ын мешнде, бул - ете ауыр сез. Ата- 27

Ъексцчтн Нц^еке-цлы бабаныц дестурш бузган, антына адалдык жасамаган адам деген сез. Тарихтьщ тармак-тармагы н тарата берсец, улы адамдардыц ic-epeneTTepi тш ел ей болмаса да, ж а нам а лай к е л ш с е н щ д е а т а -т е гщ е эс е р eTin жатады. Эййл1 Ж эц й р ханньщ Орбулак шайкасы мен Уйгентас белш дей согы с б1здщ Елтшда жене У зы нм урт У зак батыр бабаларымыз аркылы б!зд щ де буры нгы тарихы м ы зга айтулы ecepiH т и й з ш кеткен. У й ген т а ст ы ц бел1 е ж ел ден С ол тан гу л ба б ам ы зды ц ж айлауы екен. У сен атам ыз сол У й гентастьщ белпнде 1913-ж ылы болы с сайланган. Уйгентастьщ белшен басталып, Ц ы зылкезецнщ о ц т у сй й н ала созылып ж аткан улкен сазды буры нгы лар Усенсаз деп атаган. 1856-жылы Кашкарга бара жаткан сапарында Ш окан осы белмен етш , Уйгентас туралы ез кун дел тн де ж азып кеткен. Аяксаздан Орбулакка дейш 20-30 шакырымга созылып жаткан алкаптьщ Белжайлау аталуы да осы Уйгентастыц белш е байланысты. «Бел» деген сез бэрш барындырып тур. Ол ара, ш ынында да адамныц белш е, беломырткасына уксас. Адамныц кабыргалары белш ен eicire бел ш ш , 6ipi о к ж агы на, 6ipi сол жагына бй пей ме, сол сиякты Белжайлаудык суы да осы Уйгентасты ц белш ен eKi ж акка айырылып агады: 6ipi Буракож ыр езенш щ басы болып ш ыгыска к а р ай а к са , е к ш ш к й TepicaKKaH ата лы п б а ты ск а карай агады, У ш суды ц куйганы деген ж ерден ары карай Каргалы деген атпен агады да, Цое К отыркай тауыныц тубш ен К ексуга косылып, К ексу аталады, Талдыкорган тусы нда Караталга косы лы п, Царатал деген атпен Балкаш ка куяды . Бел сиякты жерд1 Бел деп атау - зацды ж агдай. А л неге Уйгентастыц бел1? М ш е, осы арадан тари х басталады. 1856-ж ы лгы ♦К а ш к а р ку н д ел и л » аталган .е ц б е й н д е Ш о к а н , сол кездей ел аузындагы ец й м е бойынш а, бул уйген тас калмак контайш ысы Батурдыц б е й т болса керек деген болж ам айтады . BipaK он ы ц ш ы н немесе жалган екенш е талдау жасамайды, елден еейгеш н сол куйш ш е жазады. А л Казыбек бек Тауасарулы 1676 -ж ы л ы ж а зган е з ш щ «Т уп -туки ан н ан ез1ме 28

_____________________ t/lkjjc/iibilgiuiui, ада.уОары ш ешн» атты естелш ш тэбш де осы арада 1653-ж ылы Салкам Ж ещ йр бастаган казак колы мен Батур к о н та й ш ы н ьщ у л д а р ы ба стага н к а л м а к к о л ы eKiHHii рет ш айкасады. Батур контайш ыныц улдары Орбулак шайкасында жещ лген жене 1652-жы лы кыргыз жерш де болган согыста Дарасай батырдьщ колынан жараланган eKeciHin к егш кайтару у ш ш келген болу керек. бй ткеш 1652-жылы Батур контайш ы кыргыздардан кек алу уш ш тагы согы с аш ады. Ол согыска бес мыц колды бастап Дарасай батыр да кыргыз бауырларына комекке келедь Сол согы ста Карасай батыр калмак контайш ысынын, езш е карай умтылып келш , акырында онык он колын шауып ж1бередь Ж араланган колы аскынып Батур контайш ы 1653-жылы кайтыс болады. Сол упин аксуйек тукы мы Сесен тайш ыны н Еалдама атты ж ас баты ры н едеш, егде тарткан Ж ец пр ханга карсы ш ыгарады. Кешпенд1 халыктардыц зацы бойынш а, карадан ш ыккан батыр хан тукы мы н ж екпе-ж екке ш акыра алмайды. Еалдаманы казактар ез тш ш щ ы цгайымен кейде Калдан дей салады. Еалдама мен Ж ец п рд щ ж екпе-ж ей узакка созылады. Сондыктан егде адам шаршайды да, жас батыр ж асты гын ж асайды. А кы ры , Еалдама Женглрдщ капысын тауып найзамен сайып Tycipefli. Ханы н коргаган казак к олы , Цазы бек бектщ айтуынша, дода ш айкаска тусш , калмактарга лап кояды. Бул согыска 1643-жылы Орбулак шайкасына катыскан Суан Елтшд1 мен Суан У зы нм урт Узак батыр да катысады. Ж ау колынан ш еш т болган Ж ецпр хан 1643-жылы ез1 бастап ж е щ ск е ж ет к е н арадан ат ш ап т ы р ы м ж е р - ге жерленд1 деген дерек айткан Кдзыбек бек Тауасар- улы: «Ханымыз елгенмен, батырларымыз ж ещ ске ж еттЬ , дейдь Демек бул тас беш т казак ханы Жещпр- flixi болып ш ыгады. Дазак колы ньщ ж енгеш де рас болып шыгады, бйткеш олар ж ещ лсе, ханын ол жерге жерлей алмайды гой? Цазыбек бек айткан тас беш т Итш окы аталатын узын ж ота мен белдщ буш рден келш косылган кылтасында ж атыр. Рас, мен алгаш

<Н'карпмн Н ф ^ к е - у ы _________________________________ кер ген д е, еж ептву1р к е р н е у бо л ы п ж а т а т ы н , кез1р ж ы л санап nierin барады. вйткенмен ерекш е беш т е к е ш н ез б т т м е н вл1 де е й п л е п т у р . Д ец геленген тас беш ттщ дэл ортасында ш еккен пирамида кусап вл1 ш ош айы п тур да, оны айнала елуден аса усак т а с бейДт к,орш ап ж а т ы р . Б1рнеш е б е ш т И тш о ц ы ж отасы нда да бар. Б арлы гы алпыстан аспайды. Соган Караганда, 1653-ж ы лгы согы ста eKi ж ац ты ц колы да аса кеп болмаган. Квп адам да кырылмаган. Нарынкол мацында туткы нда болы п, сол арада туткы ннан босаган, Орбулак тубш де жет1 ж уз колмен калмактьщ елу м ы ц колы н токтаткан, оны ц он 6ip мыцнан астамын кырган, 1653-жылы сол Орбулац- тан ат ш аптырым жерде тагы сол калмацтармен ш айкаста кУРбан болган Салкам Ж е ц й р бабамыз е з ш щ та с б е й т м е н G3i КУРбан бо л га н ара У й ген та с- тьщ белшде м ецй уйкыда ж атыр. Басында бел й ж ок, у р п а гы н ы ц р и за ш ы л ы гы н к е р с е т е т ш ecKepTKinxi ж ок. Туган жер уш ш жан киган ж ерш де туган же- р ш щ топы рагын ж амы лы п ж аты р. Ж аткан жер1 жайлы болсын бабамыздыц! Ол - ж ай уйген тас ем ес, казак тарихы н мел1мдеп ту р га н ескер тк1ш т ас. А к ж а з ы ц т ы ц ад а м д ар ы yniiH гана емес, кулл1 казак баласына кы мбат саналатын тарихи орын. Ол согы ста Елтшд1 мен Узак бабамыздыц калай с о гы ск а н ы н , к а н ш а м а ж а у д ы кы р га н ы н а н ы к 61л- мейм1з, алайда казак колы ны ц ж ауды ж ецгенш ек еуш щ де жан аямай улес косканы на сешмд1м1з. Ж е щ ск е ж етк ен аталары м ы з б1здщ вжелерДм1з бен шешелер1м1з ез1рлеген той демш таткан да болар, кы зьщ -думанга баткан да болар. 0лгендерд1 6ipre ж октап ж ыласса, жендске жеткендерш 6ipre куанып т ой л а ск а н д а бол а р , KiM б1лед1?! Ц а за ц ты ц осы н д а й касиетй жерш де туы п есу кандай бакыт! Терец тарихпен ата-бабацныц рухы мен кунде тш - д е с ш ж у р г ен д ей б о л а сы ц . У л ы деу1рд1 ж а л г а ст ы р ы п журген ул-цызбыз. У зы нм урт У зац баты р бабамызды ц дел Кай ж ы лы 30

