રાસાયણિક વિજ્ઞાન ભાગ 1

«fhý-4 : hkMkkÞrýf økríkfe 1.147 ÃkkXâÃkMw íkfLkk MðkæÞkÞLkk «§ku yLku Wf÷u111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333 «.1 Lke[uLke «r¢Þkyku {kxu ðuøk yr¼ÔÞÂõík (hsqykík) ÃkhÚke íku{Lkk «r¢Þk ðuøk = 8 × 10–9 Ms–1 ¢{ yLku ðuøk y[¤ktfLkk Ãkrh{kýku Lk¬e fhku : nðu, [A] Lke Mkktÿíkk 0.1 M Úke ½xeLku 0.06 M ÚkkÞ íÞkhu, (i) 3NO(g) → N2O(g) + NO2(g); ðuøk = k[NO]2 «r¢Þf [A] Lke ðÃkhkÞu÷ Mkktÿíkk = 0.1 – 0.06 (ii) H2O2(aq) + 3I–(aq) + 2H+(l) → 2H2O(l) + I3–(aq); = 0.04 M ðuøk = k[H2O2][I–] [B] Lke «r¢Þk{kt ðÃkhkÞu÷ Mkktÿíkk = 1 [A] 2 (iii) CH3CHO(g) → CH4(g) + CO(g); = 1 [0.04] ðuøk = k[CH3CHO]3/2 2 (iv) C2H5Cl(g) → C2H4(g) + HCl(g); ðuøk = k[C2H5Cl] = 0.02 s. (i) yk «r¢Þk {kxu, ðuøk = k [NO]2 ∴ [B] Lke çkkfe hnu÷ Mkktÿíkk = 0.2 – 0.02 = 0.18 M «r¢ÞkLkku ¢{ = 2 yk{, «r¢Þk{kt çkkfe hnu÷ [A] = 0.06 [B] = 0.18 M ... ðuøk y[¤ktf yuf{ =  {k÷u 1  n . MkufLz–1 ∴ ðøu k = k [A] [B]2  r÷xh  = 2 × 10–6 × (0.06) × (0.18)2 ðuøk = 3.88 × 10–9 Ms-1 ßÞkt, n = «r¢Þk¢{ «.3 NH3Lkwt Ã÷urxLk{Lke MkÃkkxe Ãkh rð½xLk þqLÞ ¢{Lke «r¢Þk Au. òu k = 2.5 × 10–4 MS–1 nkuÞ, íkku N2 yLku H2Lkk LkeÃksLkk ðuøk (ii) ðuøk y[¤ktf yuf{ [=I–]{ku÷–1 r÷xh MkufLz–1 ðuøk fxu ÷k nþu ? = k [H2O2] «r¢Þk¢{ = 2 s. «r¢Þk Mk{efhý : 2NH3 → N2 + 3H2 ðuøk y[¤ktf yuf{ = {ku÷–1 r÷xh MkufLz–1 d[NH3 ] d[N2 ] d[H2 ] dt dt dt (iii) ðuøk = k [CH3CHO]3/2 ðuøk = – 1 = + = + 1 2 3 3 «r¢Þk¢{ = 2 = 1.5 ðuøk = k2.5[N×H31]o0–4 ðuøk =  {k÷u 1  3 mol L-1 s-1  r÷xh  2 ðuøk y[¤ktf, k = MkufLz–1 d[N2 ] = 1.25 × 10–4 mol L-1 s-1 . dt 1 1  2 2 ðuøk y[¤ktf yuf{ = {ku÷– . r÷xh . MkufLz–1 1 d[H ] 3 dt 104 mol L1 s1  2  2.5  (iv) yk «r¢Þk {kxu, ðuøk = k [C2H5Cl] d[H2 ]  7.5  104 mol L1 s1 «r¢Þk¢{ = 1 dt ðuøk y[¤ktf yuf{ = MkufLz–1 «.2 «r¢Þk 2A + B → A2, B {kxu ðuøk = k [A] [B]2 Au su{kt «.4 zkÞr{ÚkkR÷ RÚkhLktw rð½xLk CH4, H2 yLku CO{kLt ke çkLkkðx{kt Ãkrhý{u k = 2.0 × 10-6 mol-2 L2s-1 Au. ßÞkhu [A] = 0.1 mol Au yLku «r¢Þk ðuøk yk «{kýu ykÃke þfkÞ Au. L-1, [B] = 0.2 mol L-1 nkuÞ íÞkhu «r¢ÞkLkku «khtr¼f ðuøk ðuøk k[CH3OCH3]3/2 økýku. [A] ½xeLku 0.06 mol L-1 ÚkkÞ ÃkAe «r¢ÞkLkku ðuøk «r¢ÞkLkku ðuøk çktÄ Ãkkºk{kt Ëçkký™ku ðÄkhku fheLku yLkwMkhe (fhe) þfkÞ Au suÚke ðuøk y[¤ktf zkÞr{ÚkkR÷Lkk yktrþf Ëçkký{kt yr¼ÔÞõík fhe økýk.u þfkÞ. ðuøk = k(pCH3OCH3)3/2 s. 2A + B → A2B òu Ëçkký bar yLku Mk{Þ r{rLkx{kt {kÃkðk{kt ykðu, íkku ðuøk yLku ðuøk ðuøk = k[A] [B]2 y[¤ktfLkk yuf{ku þwt nþu ? k = 2.0 × 10–6 {ku÷–1 r÷xh2 MkufLz–1 s. ðuøk = k [CH3OCH3]3/2 (A) [A] = 0.1 M, [B] = 0.2 M òu ðuøkLkk yktrþf ËçkkýLkk Mkt˼o{kt ÷¾eyu íkku, ⇒ þYykíkLkku ðuøk = k [A] [B]2 = 2 × 10–6 [0.1] [0.2]2 ðuøk = k [PCH3OCH3]3/2

1.148 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 ðuøkLkku yuf{ = çkkh r{rLkx–1 «.7 «r¢ÞkLkk ðuøk y[¤ktf Ãkh íkkÃk{kLkLke þwt yMkh Au ? íkkÃk{kLkLke yk yMkh ðuøk y[¤ktf Ãkh sÚÚkkí{f heíku (quantitatively) fuðe heíku hsq k = ðøu k fhe þfkÞ ? [PCH3OCH3]3/2 s. Intex : Q. 7Lkk sðkçk {wsçk = çkkh . MkufLz–1 «.8 Ãkkýe{kt Úkíke yMu xhLke yk¼kMke «Úk{¢{Lke «r¢Þk{kt Lke[Lu kk Ãkrhýk{ku (çkkh)3/2 {éÞkt Au : = (çkkh)–1/2 . r{rLkx–1 Mk{Þ (Mkfu Lz{k)t 0 30 60 90 «.5 hkMkkÞrýf «r¢ÞkLkk ðuøkLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤ku sýkðku. (yMu xh)({k÷u krhxe{k)t 0.55 0.31 0.17 0.085 s. hkMkkÞrýf «r¢Þk ðuøkLku yMkhfíkko Ãkrhçk¤ku Lke[u {wsçk Au : 30 yLku 60 MkufLz ðå[uLkk Mk{Þøkk¤kLkku Mkhuhkþ «r¢Þk ðuøk økýk.u (i) «r¢ÞfkuLkk Mð¼kð : Mkk{kLÞ heíku ykÞLkeÞ MkÞt ksu LkkLu ke «r¢Þk yu MknMkÞt ksu f MkÞt ksu Lkku s. (i) 30 Úke 60 MkufLzLkk Mk{Þøkk¤k {kxu Mkhuhkþ ðuøk : fhíkkt ÍzÃke nkuÞ Au. (ii) «r¢ÞkLke ¼kiríkf yðMÚkk : ∴ ravg = –  [R] = – (R 60  R 30 ) t  30 ½Lk MðYÃkLkk «r¢ÞfkuLke «r¢Þk Äe{e nkuÞ Au. ßÞkhu, ðkÞw 60 yðMÚkkLkk «r¢ÞfkuLke «r¢Þk ¾qçk ÍzÃke nkuÞ Au. ßÞkhu ðkÞw (0.17  0.31) 30 yðMÚkkLkk «r¢ÞfkuLke «r¢Þk ¾qçk ÍzÃke nkuÞ Au. = – (iii) íkkÃk{kLk : ravg = 4.67 × 10–3 Ms–1 (ii) yk¼kMke «Úk{ ¢{ {kxu, Mkk{kLÞ heíku «r¢ÞkLkwt íkkÃk{kLk ðÄkhíkkt «r¢Þkðuøk ðÄu Au. Mkk{kLÞ yÇÞkMk ÃkhÚke òýðk {éÞwt Au, fu «r¢ÞkLkk íkkÃk{kLk{kt 2.303 0.55 30 0.31 10o C Lkku ðÄkhku fhíkkt «r¢Þkðuøk 2 økýku ÚkkÞ Au. t = 30 sec {kxu, k1 = log r2  2 (ßÞkt, r2 = 10o C íkkÃk{kLkLkk ðÄkhk çkkËLkku ðuøk = 2.303  (0.2487) r1 yLku r1 = þYykíkLkku ðuøk) 30 (iv) WÆeÃkf : = 0.01909 K = 1.90 × 10-2 s-1 WÆeÃkf yu «r¢ÞkLke Mkr¢Þfhý Qòo ½xkzu Au. íkÚkk «r¢Þk Úkðk ⇒ t = 60 sec {kxu, k2 = 2.303 log 0.55 60 0.17 Lkðku {køko Ãkqhku Ãkkzu Au. suÚke, «r¢Þk ÍzÃkÚke Ãkqýo ÚkkÞ. (v) MktÃkfoMkÃkkxeLkwt ûkuºkV¤ : = 1.95 × 10–2 s–1 ½Lk yðMÚkk Ähkðíkk «r¢Þfku fhíkkt íkuLkk çkkrhf Ãkkðzh MðYÃk{kt 2.303 0.55 90 0.085 MktÃkfo MkÃkkxe ðÄw nkuðkÚke «r¢Þkðuøk ðÄu Au. ⇒ t = 90 sec {kxu, k3 = log «.6 yuf «r¢Þk «r¢ÞfLkk Mkt˼o{kt rîíkeÞ ¢{Lke Au. «r¢ÞkLkku ðuøk fuðe heíku = 2.06 × 10–2 s–2 yMkh Ãkk{þu ? òu «r¢ÞfLke Mkktÿíkk (i) çk{ýe fhðk{kt ykðu (ii) yzÄe fhðk{kt ykðu Au. ⇒ Mkhuhkþ ðuøk y[¤ktf = k1  k2  k3 3 s. yuf «r¢Þf {kxu rîíkeÞ ¢{Lke «r¢Þk nkuðkÚke 1.90  102  1.96  102  2.075  102 ðøu k = k [A]2 r1 = k [A]2 = 3 (i) «r¢ÞfLke Mkktÿíkk çk{ýe fhíkkt, = (1.90  1.96  2.075)  102 3 r2 = k [2A]2 = 4 . k [A]2 k(Mkhuhkþ) = 1.97 × 10–2 s–1 r2 = 4 r1 ⇒ nðu, k [H2O] = k(Mkhuhkþ) yk{, [kh økýku «r¢Þk ðuøk Úkþu. = 1.97  102 s–1 [H2O] (ii) Mkktÿíkk yzÄe fhíkkt, r2 = k A2 = k [A]2 = 1.97  102 s–1 2 4 55.5 M r1 r2 = = 0.0354 × 10–2 M–1s–1 4 k = 3.54 × 10–4 M–1s–1L–1 yk{, «r¢Þk ðuøk [kuÚkk ¼køkLkku Úkþu.

«fhý-4 : hkMkkÞrýf økríkfe 1.149 «.9 yuf «r¢Þk «r¢Þf ALkk Mkt˼o{kt «Úk{ ¢{Lke Au yLku «r¢Þf BLkk ⇒ X þkuÄðk {kxu Mk{e. (iii) Lku (i) Lkku økwýku¥kh ÷uíkkt, Mkt˼o{kt rîíkeÞ ¢{Lke Au : 1.43  104 (0.04)x (0.30) y (i) yk «r¢Þk {kxu rðf÷LkeÞ ðuøk Mk{efhý ÷¾ku. 5.07  105 = (0.20)x (0.05) y (ii) òu BLke Mkktÿíkk ºký økýe ðÄkhðk{kt ykðu, íkku ðuøk fuðe heíku yMkh 2.822 = (0.2)x (6)y Ãkk{þu ? ⇒ nðu, y = 0 nkuðkÚke, (iii) òu A yLku B çktLkuLke Mkktÿíkk çk{ýe fhðk{kt ykðu, íkku ðuøk fuðe heíku ∴ 2.8220 = 2x yMkh Ãkk{þu ? çktLku íkhV log ÷uíkkt, s. «r¢Þf ALkk Mkt˼o{kt «Úk{ ¢{, B Lkk Mkt˼o{kt rîíkeÞ ¢{Lke Au : log 2.8220 = x log 2 ðuøk = k [A]1 [B]2 , r1 = k [A] [B]2 log 2.82 (i) rðf÷LkeÞ ðuøk Mk{efhý, ∴ x = log 2 d[R] = k [A] [B]2 = 0.4502 – dt 0.3010 (ii) «r¢Þf B Lke Mkktÿíkk ºký økýe fhíkkt, x = 1.495 ≈ 1.5 r2 = k [A] [3B]2 yk{, «r¢Þf A Lkk Mkt˼o{kt «r¢Þk¢{ 1.5 ÚkkÞ. = 9 k [A] [B]2 ⇒ x yLku y Lkk {qÕÞku ðuøk Mk{efhý{kt {qfíkk; r = k [A]1.5 [B]0 r2 = 9 r1 , yk{ ðuøk Lkð økýku ÚkkÞ fw÷ «¢eÞk ¢{ = 1.5 + 0 = 1.5 (iii)A yLku B çktLkuLke Mkktÿíkk çk{ýe fhíkkt, «.11 2A + B → C + D «r¢ÞkLkk økríkfe yÇÞkMk Ëhr{ÞkLk Lke[uLkk Ãkrhýk{ku {éÞkt Au : r2 = k [2A] [2B]2 [A] [B] DLkk WíÃkkËLkLkku = 2 × 4 k [A] [B]2 «Þkøu k¢{kft ({k÷u /r÷xh) ({k÷u /r÷xh) «khrt ¼f «r¢Þkðøu k = 8 k [A] [B]2 {k÷u h.r{rLkx–1 r2 = 8 r1 , yk{ ðuøk ykX økýku ÚkkÞ «.10 A yLku B ðå[uLke «r¢Þk{kt «khtr¼f «r¢Þk ðuøk (r0) A yLku BLke 1 0.1 0.1 6 × 10–3 swËe swËe Mkktÿíkkyu {kÃkðk{kt ykÔÞk níkk. su Lke[u ykÃku÷k Au : 2 0.3 0.2 7.2 × 10–2 A({k÷u . r÷xh–1) 0.2 0.2 0.4 3 0.3 0.4 2.88 × 10–1 B({k÷u . r÷xh–1) 0.3 0.1 0.05 4 0.4 0.1 2.40 × 10–2 ðøu k ({k÷u . r÷xh–1 Mkfu Lz–1) 5.07×10–5 5.07×10–5 1.43×10–4 «r¢ÞkLkku ðuøk rLkÞ{ yLku ðuøk y[¤ktf Lk¬e fhku. s. Äkhku fu «r¢Þfku A yLku B Lkk Mkt˼o{kt «r¢Þk¢{ yLkw¢{u A yLku BLkk Mkt˼o{kt «r¢Þk ¢{ þwt nþu ? s. Äkhku fu A yLku B Lkk Mkt˼o{kt «r¢Þk¢{ yLkw¢{u x, y Au, íkku x yLku y Au : r1 = k [A]x [B]y r = k [A]x [B]y 5.07 × 10–5 = k [0.2]x [0.3]y ...Mk{e.(i) nðu, ykÃku÷ {krníke {wsçk, ...Mk{e.(i) 6 × 10–3 = k [0.1]x [0.1]y ...Mk{e.(ii) 5.07 × 10–5 = k [0.2]x [0.1]y ...Mk{e.(ii) 7.2 × 10–2 = k [0.3]x [0.2]y ...Mk{e.(iii) 2.88 × 10–1 = k [0.3]x [0.4]y ...Mk{e.(iv) 1.43 × 10–4 = k [0.4]x [0.05]y ...Mk{e.(iii) 2.40 × 10–2 = k [0.4]x [0.1]y y þkuÄðk {kxu Mk{e. (i) yLku (ii)Lkku økwýku¥kh ÷uíkkt,   5.07  105 = 0.30 y X {u¤ððk {kxu Mk{e. (iv) yLku (i) økwýku¥kh ÷uíkkt, 0.10  5.07  105   2.4  102 0.4 x 0.1  1 =0.30 y 6  103 = 0.10 ∴ 4 = (4)x 1 = (3)y ∴ x=1 ∴ y = 0 ÷uíkk (3)0 = 1 ÚkkÞ {kxu y = 0 yk{, «r¢Þf A Lkk Mkt˼o{kt «r¢Þk¢{ 1 Au. yk{, B Lkk Mkt˼o{kt «r¢Þk ¢{ þqLÞ ÚkkÞ. ⇒ y {u¤ððk {kxu; (iii) yLku (ii)Lkku økwýku¥kh ÷uíkkt,