цайтыс болганы белгккз. Алайда X V II-гасырдык екш пи ж арты сы нда екен ш е еш кум ен жок,. А там ы з- дыц тжелей урпагы, Казак улттык университеттщ профессоры Ермек Катеков шеж1ренп карттардан: «Мырзагелд1 мен У зак баты рды ц б е й т , К ызылауыз деген жерден еткенде, Ханж айлау деген ж айлау бар, сол арадагы к оры м да », - дегенд1 естш , 2015-ж ы лды ц жазында сол корымды 1здепть Капалдын, батысында К окы р деген ауыл бар. Эйгйп акын Рали Орманов пен атакты ж азуш ы Сайын Муратбековтщ туган жерЬ Коцырдан ерлей ж урсец, Кора жайлауы бар. Ерекецдер мешинемен сол арадан шыгыска карай ж урш Ш ажа жайлауына ж егш и . Бул Ш ажа, шеяйрепп карттардыц айтуынша, Албан атамыздыц урпагы . Ш аж а елдеб1р себеппен Ж ака Арка жерш жайлаган екен. Ш ажанык eei сол ж акта жерленген деген сез бар. У рпактары 1здеп бары п беш тш тауып, басына бел п койып кайтты. Аталары кайтыс болган сок. Ш ажа урпактары Ж етш уга оралып, осы Ш ажа жайлауын мекендесе керек. Ол араньщ Ш ажа аталуы содан деседь Сонымен Ерекевдер Ш ажага ж етш , сол арада жайлап отырган Каратал ауданынын малшыларымен сейлеседь Олар да Суан атаньщ урпактары болып ш ыгады . Сурастыра келсе, Мырзагелд1 мен У зак баты рдык сокгы ш ыракш ысы Куракбай баласы Н урдеулет деген Kici бол ы п ты . BipaK К ура кба й ба л асы д еген 6ipa3 адамдар бар ек ен , 6ipfle-6ipi У за к ж а й ы н д а еш тек е бглм ейдк ал Н урдеулет д еген Kici табы л м а п ты . Ерекекнщ айтуынша сол арада Тентек, К°Ра, Ш ажа деген су косылып Тентек езеш аталады. Ш аж а сайы уш ке белшед1 екен, соньщ ортасындагы сайды Кызылауыз дейтш . «А л Ш ажа сайы ж ердщ жумагы е к е н !», - дейд1 Е р ек ек . К арагайл ы KepiKTi, гаж а п ж ер керш едь К ызылауы з сайы , eKi ж агы кер1ш ж ар болган сок, солай аталыпты. Ж ердщ нагыз жэнеты керш едь Одан ары мешинелер1 ж уре алмапты, тек атпен ж уретш ж ол екен. Алайда Ханж айлау деген

Ыксцппши Н/фщке-цлы______________________ жерд1 ецпйм к е р м е г т де аньщ айта алмапты. Ар жары Боратола аталатын Кытай ш егарасы екен. Цалай болганда д а, Мырзагелд1 бабамыз бен У зак ата- мыздьщ б е й т Ханжайлауда екен деген дерек бар. BipaK оны бары п керген адам ж ок - Мырзагелд1 бабамыз Тогарыстан деген бабамыздьщ Е йзек деген улынан туран. Е йзектен Хангелд1 жэне М ырзагелд1 туады, ал У зак Хангелдш щ Солтангул атты баласынан туран немере. Сондыктан екеуш щ 6ip коры мда ж атуы м ум кш нэрсе. Цайда ж атса да бабаларымыздын, жаткан жер1 жайлы болсын! Бабамыздьщ Узын мурт атануы, ерине, муртыныц узы н болганына байланы сты . У зы н болранда да айрык,ша узы н болса керек, уш ы н кулагы на w in к а й ы р ы п к,ояды ек ен . B ip к у ш ш ш е р ш щ 6ip i едеш сезге тартып сураган керш едк - Ага, муртьщызды неге байлайсыз? - д е г т Сонда бабамыз былай деген керш едк - Цазак: «Б аты р болсац, бопсага ш ыда!» - дейд1. Мен ж ауга шапканда, мурты мды кулагымнан агы- тып коям. Не найзамды, не кылыш ымды жогары кетергенде, е ю уш ы ж ел тл д еп , мурты м да жауга шапкылай карайды. Сонда карсы келе жаткан жау, 6ip ece к ол ы м да гы найзара, 6ip ec e «м ы н а у сы н е й ? » - деп муртыма жалтактайды. Ал мен сол кезде жаудын ец нашар коргалган ж ерш кере коям да, дел сол арара н а йза с о га м . С ей т ш м еш м ен 6ip r e м у р т ы м да, согы сады », - деген керш едь Дел солай дед1 ме, урпактары ки сы ндаты п айта м а , он ы Kaaip е ш ю м ан ьщ та й ал м а й ды . А лайда бабамыз суеты керш у упйн, сейтсе сейткен шыгар деп ойлаймын. П сихологиялы к ш абуы лдьщ ол да 6ip Typi гой. 32

______________cAlyjutii'ilyibtn atkMthj/M YCEH БОЛЫС H erieri А кж азы к аталган жер - Кайшынын, бель Алтынмел тауынын; оц тустж ш ш ш ен басталып К итщ Ш ш ш е деш н созы лып жаткан е ю тауды ц ор- тасындагы жазьщ ты аталарымыз эр туста эр турл1 атаган. Батыстан басталып Алты немелдщ астыц- ры ж арындагы ж а зы к Б асш и , содан ш ы ры ска карай Т ек тур м а с ж а зы г ы А й н а б у л а к , К о ц ы р е л е ц , 1^ызыл- кайнар, А кж азы к, Кдрабастау, К,арамендшщ белк Китщ болып туйьщталады. 1ргетау аталатын кектеудщ устш д еп жазы к, Ы ррайлыньщ аузы мен Eici А ш а арасындары араны А к ж а з ы к д еп атаган. О н ы ц ce6e6i: бу л ж а зы к т а акселеу кеп еседь Ж ерйлж та ж урт оны кылтанак деп те атайды. Акселеу ш скен кезде бу ю л дала аппак болып жатады. А кж азы к деген ат осыдан ш ьщ- кан. Тарихи жазбаларра Караганда, Ш ьщ ры схан за- манында Алтынемелден басталып, К итщ нен б1тетш узы н ж а зы к 6ip-aK атп ен К уйт1ц д еп ата л ы п т ы . А л 1ргетау Буркей-1рге аталган. К уйтщ деген куйтта, куйл1 (ж ер) деген марына бередь Куйт(т)1 + щ , теп + сек, тер+ш ен,, кел + тед деген сездердщ жасалу улгмямен калыптаскан. А л Буркей-1рге деген Ы к 1рге, Ы ктасын 1рге деген марына бередь Ж елден, суьщтан буркемеленш турран соц бурынырак ол араны Буркей-1рге деп атаган. Кедес е ю м е й орнаган кезде алгаш кы А кж азы к артел1 алгаш Ы ррай лы н ьщ а у зы н да , А к к у м б е зд щ у с- тщ п жагындагы жазьщ ка орналаскан. Сол ат кеш н калхоз болганда да елмен 6ipre Kemin отырран. 1ргетаудыц устш деы ж азы кта X I X -гасы рдыц ая- рында салынран А к кумбез бар. Оны ж ергш ж т1 ж урт К^ос К ум без д еп те атай ды . О ц т у ст ж ж а р ы н да гы сы - Отеген атамыздж ь со л т у ст т н д еы с! оньщ баласы Ш ы ны нж ь Е ю кумбезд1 де Усен болыс салдырран д е се д ь YceHHin 63i 1 9 1 6 -ж ы л ы ал асапы ранда ка за болган . Ол да сол арада ж ерл ен ген . BipaK о ю с щ щ басына ж енд1 белг1 орнатылмаган. 3-608