1.150 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  2.88  101 0.4 y «.13 «Úk{ ¢{Lke «r¢ÞkLkk íku{Lkk Lke[u ykÃku÷k ðuøk y[¤ktf ÃkhÚke íku{Lkk 0.2 yÄo-ykÞw»Þ (Mk{Þ) økýku : 7.2  102 = (a) 200 s–1 (b) 2 min–1 (c) 4 ð»ko–1 ∴ 4 = 2y ∴ y=2 s. t1 0.693 2 k ⇒ yk{, «r¢Þf B Lkk Mkt˼o{kt «r¢Þk¢{ 2 ÚkkÞ. «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk {kxu yÄoykÞw»Þ Mk{Þ, = yk{, r = k [A] [B]2 (a) t1 = 0.693 = 3.465 × 10–3s r 2 200 ∴ ðuøk y[¤ktf k = [A][B]2 6  103 (b) t1 = 0.693 = 0.3465 min = (0.1) (0.1)2 2 2 6  103 (c) t1 = 0.693 = 0.1732 ð»ko = 103 2 4 k = 6 mol–2 L2 min–1 «.14 14C Lkku hurzÞkuyuÂõxð ûkÞLkku yÄoykÞw»Þ Mk{Þ 5730 ð»ko Au. yuf «.12 A yLku B ðå[Lu ke «r¢Þk ALkk MkËt ¼{o kt «Úk{ ¢{Lke Au yLku BLkk ÃkwhkíkkÂ¥ðf f]rºk{ ðMíkw (artifact) su rsðeík ð]ûk{kt {¤u÷k 14CLkk Mkt˼o{kt þqLÞ ¢{Lke Au. Lke[uLkk fkuüf{kt ¾k÷e søÞkLke ÃkqŠík {kºk 80 % fk»x Ähkðu Au. yk Lk{qLkkLkwt ykÞw»Þ (ô{h) ytËkòu. fhku : s. ⇒ 14C Lkku yÄoykÞw»Þ t1 = 5730 ð»ko «Þkøu k¢{kft [A] [B] þYykíkLkku «r¢Þkðuøk 2 ⇒ Srðík ð]ûk{kt 14C «{ký = 80 % ({k÷u /r÷xh) ({k÷u /r÷xh) M–2 . min–1 1 0.1 0.1 2 × 10–2 yk{, [R]t = [R]0 × 80 4 × 10–2 100 2 – 0.2 3 0.4 0.4 – (i) ûkÞ y[¤ktf kLke økýíkhe : 4 – 0.2 2 × 10–2 hurzÞkuyuÂõxð «¢{ «Úk{ ¢{Lke «r¢ÞkLku yLkwMkhu Au. s. ykÃk÷u {krníke ÃkhÚke, r = k [A]1 [B]0 r = k [A] ∴ k= 0.693 t1  «Þkuøk (1) ÃkhÚke, 2 2 × 10–2 = k[0.1] = 0.693 = 0.00012 = 1.2 × 10–4 5730 2 102 ∴ k = 2 × 10–1 ∴k= 0 .1 k = 1.2 × 10–4 (ð»ko)–1 (ii) «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk {wsçk : k = 0.2 min–1  «Þkuøk (2) ÃkhÚke, t = 2.303 log [R]0 k [R]t 4 × 10–2 = 0.2 × [A] ∴ [A] = 0.2 M = 2.303 log [R]0 1.2  104  «Þkuøk (3) ÃkhÚke, [R]0  80 r = 0.2 × 0.4 M . min–1 100 r = 0.08 M . min–1 = 2.303 log 100 1.2  104 80  «Þkuøk (4) ÃkhÚke, = 1.9191 × 104 (0.0969) = 0.1859 × 104 2 × 10–2 = 0.2 × [A] ∴ [A] = 0.1 M t = 1859 ð»ko

«fhý-4 : hkMkkÞrýf økríkfe 1.151 «.15 N2O5 Lkk ðkÞw{Þ f÷k{kt 318 K íkkÃk{kLku rð½xLkLke t (s) [N2O5]x102 = {qÕÞ log10 [N2O5] [2N2O5(g) → 4NO2(g) + O2(g)] «kÞkru økf {krníke Lke[u ykÃk÷u Au : 0 [N2O5] = {qÕÞ x 10-2 –1.79 1.63 x 10-2 Mk{Þ (MkufLz{kt) [N2O5] × 102 400 1.36 x 10-2 –1.87 ({k÷u .r÷xh–1) t/s 800 1.14 x 10-2 –1.94 0 1.63 1200 0.93 x 10-2 –2.03 400 1.36 1600 0.78 x 10-2 –2.11 800 1.14 1200 0.93 2000 0.64 x 10-2 –2.19 1600 0.78 2000 0.64 2400 0.53 x 10-2 –2.28 2400 0.53 2800 0.43 2800 0.43 x 10-2 –2.37 3200 0.35 3200 0.35 x 10-2 –2.46 (i) [N2O5] rðhwØ t yk÷u¾ Ëkuhku. -1.87 (ii) «r¢Þk {kxuLkku yÄoykÞw»Þ Mk{Þ þkuÄku. 10–2 [N2O5] (M) -1.94 (iii) log [N2O5] yLku t ðå[uLkku yk÷u¾ Ëkuhku. log [N2O5] (iv) ðuøk rLkÞ{ þwt nþu ? -2.03 -2.11 (v) ðuøk y[¤ktf økýku. -2.19 (vi) k WÃkhÚke yÄoykÞw»Þ Mk{Þ økýku yLku (ii) MkkÚku Mkh¾kðku. -2.28 -2.37 s. (i) «&™{kt ykÃku÷ {krníke ÃkhÚke yk÷u¾ -2.46 «r¢Þk 2N2O5 → 4NO2 + O2 t (s) 1.36 (iv) yk÷u¾ ÃkhÚke fne þfkÞ fu «r¢ÞkLkku ¢{ 1 Au. 1.14 yk{, ðuøk = k [N2O5] 0.93 (v) Zk¤ = 2.46  (1.79) =  0.67 0.78 3200 3200 0.64 0.53 Zk¤ = – k =  0.67 0.43 0.35 2.303 3200 ∴ k = 4.84 × 10–4 s–1 (vi) yÄoykÞw»Þ Mk{Þ, t1 = 0.693 = 0.693 2 K 4.84  104 t (s) t1 = 1438 sec 2 (ii) yÄoykÞw»Þ Mk{Þ : «r¢ÞfLke {q¤ MkktÿíkkÚke yzÄku (50%) Úkðk {kxu ÷køkíkku Mk{Þ yux÷u yÄo ykÞw»Þ Mk{Þ fnuðkÞ. «.16 «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk {kxu ðuøk y[¤ktf 60 S–1 Au. «r¢ÞfLke «khtr¼f 1 [R]t = [ R ]0 Mkkÿt íkkÚke íkLu kk 16 ¼køkLkk {Õq Þ sxu ÷e Mkkÿt íkk ½xeLku Úkðk {kxu íku fxu ÷ku 2 Mk{Þ ÷uþu ? = 1.63  102 s. 2 ⇒ «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk {kxu ðuøk y[¤ktf k = 60 s–1 = 0.815 × 10–2 M ⇒ Äkhku fu þYykíkLke Mkktÿíkk = [R]0 Au. yk{ yk÷u¾ ÃkhÚke [R]t = 0.815 × 10–2 ÚkkÞ íÞkhu ∴ ytrík{ Mkktÿíkk [R]t = 1 × þYykíkLke Mkktÿíkk 16 Mk{Þ ( t1 ) = 1450 sec (ykþhu {qÕÞ) {¤u. [R]t = 1  [R]o 2 16 (iii)log [N2O5] → t Lkk yk÷u¾ {kxu,

1.152 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 ⇒ «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk {kxu, Anti (0.6424) = 106 Rt t= 2.303 log [R]0 k [R]t 106 Rt = 4.389 2.303 [R]0 = 60 log [R]0  1 106 16 [R]t = 4.389 = 2.303 log 16 [R]t = 0.2278 × 10–6 g 60 = 2.303 × (1.2044) [R]t = 0.2278 μg 90Sr çkkfe hÌkwt nþu. 60 = 0.0462 «.18 «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk {kxu Ëþkoðku fu 99 % «r¢Þk Ãkqýo íkðk {kxu sYhe Mk{Þ «r¢Þk 90 % Ãkqhe Úkðk {kxu sYhe Mk{Þ fhíkkt t = 4.62 × 10–2 sec çk{ýku Au. «.17 furLÿÞ rðMVkuxLk Ëhr{ÞkLk LkeÃkòu{ktLke yuf 90Sr Au suLkwt yÄoykÞw»Þ s. (i) t99 %Lke økýíkhe : 99 % «r¢Þk Ãkýq o ÚkkÞ íÞkhu Mk{Þ t99 % Úkþu. 28.1 ð»ko Au. òu íku s Mk{Þu íkkò sL{u÷k çkk¤fLkkt nkzfkt{kt 1 μg ⇒ «r¢ÞkLke þYykíkLke Mkktÿíkk = [R]0 90Sr fìÂÕþÞ{Lku çkË÷u þku»kkÞu÷ nkuÞ, íkku íku çkk¤f{kt òu çkeS fkuE [ÞkÃk[ÞLke r¢ÞkÚke 90Sr økw{kðkÞwt Lk nkuÞ, íkku 10 ð»ko yLku 60 ð»koLkk ⇒ «r¢ÞkLke ytrík{ Mkktÿíkk = [R]0 × 1 % ytíku íkuLkk þheh{kt fux÷wt 90Sr hÌkwt nþu ? 2.303 [R]0 ∴ «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk {kxu t99 %= k log s. (i) t1 ÃkhÚke k økýíkk : [R]0  1 2 100 ⇒ 90Sr Lkku yÄoykÞw»Þ Mk{Þ = 28.1 ð»ko = 2.303 log 100 k ⇒ Lkðòík çkk¤f{kt 90Sr = 1 μg t99 % = 2.303 ×2 Mk{e. (1) = 10–6 g k 0.693 (ii) 90 % «r¢Þk Ãkqýo ÚkkÞ íÞkhu Mk{Þ t90 % økýkÞ. 28.1 k = 0.693 = = 0.02467 ð»ko–1 ⇒ «r¢ÞkLke þYykíkLke Mkktÿíkk = [R]0 t1 2 10 1 (ii) t = 10 ð»ko ÷uíkkt, Rt = ? ⇒ «r¢ÞkLke ytrík{ Mkktÿíkk = [R]0 × 10 % = [R]0 × 100 = 10 (... «r¢Þk 90 % Ãkqýo ÚkkÞ {kxu «r¢Þf 10 % çkkfe hnu.) k= 2.303 log [R]0 t [R]t [R]0 2.303 2.303 106 t90 % = k log [R]0  1 10 [R]t 10 0.02466 = log 2.303 k 106 = log 10 [R]t 0.1070 = log t90 % = 2.303 Mk{e. (2) k 106 Anti (0.1070) = [R]t Mk{e. (1) yLku (2)Lkku økwýku¥kh ÷uíkkt, 106 = 1.279 t99 % [R]t t90 % = 2 yk{, t99 % = 2 t90 % Mkkrçkík ÚkkÞ. [R]t = 106 «.19 «Úk{ ¢{Lke yuf «r¢Þk 30 % rð½xLk Ãkk{ðk {kxu 40 min ÷u Au. 1.279 íkuLkku t1/2 økýku. [R]t = 0.781 × 10–6 g s. (i) 30 % rð½xLk ÃkhÚke k økýíkk. [R]t = 0.781 μg 90Sr çkkfe hÌkwt nþu. ⇒ «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk, t = 40 min (iii) t = 60 ð»ko çkkË; Rt = ? ⇒ «r¢Þf 30 % rð½xLk Ãkk{u Au. {kxu òu þYykíkLke Mkktÿíkk = [R]0 k= 2.303 log [R]0 nkuÞ íkku ytrík{ Mkktÿíkk = [R]t = [R]0 × 70 % = 70 t [R]t 100 2.303 106 ⇒ «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk {kxu; k = 2.303 log [R]0 60 [R]t t [R]t 0.02466 = log 106 = 2.303 log [R]0 [R]t 40 0.6424 = log [R]0  70 100

«fhý-4 : hkMkkÞrýf økríkfe 1.153 = 0.05757 log 100 = 0.05757 (0.1549) = 0.002171 70 K = 2.171 × 10–3 s–1 = 0.008918 min–1 (iii) «kÞkurøkf Ãkrhýk{ku (i) yLku (ii) ÃkhÚke k = 8.918 × 10–3 min–1 t = 720; Pt = 63 mm Hg; P = 720; Pt = 63 mm Hg (ii) k ÃkhÚke t1 økýíkk : P0 = 35 mm Hg 2 0.693 2.303 35 k 720 (2  35)  63 yÄoykÞw»Þ Mk{Þ t1 = k = log 2 2.303 35 2.303 = 0.693 = 720 log 7 = 720 (0.6990) 8.918  103 = 0.002236 s–1 = 0.0777 × 10–3 K = 2.23 × 10–3 s–1 t1 = 77.7 min 2 «.21 y[¤ fËu «Úk{ ¢{Lke SO2Cl2Lke rð½xLk «r¢Þk SO2Cl2(g) → SO2(g) + Cl2(g) Ëhr{ÞkLk Lke[uLke {krníke {¤u÷e «.20 yuÍkuykRMkku«kuÃkuLkLkwt nufÍuLk yLku LkkRxÙkusLk{kt rð½xLk 543 K Au : òu fw÷ Ëçkký 0.65 ðkíkk. nkuÞ íkku «r¢ÞkLkku ðuøk økýku. íkkÃk{kLku fhðk{kt ykðu Au. {krníke Lke[u «{kýu {¤u÷e Au. yk «r¢ÞkLkku ðuøk y[¤ktf økýku : «Þkøu k¢{kft Mk{Þ (Mkfu Lz–1) fw÷ Ëçkký (ðkíkk.) t(Mkfu Lz{k)t P(mm of Hg) 1 0 0.5 2 100 0.6 0 35 360 54 «r¢Þk : SO2Cl2(g) → SO2(g) + Cl2(g) 720 63 s. (i) ík¥ðÞkuøkr{rLkÞ heíku Ëçkký VuhVkh Ëþkoðíkk : s. (i) þYykík{kt yLku t Mk{Þu Ëçkký Ëþkoðíkk : ⇒ SO2Cl2(g) Lkwt rð½xLk yu «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk Au. SO2Cl2(g) → SO2(g) + Cl2(g) ⇒ yuÍkuykRMkku «kuÃkuLkLkwt rð½xLkÚke nuõÍuLk yLku N2 Lke[u {wsçk Ëþkoðe þfkÞ : t = 0 P0 0 0 (CH3)2 CH N = N CH (CH3)2(g) → N2(g) + C6H14(g) t=t P0 – P +P +P t = 0 Mk{Þu P0 00 ⇒ r{©ýLkwt fw÷ Ëçkký Pt = P0 – P + P + P = P0 + P t = t Mk{Þu (P0 – P) +P +P P = Pt – P0 t Mk{Þu «r¢Þk r{©ýLkwt fw÷ Ëçkký Pt = P0 – P + P + P ⇒ yk{ t = t Mk{Þu SO2Cl2Lkwt Ëçkký = P0 – (Pt – P0) = P0 + P = 2P0 – Pt ∴ Ëçkký{kt Úkíkku ík¥ðÞkuøkr{rLkÞ VuhVkh P = Pt – P0 (ii) t = 100 sec {kxu ðuøk y[¤ktf økýíkk : ⇒ nðu «r¢ÞfLkwt t Mk{Þu çkkfe hnuíkwt Ëçkký = P0 – P k = 2.303 log P0 t 2P0  Pt = P0 – (Pt – P0) = 2P0 – Pt = 2.303 log 0.5 100 (2  0.5)  0.6 (i) nðu «Úk{ ¢{Lkk VuhVkh {kxu, 2.303 0.5 2.303 P0 = 100 log 0.4 t 2P0  Pt k= log Mkqºk Úkþu. = 2.303 log 1.25 100 ⇒ «kÞkurøkf Ãkrhýk{ku (i) yLku (ii) ÃkhÚke = 2.303 (0.0969) P0 = 35 mmHg; t = 360 sec; Pt = 54 mmHg 100 k = 2.303 log 35 k = 2.231 × 10–3 s–1 360 (2  35)  54 ⇒ nðu, ßÞkhu fw÷ Ëçkký Pt = 0.65 ðkíkk Au. = 0.00639 log 35 16 íÞkhu PSO2Cl2 = 2P0 – Pt = 2(0.5) – 0.6 = 0.4 ðkíkk. = 0.00639 log 2.1875 = 0.00639 (0.3398)