( и (// инпн H/фщке-цлы_______________________________ К о с к у м б е з - с е й з к ы р л ы . К у м б е з д щ Te6e c i ацпен сырланган, оны А цкумбез деп атауыньщ сыры сонда. К асы нд а 6ipniaMa те м п е ш ш бар. X I X -расырдьщ осы тамаш а ескертш ш ш жерг1лжт1 басш ылар ел1 кунге деш н мемлекет коргауына алмай келедй Тек со ю сш ердщ тш елей урпагы Амантай К од ек ов iHiMie е з к д р ж ы сы м е н TeMip к о р ш а у ор на ты п кой га н . М алдан , с о л к о р ш а у сак,тап т у р . YceH 1913-ж ы лы У й гентастьщ бел1 деген жерде болыс сайланады. 1972-ж ы лы К ож ах мет Саурыков агамыз ез бала- лары М акан, Амангелдк тагы 6ipep ж т т т е р косып туган елкем1зд1 атпен аралаткан ед ь Сонда ж ер - судын, 6ipa3 тарихы н тусшд1рген. YceH болыс Уйгентастьщ белш ен Уш суды ц Куйганы деген ж ерге дешнг1 аралыкты ж айлапты. Сол арада улкен саз болган, сондьщтан ол жер Усенсаз аталып KeTinTi. Тер ш кей ж а гы к а р агай л ы , а р ш ал ы , ж а зы гы шурайлы, кегал, сулы, сазды жер. Усен 03i болыс болганга дешн Стамшал болыска хатш ы болы пты . Ол кезде хатш ылар тек орыстан болган. в й тк еш ic -кагаздар оры сш а ж азылган. Соган Караганда, Усен оры сш а хат таныган болу керек. Стамшал болыстыц ш ын аты мемлекеттж мурагатта Исламшал деп жазылган. Ел баскаратын Kici, ол кездщ талабы бойынш а, opi icKep, epi ш еш ен, epi ел тари хы н ж а к сы бш етш адам б ол у ы к е р е к -т ш . У сен сол т а л а п т ы ц 6opiHe т о л ы к сай келген. Сыпайы, улкен-ю ппге кецпеш л болган деседь Ел алды на ш ы кк анда «М ен ай туы н ай там -ау, ал свз1м шздерге унамаса, айтпай-ак койганы м ж аксы емес пе?» дейд1 екен. Соган Караганда, м енщ ойы м ш а, о Kici менмен болмаган. «К утум ен кеш кен гум ы р » атты романымдагы Байту, Ж айту деген кеш пкерлердщ ш ы н аты Ж анту, А йту. Карсыласын кы лм ысты ету уш1н Ж анту алдынан ж у п р ш ш ы ккан вз улы н ашу устш де таска лакты ры п ж1берген. Бала влген сон «Б а л а м д ы сол ар е л т 1р д Ь деп ж ала ж а пк ан да осы дауды Усен агайынш ылыкпен баскан деседь 34

У л кен -KiimHi У й гентасты н, б е л ш е е з у й ш е ш акы р ы п : «Ш ы н ы н айтк,анда, ба л ан ы KiM е лт1рсе, со л ж а зы кты . Б1рак,к.азакта: « А ш ы н г а н а н а с ы н ы ц к о й н ы н аш ыпты», - деген сез бар гой. А ш уга, аш ынгандарга д осы л ы п 6ip-6ipiMi3fli к узай б е р се к , 6ip-6ipiMi3re адырында жау бон кетпейм1з бе? Мен бул icne билш айтпай-ак кояйы н, ездервдз ойлап кер1щ здернп! Агайын адамдар ездьез1м1з ж ауласы п, жагаласып еткеш м1з ж е н бе? Bip-6ipiMi36eH б а у ы р л а сы п , 6ipirin е т к е т ш з жен бе?» Соны ездерпцз тавдацыздарш ы депть Bepi у н дем ей к а л ады . Bip-6ipiHin б е т ш е д е к,ара- майды. Кенет Ж анту орнынан турып, есж ке карай бет алады. «Эй, Ж анту ж еш вдо айт!» - дейд1 елдеш м . Ж анту сонда камш ысымен етш ш щ доныш ын урып: «М ен не ж ен айтам? Маган бауыр керек емес, жау керек д е й т бе?» - дейдь Сонда Усен орнынан уш ы п туры п: «Ж антеке! Тайш а к е л т щ з сйзге арнап тай сойгы зга н екен , содан дем татсацызш ы!» - дейдь Агайынныц дауы тайдын, етш ж еум ен тамам болыпты. Тайш а шешем1зд1 мен керд1м. 1956-ж ы лы атам Е ш м ухам бет, апам (еж ем ) Б атпан y u ie y i ipKec-TipKec ка й ты с бол д ы . М ен о н бе ст е ед1м, т ал ай е щ ч м е Т а й ш а апамыздьщ iuimfle кеткендш ш де дау ж ок- Ол кез байдьщ, болы сты ц тукы м-туы сы н кудалаган заман ед1 гой. Усеннен Эбш эш м, Эбд1бек, Анарбек, деген уш ул, 9бд1бектен к еш н т у га н А л т ы н а т т ы 6ip епкем 1з бар. Эбд1бек, А н ар бек и мен кергем ж ок , кулактын, баласы деп, оларга е ш й м ты ны ш ты к бермеген соц, eneyi де сыртта журген. Ал Э бш еюм ага 1947-48-ж ы лдары б!збен кергш болган . B ip ж а гы м ы зда 0 б д 1б е к т щ ей ел1 А йш а, 6ip ж агы м ызда Эбш еш м аганык ортасы нда б1зд1н уй болд ы . В б ш е ю м ага е т е м ом ы н е д ь А у ы л д а алгаш трект1р айдаган K ici. Д е ц г е л е п TicTi Х Т З деген трект1р едй Х арьков тр эк й р зауы ты дегенд1 кыскартып солай атаган.

( it'lc/i шм// Н /ф уЛ е-ц ум _____________________________ _ _ Цое А ккум бездщ тебей нде жаркырап туратын айдын сур ей , кум без 1ш ш де агаш баспалдагы бо- лы пты . Кецес ек1мей орнаган кезде байлар мен болы с-билерге карсы у й т т щ ecepiMeH жед1герд1 жас ком сом олдар киратцан. Соны кез1 керген Кайыпбек деген Kici вне бой ы т у р п п гш , й зер л ей оты ра кап Куран окы ган. Атам : «К айыпбек куран окыганда вне бойыцды уйы ты п ж1берупп ед1», - деп оты раты н. Со кездщ белсенд1лер1 куран окы ган ы yniiH, К ай ы пбекй Айдарлы ауылына ж ер аударып ж1берген. Ол ара K93ipri А ц ж а з ы ц т а н 3 0 ш а к ы р ы м ж е р а л ы ста. Калай болган да да, б1здщ а у ы л У се н бо л ы ст ы ел1 у м ы та койган ж оц.У сен терт агайынды болтан: А сан, Усен, Касен, Касымжан. Усенш ц кызметш ресми турде Тогарыстан болы- сыныц баскаруш ысы деп атаган. Ж елтоксан уакигасыныц каЬарманы Лвзат Асанова сол Усен атамыздыц агасы А сан атамыздыц тукымы. Ошан (Оразхан) деген кйпнщ кы зы m euieci - Алтынай. К 1Т0П Б Е К М енщ атам Еш мухамбет 1879-ж ылы туган. Апам да. Eneyi де «Сталинмен курдаспы з», - деп отыратын. Кожагелд1 баласы Ш тепбек 42 жасы нда 1936 жылы кайты с болган. Сонда ол атама жас ж агынан да, туы сты к жагынан да im болып келедь Бул атамыз суеты , кара м уртты , кара Kici екен. О к ы м аган . А л а й д а 6ip е с п г е ш н к а гы п ал аты н аса Кабшетт1 болы пты . Адамдармен тез араласып кететш ж угы мды , кепнйл екен. Бурынгылардын ул й сезш , ел ек-ж ы ры н ете кеп бклген деседь — К ецес еш м етш щ белсенд1 кайраткер1 болган. Алгаш вртел, калхоз уйымдастырган басшы. К омейреттщ жергшшт1 бастыгы болган. Комейрет дегеш м1з ек 1мет жауларымен куресетш ж ергййюй адамдардан уйымдастырылган коммуналдык отряд. Олардыц колы на кару да берьлген. Оты зы нш ы жыл- дардыц аш арш ылыгынан, калхоздастырудан Ш ыгыс Тур к1 ста н га к а ш к а н елд1 о сы л а р ац д ы га н. 36

________ 'll,,l:MIhl1)1/1,11/, nnyiyillljlhl Белжайлаудыд баты с ж а д ipreciHfleri Ш убар, Аралтебе, Когалы деген жерлерд1 Андас руы мекен- д ейдь А т а м ы з д ь щ д ар ы н д а сы Y mhhs, дызы Т о д т а р д ы сол жалайыр андастарга у заткан. Ш тепбек отряды устап алган даш дындар арасында Тодтар тетем де болады. Берш К итщ деген ж ерге айдап екелш , Штепбек сонда былай дейдк «Берщ Кытайга даш ып к етсед, м ы н а т у ган ж ер л е р щ е KiM и е бо л а д ы ? К и ы н - шылыд етедд кетедк Ж ер далады гой. Кетседдер Kepi-дур та н да р ы д кете бер1ндер, м ы н а ж а ст а р д ы ж1- берм ей м ш » - д еп у п т т е й д к «М ен сендерд1 KepreHiM ж од, сендер мен! керген ж одсы ддар» деп улкендерд1 ж 1беред1 де ж а ста р ды алы п калады . Осы дылыгына Караганда, Ш тепбек атамыз бола- шагын ойлай бш ей н , болж ай бш етш азамат болган. Сен кедес уш м етш ж адтады д деп, оны агайындары елйрмек те болыпты. Бейм ж ан деген ед ж ады н досы д ер к езш д е е с к е р т ш , ам ан к а л а д ы . BipaK е л й р м е к болгандармен кектеспейдь Тек: «Зам аны д 6epi болса, тулк1 боп ш ал» деген емес пе аталарымыз. М ен заманга дызмет ж асап ж урш , сендерд! аман садтап далуды да ойлап журген жодпы н ба?» - депть Бул да бш 1мйз адамныд аузынан шыгатын сез емес. Елдщ ертедш ойлайтын адамга ылайыд сез. KiTen6eK д а й ты с бол ган да вйел1 Теу1рбала: «KiTemiM кем п и т 6epin а с ы р а г а н », - д еп ж о д т а п т ы . Ел с ы й л а п , о KiciHi Т э у к е , Т еу к ед д е й т ш . Ж а л п а д бе т , д ара тор ы Kici ед к 19 7 4 -ж ы л ы iHiM С ул тан бек уй л ен ген де Алматыга келш , уйге донды. Содгы кергеш м сол. А там д ы OraiM д ей т ш е д к А л Ш те п бе к е з аты н атам ай, атам ды Т1леул1 дейд1 е к ен . А л Т1леул1 ата м ны д ата сы . Б и болган Kici. Ш тэпбекйд ед улкен eдбeгiнiд 6ipi - А дж азыд ау ы л ы н ы д K63ipri ор н ы н а о р н а л а ст ы р у . 0KiMeT А дж азы д адамдарын еуел1 Караменде руы н ы д адам- дарымен досып Китщ ге жайгастырмад болады. BftTeyip, ер турл1 себеп ай ты п ж у р ш , Ш те п бе к одан А д ж а з ы д ты бел in алады . Содан кеш н елд1 ор н а л асты р у у ж ы м д а ст ы р у ж о с - пары бойынш а А дж азы дты А ддуды д деген ж ердщ 37

heirif,mum Н/фщке- //m _______________________________ касындагы Дарауылтамга орналастырады. Адамдарга арыз ж азды ры п ж ур ш , ацы ры Ш тепбек ол арата да токтамай Keeipri орны на орналасты руга р уксат алады. Ол р ук сатты ал уга сол кезде аудандык, ж е р бел1т н д е кы зм ет icTen ж урген Деулет Бералиев деген агамыз кем ектесш ть Деулет аганы мен керд1м. Элемге ейгип боксш ы Тайсоннан аумайты н Kici ед ь Сойы п каптап койгандай десе де болады. Сабырмен, байыппен аз се й л е й т ш Kici еда. Ш т е п б е к т щ а уы лд ы K,a3ipri орны на ауы стыру ce6e6i Буракож ы р езенш ен су алатын вппрарыц ол араны таза сумей ж ацсы камтамасыз етш турган. 1933-жылы А кж азы к ауылында шамамен кырык ш акты уй болган. Ол ш ыгыстан батысца карай, ягни келд енец сал ы н ган e n i к е ш е ге бел1нед1. Eici к е ш е н щ ор та сы у л кен а ш ьщ ж е р еда. Ол арада бе р т ш г е д е т и кырман болатын. А уы л арасындагы кырман уры- карыдан жаксы коргалатыны ескершсе керек. Ол кездщ уш н токал там дейтш . Дабыргасы д ы м к ы л топ ы р а к п ен т ок п а к та п с ога д ы да, Te6eciH ла й м ен сы л а п ж а бад ы . Даз1р о л уй л ер к а л м а д ы , 6epiH Kipnim уй а л м а сты рд ы . «Халы к ж ауы» ретш де НКВД адамдары Ш тепбек атам ызды устауга келгенде, о Kici 6ip ку н буры н ба- килы кка кет1п улгершта. А кж азы к ауылыныц сол- TycTiriHfleri бактьщ касы ндагы коры м га ж ерленген. BipaK буны еш к !м дел бйгаейда, Д аз1р А к ж а з ы к а у ы л ы н ы ц ор та л ы к Komeci Ш тепбек атамыздыц атымен аталады. К 1тепбек ата м ы з а уы р ы п ж а т ы п 6ip к у ш кы зм ет т ес адамдарымен, туган-туыстарын жинап алып кы ска рана бакулдасыпты. - Мен ертец тустен калмаспын, мына ж ары к ду- ниеде сендер каласыцдар. B ipaK 6ep i6ip бу л д ун иед ен т у б ш д е сен дер де етеы н дер. Ауызб1рлж т1 болы цдар бул ем1рд1ц бар ка- сиета сода - десе керек. Мен бул ец пм еш кезш де Ш тепбек атамыздыц 6ip reflip i б ол га н , к е й ш Ш ы г ы с Т ур к1станга ц аш ы п 38