1.154 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 = –2.303 × 8.314 × (–5.4) × 103 (iii) «r¢Þk ðuøk økýíkk : = 103400 J mol–1 ðuøk (r) = kPSO2Cl2 = 2.231 × 10–3 × 0.4 ðkíkk (d) log k =  Ea R 1 + log A 2.303 T (r) = 8.924 × 10–4 ðkíkk s–1 yktíkAuoË = log A = –1 «.22 N2O5Lkk rð½xLkLkk ðuøk y[¤ktf swËk swËk íkkÃk{kLku Lke[u {wsçk ykÃku÷k Au : A = Antilog (–1) To C ðuøk y[¤ktf × 105 MkufLz A = 10–1 0 0.0787 20 1.70 (e) 50 oC Ãkh ðuøk y[¤ktf 40 25.7 60 178 T = 313 yÚkzk{ý 80 2140 sec log K = 103400 × 1 −1 2.303  8.314 313 K = 5.623 × 10–19 ln k yLku 1/T ðå[u yk÷u¾ Ëkuhku yLku A yLku EaLkk {qÕÞku økýku. «.23 546 K íkkÃk{kLku nkRzÙkufkçkoLkLkk rð½xLkLkku ðuøk y[¤ktf 30 oC yLku 50 oC íkkÃk{kLku ðuøk y[¤ktfLkwt «kfTfÚkLk fhku. 2.418 × 10-5 s-1 Au. òu Mkr¢Þfhý Qòo 179.9 kJ/mol nkÞu , íkku Ãkðq ½o kíkkft (pre exponential) yðÞð (factor)Lktw {Õq Þ s. fux÷wt nþu ? T(Co) 0 20 40 60 80 s. (i) nkRzÙkìfkçkoLkLkk rð½xLk {kxu ðuøk y[¤ktf (k) = 2.418 × 10–5 s–1 T(K) 273 293 313 333 353 T = 546 K 1 3.66 × 10–3 3.41 × 10–3 3.19 × 10–3 3 × 10–3 2.83 × 10–3 T Ea = 179.9 kJ/mol 105 × K(S–1) 0.0787×10-5 4.075×10-5 25.7×10-5 178×10-5 2140×10-5 R = 8.314 JK–1 mol–1 = 7.85×10-7 log K –6.1040 –4.7696 –3.5900 –2.7496 –1.6996 yknuorLkÞ{ y[¤ktf = Ãkqðo½kíkktf yðÞð = A = ? (ii) yknuorLkÞ{ Mk{efhý {wsçk, ln K =2.303 2.303×(-6.1040) –10.98 –8.266 –6.332 –3.844 log K = –14.06 log k = log A – Ea  LkkUÄ K x 105 s-1 = {qÕÞ 2.303 R T K = {qÕÞ x 10-5 ÚkkÞ log (2.418 × 10–5) = log A – 179900 ⇒ WÃkhkuõík {qÕÞLkku WÃkÞkuøk fheLku Lke[uLkk yk÷u¾ Ëkuhe þfkÞ : 2.303  8.314  546 (log 2.418 + log 10–5) = log A – 17.208 (0.3834 – 5) = log A – 17.208 –4.6164 = log A – 17.208 12.5915 = log A A = Antilog (12.5915) A = 3.92 × 1012 s–1 y2  y1 5.50  (420) «.24 fkuE «r¢Þk A → LkeÃks íkhefu økýku suLkku k = 2.0 × 10-2 s-1 Au. x2  x1 (3.54  3.30)  103 òu ALke «khtr¼f Mkktÿíkk 1.0 mol L-1 nkuÞ, íkku 100 s ÃkAe ALke þu»k Mkktÿíkk økýku. s. A → LkeÃks k = 2.0 × 10–2 s–1 (b) Zk¤ = = (k Lkk yuf{ ÃkhÚke òýe þfkÞ fu «r¢Þk «Úk{ ¢{Lke Au.) = –5.4 × 103 t = 100 sec, [R]t = (?), [R]0 = 1.0 mol L–1 (c) Ea = Zk¤ ⇒ «Úk{ ¢{ {kxu, k = 2.303 log [R]0 2.303 R t [R]t Ea = – Zk¤ × 2.303 R

«fhý-4 : hkMkkÞrýf økríkfe 1.155 «.26 nkRzÙkufkçkoLkLkwt rð½xLk Lke[uLkk Mk{efhýLku yLkwMkhu Au. 2.0 × 10–2 = 2.303 log 1 100 [R]t k = (4.5 × 1011s-1) e-28000K/T ∴ 2  102  100 = log 1 EaLke økýíkhe fhku. 2.303 [R]t s. (i) nkRzÙkufkçkoLkLkwt rð½xLk Mk{efhý,  1 2 e 28000 K 2.303 T [R]t = Antilog k = (4.5 × 1011 MkufLz–1) . 1 Mk¢eÞfhý Qòo (Ea) = ? [R]t = Antilog (0.8684) (R) = 8.314 JK–1 mol–1 1 (ii) yknuorLkÞMk Mk{efhý : k = A . e Ea MkkÚku ykÃku÷ Mk{efhýLku [R]t RT = 7.386 Mkh¾kðíkk 1 = 1 Ea = 28000 K [R]t 7.386 RT T ∴ [R]t = 0.1354 M Ea = 28000 × R × K «.25 Mkw¢kuÍ yurMkrzf ÿkðý{kt ø÷wfkuÍ yLku £wõxkuÍ{kt «Úk{ ¢{ ðuøk rLkÞ{ = 28000 × 8.3145 × J mol-1K-1 K «{kýu rð½xLk Ãkk{u Au. suLkku t1/2 = 3.00 f÷kf Au. 8 f÷kf ÃkAe Ea = 232792 J mol–1 Mkw¢kuÍLkk Lk{qLkkLkku fux÷ku ytþ þu»k hÌkku nþu ? «.27 H2O2Lkk «Úk{ ¢{ «{kýu rð½xLkLkku ðuøk y[¤ktf Lke[uLkk Mk{efhý s. t1 = 3 f÷kf îkhk Ëþkoðe þfkÞ. 2 log k = 14.34 - 1.25 × 104 K/T t = 8 f÷kf çkkË yk «r¢Þk {kxu Ea økýku yLku fÞk íkkÃk{kLku íkuLkwt yÄo ykÞw»Þ 256 r{rLkx Mkw¢kuÍLkku ytþ = ? Úkþu ? 0.693 s. (i) Mkr¢Þfhý þÂõík EaLke økýíkhe : 3 K= 0.693 = = 0.231 f÷kf–1 ⇒ H2O2 Lkk rð½xLkLke «r¢Þk «Úk{¢{Lke Au. t1 2 k ⇒ su log k = 14.34 – 1.25 × 104 T k= 2.303 log [R]0 Mk{efhý Qòo Ea = ? t [R]t ⇒ t1 = 256 min {kxu íkkÃk{kLk T = ? 2.303 [R]0 2 8 [R]t 0.231 = log ⇒ yknuorLkÞMk Mk{efhý 0.8024 = log [R]0 log k = log A – Ea MkkÚku ykÃku÷ Mk{efhýLku Mkh¾kðíkk. [R]t 2.303RT [R]0 Ea = 1.25×104 K [R]t 2.303RT T Anti (0.8024) = ∴ Ea = 1.25 × 104 × 2.303 × R . K 6.345 = [R]0 [R]t = 1.25 × 104 × 2.303 × 8.314 JK–1 mol–1 K Ea = 239339.3 J mol–1 [R]0 (ii) ðuøk y[¤ktf k økýíkk : 6.345 [R]t = nðu, k = 0.693 = 0.693 t1 256 [R]t = 0.1576 [R]0 2 yk{, 8 f÷kf çkkË Mkw¢kuÍLkk 0.1576 sux÷ku ytþ çkkfe hnuþu. = 2.707 × 10–3 min–1 k = 4.51 × 10–5 s–1

1.156 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 (iii) kLkk {qÕÞ ÃkhÚke T økýíkk : 1 = 0.003534 – 0.000167 T2 1.25×104 K ⇒ nðu log k = 14.34 – T {kt k Lkwt {qÕÞ {qfíkkt, = 0.003367 log (4.51 × 10–5) = 14.34 – 1.25×104 K ∴ T2 = 297 K yÚkðk T T2 = 24 oC (log 4.51 + 10–5) = 14.34 – 1.25×104 K T «.29 298 K íkkÃk{kLku «Úk{ ¢{Lke «r¢ÞkLku 10 % Ãkqýo Úkðk sYhe Mk{Þ 308 K íkkÃk{kLku íku s «r¢ÞkLku 25 % Ãkqýo Úkðk {kxu ÷køkíkk Mk{Þ (0.6542 – 5) = 14.34 – 1.25 ×104 K sux÷ku s Au. òu ALkwt {qÕÞ 4 × 1010s-1 nkuÞ, íkku 318 K íkkÃk{kLku T k yLku Ea økýku. s. (i) ykÃku÷e {krníke Ëþkoðíkk : –4.3458 = 14.34 – 1.25×104 K ⇒ «Úk{ ¢{Lke «r¢Þk {kxu, T (A) 10 % «r¢Þk Ãkqýo ÚkkÞ 1.25×104 K = 14.34 + 4.3458 [R]t = [R0] × 90 % T t =t 1.25×104 K = 18.6858 T = 298 K T 1.25 ×104 (B) 25 % «r¢Þk Ãkqýo ÚkkÞ 18.6858 ∴ T= K [R]t = [R0] × 75 % = 0.6689 × 104 K t =t T = 668.9 K = 669 K T = 308 K «.28 ALkwt LkeÃkòu{kt rð½xLk{kt 10 oC íkkÃk{kLku k Lkwt {qÕÞ yknuorLkÞMk y[¤ktf A = 4 × 1010 S–1 4.5 × 103 s-1 Ëþkoðu Au yLku Mkr¢Þfhý Qòo 60 kJ mol-1 Ëþkoðu Au. fÞk íkkÃk{kLku k Lkwt {qÕÞ 1.5 × 104 s-1 Úkþu ? T = 318 K nkuÞ íÞkhu  logk2 Ea = ? k1 = Ea 1  1 (ii) 10 % «r¢Þk Ãkqýo Úkðk {kxu, 2.303 R T1 T2 s. k1 = 4.5 × 103 S–1 T1 = 10 oC = 283 K K1 = 2.303 log R0 t Ea = 60 KJ mol–1 k2 = 1.5 × 104 S–1 R0  90 100 T2 = ? R = 8.314 JK–1 mol–1 ⇒ yknuorLkÞMk Mk{efhý {wsçk, K1 = 2.303 (0.04576) t k2 ∴ log k1 = Ea 1  1  0.1053 2.303 R  T1 T2  t K1 = ∴ log 1.5  104 = 60,000 1  1  (iii) 25 % «r¢Þk Ãkqýo Úkðk {kxu, 4.5  103 2.303  8.314  283 T2  K2 = 2.303 log R0 t (0.5229) = 3133.62 1  1  R0  75  283 T2  100 0.000166 = 1 – 1 K2 = 2.303 (0.12495) 283 T2 t K2 = 0.2877 t

«fhý-4 : hkMkkÞrýf økríkfe 1.157 (iv) «r¢Þk Mk{Þ t ÃkhÚke Ea økýíkk : log K = (0.6021 + 10) − 76709.9 6088.79 ⇒ nðu çktLku «r¢ÞkLkk Mk{Þ Mk{kLk Au {kxu, t10 % = t90 % = 10.6021 − 12.5985 0.1053 = 0.2877 log K = (–1.9964) K1 K2 K = Anti (–1.9964) K= 1.008 × 10-2 s–1 K2 = 0.2877 «.30 yuf «r¢ÞkLkku ðuøk íkkÃk{kLk 293 K Úke 313 K ðÄkhíkkt [kh økýku K1 0.1053 ÚkkÞ Au. «r¢ÞkLkku Mkr¢Þfhý Qòo økýku, yu{ ÄkheLku fu íku íkkÃk{kLk MkkÚku çkË÷kíke LkÚke. K2 = 2.7321 K1 s. T1 = 293 K T2 = 313 K nðu, K1 = K K2 = 4K1 Ea = ? K2 Ea 1 1  (... ðuøk y[¤ktf [kh økýku ÚkkÞ Au.) K1 2.303R  T1 T2  log =  ∴ log (2.7321) = Ea  1  1 log K2 = Ea 1  1  2.303  8.314  298 308  K1 2.303R  T1 T2  (0.4365) = Ea  10  log 4 = Ea 1  1 19.147  91784  2.303  8.314  293 313  Ea = 76709.99 (0.6021) = Ea  20  Ea = 76709.99 KJ mol–1 2.303  8.314  293  313  nðu, T = 318 K K = ? A = 4 × 1010 ∴ Ea = 52863.33 J mol–1 (v) Ea Lkk {wÕÞ ÃkhÚke K økýíkk : Ea = 52.86 KJ mol–1 log K = log A − Ea 2.303RT log K = log (4 × 1010) − 76709.99 2.303  8.314  318



«fhý - 5 Ãk]»X hMkkÞýrð¿kkLk 5.1 Y yrÄþku»ký 5.2 Y WÆeÃkLk 5.3 Y fr÷÷ 5.4 Y fr÷÷Lkwt ðøkeofhý 5.5 Y ÃkkÞMk (R{ÕÍLk) 5.6 Y ykÃkýe ykMkÃkkMk ([kuÃkkMk) fr÷÷