с/ИфаЗмкщмц abcmdafai кетш кайта оралган Жумад1л апсаналдьщ ез аузынан естдам. «Р ей к е екеуьй з epTeci К ек та л га б а р д ы к , с он д а м ен Рейкеге тез1рек к а й та й ы п м ен т у ст е н к а л м а сп ы н дед1 гой, Ш теп бек ага м ы зд ы Kepin у л г е р е ш к дед1м, - сонда Рейке: Е, крйшы кашан елетш ш бйпетш нудай ма? деген, алайда Эгшрарык/ган ете бергешм1зде ал ды м ы здан 6ip бала ш ы г ы п К 1теп бектщ к а й ты с болып кеткенш хабарлады деген болатын. А л мен Ш теп бек ата м ы здьщ ка лай ш а к,ашан е л е т ш ш дел айтканын тусшд1ре алмаймын. Тек тац наламын. АКАШ А к а ш - KiTen6eKTin ж а л гы з у л ы . К,абагы т у ш л ген, парны ка м п и ган , ш а р ты н Kici е д ь Ол Kici ба ска рм а болган кезде А дж азы к Ж амбы л атындагы палхоздын, орталыгы болатын. Апаш - епщандай опу б т р м е г е н Kici. Тек е з анылы- мен ж ене т еж 1ри беы м ен ел б аспар ды . 0 те ж а п сы баснарды. Ж ас кезшде Апаш ты парапурт шагып алыпты. CeMi3fliri, ау ы р а бе р е т й п содан д е се т ш . В йел ш щ аты Аж ар едь М енщ екем Н урж еке Аж арды Басшиден алып пашып екелш , е ртей ескерге кетш тк 1941-ж ы лы 9-мамырда. А паш exeyi epi туы с, epi дос болы пты . Апаш ацпаулау, пулы п-сум ды гы ж о п Kici болса керек. Bip ж ылы Турлыгазы 0д1лшеев деген ауылдасы eKeyi А лматыга бары пты . У йге пайтатын кездерш де eneyi базар аралапты. 0 ке-ш еш е, бала-ш агаларына селем-саунат алады. Ол кезде даяр кш м емес, кш м д1 TireTiH м ата, ягн и бу л ал ы п к ел у ед е т бо л а ты н . B ip пуш ап селем-саунатты кетере базардан ш ыннан соц, Турлыгазы Апашпа: - Me, мыналарды устай тур, мен енеб1р дукенд1 парап келей1н. А лматыда ж улик кеп, полындагыны жулып екетедп астьща басып отыр, - дейдь А каш сейтед1. Б1раз оты рады . Bip кезде алдына парап отырса, анандай ж ерде умаждалган апша ж атыр

Ъексцлтан Hijfyceke-'ijjm_______________________________ екен. Э л и т алады да, кайтып орнына отырайын д есе, а сты н а ба сы п от ы р га н б у л ы (м а тасы ) жок,. Ж ан- жагына карап, ала цаш ып бара жатцан адамды каре кояды. Айрайлап артынан ж упредЬ Дэу кдрны, ауыр денеш ыркына езер кенш ы рс-ырс етш келе жаткднда Турлыразы келш калады. - 0не кетт1, - деп селем-еаукатты урлап алып каш ­ тан адамды оган керсетедь Турл ы разы ш ы м ы р д е н е л к Tin-TiK ж у р е т ш , ж ы лд ам козгалаты н Kici ед ь Дуа ж ен ел едь Сэлден сон; устап алуга аз-ак, калады. Сол сэт урльщ ш ы селем саукатты тастай сап кашады. Эрине, бул ецпм е ауылга да ж етедь Keei келгенде 6i3re ауылдастар унем1 айтып ж уретш . 0Keci Ш тэпбек Ацж азыцты 6ip жерге орныцтырып оран, ш ырыстан батысца карай келденец, е ю кеш еге кы рьщ ш акты уй салдырган екен. А л А каш eei бас- карма болран кезде сол е ю кеш енщ батыс жарынан с о л ту сй к те н о ц ту стж к е барыттап узы н Tin 6ip кеш е салады. Сол кезде бую л ауылдары уй сексеннен асы пты. Ауылда алгаш ш атырлы уй А каш баскарма кезде пайда болды . Ол кезде Клтепбек салдырган мал коралар тозып, А каш Токтаркож а деген агамыздыц уш мен Келгенбай деген ю с ш щ уш н щ тусынан, ауы лдьщ сы рты на таман улкен мал кора салды . Мал кораныц 6ip ш етш ен улкен Te6eci ж абы к аткора сал­ ды. Онык басында акыры болды. 03i салдырран узын к е ш е н щ бас-аяры н e 3i бакы лап ж у р ш агаш е к ю з д ь О сы KyHi сол кеш е Ш твпбек Kem eci деп аталады. Дукен салдырады оны Элтай Ы скаков деген агамыз устады. А уылды ц орта тусына монша салды. Кецсе, клуб салып, оньщ айналасына бак е к й . К л у б т ы ц iiniH e б и л ьяр д к о й д ы . А га л а р ы м ы з eciKTi жауып алып, туш мен бильяр ойнайтын. Клубтыц тем енй жагына 1ргелесйрш ютапхана, о н ь щ ц а р сы сы н а 6ip б ел м е б у г а л й р г е к ец се ж а са д ы . Сол А к а ш салдырран клубта ок уш ы кез1м1зде де, кеш н де талай концерт цойдыц. 40

_________________ сАкусл-Зык/пыц лukMikj/ы Каратал калхоз-совхоз театры, кей ш Каратал- А к су к а л х о з-с о в х о з теа т р ы б о л ы п к,айта к у р ы л д ы , ол ауылга «К озы Керпеш-Баян С улуды », ♦Ер Т а ргы н д ы », «Ж а л бы р ды » кой ды . Кеден Балгынбаев, Еалымбек Н ургазиев, К анетов, Ш олпан (К а н етовтщ ейел1) деген eftrini epTicTepi де б ол д ы . Сол клубта туц гы ш КУРман бек Ж андарбековт1 («К озы Керпеш-Баян сулуда» Кодар боп ойнады ), акын Т а йы р Ж а р о к о в ты керд1м . А л м а т ы н ь щ epTicTepi 0. Тэж1баевтыц «М айра» спектаклш де сол клубта керсетть B i3 ол клубта жаман тэрбие кергем 1з жок- К ыскасы, ауылга ылайык медениет орнады. 0Keci орны ктырган ауылды баласы гулдетт1. А уылды ц ер ж агы на, eKi ш акы рымдай каш ьщ - тыкта, улкен бак жасап, оныц сыртын сокпа дуалмен корш ады. А уылды ц ез апорты, ез жуз1м1, ез epiri, ез ш абдолы езге де ж емш -ж идег1 сонда ен1м берд1. Ш амасы, мен алтыда болсам керек. Ж ацылмасам, «1916 ж ыл» деген улкен к т ш болды. Ол кезде epinTep л аты н цер1п1мен ж а зы л ган б о л у к е р е к . С о н ы ц imiHfleri Амангелд1 баты рга ц аты сты б1рнеше елецд1 Муцаев Нурт1леу деген бала ж атка б1летш. Сонан соц Кенен атамыздыц «0ли баты р» дастанын да жатка айтатын. Сонда ол уш -терттеп бала болар. Оныц жатка айтканын А каш ете ж аксы керет1н. Ол да шаршамай айтатын. «Оли сы н д ы ба ты р ы м , а р гы м а к к а MiHinTi, Т еу ек ел деп м ойны на бесатары н 1л 1п т1 » , - д еп к ед 1м п Оли батырш а Нурт1леу де кабагын туй1п алатын. Bepi оган мез боп кулетш . Акаш ты ц Жец1с деген улы болды. А ккайкы деген жайлауда отырганымызда сол баласын уйге екелд1. Ол бала ол кезде 6ip ж а р ы м -eKi ж а ст а бол а р . Оны е р т т мен тауга ш ыкпак болсам, ол ермелеп шыга алмай ж ыгыла берет1н. Cipe, денсаулыгы болмады мекен, б1здщ уйде 6ipa3 ж ур ш , кы м ы з imTi, ет жед1, емделген болу керек, А ж ар шешем1з де касында болды. А к сары , ажарлы Kici болатын . Улы ны ц атын Ж ещ с деп койганына Караганда, 1945-ж ы лы туган 41

( 1 .. ; тм и 'H ijpjjceb-iin i______________________________ ____ болуы керек. Е ймде садталганы да баланыд суйюмда болган ы нан ш ы га р деп ой л а й м ы н . Ж е щ с 6ipaK узак, ж асамады. Сол бала еьпрден ерте кетта. Айтпадш ы , А даш ты д тусы нда уйдщ дасына ежет- хана салу да эдетке айналды. Ол кезде ол да медениет- т щ ул кен KepiHici е д ь Оран д е й ш ж у р т т ы ц Ke6ic i кез келген калдага тузге отыратын. Ойлап отырсам, коп нерсенщ кеш басш ы сы болган екен А каш . Ешдандай бШ м1 ж од, ел аралап керген теж!рибеш тары ж ок , ауылда ecin, ауылда олген сол А каш екем1здщ елпгшдей ейгип басш ы болганына epi суй сш ш , epi себеб1н таппай дал болам. О niciHi сондай еткен кандай куш ? Cipe, осы ауы лды калай ж а дсы ауыл етем , ата- бабамыздьщ ж ерш дайткенде сеулетт1 етем, дегенд1 кун1-тун1 ты н ы м керм ей ойлаган-ау Teri. Ой да, акылдан кем емес кой , акы ры ойлап-ойлап сондай токтам ра келген ш ы гар ?! Б 1л1м 1 ж о к болса да, б й й м д ш щ iciH 1стеткен, ездер1 к е р г е н м эд е н и е й ж ок болса да, сол кездщ озьщ м эдениейн ауылына орнаткан ты ны м сы з ойлауды д н ети ж ей рана ш ыгар?! 0з1нен буры н ел-ж урты н ойлаган Акаш тай еке- лер1м!зд1 ум ы туга бола м а? Тацмен 6ipre оян ы п , кун- мен 6ipre ты ным керм ейй н ш ез кез1м кердь О н ы ц с ол тынымсыздырыньщ а р к а с ы н д а А д ж а з ы д ауылы жаксы ауыл атанды. А каш баскарма болган кезде Ж амбы л атында- ры к а л х о зг а А к ж а з ы к ау ы л ы н а н б а ск а А к к у д ы к ауылы, Y йгентастьщ белд А ккайкы , Д осанныд сайы, Келжота, Баркернеу, Е й Аш а, Ы ргайлы, Ы рсуык, 1ргетау, А як Дайшы, Дур Дайшы, Достал, Ж амбыл бастау, Бетбастау, Кекбастау, Даратакыр, Шет Ж а м б ы л , Ш ы г а н , А рой, Д а р атебе, Д а й ы р м а деген жерлер карауш ы едд Денкора, Аккора, Ж аркора, Кеккора, Кеддора, К улдщ ора, Ш ел1мбекдора деген кой коралар болуш ы едо. М ен орта м ектеп й б т р г е н кезде А каш ага Дара- 42

_______________________ сА1(р1саЗы{дпыц мкмдары- тебеде сиы р ф ерм асы ны ц м ек гер уи п й еда. Ол кез- де А кж азы к ауылы «К ектал» кой совхозынын, уш ш нп фермасы болатын. А кж азы к деген аты умы- тыла бастаган. Мен совхозды ц куры лы с бригада- сыныц курамында Ды зы лж иде, Керме А гаш деген жерде камыс байлайтын ж ум ы ста ж урд1м, ол ара Даратебемен 1ргелес, 1ле езен ш щ он ж ак тусы . Уйде колга карал калган eKi-уш сиы р ы м ы з бар. 9 к е м н щ enKeci Токтар тетем екеуайз гана турамы з. М алдыц кы скы азы гы н ж азда даярлау к а ж е т й й еш ме Tycin, Царатебемен Керме А гаш ты ц арасынан оры п алуга е т е ын,гайлы к у р а к ш е л керд1м . С о н ы о р ы п ал ай ы н дел, KemKiciH 6epiMi3 у ш н е ж а т ы п ж у р г е н ю с ш щ шалгысын сурап алдым. Ж ум ы сты ц ара-арасында шел шауып алмакпын. B ip кун1 ш ал гы м д ы KOTepin э л п б е л п л е ге н ж ер1ме жайлап - жаяулап келд1м. К урак ш ел едем1, келем 1 де в ж ептеу1р . 0 , бш м ш ле! - дел ш ал гы м д ы ш ел к е сала бергешмде камы сты ц арасынан А каш ага атымен шыга келгень Амандастык. Ж ен сурады. Ж етм да айттым. Ш елке 6ip , маган 6ip карал 6ipa3 т у р д ы . - М уны ш ауып бй к ен ш е ел есщ гой , - дед1 кабагы тусш , - К еш ке маган кел, 6ip арба даяр ш ел берем. Ал мына шебщд1 мен ш ауы п алам ы н. Дел 6ip м еш м ен айырбас жасап турган адамдай. Кешке бардым. Ш еш ем 9з1хан А каш аганыц кол асты нда сауы н ш ы болаты н . Ш еш ем 1з д ш ш е к е л ш , А к а ш агамен 6ipre ш ай im TiK. С онан с о ц e r i3 арбаны 6epin, оган коса касыма М укаев Н урсултан деген агамызды (жырды ж атка айтатын Н урйлеуд1ч туган агасы ) косып 6ip арба uienTi тунделет1п уйге ж етгазш алдым. Ол Kici - екем м ен кУРДас, м ен б а л асы м ы н . Н еге маган MettipiMi т у е й е к ен ? - дегенд1 ел1 ой л а й м ы н . 0 р ойлаган сай ы н е р турл1 ж а уап таба м . Cipe, с он ы унем1 мен ойлап ж уреш деген болуы керек. 43

(iri.ni mum J1ф1свке-цлы_______________________ _______ КУТУМЕН КЕШ КЕН FYM blP Ш амасы, мен алты ж аста болуы м керек. Эппр- арыктыц батыс ж агындагы ец ш етю уйлерде тура- ты н бы з . У й ка н аты 6ipiKTipuiin согы л ган eai ауызды у ш н щ б1рщце 6i3, ш ы гы с жагы мызда Усен болы сты ц кел ш к баласы Эбд1бектщ ейел1 А йш а деген Kici бала-ш агасымен тур са, он ж агы м ы здагы уйде Усен болыстыц улкен улы Эбш еш м агалар турды. А цаш ты ц басцарма кезь Атам Ацжазык, ауылыныц айналасындагы епнда кузетедь А сты нда жирен аты бар. B ip KyHi атам м е т ж и р е н аты н ы ц ал ды на оты р - гы зы п, ауылдыц сол тустж ш ы гы с жагы нда 7-8 ш ацырым ж ердей Кайырма дейтш жерге алып келдь А там м е т енщашан артына м ш гесйрм ейтш , тек алдына оты ргы заты н. Ы рым ш ы л едь Cipe, ат кетш е немерес1н от ы р гы зга н д ы iniTeft уна тп аган болуы керек. К ай ы р м ад а 6ip к ор а к ой д ы Н у р га л и п а д еген ейел багы п оты р екен. А там екеум1зд1 ж акы н 6ipeyi кел- гендей куаны п карсы алды. MeHi куш актап, бей м - нен суйдь Бетен адамныц бейм нен суйгенш жак- ты ра бермейтш ж ы ны м бар ед1, мен оны сы н онша уната коймадым. Анау-мынау адамды да жактыра к ой м а й ты н д а ж ы н ы м ба р бо л а ты н . К^ысцасы, ты м ы - райган калпымнан Нургалипа м е т езгерте алмады. А там en eyi ете ж а к сы сей л есть B ipiH-6ipi ел1мсактан 6epi б1 л етш дер1 к е р ш ш тур . С ол кунд1 e3ip eciM e TycipceM , к у з м е з г Ш с е ю л д ь Ш е п ш абы л ган , eriH ор ы л га н , м ал ац ы зга ж ай ы л а ты н кез. А там атыныц ерш алды, алдына шеп салды, конуга б е к ш д ь Ж а к сы л а п ш ай iniTiK, д эм д е п е т ж е д ш . М аган й л д щ у ш ы н 6epreHi еш м д е. «Ш еш ен б о л а с ы ц », - дед1 атам. Tin ж е г е т м е Караганда, атам бас мужшен болу керек, Н ургалипа кой сойган ш ы гы р. М е т ц 6ipaK кой с о й ы п ж а тк а н кез1 е й м д е ж о к - А л а й д а ата м е к е у ш щ элдеб1р к е л ш н щ атасы мен енесш е, кайнагаларына 44