1.160 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 : …]c h‚kÞý™e ½x™kyku : «MíkkðLkk (Introduction)  ûkkhý, rðãwŒÄúwð «¢{, rð»k{kt„ WÆe…™, rð÷Þ™ ð„uhu.  …]c h‚kÞý yu {kuxk¼k„u ½™ fu fux÷kf rfM‚kyku{kt «ðkne  …]c h‚kÞý™ku yÇÞk‚ y‚hfkhf fhðk {kxu ÄkŒw™e ‚…kxe …ËkÚko™e ‚…kxe …h ÚkŒe ½x™k Au su{kt ½™™e ‚…kxe …h «ðkne yufË{ MðåA nkuðe òuEyu. yk {kxu 10–8 Úke 10–9 …kMf÷ fu ðkÞw™k fýku yufXk ÚkŒkt nkuÞ Au. ykðe ½x™k{kt yrÄþku»ký, sux÷wt Lke[wt Ëçkký ÷kðeLku ½ýwt Wå[ þqLÞkðfkþ fhðwt …zu Au. WÆe…™, …kÞ‚ ŒÚkk su÷ suðk fr÷÷ku™ku yÇÞk‚ fhðk{kt ykðu Au. : yrÄþku»kfku : 5.1 yrÄþku»ký (Adsorption)  ½Lk yrÄþku»kfLku Íeýk ¼q¬kY… yðMÚkk{kt ÷uðk{kt ykðu Au.  yrÄþku»ký :  ykÚke Œuyku ðÄkhu MktÃkfo ‚…kxe ûkuºkV¤ Ähkðu Au.  su ½x™k{kt ½™ …ËkÚko™e ‚…kxe Œu{™k ‚t…fo{kt ykðŒe f÷k™k yýwyku™u ykf»kuo Au y™u …kuŒk™e ‚…kxe …h ò¤ðe hk¾u Au Œu{s  [khfku÷, r‚r÷fk su÷, yìÕÞwr{™k su÷, {kxe, fr÷÷, ½ýk Íeýk yk yýwyku {kºk ‚…kxe …h s hnu Au y™u sÚÚkk™e ytËh Ÿzký{kt MðY…{kt ÄkŒwyku ð„uhu. sŒk ™Úke. yk ½x™k™u yrÄþku»ký fnu Au. «. 1. yrÄþk»u ký ½x™k WËknhý yk…e ‚{òðk.u  yrÄþkur»kŒ : (i) yuf ƒtÄ …kºk{kt ¼q¬ku fhu÷ [khfku÷™e nkshe{kt O2, H2,  ykÛðeÞ ÂMÃk‚eÍ yÚkðk …ËkÚko fu su ½™ yÚkðk «ðkne ÃkËkÚko™e CO, Cl2, NH3, SO2 ð„uhu ðkÞwyku ÷uðk{kt ykðu Œku Úkkuzk ‚…kxe …h ‚tfurLÿŒ yÚkðk yufXk ÚkkÞ Au Œu™u yrÄþkur»kŒ fnu Au. ‚{Þ™u ytŒu ƒtÄ …kºk{kt ðkÞw™wt ˃ký ½xu Au.  yrÄþku»kf :  yk{ Úkðk™wt fkhý yu Au fu ðkÞw™k fux÷kf yýwyku [khfku÷™e ‚…kxe …h ‚tfurLÿŒ ÚkkÞ Au. yux÷u fu yrÄþkur»kŒ ÚkkÞ Au.  su ½™ yÚkðk «ðkne …ËkÚko ÃkkuíkkLke ‚…kxe …h yLÞ …ËkÚko™e ÂMÃk‚eÍLku yufXe Úkðk Ëu Au y™u yrÄþku»ký fhu Au Œu™u yrÄþku»kf (ii) fkƒor™f ht„f su{ fu {eÚke÷e™ çÕÞw™k ÿkðý{kt ßÞkhu «kýes fnu Au. Ëk.Œ. [khfku÷, r‚r÷fk su÷ ð„uhu. fku÷‚ku W{uhðk{kt ykðu Au íÞkhu Úkkuzk ‚{Þ™k ytŒu „k¤ý ht„rðrn™ ƒ™u Au. su Ëþkoðu Au fu ht„™k yýwyku «kýes fku÷‚k™e  y…þku»ký : ‚…kxe …h yufXk fu yrÄþkur»kŒ ÚkkÞ Au.  ½™ fu «ðkne …ËkÚko™e ‚…kxe …h yrÄþkur»kŒ …k{u÷k yýwyku™u (iii) y…rh»f]Œ ¾ktz™k s÷eÞ ÿkðý™u «kýes [khfku÷™k …z (bed) Ëqh fhðk™e «r¢Þk™u y…þku»ký fnu Au. …hÚke …‚kh fhðk{kt ykðu Au íÞkhu (…e¤k ht„™e) ¾ktz ht„rðne™ ƒ™u Au su Ëþkoðu Au fu ht„f™k fýku [khfku÷™e ‚…kxe …h  Ëk.Œ. ™e[k Œk…{k™u NH3 ðkÞw ðzu yrÄþkur»kŒ …k{u÷k [khfku÷™u yrÄþkur»kŒ ÚkÞu÷k nkuðk òuEyu. òu Œ…kððk{kt ykðu Œku [khfku÷™e ‚…kxe …hÚke NH3 ðkÞwLkk yýw Ëqh ÚkkÞ Au su™u y…þku»ký fnu Au. (iv) ¼e™e nðk, r‚r÷fk su÷™e nkshe{kt þw»f ƒ™u Au fkhý fu  þku»ký : ¼us™k yýwyku r‚r÷fk su÷™e ‚…kxe …h yrÄþkur»kŒ ÚkkÞ Au.  fux÷kf rfM‚kyku{kt yrÄþku»ký y™u yðþku»ký ƒt™u ½x™kyku yuf ‚kÚku ÚkkÞ Au. ykðe ½x™k™u þku»ký fnu Au.  Ëk.Œ. ‚wŒhkW fk…z …h …kýe™wt þku»ký. C CHEMISTRY XTRA C CHEMISTRY XTRA  yrÄþku»kf y™u yrÄþkur»kŒ ðå[u hnu÷ ‚…kxe™u ytŒhk…]c fnu Au. : yrÄþku»ký :  Œu™u yrÄþku»kf y™u yrÄþkur»kŒ™e ðå[u ykze fu Q¼e ÷exe  «ðkne/ðkÞwLkk yýwyku ðzu ËþkoðkÞ Au. ½Lk Ëk.Œ. ½™ y™u ðkÞw ðå[u ytŒhk…]c™u ½™–ðkÞw yÚkðk ½™/ðkÞw Œhefu ËþkoðkÞ Au. yrÄþku»kf™e {kºk ‚…kxe …h  ‚t…qýo r{©ýeÞŒk ÄhkðŒe «ýk÷e™u ðkÞwyku ðå[u ytŒhk…]c nkuŒwt ™Úke.

«fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.161 5.1.1 yrÄþku»ký y™u yðþku»ký ðå[u ŒVkðŒ  ΔS(ðkÞw) ½xu Au. (ΔS (yrÄþku»ký) = –ve)  yk{, yrÄþk»u ký ½x™k{kt «ýk÷e™e yLu ÚkkÕ…e y™u yLu xkÙ …u e çkLt ku ½xu A.u (Distinction between Adsorption and Absorption) • ΔG ™k ‚t˼o{kt : «. 2. yrÄþk»u ký y™u yðþk»u ký ðå[Lu kku ŒVkðŒ sýkðk.u  MðÞtMVwrhŒ «¢{ {kxu yk…u÷ Œk…{k™u y™u ˃kýu ΔG ™wt {qÕÞ Éý nkuðwt òuEyu. yrÄþku»ký yðþku»ký ΔG = – ve yux÷u fu r„ç‚Qòo{kt ½xkzku Úkðku òuEyu. → Œu {kºk ‚…kxe …h ÚkŒe r¢Þk → Œu ‚{„ú sÚÚkk{kt ÚkŒe r¢Þk  ΔG = ΔH – TΔS ‚{efhý™k ykÄkhu ΔH ™wt {qÕÞ …qhŒk Au. Au. «{ký{kt ½ýwt Éý nkuðwt òuEyu fu suÚke ΔG Éý ƒ™u. fkhý → yrÄþkur»kík™e ‚ktÿŒk {kºk → yrÄþkru »kíkLke (ÃkËkÚk)o Mkkÿt íkk ½™ fu –TΔS ™wt {qÕÞ Ä™ nkuÞ Au. (–T(–ΔS) nkuðkÚke) ‚…kxe …h ðÄu Au. …ËkÚk™o k ‚{„ú sÚÚkk{kt ðÄu A.u  yk{, – ΔH y™u + TΔS ƒu VuhVkhku™wt ‚tÞku„efhý ΔG ™u → ‚{„ú sÚÚkk{kt ‚ktÿŒk → ‚{„ú sÚÚkk{kt ‚ktÿŒk ÷øk¼øk Éý ƒ™kðu Au. (– ΔH > + TΔS nkuðkÚke ΔG = –ve) yuf‚{k™ Lk nkuðkÚke «ýk÷e yuf‚h¾e nkuðkÚke «ýk÷e  su{ yrÄþku»ký «¢{ yk„¤ ðÄu Au Œu{ Œu™e ΔH ykuAe ÚkŒe rð»k{kt„ ƒ™u Au. ‚{kt„ ƒ™u Au. òÞ Au yux÷u fu ykuAe Éý ÚkŒe òÞ Au. → Ëk.Œ. r‚r÷fk su÷ …h → Ëk.Œ. r™so¤ fuÂÕþÞ{  ytŒ{kt, ΔH y™u TΔS ƒtLku Mk{kLk ÚkkÞ Au. ΔH = TΔS …kýe™e ƒk»…Lkwt yrÄþku»ký õ÷kuhkRz îkhk …kýe™e ƒk»…Lkwt  ykÚke, ΔG = ΔH – TΔS {wsƒ ΔG = 0 ÚkkÞ Au. …k{ðwt. yðþkur»kŒ Úkðwt.  yk yðMÚkkyu yrÄþku»ký «¢{ ‚tŒw÷™ ÂMÚkrŒ «kÃík fhu Au. C 5.1.2 yrÄþku»ký r¢ÞkrðrÄ (Mechanism of CHEMISTRY XTRA Adsorption) «. 3. yrÄþk»u ký™e{kºkk™er¢ÞkrðrÄW»{k„rŒþk†™kykÄkhu‚{òðk.u : yðþku»ký : : þku»ký :  MkkiÚke «Úk{ yøkíÞLkwt Ãkrhçk¤ : MkÃkkxe ÃkhLke yrÄþku»ký ½x™k yrÄþku»kf™k ytËh™k sÚÚkk{kt yrÄþku»kf™e ‚…kxe …h WËT¼ððk™wt {wÏÞ fkhý yrÄþku»kf™e ‚…kxe …h ykf»koý çk¤ku Au. Œu{s ytËh™k sÚÚkk{kt yux÷u fu y‚{Œkur÷Œ yÚkðk yðþu»ke ykf»koý ƒ¤kuLke nkshe Au.  ¼kirŒf yrÄþku»k ƒnwykÛðeÞ MŒhku h[ðk™u fkhýu y{wf ‚{Þ  yrÄþku»kf™k yk ƒ¤ku ‚…kxe …h yrÄþkur»kík™k yýwyku™u ykf»koðk …Ae Äe{wt …ze òÞ Au yÚkðk yxfe òÞ Au. {kxu sðkƒËkh Au.  ¼kirŒf y™u hk‚kÞrýf yrÄþku»ký ƒt™u W»{kûku…f Au.  ðÄw{kt yk…u÷ Œk…{k™u y™u ˃kýu yrÄþku»kf™k yuf{ ˤ™e  yrÄþku»ký {kxu ΔH = –ve, ΔS = –ve y™u ΔG = –ve nkuÞ Au. ‚…kxe™k ûkuºkV¤™k ðÄkhk ‚kÚku yrÄþku»ký ðÄu Au. 5.1.3 yrÄþku»ký™k «fkh (Type of Adsorption)  W»{k„rŒfeÞ heŒu yrÄþku»ký™e ‚{sqŒe : «. 4. ¼kirŒf yrÄþku»ký fÞk ykf»koýƒ¤ku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au • ΔH ™k ‚t˼o{kt : ? ¼kirŒf yrÄþku»ký hk‚kÞrýf yrÄþku»ký{kt fE …rhÂMÚkrŒ{kt VuhðkÞ Au ?  yrÄþku»ký™e {kºkk™wt ƒeswt y„íÞ™wt …rhƒ¤ Au “yrÄþku»ký W»{k”.  ¼kirŒf yrÄþku»ký (Physisorpiton) :  yrÄþku»ký Ëhr{Þk™ nt{uþk ½™™e ‚…kxe …h™k yðþu»ke ƒ¤ku  òu ½™ …ËkÚko™e ‚…kxe …h ðkÞw™k yýwyku {kºk r™ƒo¤ ðk™ ð…hkŒk nkuðkÚke çk¤kuLke «çk¤íkk ½xu Au. zh ðkÕ‚ ƒ¤ku îkhk yufXk ÚkŒk nkuÞ Œku Œu™u ¼kirŒf yrÄþku»ký fnu Au.  ykÚke, Œu™e …]c Qòo{kt ½xkzku ÚkkÞ Au su W»{k MðY…u á~Þ{k™ ÚkkÞ Au. yk{, yrÄþku»ký nt{uþk W»{kûku…f «r¢Þk Au.  ykÚke, ΔH(yrÄþku»ký) = –ve nkuÞ Au. • ΔS ™k ‚t˼o{kt :  ßÞkhu ½™ …ËkÚko™e ‚…kxe …h ðkÞwLkk yýwyku yrÄþkur»kŒ ÚkkÞ Au íÞkhu Œu™k yýwyku™e n÷™[÷™™e MðŒtºkŒk …h ƒtÄ™ (rLkÞtºký)ykðu Au (n÷Lk[÷Lk ½xu Au). yux÷u fu Œu{™e yÔÞðMÚkk™ku {k…Ëtz ½xu Au. ykÚke ðkÞw™e yuLxÙku…e ½xkzk{kt …rhý{u Au. {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 11

1.162 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  ðÄw{kt «ýk÷e™wt ˃ký ½xkzðkÚke ½™™e ‚…kxe …hÚke ðÄw ðkÞw Ëqh ÚkkÞ Au. (yðþku»ký)  yk{, ¼kiríkf yrÄþku»ký {kxu r™ƒo¤ ðk™ zh ðkÕ‚ ykf»koýƒ¤ku sðkƒËkh Au.  ŒËTW…hktŒ yrÄþku»ký W»{kûku…f «r¢Þk Au. ykÚke, ¼kirŒf Ëk.Œ. ™e[k Œk…{k™u [khfku÷™e ‚…kxe …h ÚkŒk ðkÞw™wt yrÄþku»ký ™e[k Œk…{k™u Íz…e ÚkkÞ Au. yrÄþku»ký.  …rhýk{u Œk…{k™™k ðÄkhk ‚kÚku ¼kirŒf yrÄþku»ký™e {kºkk ½xu Au.  ŒËTW…hktŒ ™e[k Œk…{k™u ÚkŒwt ¼kirŒf yrÄþku»kýLkwt òu Œk…{k™ ðÄkhðk{kt ykðu Œku íku hk‚kÞrýf yrÄþku»ký{kt VuhðkÞ Au. (iv) yrÄþku»kf™e ‚…kxe™wt ûkuºkV¤ :  Ëk.Œ. H2 ðkÞw Ni ÄkŒw …h «Úk{ ðk™ zh ðkÕ‚ ƒ¤kuÚke  yrÄþku»kf™e ‚…kxe™wt ûkuºkV¤ ðÄkhðkÚke yrÄþku»ký™e {kºkk ðÄu A.u yrÄþkur»kŒ ÚkkÞ Au. Œu™wt Œk…{k™ ðÄkhíkkt H2 yýwyku H–  yk{ òu ÄkŒwyku™u Íeýe fhu÷e fu ˤu÷ MðY…{kt ÷uðk{kt ykðu …h{kýw{kt rðÞkursŒ ÚkkÞ Au (H2 → 2H) su ‚…kxe …h yÚkðk ½™ …ËkÚkkuo™u rAÿk¤w MðY…{kt ÷uðk{kt ykðu Œku Œu{™e ‚…kxe™wt Chk‚kÞrýf yrÄþku»ký îkhk yrÄþkur»kŒ ÚkkÞ Au. (Ni–H) ûkuºkV¤ ½ýwt ðÄe òÞ Au. ykÚke Œuyku ‚khk yrÄþku»kf Œhefu ðŒuo CHEMISTRY XTRA Au. Ëk.Œ. ð™M…rŒ Œu÷{ktÚke ð™M…rŒ ½e™e ƒ™kðx{kt yrŒ ƒkrhf Ni ÄkŒw™k fý …h H2 ðkÞw™wt yrÄþku»ký fhðk{kt ykðu Au.  Ä™ yrÄþku»ký : ht„fku, ‚kƒw, rzxhsLx ðøkuhu™u …kýe{kt W{uhŒk, Œu{™k yýwyku/ykÞ™ku™e ‚tÏÞk ‚…kxe …h ðÄkhu nkuÞ Au y™u (v) yrÄþku»ký™e yuLÚkkÕ…e : …kýe{kt nkuŒk ™Úke su Ä™ yrÄþku»ký „ýkÞ Au.  ¼kirŒf yrÄþku»ký W»{kûku…f Au …htŒw Œu™e yrÄþku»ký yuLÚkkÕ…e  Éý yrÄþku»ký : KCl, HNO3, ø÷wfkuÍ ð„uhuLkk …kýe{kt W{uhŒk ½ýe ykuAe (20–40 kJ mol–1) nkuÞ Au. Œu{™k ykÞ™ku/yýwyku™e ‚tÏÞk ÿkðý™k ytËh™k sÚÚkk{kt ðÄkhu y™u ‚…kxe …h ykuAk nkuÞ Au su Éý yrÄþku»ký „ýkÞ Au.  Œu™wt fkhý ðkÞw™k yýwyku ðå[u ykf»koý ½ýwt ykuAwt nkuÞ Au y™u ½™Lke ‚…kxe …h {kºk r™ƒo¤ ðk™ zh ðkÕ‚ ƒ¤ku™u «. 5. ¼kri Œf yrÄþk»u ký™e ÷kûkrýfŒkyku {Æw k‚h ‚{òðk.u fkhýu [kUxu÷k nkuÞ Au. (i) rðrþüŒk™ku y¼kð : C CHEMISTRY XTRA  yk…u÷ ½™ yrÄþku»kf™e ‚…kxe fkuE …ý rðrþü ðkÞw {kxu …‚tË„e  ðkÞwyku™k ¢ktrŒf Œk…{k™ TC y™u ¼kirŒf yrÄþku»ký™ku ¢{ : ËþkoðŒk ™Úke fkhý fu ðk™T zh ðkÕ‚ ƒ¤ku ‚kðorºkf Au. (ðkÞw H2 < N2 < CO < {kxu ¼u˼kðhrník) (33K) (126K) (134K) ™kUÄ : yux÷u fu fkuE …ý ðkÞw fkuE …ý ½™ yrÄþku»kf™e ‚…kxe CH4 < CO2 < HCl < …h yrÄþku»ký …k{e þfu Au. (190K) (304K) (324K) (ii) yrÄþkur»kŒ™ku Mð¼kð («f]rŒ) : NH3 < SO2  ½™ yrÄþku»kf ðzu yrÄþkur»kŒ ÚkÞu÷ku ðkÞw™ku sÚÚkku ðkÞw™k Mð¼kð (406K) (430K) Ãkh («f]rŒ) yux÷u «ðknefhý …k{ðk™e ûk{Œk …h ykÄkh hk¾u Au.  [khfku÷, r‚r÷fk su÷ y™u yìÕÞwr{™k ¾qƒ ‚khk yrÄþku»kfku Au.  su ðkÞwyku ‚nu÷kEÚke «ðknef]Œ ÚkkÞ Au (Ÿ[k ¢ktrŒf Tc ÄhkðŒk) «. 6. hk‚kÞrýf yrÄþk»u ký™e ÷kûkrýfŒkyku {Æw k‚h ‚{òðk.u Œuyku Íz…Úke yrÄþkur»kŒ ÚkkÞ Au.  Œu™wt fkhý yu Au fu ðk™ zh ðkÕ‚ ƒ¤ku ¢ktrŒf Œk…{k™™e (i) Ÿ[e rðrþüŒk : ™Sf ðÄkhu «ƒ¤ (y‚hfkhf) nkuÞ Au.  hk‚kÞrýf yrÄþku»ký ¾qƒ s rðrþü nkuÞ Au.  Ëk.Œ. 1 g ‚r¢Þf]Œ [khfku÷ …h SO2 ðkÞw (Tc = 630 K)  òu yrÄþku»kf y™u yrÄþkur»kŒ ðå[u hk‚kÞrýf ƒtÄ™ þõÞ nþu r{Úku™ ðkÞw (K = 190 K) ™e Œw÷™k{kt ðÄkhu yrÄþkur»kŒ ÚkkÞ Au. Œku s hk‚kÞrýf yrÄþku»ký þõÞ ƒ™u Au.  Ëk.Œ. ÄkŒwyku …h O2 ðkÞw™wt yrÄþku»ký ÄkŒw™k ykìõ‚kRz çk™ðk™k (iii) «rŒðŒeo Mð¼kð : ÷eÄu ÚkkÞ Au.  ½™ ðzu ÚkŒwt ðkÞw™wt yrÄþku»ký {kuxk ¼k„u «rŒðŒeo «fkh™wt nkuÞ  Œu{s H2 ðkÞw™wt ‚t¢krŒ ÄkŒwyku (Ni, Pt, Pd) …h yrÄþku»ký Au. su{ fu, ½™ + ðkÞw  ðkÞw/½™ + W»{k ÄkŒw™k nkRzÙkRz™e h[™k™k ÷eÄu ÚkkÞ Au.  ykÚke, ðkÞw™wt ˃ký ðÄkhðk{kt ykðu íÞkhu ðÄw ðkÞw yrÄþkur»kŒ (ii) y«rŒðŒeoÞŒk : ÚkkÞ A.u fkhý fu ÷–T þxu ru ÷Þh™k r‚ØkŒt {sw ƒ ðkÞ™w tw fË ½xu Au.  hk‚kÞrýf yrÄþku»ký ‚tÞkus™™e h[™k™ku ‚{kðuþ fhu Au.

«fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.163  Œu Mð¼kðu y«rŒðŒo™eÞ Au. 5. yk rfMMkk{kt yrÄþku»kýLke 5. yk rfMMkk{kt yrÄþku»kýLke  Œu {wÏÞíðu W»{kûku…f «r¢Þk fhu Au. ykÚke, ™e[wt Œk…{k™ rnŒkðn yuLÚkkÕÃke Lke[e (20–40 kJ yuLÚkkÕÃke Ÿ[e (80–240 kJ nkuÞ Au. mol–1) Au. mol–1) Au.  …htŒw ™e[k Œk…{k™u «r¢Þk Œu™e Ÿ[e ‚r¢Þfhý Qòo™u fkhýu 6. Lke[wt íkkÃk{kLk yrÄþku»ký {kxu 6. Ÿ[wt íkkÃk{kLk yrÄþku»ký {kxu ½ýe Äe{e …ze òÞ Au.  yk{, {wÏÞíðu hk‚kÞrýf yrÄþku»ký Œk…{k™™k ðÄkhk ‚kÚku VkÞËkfkhf Au. íku íkkÃk{kLkLkk VkÞËkfkhf Au. íku íkkÃk{kLkLkk (y{wf {ÞkoËk MkwÄe) ðÄu Au. ðÄkhk MkkÚku ½xu Au. ðÄkhk MkkÚku ðÄu Au.  ŒËTW…hktŒ, ™e[k Œk…{k™u ÚkŒwt ðkÞw™wt ¼kirŒf yrÄþku»ký Ÿ[k 7. fkuE ¾kMk [ku¬Mk Mkr¢Þfhý 7. fux÷ef ð¾ík Ÿ[e Mkr¢Þfhý Œk…{k™u hk‚kÞrýf yrÄþku»ký{kt VuhðkE òÞ Au.  ‚k{kLÞ heŒu Ÿ[wt ˃ký hk‚kÞrýf yrÄþku»ký™u ÷k¼fkhf QòoLke sYh Ãkzíke LkÚke. QòoLke sYh Ãkzu Au. nkuÞ Au. 8. íku MkÃkkxeLkk ûkuºkV¤ Ãkh ykÄkh 8. íku Ãký MkÃkkxeLkk ûkuºkV¤ Ãkh (iii) yrÄþku»kf™e ‚…kxe™wt ûkuºkV¤ : hk¾u Au. MkÃkkxeLkk ûkuºkV¤Lkk ykÄkh hk¾u A.u ð¤e,íkuMkÃkkxeLkk ðÄkhk MkkÚku ðÄu Au. ûkºu kV¤Lkk ðÄkhk MkkÚku ðÄu A.u  yrÄþku»kf™e ‚…kxe™wt ûkuºkV¤ su{ ðÄu Œu{ hk‚kÞrýf 9. Ÿ[k Ëçkkýu íku yrÄþku»kfLke 9. íku yuf ykÛðeÞ Míkh{kt yrÄþku»ký™e {kºkk ðÄu Au. MkÃkkxe Ãkh çknw ykÛðeÞ Ãkrhý{u Au.  fkhý fu ‚…kxe™wt ûkuºkV¤ ðÄŒk, ðkÞw™k ðÄkhu yýwyku hk‚kÞrýf ƒtÄ ƒ™kðe þfu Au. Míkhku{kt Ãkrhý{u Au. (iv) yrÄþku»ký™e yuLÚkkÕ…e : C CHEMISTRY XTRA  hk‚kÞrýf yrÄþku»ký™e yuLÚkkÕ…e ½ýe Ÿ[e (80–240 kJ  S÷uxe™ suðk fux÷kf fr÷÷ku → ‚ku÷ Œu{s su÷ yu{ ƒt™u Œhefu mol–1) nkuÞ Au. ðŒuo Au.  fkhý fu Œu hk‚kÞrýf ƒtÄ h[™k™ku ‚{kðuþ fhu Au su Mð¼kðu  Ÿ[k Œk…{k™u y™u ™e[e ‚ktÿŒkyu Œu nkRzÙku‚ku÷ fr÷÷ Œhefu ‚n‚tÞkusf yÚkðk ykÞ™eÞ nkuÞ Au. WËT¼ðu Au ßÞkhu ™e[k Œk…{k™u y™u Ÿ[e ‚ktÿŒkyu nkRzÙku‚ku÷ su÷{kt …rhðŠŒŒ ÚkkÞ Au. C CHEMISTRY XTRA  ÄkŒwyku ¼kirŒf yrÄþku»ký Œu{s hk‚kÞrýf yrÄþku»ký fhe þfu Au. 5.1.4 yrÄþku»ký ‚{Œk… ð¢ ÿkÔÞ …ËkÚko/fr÷÷ fýku™k ‚k…uûk fË (Adsorption Isotherms) ‚k[wt ÿkðý : fýkuLkwt fË < 1 nm fr÷÷{Þ ÿkðý : fýkuLkwt fË 1 nm – 1000 nm ™e ðå[u «. 8. yrÄþk»u ký ‚{Œk… ð¢ fk™u u fnu Au ? £Lw z÷e[ yrÄþk»u ký yk÷tƒ™ îkðý : fýkuLkwt fË > 1000 nm ‚{Œk… ð¢ ykfr] Œ ‚kÚku ‚{òðk.u «. 7. ¼kri Œf yrÄþk»u ký y™u hk‚kÞrýf yrÄþk»u ký ðå[u ŒVkðŒ™k  y[¤ Œk…{k™u yrÄþku»kf ðzu yrÄþkur»kŒ …k{u÷k ðkÞw™k sÚÚkk™wt {Æw kyku sýkðk.u rð[hý, ˃ký™k VuhVkh ‚kÚku yuf ð¢ îkhk Ëþkoððk{kt ykðu Au su™u yrÄþku»ký ‚{Œk… ð¢ fnu Au. ¼kiríkf yrÄþku»ký hkMkkÞrýf yrÄþku»ký  £wLz÷e[ yrÄþku»ký ‚{Œk… ð¢ : 1. íku ðkLk zh ðkÕMk çk¤kuLkk fkhýu 1. íku hkMkkÞrýf çktÄ h[LkkLku  £wLz÷e[u fkuE ¾k‚ Œk…{k™u ½™ yrÄþku»kf™k yuf{ ˤ ðzu yrÄþkur»kŒ Ãkk{Œk ðkÞwLkk sÚÚkk y™u ˃ký ðå[u™ku «{ký‚q[f WËT¼ðu Au. fkhýu WËT¼ðu Au. ‚tƒtÄ ykÃÞku su £wLz÷e[ yrÄþku»ký ‚{Œk…e Œhefu yku¤¾kÞ Au. 2. íku Mð¼kðu rðrþü LkÚke. 2. íku Mð¼kðu ¾qçk s rðrþü Au.  Œu™e „krýrŒf hsqykŒ ™e[u {wsƒ Au : 3. íku Mð¼kðu «ríkðíkeo Au. 3. íku y«ríkðíkeo Au. 4. íku ðkÞwLkk Mð¼kð Ãkh ykÄkh 4. íku Ãký ðkÞwLkk Mð¼kð Ãkh x = k · p1/n m hk¾u Au. Mknu÷kEÚke «ðknef]ík ykÄkh hk¾u Au. Ãkhtíkw su fhe þfkíkk ðkÞwyku ÍzÃkÚke ðkÞwyku yrÄþku»kf MkkÚku «r¢Þk ßÞkt, n > 1 Au y™u x yu p ˃kýu yrÄþku»kf™k m ˤ …h yrÄþkur»kŒ …k{u÷ ðkÞw™wt ˤ Au. ßÞkhu k ŒÚkk n yu y[¤ktfku yrÄþkur»kík ÚkkÞ Au. fhe þfu Au íku hkMkkÞrýf Au su fkuE ¾k‚ Œk…{k™u yrÄþku»kf y™u ðkÞw™k Mð¼kð …h ykÄkh hk¾u Au. yrÄþku»ký Ëþkoðu Au.

1.164 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 (ii) 1n ™wt {qÕÞ 0 Úke 1 ™e ðå[u (‚t¼rðŒ rðMŒkh 0.1 Úke 0.5 ðå[u Au) nkuÞ Au. (iii) Œu™wt „krýrŒf ‚{efhý ˃ký™k ‚er{Œ rðMŒkh …qhŒwt s ðksƒe sýkÞ Au. su{ fu ßÞkhu 1 = 0, íÞkhu x = y[¤ktf Úkþu. n m yux÷u fu yrÄþku»ký ˃ký™e y‚hÚke MðŒtºk Au.  ßÞkhu 1 = 1, íÞkhu x = kp ÚkkÞ Au. ykÚke, x μp n m m  ‚k{kLÞ heŒu x m → p yk÷u¾™ku ‚tƒtÄ ð¢ku Œhefu hsq fhðk{kt Úkþu su Ëþkoðu Au fu yrÄþku»ký ˃ký™k ‚{«{ký{kt Au. ykðu Au.  W…hkuõŒ ƒt™u þhŒku™u «kÞkur„f …rhýk{ku îkhk xufku (Mk{ÚkoLk) {¤u Au.  yk ð¢ku ‚q[ðu Au fu [ku¬‚ ˃kýu Œk…{k™™k ðÄkhk ‚kÚku ¼kirŒf yrÄþku»ký{kt ½xkzku ÚkkÞ Au.  «kÞkur„f ‚{Œk… hu¾k nt{uþk Ÿ[k ˃kýu ‚tŒ]ÃíkŒkyu …nkU[u Au.  ðÄw{kt yk ð¢ku nt{uþk Ÿ[k ˃kýu ‚tŒ]ÃíkŒk™u …nkU[Œk sýkÞ Au.  yk ƒkƒŒ £wLz÷e[™k yrÄþku»ký ‚{Œk… hu¾k ðzu ‚{òðe þfkŒe ™Úke.  £wLz÷e[ ‚{efhý™wt ½kŒktf MðY… :  ykÚke, Œu Ÿ[k ˃kýu r™»V¤ ™eðzu Au.  x = k · p1/n ‚{efhý™u ½kŒktf MðY…u ™e[u {wsƒ Ëþkoðe 5.1.5 ÿkðý f÷k{ktÚke yrÄþku»ký m (Adsorption from Solution Phase) þfkÞ Au : «. 10. ÿkðý f÷k{kÚt ke yrÄþk»u ký ºký WËknhý îkhk ‚{òðk.u log x = log k + 1 log p  fux÷kf ½™ …ËkÚkkuo ÿkðý f÷k{ktÚke …ý ÿkÔÞ™wt yrÄþku»ký fhe m n þfu Au. Ëk.Œ., (i) ßÞkhu yìr‚rxf yìr‚z™k …kýe{kt™k ÿkðý™u [khfku÷ ‚kÚku  £wLz÷e[ ‚{efhý™e ÞÚkkÚkoŒk : n÷kððk{kt ykðu Au íÞkhu yìr‚z™ku fux÷kuf ¼k„ [khfku÷Lke MkÃkkxe …h yrÄþkur»kŒ ÚkkÞ Au. ykÚke, ÿkðý{kt yìr‚z™e  £wLz÷e[ ‚{Œk… ð¢™e ÞÚkkÚkoŒk™e ¾kŒhe log x → log ‚ktÿŒk ½xu Au. m (ii) ßÞkhu r÷x{‚™k htøkeLk ÿkðý™u [khfku÷ ‚kÚku n÷kððk{kt ykðu Au íÞkhu Œu ht„rðrn™ ÚkkÞ Au. p™ku yk÷u¾ Ëkuhe™u fhe þfkÞ Au. (iii) ßÞkhu Mg(OH)2™wt {uø™u‚™ «r¢Þf™e nkshe{kt yðûku…™ fhðk{kt ykðu Au íÞkhu Œu ðkˤe ht„ „úný fhu Au.  òu yk÷u¾{kt Œu ‚eÄe hu¾k {¤u Œku £wLz÷e[ ‚{efhý ÞÚkkÚko Au ™rn Œku Œu ÞÚkkÚko ™Úke. «. 11. ÿkðý f÷k{ktÚke yrÄþku»ký™e {kºkk™e ƒkƒŒ{kt {¤Œk yð÷kfu ™ku sýkðk.u  yk ‚eÄe hu¾k™ku Zk¤ 1 ™wt {qÕÞ yk…u Au y™u y–Ähe …h™ku n  ÿkðý f÷k{ktÚke yrÄþku»ký™e {kºkk™e ƒkƒŒ{kt ™e[u™k yktŒAuoË log k ™wt {qÕÞ yk…u Au. yð÷kuf™ku ™kUÄðk{kt ykÔÞk Au : (i) íku™e {kºkk Œk…{k™™k ðÄkhk ‚kÚku ½xu Au. «. 9. £Lw z÷e[ yrÄþk»u ký ‚{Œk…™e {ÞkËo kyku ‚{òðk.u (ii) íku™e {kºkk yrÄþku»kf™e ‚…kxe™wt ûkuºkV¤ ðÄkhŒkt ðÄu Au. (iii) íkLu ke {kºkk ÿkðý{kt hn÷u k ÿkðý™e ‚kÿt Œk …h ykÄkh hk¾u A.u (iv) íku™e {kºkk yrÄþku»kf y™u yrÄþkur»kŒ™k Mð¼kð …h ykÄkh hk¾u Au. «. 12. ÿkðý f÷k{kÚt ke yrÄþk»u ký {kxu £Lw z÷e[™tw ‚{efhý yk…k.u yk ‚{efhý™tw ðksƒe…ýtw sýkðk.u (i) £wLz÷e[ ‚{Œk… ð¢ yu yrÄþku»ký™e ykþhk …zŒe ðŒoýqf  £wLz÷e[ îkhk Ëþkoðu÷ ‚{efhý{kt ðkÞw ˃ký™u ƒË÷u ÿkðý™e ‚{òðu Au. íku ‚[kux ðŒoýqf ‚{òðŒwt ™Úke. ‚ktÿŒk™u ÷ûk{kt ÷uðk{kt ykðu Au.

«fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.165 ∴ x = k · C1/n ßÞkt, C = ‚tŒw÷™ ‚ktÿŒk Au. rMkr÷fkÚke yLku yLÞ {]ríkfk{Þ ÿÔÞÚke y÷øk fheLku yk ÃkØríkÚke m MktfurLÿík fhðk{kt ykðu Au. yk{kt ÃkkRLk ykìR÷ yLku Veý WíÃkLLkfkhf «r¢ÞfLku ðkÃkhðk{kt ykðu Au (swyku yuf{ 6).  yk ‚{efhý™u ½kŒktf MðY…u ÷¾Œkt, log x = log k + 1 log C (ix) yrÄþku»ký Mkq[fku : fux÷kf yðûkuÃk su{ fu rMkÕðh nu÷kRzLke m n MkÃkkxeLku RykuMkeLk, ^÷kuhuMkeLk ðøkuhu suðk htøkfkuLku ÃkkuíkkLke MkÃkkxe Ãkh yrÄþkur»kík fhðkLkku økwýÄ{o nkuÞ Au yLku íkuLku fkhýu  ynª …ý log x/m → log C ™ku yk÷u¾ ‚eÄe hu¾k {¤þu ytrík{®çkËwyu ÷kûkrýf htøk ÃkuËk fhu Au. su £Lw z÷e[ yrÄþk»u ký ‚{Œk… h¾u k™k ðksƒe…ýk™u Mk{ÚkLo k ykÃku A.u (x) ¢ku{uxkuøkúkrVf rð&÷u»ký : yrÄþku»ký Ãkrh½xLkk Ãkh ykÄkrhík ¢ku{uxkuøkúkrVf ði&÷ur»kf yLku ykiãkurøkf ûkuºkku{kt ½ýk yLkw«Þkuøkku  yk ƒkƒŒ™u «kÞkur„f heŒu yìr‚rxf yìr‚z™e swËe swËe ‚ktÿŒkðk¤k Ähkðu Au. ÿkðýku ÷E™u …kh¾e þfkÞ Au. ÷¾ký MktçktrÄík «§ku11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 5.1.6 yrÄþku»ký™k y™w«Þku„ku (Applications of Adsorption) «. 13. yrÄþk»u ký™k y™«w Þk„u ku Þkøu Þ WËknhý ‚kÚku ‚{òðk.u 5.1 hk‚kÞrýf yrÄþku»ký™e „{u Œu ƒu ÷kûkrýfŒkyku ÷¾ku.  yrÄþku»ký™k y„íÞ™k y™w«Þku„ku ™e[u {wsƒ Au : s. 1. íku ðkÞwLkk Mð¼kð Ãkh ykÄkh hk¾u Au su ðkÞwyku yrÄþku»kf MkkÚku «r¢Þk fhe þfu Au íku hkMkkÞrýf yrÄþku»ký Ëþkoðu (i) Wå[ þqLÞkðfkþ WíÃkLLk fhðk : þqLÞkðfkþ ÃktÃk ðzu þqLÞkðfkþ A.u fhu÷k Ãkkºk{ktÚke hne økÞu÷ yÕÃk «{ký{ktLke nðkLku [khfku÷ ðzu yrÄþkur»kík fhðk{kt ykðu Au. suÚke ðÄw Wå[ þqLÞkðfkþ 2. yk rfMMkk{kt yrÄþku»kýLke yuLÚkkÕÃke ½ýe Ÿ[e (80–240 «kÃík fhe þfkÞ Au. kJ mol–1) Au. (ii) økìMk {kMf : økìMk {kMf (yuf yuðwt WÃkfhý Au su Mkr¢Þf]ík [khfku÷ 5.2 íkkÃk{kLkLkk ðÄkhk MkkÚku ¼kiríkf yrÄþku»ký þk {kxu ½xu Au ? yÚkðk yrÄþku»kfLkwt r{©ý Ähkðu Au.)Lkku Mkk{kLÞ heíku WÃkÞkuøk s. ½™ ðzu ðkÞw™wt ¼kirŒf yrÄþku»ký ™e[u {wsƒ «rŒðŒeoÞ nkuÞ Au. fku÷MkkLke ¾kýku{ktÚke Lkef¤íkk Íuhe ðkÞwykuLku yrÄþku»ke ÷uðk {kxu ïkMkkuåATðkMk Ëhr{ÞkLk ðÃkhkÞ Au. ½™ + ðkÞw  ðkÞw/½™ + W»{k ⇒ yk{, ¼kirŒf yrÄþku»ký W»{kûku…f «r¢Þk Au. (iii) ¼usLkwt rLkÞtºký : rMkr÷fk yLku yìÕÞwr{rLkÞ{ su÷ ¼us Ëqh fhðk ⇒ ykÚke, Œk…{k™ ðÄkhku «rŒ„k{e «r¢Þk ðÄw «{ký{kt fhu Au. {kxu yLku ¼usLkk rLkÞtºký {kxu yrÄþku»kf íkhefu ðÃkhkÞ Au. ⇒ ykÚke ½™ yrÄþku»kfLke ‚…kxe …hÚke ðkÞw Ëqh ÚkkÞ Au. ⇒ ykÚke Œk…{k™ ðÄkhk ‚kÚku ¼kiríkf yrÄþku»kýLke {kºkk (iv) ÿkðýku{ktÚke htøkeLk ÿÔÞLku Ëqh fhðk : «kýes [khfku÷ ÿkðý{ktÚke htøkeLk yþwrØykuLkwt yrÄþku»ký fhe htøkeLk ÿÔÞkuLku Ëqh fhu Au. ½xu A.u (v) rð»k{ktøk WÆeÃkLk : WÆeÃkfLke ½Lk MkÃkkxe Ãkh «r¢ÞfkuLkwt yrÄþku»ký 5.3 ÃkkWzh fhu÷k ÃkËkÚkkuo íku{Lkk MVrxf{Þ MðYÃk fhíkkt þk {kxu ðÄkhu «r¢ÞkLkku ðuøk ðÄkhu Au. ½ýe çkÄe ykiãkurøkf «r¢Þkyku Au su{kt yMkhfkhf yrÄþku»kfku Au ? ½Lk WÆeÃkf ðÃkhkÞ Au. (i) yì{kurLkÞkLkwt WíÃkkËLk ÷ku¾tzLku WÆeÃkf íkhefu ðkÃkheLku, (ii) MktÃkfo ÃkØrík îkhk H2SO4 Lkwt WíÃkkËLk s. ÃkkWzh fhu÷k ÃkËkÚkoLkwt yMkhfkhf MkÃkkxeLkwt ûkuºkV¤ ðÄe òÞ Au. V2O5 WÆeÃkf yLku (iii) ðLkMÃkrík íku÷Lkk nkRzÙkuSLkuþLk {kxu ykÚke ðÄw «{ký{kt «r¢ÞfkuLkwt yrÄþku»ký ÚkE þfu Au. Íeýe fhu÷e rLkf÷Lkku WÃkÞkuøk rð»k{ktøk Mktíkw÷LkLkk W¥k{ WËknhýku Au. ⇒ ßÞkhu MVrxf{Þ xqfzk MðYÃku MkÃkkxeLkwt ûkuºkV¤ ykuAwt nkuÞ Au. ykÚke, ykuAk «{ký{kt «r¢ÞfkuLkwt yrÄþku»ký ÚkkÞ Au. «. 14. ½™ yrÄþku»kf Œu™e fE ÷kûkrýfŒk™k fkhýu yLÞ …ËkÚko™wt yrÄþku»ký fhe þfu Au ? (vi) rLkr»¢Þ ðkÞwykuLkwt y÷økefhý : [khfku÷ ðzu ðkÞwykuLkk s. ½Lk yrÄþku»kf™e ‚…kxe …h hnu÷ fýku y‚tŒwr÷Œ yÚkðk þu»k yrÄþku»ký{ktLkk íkVkðíkLkk VuhVkhLku fkhýu W{Ëk ðkÞwykuLkk ykf»koýƒ¤ku ÄhkðŒk nkuÞ Au su yrÄþkur»kŒ™k fýku™u ykf»keo™u r{©ýLku swËk swËk íkkÃk{kLku Lkkr¤Þuh-[khfku÷ Ãkh yrÄþku»ký ‚…kxe …h yufrºkŒ Úkðk Ëu Au. îkhk y÷øk fhe þfkÞ Au. «. 15. hk‚kÞrýf yrÄþku»ký {wÏÞíðu rðrþü nkuÞ Au. þk {kxu ? (vii) hkuøk {xkzðk {kxu : ½ýk çkÄk yki»kÄku SðkýwLku íku{Lkk Ãkh yrÄþkur»kík fheLku {khe Lkkt¾ðk{kt ykðu Au. s. hk‚kÞrýf yrÄþku»ký ¾qƒ s rðrþü nkuÞ Au fkhý fu Œu {kºk íÞkhu s þõÞ Au ßÞkhu yrÄþku»kf y™u yrÄþkur»kŒ ðå[u ftEf (viii) Veý Ã÷ðLk ÃkØrík : rLkBLk fûkkLke MkÕVkRz yÞMf (fk[e Äkíkw)Lku hk‚kÞrýf ƒtÄ ƒ™ðk™e þõÞŒk hnu÷e nkuÞ.

1.166 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 «. 16. ™e[u™e ykf]rŒ{kt Ëþkoðu÷ ¼kiríkf yrÄþku»kýLkk yk÷u¾{kt 2. ðkÞw™k yrÄþku»ký y™u W»{k„rŒfeÞ …rhƒ¤ku ΔH, ΔS y™u Œk…{k™ T1, T2 y™u T3 ™ku ¢{ sýkðku. ΔG ‚kÚku™ku ‚tƒtÄ ‚{òðku. T1 s. ½™ …ËkÚko™e ‚…kxe …h ðkÞw™wt yrÄþku»ký W»{kûku…f ½x™k nkuÞ Au. ykÚke yrÄþku»ký ½x™k {kxu ΔH = –ve nkuÞ Au. T2 ⇒ ŒËTW…hktŒ yrÄþku»ký™e {kºkk su{ su{ ðÄu Au Œu{ Œu{ ΔH x T3 ðÄkhu ™u ðÄkhu Éý ƒ™Œwt òÞ Au. m ⇒ ðkÞw™wt yrÄþku»ký ÚkkÞ Œu{ Œu™k yýwyku™e nuhVuh™e MðŒtºkŒk P ½xíke òÞ Au. ykÚke Œu™e yuLxÙku…e™e {kºkk{kt ½xkzku ÚkŒku òÞ Au. ykÚke, ΔS Ãký Éý (–ve) nkuÞ Au. s. T3 > T2 > T1 fkhý fu Œk…{k™ ½xu Œu{ ¼kiríkf yrÄþku»ký {kºkk x m ðÄu Au. (T1 Lke[wt íkkÃk{kLk yLku T3 Ÿ[wt íkkÃk{kLk Au.) ⇒ yk{, yrÄþku»ký Ëhr{Þk™ «ýk÷e™e yìLÚkkÕ…e y™u yìLxÙku…e ½xu Au. «. 17. r™r»¢Þ ðkÞwyku™k r{©ý{ktÚke Œu{™wt y÷„efhý fE heŒu fhðk{kt ykðu Au ? ⇒ W»{k„rŒfeÞ heŒu, yk…{u¤u «¢{ Úkðk {kxu ΔG nt{uþk Éý nkuðwt òuEyu. ykÚke, s. r™r»¢Þ ðkÞwyku™ku «kýes [khfku÷ …h yrÄþku»ký …k{ðk™ku ΔG = ΔH – TΔS {wsƒ ΔH = –ve y™u ΔS = –ve ÷uŒkt, ytþ swËku swËku nkuÞ Au. ykÚke swËk swËk Œk…{k™u hk¾u÷k [khfku÷ ΔG = (– ΔH) – T(– ΔS) …h Œu{™wt yrÄþku»ký y÷„ y÷„ heŒu ÚkkÞ Au y™u ŒuÚke Œu{™wt = (– ΔH) + (TΔS) {¤u Au. y÷„efhý þõÞ ƒ™u Au. ⇒ yk{, ΔG ™wt {qÕÞ Éý Úkðk {kxu (– ΔH) > (+ TΔS). d dHigher Order Thinking Skills (HOTS) ykÚke, ΔH ðÄw{kt ðÄw Éý nkuðwt òuEyu y™u Œk…{k™ T ™e[wt hk¾eyu Œku + TΔS ™k™wt ƒ™u Au. …rhýk{u ™e[k Œk…{k™u 1. £wLz÷e[ yrÄþku»ký ‚{Œk…e {kxu™ku log x m → log p ™ku (– ΔH) > (+ TΔS) ƒ™u Au. yk÷u¾ Ëkuhku. yk yk÷u¾™e ºký ÷kûkrýfŒk ‚{òðku. ⇒ yk{, yrÄþku»ký Ëhr{Þk™ ΔH ðÄwLku ðÄw Éý Úkíkwt òÞ Au s. yLku Auðxu TΔS sux÷wt ÚkkÞ Au. …rhýk{u ΔG = 0 ÚkkÞ Au y™u «ýk÷e ‚tŒw÷™ yðMÚkk «kÃík fhu Au. 5.2 WÆe…™ (Catalysis) b Zk¤ = 1 «. 18. WÆe…f, WÆe…™, «ðÄofku y™u WÆe…™ rðþu WËknhý ykÃke n ‚{òðku.  log x a  WÆe…f y™u WÆe…™ …rh½x™k : m log K  su …ËkÚkkuo hk‚kÞrýf «r¢Þk™ku ðu„ ðÄkhu (çkË÷u) Au y™u …kuŒk™e òŒu hk‚kÞrýf heŒu yÚkðk sÚÚkkí{f heŒu «r¢Þk …qýo ÚkÞk …Ae log P VuhVkh …kBÞk ð„h hnu Au Œu ÃkËkÚkkuo™u WÆe…f Œhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au y™u yk …rh½x™k™u WÆe…™ Œhefu yk¤u ¾ðk{kt ykðu A.u ÷kûkrýfŒkyku : (i) Œu Ä™ Zk¤ ÄhkðŒe ‚eÄe hu¾k yk…u Au.  Ëk.ík., …kuxurþÞ{ õ÷kuhux™u ßÞkhu ¾qƒ s ŒeðúŒkÚke „h{ fhðk{kt ykðu Au Œku …ý Œu Äe{uÚke rð½x™ …k{e™u O2 ðkÞw yk…u Au. (ii) yk ‚eÄe hu¾k™k Zk¤™wt {qÕÞ 1n ‚q[ðu Au. yk rð½x™ Œk…{k™™k Ÿ[k „k¤k{kt 653–873 K ÚkkÞ Au. ∴ yk÷u¾ …hÚke y[¤ n ™e ®f{Œ {u¤ðe þfkÞ Au. 2KClO3 653–873K 2KCl + 3O2 (Äe{e «r¢Þk) (iii) y–yûk …hLkku yktŒhAuË log k ™wt {qÕÞ Ëþkoðu Au.  ßÞkhu yk «r¢Þk{kt Úkkuzkuf MnO2 W{uhðk{kt ykðu Au íÞkhu ykÚke, y[¤ktf k ™wt {qÕÞ …ý yk÷u¾ îkhk {u¤ðe þfkÞ Au. «{ký{kt ™e[k Œk…{k™u 473–633 K íkuLkwt ÍzÃke rð½x™ ÚkkÞ Au. 2KClO3 47M3–n6O323K 2KCl + 3O2 (ÍzÃke «r¢Þk)  swËk swËk rðòŒeÞ …ËkÚkkuo™e WÆe…f Œhefu™ku WÕ÷u¾ ‘ƒÍuor÷Þ‚u’ fÞkuo nŒku.