______________________Jlkpjc/i-jbilgnbiH, nth. далай ат дойганын ацпм елеп кулш отыргандары ес1мде. «С арды рам аны д ар ж агы н д а, С ы лды рам ан ы д бер жагында, М ацыраманы улы ма ж еп ж аты р екен, Дынаманы б1лемеге ж анап-ж анап алып кели й », - дегенд1 ай ты п, eiceyi кулн йп оты рраны ес1мде. А р жэрын б ш м е й м ш , у й д т а п д а л ы п п ы н . Т а д е р т е д 6ip-aK, ояндым. Тустен1п уйге дайттыд. Содан арада зымырап жы лдар е тть А там да, Н ургали па д а о д у н и еге KeTTi. 1 9 8 8 -ж ы л ы б о л у ке- рек, «Ж ау жагадан алганда» романымды жазар ал- дында Ж эркентке барып, жиырма кундей аудандык мурагатты адтардым. Кластас досым Адж олдыд уш нде жаттым. Ара-арасында А дж азы дда келш , адсадалдармен эдпм елесй м . B ip KyHi Б айразы А ур ан ба ев д еген ага м 1 зд ш ш е келд1м. Тадертеднен кеш батданш а эдгсм елесй м . О KiciHiH а га сы Ж а д г а з ы А ур ан ба ев Ш т э п б е к т щ о д д ол ы болган Kici ед д сол Kici туралы , басдалар ж айы нда да едпм ел естж . Bip сэт атам туралы да эд й м е болып далды. - Сен1д ата ц н ы д мшез1 ер е к ш е K ici е д д - дед1 Байгазы ага. - Ш ай imin отырран кесем1з ш рл еу болса, 6i3 о н ы д тазал ау ж а гы н а н ур тта п ime берем13. А л с е ш ц атад ей тп е й тш . Ш а й дуйран к е с е н щ epHeyi таза ж уы л м аса, «Ш ы р а гы м , м ы н а к есе та за е м е с. Кбайта жуы п, дуйш ы », - деп, кесен1 дайтарып ж 1беретш . С ол м ш е з ш е н ей ел-ерк ект1д 6epi ырысып ту р а т ы н . М ен атам тур ал ы 6ip a 3 н ер се сур а д ы м . - А тад Нургалипа деген ойелмен ж ады н болды , - дед1 6ip кезде Байразы ага ат а м н ы д o e i бглетш 6ip сырыи ашып. М ен щ eciM e баяры Ц ай ы рм ада д о н ы п д ал га н ы м ы з сап ете далды. Есептеп дарасам, атам ол кезде 68 жаста екен. Аудандыд мурагаттан Нургалипаны да таптым . Кез1нде ауы лды д к ед естщ терайы м ы болган, кедес ею м етш щ белсенд1 адамыныд 6ipi екен. А там е к еу ш щ ж ас айы рмасы 32-ж ас. «0 й , ол кезде дайдагы делдш дейсщ ? Дурыс жазылмаган шыгар? - деп кумендандым. 45

Ъексцшан Шф^секв-цпм 13-14-Teri кез1м. Keaipri Ш тепбек к еш ей н д еп ек! ауызды уйде турамыз. Тустен кеш н п уакыт. Ол кездей т ер т1п б ой ы н ш а , у й д щ он; ж а гы н д а казанды к, болады . Сол казандык, сиган ж ердщ алды табалдырыкка д е й ш й Teric ж ер еден болады да, содан терге д е й ш й аральщ ш амамен 20-30 см бш ктетьлш , ез алдына ж еке орын жасалады. Оган текемет, керпе тесен, 6ip б у р ы ш ы н а ж у к ж и н а й д ы . Т е с е к т е сол оры нга салынады. Сондай терге салынган керпе устш де апам екеум1з катар ж атканбыз. М ен, cipe, еркелед1м. Апам мешрлене куш актады. Екеум1з де шалкамыздан жатканбыз. Апам м е т кушактап жатып, кенет катты курсшдо. - Б а ягы д а , - дед1 6ip е ц й м е ба ста п , 6ip баты р жшгг болы пты . А уы лы н, ж урты н жауга бермеген ер ж урек екен. Кундердщ кунш де унем1 авдып журш ж а у е л й ба ты рд ы ка п и я д а к ол га Tycipin, е л ш е екел ш зынданга салып тастапты. А й ж аты пты , жыл ж атыпты. Уйш де калган катын-баласын сагыныпты. BipaK сагынганнан не пайда, зынданнан ш ы га ал- майды. Сейтш он бес жы л туткында жатыпты. Б а ты р га к у н ш е 6ip-aK р ет т а м а к беред1 ек ен . Bip к у н 1 ба ла, 6ip к у ш к ы з к е з е к т е сш е к е л е й н к е р ш е д 1 там акты . А дам уш куннен кей ш керге де уйренед1 дейд1 казак- Ж 1й т те к еп узамай бэрш е кендш едь Bip- б1рлеп баламен де кызбен де сейлесш кередк eneyi де й л ка т п а й д ы . О лар д а пенде ем ес пе, кел е-к ел е 6ip- eKi сез айта бастайды. А кы ры нда олармен кед1мйдей сейлесетш халге жетеда. Батырга там акты ж ш к е байлап беред1 екен. Ж еп болган сон, бос ыдысын ж ш пен кайта тартып алады. Bip кун1 бала тамакты екелш бере бергенде, жшгг ж ш т щ уш ын катты тарты п калып, бала зынданга кулап туседо. Bip кезде баланы 1здеп кы з келедь - М ынау байкамай кулап кетт1. М э, мына ж ш й казы кка байла да баланы тартып ал, - дейд1 батыр. Кыз тастаган жш пен батыр зынданнан е й шыгады д а , к ы зд ы д а зы н д ан га Tycipin к е т е д ь С е й т ш , керм еде 46

________ _____________________ сА!<лслЗык/пын, adriMdri^M турган 6ip а т т ы м ш е д 1 д е, он бес ж ы л к ер м еген ауылына кашып келедь Батыр ауылына ж еткенш е тун болады. Уш не келш , ж а бы ктан сы гал аса, ей ел 1 6ip ж а с ж т т т а к,ушак,тап жатыр екен. А ш уга м1нген баты р уй ге Kipin к ел ш , бетен ж й т г п ж агасы нан ала KeTinTi. Ж а с жш йг т е к а р сы л ы к керсетпек болып колын кетере бергенде ейелк - Балам, ол ек ен г о й , екен;! - д е п т ь Сонда батыр берш тусш е койып, баласын куш актай алган екен. Апам тагы узак, созы п к у р сш д ь - Мен с е т естш куш актап жатканда, Н уржекем ке л ш терезеден к,арап: «О, тоба-ау, апамнын, касында ж аткан мына ж ш й ш м ?» - деп Kipin келсе-ау, г т р к ш ? ! С оны к е р ш елш кетсем, арманым болмас едЬ Апам кезш е жас алды. М енщ самайымнан inic- кегенде, ж асы ш екеме ти дь MeHi де 6ip м уц басты . Мен ол кезде ананын, улы н сагынган сез1мш то- лы к тусш е алмадым. Эйтеу1р, ауыр кай гы екенш ацгардым. Кайран апам-ай, букш гумы ры н ж алгы з улы н 6ip керуд1 ацсап, ет т зге н екен гой! Атамныц аты - Ешмухамбет. Замандастары Ешеке деп к ад1рлейтш . А л апам м ен im c i К,али М е у п л д е й т ш . М е у п л - апам к ой га н а т. К дндай м агы н а 6epeTiHiH анык басып айта алмаймын. Б е л т м , коп ундемейтш адам деген1 шыгар деп шамалаймын. Апамныц аты - Батпан. А уы р, зш дей деген магына беред1. BipaK e3i ш у й к е д е й гана ш агы н , а р ы к ки п ед1. Bip туш р артык е й ж ок , бойына май жинамаган жан болатын. Тан бозынан кеш батканга деш н тыным кермей кыбырлайтын да ж уретш . Колы да, аягы да тыным таппайтын. Мен куртты катты ж аксы керем. Кепкенш де, кеппегенш де enipTin жейм1н. К елецке ж ерге ши жайып немесе кора im m e ши inin, устш е ж ас сузбеш 47

<Ji'ir/fIlium HiipMi'Li-ij.ш _______________________ ш он ж ы л а п та ста й д ы . О лар Keyin у л герген ш е мен де ж еп ул герем . А л е г ер а м а н -есен к еп с е ол а рды апам 6ip к а л ы п к а келтарш к у р т ж а са у ы к е р е к . Bipan, кудай- ау, берш жеп койган ба? - деп апам тавданады да ж уредь Баска сез айтпайды. А там анда-санда ептеп ж ек и тш , ал апам катты сез тугьп, кату кабак та керсетпейтш . K eeip ой л а п о т ы р са м , м е н щ ем1р1мд1 е з ем1рш дей керген екен. Б елю м , ез ем1ргаен де арты к керген ш ы гар? Апам он ж е й курсак кетерш ть Канша улы, канша кызы болганын бьлмеймш. Ke6i узак жасамай ш етшей 6epinTi. Т ек 6ip рана 3 0 -3 2 -ж ы л д а р д ы ц iniiHfle атам : 0з1м 7-8 балам нан, iHiM Б е к м у к а 7 -8 ба л асы н ан ай ы ры л ды деп отыратын. Экем Н урж екенщ тете епкес1не Токтар деп ат койы пты . Бала тууы ем ес, кы з туа беруд1 токтатсы н деп ырым кылады. Ы рымы кабыл болып, содан кешн апам Н урж еке, 0т1ке деген eKi ул туы пты . 0TiKe 7-8 ж асы нда ш етш еп кетед1 де, Н уржеке ж а л г ы з у л ы б о л ы п к а л ад ы . С ол Н у р ж е к е он торыз жасында м енщ ш ешем 0з1ханга уйлен1п, 1941-жыл- дын, ак паны нд а м ен д у н и еге келш п1н. М е н щ eKi айлык кез1мде, 1941-ж ы лдьщ 9-мамыр куш екем ес к ер и м1ндет1н ат к а р у га а тта н а ды . Ол бара р жер1не ба р ы п ж е т к е н д е сорыс т а б а стал ы п к е т е д ь А т а м мен апамньщ букш куаныш -арманын аркалап туган ул ж и ы рм а ж асы нда ескерге кетш , содан 6ip-eKi рет хат жазады да, хабар-ош арсыз кетедь К1тепжан дейт1н 6ip кы зы оты зы нш ы жылдын, аш арш ы лы ры нда куйеу1мен К ы тайга каш ы п кетед1. EKiHuii к ы з ы Т ок та р д а К ы та й га к а ш ы п ба ра ж аткан да , Ш тепбек атамыз жолдан устап алып калады. Сейт1п, о н жет1 баладан к е з ал ды нда ж а л г ы з к ы з Т о к та р рана калады. А л жалгыз улдын тарихы анандай. 0 3 i еке бол ран, ш еш е болган ep6ip адам атам мен апамньщ хал-ж агдайын мен1ц ж азганым а карап, аз да болса шамалар деп ойлаймын. 48

_______________________________ cffkjc/i'1ы1?пьщ add,чд/фм Ауылда Тсщтарбек деген туйе баккан n ici болды. Согыска катысып, содан туткы нда болы п, жаза т ар ты п , елге ер ец ор ал га н адам е д ь Э к е м н щ iH ici Кали агамен курдас болатын. О кйзш щ м ш ез-кулкы жайында ештеце деп айта алмаймын. Алайда 6ip айтцан 3H,riMeci атам м ен ап ам а ум гг сы й л а д ы . У зы н - ыргагы мынадай: - Мен пленге тускен соц, 6ip к уш нем1стер стройга тургы зы п 6i3fli 6ip ж ак к а алып ж у р д ь Карсы алдымыздан тары б1реулер келе ж аты р екен. Кенет iuiiHeH Н у р ж ек еш т а н ы д ы м . Ол д а , м ен д е екеум 1з 6ip-6ipiMi3re кабак ка гы сты к- А р т ы к ким ы л ж асауга ол да, мен де батпадык. Керсе, немштер атып тастауы мумк1н. Сол туткы ннан куты лы п, мен де аман-есен елге келд1м рой, Н урж еке де кел ш калар. - Бул эц п м еш ест1ген атам мен апам экем н щ орал уы н к у тп еген д е к а й тсы н ? К у т и , ум 1ттендЬ BipaK келмеда. Ум1т уз1ле бастаранда, елуш пп ж ы лдарды н ш йнде А ккуд ы к ауылында тураты н адамдардан тары 6ip ты ц ецпм е шыцты. Мен1ц ш еш еме уйленбей туры п экемд1 6ip кызра атастырран екен. Ж аксы адамдар. 9к ем ж азы кты болса да, жауласып кетпедЬ Солардыц 6ip туы сы К оргаска барса, 6ip эскери адам ел п ге жолырып: «Осы ещ рде Турганов Еш м ухам бет деген Kici тура ма?» - деп сурапты. «И э, турады », - дейдь «Онда айта бар, мен со ш сш щ баласы Н уржекемен сорыста 6ipre болрам», - депть М уны ест1ген соц , атам мен ап ам ны ц ел1мс1реген YMiTi к а й та Tipinfli. Е кеуш щ румыры - нэрыз кутум ен кеш кен румыр. KyHi-TyHi к у т у , сагат сай ы н , м и н ет са й ы н к у т у . Он бес ж ы л бойы 6ip дем алмай, 6ip дамыл таппай, ие шалдьщпай екеулеп куту! Ондай кутудщ салмарын еке мен шешедей сезш у еш ш м ге м ум кш емес. Одан да сорыста еле салган мыц есе артьщ. Сол к у т у атам м ен ап ам ды б1рдей ш а р ш а т т ы . E neyi де 1879-жылы туран екен. А там Сталинмен курдаспын деп отыратын. Сталин елгенде, «К урдасы м-ау!» - деп ж ы лаган. Оган 6epiMi3 кулгем1з. 49