 WÆe…f «ðÄof y™u rð»k : «fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.167 • «ðÄofku : (b) rð»k{kt„ WÆe…Lk :  «r¢Þk{kt W{uhðk{kt ykðŒk fux÷kf  su WÆe…™ «¢{{kt «r¢Þfku y™u WÆe…f swËe swËe f÷k{kt nkuÞ rðrþü …ËkÚkkuo fu su {kºk WÆe…f™e Au Œku Œu™u rð»k{kt„ WÆe…™ fnu Au. su{ fu, ‚r¢ÞŒk{kt ðÄkhku fhu Au Œu{™u (i) Pt ™e nkshe{kt SO2 ™wt SO3 {kt O2 ðzu ykìÂõ‚zuþ™ WÆeÃkfkuLkk «ðÄofku fnu Au. Ëk.Œ. NH3 ™k Wí…kË™™e nuƒh 2SO2(g) + O2(g) Pt(s)  2SO3(g) …ØrŒ{kt W{uhu÷ {kur÷çzu™{ Mo su ⇒ ynª, «r¢Þfku SO2, O2 ðkÞw{Þ yðMÚkk{kt Au y™u WÆe…f WÆe…f Œhefu ÷eÄu÷ ykÞ™o {kxu «ðÄof Œhefu fkÞo fhu Au. Pt ½™ yðMÚkk{kt Au. ⇒ yk{, «r¢ÞfkuLke f÷k yLku WÆeÃkfkuLke f÷k swËe nkuðkÚke N2(g) + 3H2(g) MFeo((ss))  2NH3(g)  ßÞkhu fux÷kf ƒkÌk …ËkÚkkuo WÆe…f™e ‚r¢ÞŒk{kt ½xkzku fhu Au íku rð»k{kt„ WÆe…™ «¢{ Au. (ii) nuƒh …ØrŒ{kt Íeýk fhu÷ ykÞ™o™e nkshe{kt N2 y™u H2™k Œu™u WÆe…™ rð»k fnu Au. ‚tÞku„efhýÚke NH3 ™wt Wí…kË™ 5.2.1 ‚{k„t y™u rð»k{k„t WÆe…™ N2(g) + 3H2(g) Fe(s)  2NH3(g) ⇒ ynª …ý «r¢Þfku N2, H2 ðkÞw{Þ yðMÚkk{kt Au y™u (Homogeneous and Heterogeneous WÆe…f Fe ½™ yðMÚkk{kt Au su rð»k{k„t WÆe…™ «¢{ A.u Catalysis) (iii) ykuMðkÕz rðrÄ{kt Pt „kus™e nkshe{kt NH3 ™wt NO {kt ykìÂõ‚zuþ™ «. 19. ‚{kt„ y™u rð»k{kt„ WÆe…™ WËknhý yk…e ‚{òðku. 4NH3(g) + 5O2(g) Pt(s)  4NO(g) + 6H2O(g) ⇒ ynª, NH3, O2 ðkÞw{Þ y™u Pt ½™ Au. (a) ‚{kt„ WÆe…™ : (iv) Íeýk fhu÷k Ni WÆe…f™e nkshe{kt ð™M…rŒ Œu÷™wt H2(g)  su «¢{{kt «r¢Þfku, ™e…òu y™u íku{kt ÷eÄu÷ WÆe…f ƒÄk s ðzu nkRzÙkuS™uþ™ ð™M…rŒ Œu÷(l) + H2(g) Ni(s)  ð™M…rŒ ½e(s) yuf s f÷k{kt nkuÞ (çkÄk s «ðkne yÚkðk çkÄk s ðkÞw) Œku ⇒ ynª, yuf «r¢Þf «ðkne yðMÚkk{kt, ƒeòu «r¢Þf ðkÞw yk «¢{™u ‚{kt„ WÆe…™ fnu Au. yðMÚkk{kt y™u WÆe…f Ni ½™ yðMÚkk{kt Au. su ºký f÷k ‚{kt„ WÆe…™™k òýeŒk WËknhý : Ähkðíkwt rð»k{ktøk WÆeÃkf «¢{ Au. (i) ÷uz [uBƒh rðrÄ{kt SO2 ™wt SO3 {kt WÆe…f NO ™e 5.2.2 rð»k{kt„ WÆe…™™ku yrÄþku»ký r‚ØktŒ (Adsorption nkshe{kt O2 ðzu ykìÂõ‚zuþ™. 2SO2(g) + O2(g) NO(g)  2SO3(g) Theory of Heterogeneous Catalysis) ⇒ ynª, «r¢Þfku SO2, O2 y™u WÆe…f NO ƒÄk s yuf s f÷k{kt (ðkÞwf÷k{kt) Au. «. 20. rð»k{kt„ WÆe…™™k yrÄ-þku»ký™k r‚ØktŒ™k {wÆkyku ⇒ ykÚke, yk «¢{ ‚{kt„ WÆe…™ Au. sýkðku. Œu™e r¢ÞkrðrÄ ‚{òðku. (ykf]rŒ sYhe Au.) (ii) HCl {ktÚke {¤Œk H+ ™e nkshe{kt r{ÚkkR÷ yìr‚xux™wt s¤rð¼ks™.  ykÄwr™f yrÄþku»ký r‚ØktŒ {wsƒ WÆer…Œ ‚r¢ÞŒk WÆe…f™e ‚…kxe …h MÚkk™ef]Œ ÚkkÞ Au. CH3COOCH3(l) + H2O(l) HCl(l)  CH3COOH(aq) + CH3OH(aq)  y„íÞ™k ‚ku…k™ : ⇒ ynª, ƒt™u «r¢Þfku y™u WÆe…f HCl ƒÄk yuf s f÷k{kt (i) «r¢Þfku™wt WÆe…f™e ‚…kxe ŒhV «‚hý. (ii) WÆe…f™e ‚…kxe …h «r¢Þf yýwyku™wt yrÄþku»ký. Au. ykÚke, yk «¢{ ‚{kt„ WÆe…™ Au. (iii) {æÞðŒeo ‚tÞkus™™k r™{koý îkhk WÆe…f™e ‚…kxe …h (iii) H2SO4 îkhk {¤Œk H+ ykÞ™™e nkshe{kt ¾ktz™wt hk‚kÞrýf «r¢Þk™wt Úkðwt. s¤rð¼ks™ (iv) WÆe…f ‚…kxe …hÚke «r¢Þk ™e…s™wt y…þku»ký Úkðwt y™u C12H22O11(aq) + H2O(l) H2SO4(l)  Œu™k ÷eÄu VheÚke ‚…kxe «kÃÞ Úkðe suÚke ðÄw «r¢Þk ÚkE þfu. (v) «r¢Þk ™e…s™wt WÆe…f™e ‚…kxeÚke Ëqh «‚hý Úkðwt. C6H12O6(aq) + C6H12O6(aq) ø÷wfkÍu £wõxkuÍ ÿkðý ⇒ ynª, ƒt™u «r¢Þfku y™u WÆe…f H2SO4 ƒÄk s yuf s yðMÚkk{kt («ðkne f÷k{kt) Au.

1.168 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  ‚{k™ «r¢Þfku {kxu swËk swËk WÆe…fku™e ðhýkí{fíkk swËe swËe nkuÞ Au.  yk r‚ØktŒ {wsƒ {wõŒ ‚tÞkusfŒk ÄhkðŒk WÆe…f™e ‚…kxe™k ‚t…fo{kt ßÞkhu ðkÞw ykðu Au íÞkhu r™ƒo¤ hk‚kÞrýf ‚tÞku„efhý™u  Ëk.Œ. H2 y™u CO «r¢Þfku ðk…he™u CH4, CH3OH y™u fkhýu WÆe…f™e ‚…kxe …h „kuXðkÞ Au. HCHO ð„uhu ™e…òu {u¤ðe þfkÞ Au.  ynª, ƒksw ƒksw{kt yrÄþkur»kŒ ÚkÞu÷k yýwyku yufƒeò ‚kÚku (i) CO(g) + 3H2(g) Ni CH4(g) + H2O(g) «r¢Þk fhu Au y™u ŒuÚke ™ðk ™e…s yýw™wt r™{koý ÚkkÞ Au. (ii) CO(g) + 2H2(g) Cu/ZnO–Cr2O3 CH3OH(g) (iii) CO(g) + H2(g) Cu HCHO(g)  yk{, Wí…LLk ÚkÞu÷ ™e…s™k yýwyku ‚…kxe …hÚke ƒk»…e¼ð™ …k{e™u Ëqh ÚkkÞ Au suÚke íkkò «r¢Þf yýwyku™u VheÚke ‚…kxe  yk Ëþkoðu Au fu WÆe…feÞ «r¢Þk Mð¼kðu ¾qƒ s ðhýkí{f nkuÞ Au. …qhe …kzu Au.  yux÷u fu yk…u÷ WÆe…f fkuE ¾k‚ «r¢Þk {kxu ðŒuo Au ™nª fu ƒÄe «r¢Þk {kxu.  xqtf{kt, yuf …ËkÚko fkuE yuf «r¢Þk{kt WÆe…f Œhefu ðŒuo Au …htŒw Œu yLÞ «r¢Þkyku™u WÆe…eŒ fhðk{kt r™»V¤ ™eðzu Au. 5.2.3 rÍÞku÷kRx ðzu ykfkh ðýkoí{f WÆe…™ (Shape Selective Catalysis by Zeolites)  yk r‚ØktŒ ‚{òðu Au fu «r¢Þk™k ytŒu WÆe…f™k ˤ{kt y™u «. 22. rÍÞku÷kRx ðzu ykfkh ðhýkí{f WÆe…™ yux÷u þwt ? Œu™e hk‚kÞrýf ‚t½x™{kt fkuE VuhVkh ÚkŒku ™Úke. ÷kûkrýfŒk y™u W…Þkur„Œk sýkðku.  ðÄw{kt íku yÕÃk «{ký{kt nkuðk Aíkkt yMkhfkhf nkuÞ Au.  WÆe…feÞ «r¢Þkyku fu su WÆe…f™e rAÿ h[™k y™u «r¢Þf y™u  {ÞkoËk : ™e…s™k yýwyku™k fË …h ykÄkh hk¾u Au. Œu™u ykfkh ðhýkí{f  yk r‚ØktŒ WÆe…feÞ «ðÄofku y™u WÆe…feÞ rð»k™k fkÞo™u (¼qr{fk) WÆe…™ fnu Au. ‚{òðe þfŒk ™Úke.  ÷kûkrýfŒkyku : «. 21. ½™ WÆe…™™e y„íÞ™e ¾kr‚ÞŒku ‚r¢ÞŒk y™u  rÍÞku÷kRx ‚khk ykfkh ðhýkí{f WÆe…f Au. fkhý fu Œu{™e h[™k {Ä…qzk suðe nkuÞ Au. ðhýk¥k{f™k ‚t˼o{kt ‚{òðku.  Œu yìÕÞwr{™kur‚r÷fux™k ‚qû{rAÿku su{™u rºk…rh{kýeÞ ò¤eËkh (a) ‚r¢ÞŒk : h[™k Ähkðíkk nkuÞ Au. su{kt fux÷ef Si …h{kýwyku Al™k …h{kýwyku  WÆe…fLke ‚r¢ÞŒk ¾k‚ fhe™u hk‚kÞrýf yrÄþku»ký™e «ƒ¤Œk ðzu rðMÚkkr…Œ ÚkÞu÷kt nkuÞ Au. …h ykÄkh hk¾u Au.  Œu{kt Al–O–Al ƒtÄ h[™k ÄhkðŒwt {k¤¾wt nkuÞ Au.  yk {kxu «r¢Þfku WÆe…f™e ‚…kxe …h «{ký{kt ðÄw «ƒ¤ŒkÚke  rÍÞku÷kRx{kt ¼k„ ÷uŒe «r¢Þkyku™ku ykÄkh yrÄþkur»kŒ Úkðk òuEyu. suÚke Œu ‚r¢Þ ƒ™u. (i) «r¢Þfku y™u ™e…s™k yýwyku™k ykfkh y™u fË …h Œu{s  …htŒw Œuyku yux÷e ƒÄe «ƒ¤ŒkÚke yrÄþkur»kŒ ™ Úkðkt òuEyu fu (ii) rÍÞku÷kRx{kt hnu÷ rAÿku y™u …ku÷kýLkk ÔÞkÃk …h nkuÞ Au.  Œuyku fwËhŒ{kt {¤e ykðu Au Œu{ hk‚kÞrýf heŒu ‚t&÷ur»kŒ MðY…u suÚke Œuyku „rŒþe÷ ™ hnu y™u ƒeò «r¢Þf™u yrÄþkur»kŒ Úkðk …ý {u¤ðe þfkÞ Au. ‚…kxe …h søÞk ™ {¤u. • ‚r¢ÞŒk{kt VuhVkh :  W…Þkur„Œk :  ykðŒofkuüf™k ‚{qn–5Úke 11 ‚wÄe™e ÄkŒwyku (V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu) ‚kÚku H2 ‚kÚkuLke «r¢Þkyku{kt WÆeÃkLk ‚r¢ÞŒk  rÍÞku÷kRx™ku WÃkÞkuøk …uxÙkuh‚kÞý{kt WÆe…f Œhefu ÚkkÞ Au. ðÄu Au.  Œu{kt nkRzÙkufkƒo™™wt rð¼ts™ y™u ‚{½xefhý suðe y„íÞ™e  {n¥k{ WÆeÃkLk ‚r¢ÞŒk ‚{qn 7Úke 9™k Œ¥ðku Ëþkoðu Au. «r¢Þkyku ÚkkÞ Au. Ëk.Œ. 2H2(g) + O2(g) Pt 2H2O(l)  …uxÙkuh‚kÞý™k Wãku„{kt ð…hkŒku y„íÞ™ku rÍÞku÷kRx WÆe…f (b) WÆe…f ðhýkí{fíkk :  WÆe…f™e ðhýkí{fŒk yux÷u fu ßÞkhu «r¢Þfku ‚{k™ nkuÞ («r¢Þk ZSM–5 Au. …rhÂMÚkrŒ ‚{k™) Œku Œu{ktÚke y™uf ™e…òu þõÞ nkuÞ Au íÞkhu fkuE WÆe…f ðzu [ku¬‚ ™e…s Wí…LLk fhðk™e rËþk{kt ÷E sðk™e ûk{Œk.

 ZSM–5 yu ykÕfkunkì÷™wt r™so¤efhý fhe™u nkRzÙkufkƒo™ «fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.169 ‚tÞkus™ku™wt r{©ý ƒ™kðu Au y™u Œu{™u ‚eÄwt s „u‚ku÷e™ (…uxÙku÷){kt (v) ÞwrhÞkLkwt yu{kurLkÞk yLku fkçkoLk zkÞkìõMkkRz{kt rð½xLk : ÞwhuÍ Y…ktŒh fhu Au. WÆeÃkf yk rð½xLkLku WÆeÃkeík fhu Au. ykÕfkunkì÷ rLZksSo¤Mef-h5ý nkRzÙkufkƒo™™wt r{©ý („u‚ku÷e™) NH2CONH2(aq) + H2O(l) ÞwhuÍ 2NH3(g) + CO2(g) (vi) nkushe{kt ÃkuÂÃMkLk WÆeÃkf «kuxeLkLkwt ÃkuÃxkRz{kt ÃkrhðíkoLk fhu Au. 5.2.4 Wí‚u[f WÆe…™ (Enzyme Catalysis) ßÞkhu yktíkhzkt{kt ÃkurL¢Þkxef rxÙÂÃMkLk «kuxeLkLkwt yur{Lkku yìrMkz{kt «. 23. Wí‚u[fku fku™u fnu Au ? Œuyku yLÞ fÞk ™k{Úke yku¤¾kÞ s¤rð¼ksLk fhu Au. Au ? Wí‚u[feÞ WÆe…™ «r¢Þk™k WËknhý yk…ku. (vii) ËqÄLkwt Ëne{kt ÃkrhðíkoLk : íku WíMku[¢eÞ «r¢Þk Au su Ëne{kt hnu÷k ÷uõxkuçkurMkr÷ WíMku[f ðzu «r¢Þk fhðk{kt ykðu Au.  Wí‚u[fku srx÷ ™kRxÙkus™ÞwõŒ fkƒor™f ‚tÞkus™ku Au. su ‚Sð  fux÷ef y„íÞ™e WíMku[feÞ «r¢Þkyku ™e[u™k fkuüf{kt Ëþkoðu÷ Au. ð™M…rŒ y™u «kýeyku îkhk …uËk fhðk{kt ykðu Au. WíMku[f †kuík WíMku[feÞ «r¢Þkyku  Œuyku Wå[ ykÂÛðÞˤ ÄhkðŒk «kuxe™ yýwyku Au y™u …kýe{kt fr÷÷{Þ ÿkðý ƒ™kðu Au. RLðxuoÍ ÞeMx Mkw¢kuÍ → ø÷wfkuÍ yLku £wõxkuÍ ÍkÞ{uÍ ÞeMx ø÷wfkuÍ → RÚkkR÷ ykÕfkunkì÷ yLku  Œuyku ½ýkt y‚hfkhf WÆe…f Au y™u ½ýe ƒÄe Sðhk‚kÞrýf fkçkoLk zkÞkìõMkkRz «r¢Þkyku™u WrÆ…eŒ fhu Au. zkÞkMxuÍ {kÕx Mxk[o → ø÷wfkuÍ {kÕxuÍ ÞeMx {kÕxkuÍ → ø÷wfkuÍ  su{ fu, «kýe ŒÚkk ð™M…rŒ™k þheh{kt ÚkŒe «r¢Þkyku. ÞwhuÍ MkkuÞkçkeLk ÞwrhÞk → yu{kurLkÞk yLku fkçkoLk  yk{, Wí‚u[fku “siðhk‚kÞrýf WÆe…fku” Œhefu yku¤¾kÞ Au y™u zkÞkìõMkkRz ÃkuÃMkeLk nkushe «kuxeLk → yur{Lkku yìrMkz yk …rh½x™k siðhk‚kÞrýf WÆe…™ Œhefu yku¤¾kÞ Au. «. 24. Wí‚u[f WÆe…™™e ÷kûkrýfŒkyku WËknhý yk…e ‚{òðku.  fux÷ef Wí‚u[f WÆe…eŒ «r¢Þkyku : (i) ¾qƒ s rðrþü fkÞoûk{ : (i) ¾ktzLkwt ÔÞwí¢{ý : RLðxuoÍ WÆeÃkf ¾ktzLkwt ø÷wfkuÍ yLku £wõxkuÍ{kt  Wí‚u[f™ku yuf yýw «r¢Þf™k Ë‚ ÷k¾ (106) sux÷k yýwyku™u ÃkrhðíkoLk fhu Au. «rŒr{r™x{kt ™e…s{kt Y…ktŒrhŒ fhe þfu Au. C12H12O11(aq) + H2O(l) RLðoxuÍ (ii) Wå[¥k{ rðrþü Mð¼kð («f]rŒ) : C6H12O6(aq) + C6H12O6(aq)  Ëhuf Wí‚u[f {kxu yk…u÷ «r¢Þf {kxu ¾qƒ s rðrþü nkuÞ Au. ø÷wfkuÍ £wõxkuÍ  yux÷u fu yuf WÆe…f yuf «r¢Þk fhŒk ðÄw «r¢Þk™u WÆe…eŒ fhe (ii) ø÷wfkuÍLkwt RÚkkR÷ ykÕfkunkì÷{kt ÃkrhðíkoLk : ÍkÞ{uÍ WÆeÃkf ø÷wfkuÍLkwt þfŒku ™Úke. RÚkkR÷ ykÕfkunkì÷ yLku fkçkoLk zkÞkìõMkkRz{kt ÃkrhðíkoLk fhu Au.  Ëk.Œ. ÞqrhÞk™k s¤rð¼ks™{kt ‘ÞwhuÍ’ WÆe…f {kºk ÞqrhÞk™wt s s¤rð¼ks™ fhu Au. Œu ƒeò fkuE yu{kRz™wt s¤rð¼ks™ fhŒwt ™Úke. C6H12O6(aq) ÍkÞ{uÍ 2C2H5OH(aq) + 2CO2(g) (iii) y™wfq¤ík{ Œk…{k™u Wå[¥k{ ‚r¢Þ : ø÷wfkuÍ RÚkkR÷ ykÕfkunku÷  Wí‚u[f «r¢Þk™k ðu„™u y{wf [ku¬‚ Œk…{k™u {n¥k{ ƒ™kðu (iii) Mxk[oLkwt {kÕxkuÍ{kt ÃkrhðíkoLk : zkÞkMxuÍ WíMku[f Mxk[oLkwt {kÕxkuÍ{kt Au. su Œk…{k™™u y™wfq¤ík{ Œk…{k™ fnu Au.  y™wfq¤ík{ Œk…{k™Úke fkuE …ý Ÿ[k Œk…{k™u fu ™e[k Œk…{k™u ÃkrhðíkoLk fhu Au. Wí‚u[f™e ‚r¢ÞŒk ½xe òÞ Au. 2(C6H10O5)n(aq) + nH2O(l) zkÞkMxuÍ nC12H22O11(aq)  y™wfq÷ík{ Œk…{k™ ÷„¼„ 298–310 K Œk…{k™™k „k¤k{kt Mxk[o {kÕxkuÍ nkuÞ Au. (iv) {kÕxkuÍLkwt ø÷wfkuÍ{kt ÃkrhðíkoLk : {kÕxuÍ WíMku[f {kÕxkuÍLkwt  {k™ðþheh™wt Œk…{k™ 310 K nkuðkÚke Œu Wí‚u[f WÆe…feÞ ø÷wfkuÍ{kt YÃkktíkh fhu Au. «r¢Þkyku {kxu ¾qƒ s y™wfq¤ nkuÞ Au. (iv) y™wfq¤ík{ pH nuX¤ Wå[¥k{ ‚r¢Þ : C12H22O11(aq) + H2O(l) {kÕxuÍ 2C6H12O6(aq)  Wí‚u[f WÆ…feÞ «r¢Þkyku y{wf pH™k {qÕÞku {kxu {n¥k{ nkuÞ {kÕxkuÍ ø÷wfkuÍ Au y™u yk pH {qÕÞ™u y™wfq¤ík{ pH fnu Au.  y™wfq¤¥k{ pH™wt {qÕÞ 5–7 ™e ðå[u nkuÞ Au.

1.170 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  yk rAÿku ÷kûkrýf ykfkh™k nkuÞ Au y™u Œuyku –NH2, –COOH, –SH, –OH ð„uhu ‚r¢Þ ‚{qn ÄhkðŒk nkuÞ Au. (v) W¥kusf y™u ‚nWí‚u[f™e nkshe{kt ‚r¢ÞŒk ðÄu Au :  Wí‚u[feÞ ‚r¢ÞŒk fux÷kf …ËkÚkkuo fu su™u ‚n–Wí‚u[f fnu Au  ¾hu¾h Œku yk Wí‚u[f fýku™e ‚…kxe …h™k ‚r¢Þ fuLÿku nkuÞ Au.  yk r¢ÞkrðrÄ ™e[u {wsƒ Ëþkoðe þfkÞ Au : Œu™e nkshe{kt Wí‚u[feÞ ‚r¢ÞŒk ðÄu Au. ykðk …ËkÚkkuo™u ‚n– Wí‚u[fku fnu Au. E + S  [E–S] → E + P  ðÄw{kt òu rƒ™-«kurx™ (rðxk{e™)™wt yÕ…«{ký Wí‚u[f ‚kÚku nksh nkuÞ Œku Wí‚u[feÞ ‚r¢ÞŒk ™kUÄ…kºk heŒu ðÄu Au. Wí‚u[f «r¢Þf ‚r¢Þf]Œ ‚tfeýo Wí‚u[f ™e…s  W¥kusfku ‚k{kLÞ heŒu Na+, Mn2+, Co2+, Cu2+ ð„uhu suðk  yk «r¢Þk ƒu Œƒ¬k{kt ÚkkÞ Au. ÄkíðeÞ ykÞ™ku nkuÞ Au.  yk ÄkíðeÞ ykÞ™ku ßÞkhu Wí‚u[f yýwyku ‚kÚku r™ƒo¤ heŒu ƒtrÄŒ Œƒ¬ku–1 : «r¢ÞkÚkeo (S) ‚kÚku Wí‚u[f™wt ƒtÄ™ y™u ‚r¢Þf]Œ nkuÞ Au íÞkhu Œu{™e Wí‚u[feÞ ‚r¢ÞŒk ½ýe ðÄkhu nkuÞ Au. ‚tfeýo™e h[™k  Ëk.Œ. yu{kR÷kuÍ Wí‚u[f, NaCl™k Na+ ykÞ™™e nkshe{kt WÆe…feÞ heŒu ¾qƒ s ‚r¢Þ nkuÞ Au. E + S → ES* (‚r¢Þf]Œ ‚tfeýo) (vi) r™hkuÄfku y™u rð»k™e y‚h : Œƒ¬ku–2 : ‚r¢Þf]Œ ‚tfeýo™wt ™e…s{kt rð½x™.  ‚k{kLÞ WÆe…f™e su{, Wí‚u[fku …ý fux÷kf …ËkÚkkuo™e nkshe{kt r™hkuÄ™ …k{u Au yÚkðk rð»k–Íuhefhý …k{u Au. ES* → E + P  ykðk r™hkuÄfku yÚkðk rð»k, Wí‚u[f™e ‚…kxe …h hnu÷ r¢Þkþe÷ ‚{qn ‚kÚku …khM…rhf r¢Þk fhu Au y™u Œu™e ‚r¢ÞŒk™u ½xkze «. 26. WÆe…f «{kuxh yux÷u þwt ? yuf WËk. yk…ku. ™kt¾u Au yÚkðk fux÷ef 𾌠‚t…qýo…ýu ™kþ …ý fhu Au.  Ëk.Œ. ½ýk yki»kÄku™k W…Þku„ îkhk þheh{kt Wí‚u[f r™hkuÄfku™e s su …ËkÚko hk‚kÞrýf «r¢Þk{kt ‚eÄku s ¼k„ ÷uðk™u ƒË÷u y…hkuûk r¢Þk Äe{e …kze þfkÞ Au. heŒu WÆe…f™e ‚r¢ÞŒk (ûk{Œk) ðÄkhu Œu™u WÆe…f {kxu™ku «{kuxh fnu Au. Ëk.Œ. nuƒh …ØrŒ{kt NH3 ™k Wí…kË™ {kxu WÆe…f «. 25. Wí‚u[f WÆe…™ r¢ÞkrðrÄ {kºk ‚{efhý îkhk ‚{òðku. Fe ™e ‚kÚku «{kuxh Œhefu {kur÷çzuLk{ Mo …ý W{uhðk{kt ykðu Au. Œu{kt ‚{krðü ƒu Œƒ¬kyku sýkðku. «. 27. hk‚kÞrýf «r¢Þk{kt ð…hkŒk WÆe…f™e [kh ÷kûkrýfŒkyku  Wí‚u[fku™k fr÷÷{Þ fýku™e ‚…kxe …h ½ýk rAÿku hnu÷kt nkuÞ Au. sýkðk.u s. (i) Œu™k sÚÚkk{kt VuhVkh ÚkŒku ™Úke. (ii) Œu™k hk‚kÞrýf ‚t½x™{kt VuhVkh ÚkŒku ™Úke. (iii) Œu {kºk ™k™k sÚÚkk{kt …ý y‚hfkhf nkuÞ Au. (iv) Œu Œu™e fkÞo «ýk÷e{kt nt{uþk rðrþü nkuÞ Au. 5.2.5 Wãku„ku{kt ð…hkŒk WÆe…fku™e ÞkËe (Catalysts in Industry) «¢{ WÆeÃkf 1. yu{kurLkÞkLke çkLkkðx {kxuLke nuçkh rðrÄ ¾qçk s Íeýwt fhu÷ ykÞLko, «ðÄof íkhefu {kur÷çzuLk{, ÃkrhÂMÚkrík (conditions) : 200 bar Ëçkký yLku 723–773 K íkkÃk{kLk. nk÷{kt ykÞLko ykìõMkkRz, ÃkkuxurþÞ{ N2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g) ykìõMkuMkkRz yLku yìÕÞwr{LkkLkk r{©ýLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. 2. LkkRrxÙf yìrMkzLkk WíÃkkËLk {kxuLkku ykìMðkÕz «¢{ Ã÷urxLkkRÍTz yuMçkuMxkuMk, íkkÃk{kLk 573 K 4NH3(g) + 5O2(g) → 4NO(g) + 6H2O(g) 2NO(g) + O2(g) → 2NO2(g) 4NO2(g) + 2H2O(l) + O2(g) → 4HNO3(aq) 3. MkÕVÞwrhf yìrMkzLkk WíÃkkËLk {kxuLkku MktÃkfo «¢{ Ã÷urxLkkRÍTz yuMçkuMxkuMk yÚkðk ðuLkurzÞ{ 2SO2(g) + O2(g) → 2SO3(g) ÃkuLxkìõMkkRz (V2O5), SO3(g) + H2SO4(aq) → H2S2O7(l) íkkÃk{kLk 673–723 K Äq{kÞ{kLk (oleum) H2S2O7(l) + H2O(l) → 2H2SO4(aq)

«fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.171 ÷¾ký MktçktrÄík «§ku11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 2. ™e[u™e «r¢Þk {kxu sYhe WÆe…fku {kxu ‚k[k òuzfkt òuzku. 5.4 nuƒh rðrÄ{kt nkRzÙkus™ r{Úku™™e NiO WÆe…f™e nkshe{kt ðhk¤ s. rð¼k„–I («r¢Þk) rð¼k„–II (WÆe…f) ‚kÚku™e «r¢ÞkÚke {u¤ððk{kt ykðu Au. yk «r¢Þk ðhk¤ …w™:h[™k (reforming) Œhefu yku¤¾kÞ Au. þk {kxu ßÞkhu yu{kur™Þk nuƒh (a) CO + 3H2 → CH4 + H2O (i) Cu rðrÄÚke {¤ððk{kt ykðu Au íÞkhu CO ™u Ëqh fhðwt sYhe Au ? (b) CO + 2H2 → CH3OH (c) CO + H2 → HCHO (ii) Mn s. NH3™e nuƒh …ØrŒ™wt ‚{efhý N2(g) + 3H2(g) Fe 2NH3(g) (iii) Cu/ZnO–Cr2O3 (iv) Ni yk «r¢Þk{kt Fe WÆe…f Œhefu ÷eÄu÷ nkuÞ Au. s. (a–iv), (b–iii), (c–i) ykÚke òu «r¢Þk …kºk{kt CO™e nkshe nkuÞ Œku Œu Fe ‚kÚku ‚tÞkuòÞ Au (Fe(CO)5) y™u ŒuÚke Fe™e WÆe…f Œhefu™e ‚r¢ÞŒk 5.3 fr÷÷ (Colloids) ™kþ …k{u Au. «. 28. fr÷÷ yxu ÷u þtw ? ‚k[k ÿkðý y™u fr÷÷ ðå[™u k ŒVkðŒ™k yk{, CO WÆe…™ rð»k Œhefu ðŒoŒku nkuðkÚke «r¢Þk r{©ý{ktÚke {wÏÞ {wÆkyku sýkðku. Ëqh fhðku …zu Au. 5.5 yuMxh™wt s¤rð¼ks™ þYykŒ{kt Äe{wt nkuÞ Au y™u Úkkuzkf ‚{Þ  su rð»k{kt„ «ýk÷e{kt yuf …ËkÚko …rhûkur…Œ f÷k ¾qƒ Íeýk ƒkË Íz…e þk {kxu ÚkkÞ Au ? fýku MðY…u nkuÞ y™u ƒeòu yuf …ËkÚko …rhûku…™ {kæÞ{ Œhefu nkuÞ Œu™u fr÷÷ fnu Au. s. yuMxh™wt s¤rð¼ks™ ™e[u {wsƒ ÚkkÞ Au. CH3COOCH3 + H2O → CH3COOH + CH3OH  fr÷÷ yu r™÷tƒ™ y™u ÿkðýku ƒt™u [h{ ðå[u hnu÷e rðþk¤ ‚{qnku™e «ýk÷e Au su™u fr÷÷{Þ …rhûku…™ yÚkðk fr÷÷ …ý  yuMxh™wt s¤rð¼ks™ WÆe…f™e „uhnkshe{kt ½ýwt Äe{wt nkuÞ Au. fnu Au.  yuMxh™wt s¤rð¼ks™ yìr‚z (H+) ðzu WÆeÃík ÚkkÞ Au.  þYykŒ{kt WÆe…f H+ ™ nkuðkÚke «r¢Þk Äe{e ÚkkÞ Au.  ÿkðý y™u fr÷÷ ðå[u™ku ŒVkðŒ  …htŒw s¤rð¼ks™Úke Wí…LLk ÚkŒk CH3COOH {ktÚke H+ {¤e ÿkðý fr÷÷ hnu Au su WÆe…f Œhefu ðŒuo Au.  ykÚke «r¢Þk Úkkuzk Mk{Þ çkkË Íz…e ƒ™u Au. (i) Œu{™k ½xffýku ykÞ™ku (i) Œu{™k ½xffýku Ãkrhûkur…Œ 5.6 WÆe…™ «r¢Þk{kt y…þku»ký™wt þwt fkÞo Au ? s. WÆe…™ Ëhr{Þk™ WÆe…f™e ‚…kxe …h hk‚kÞrýf «r¢Þk ÚkE™u MðY…u yÚkðk ™k™k fýku f÷k yuf ƒ]nË-fý ™e…s yýw ƒ™kðu Au. MðY…u nkuÞ Au. («kuxe™) yÚkðk ½ýk  WÆe…f™e ‚…kxe …hÚke yk ™e…s yýw™wt y…þku»ký Úkðwt sYhe …h{kýwyku, ykÞ™ku fu nkuÞ Au.  suÚke Œu™k MÚkk™u VheÚke ‚…kxe «kÃÞ ÚkkÞ y™u ™ðk (íkkò) yýwyku™ku ‚{wåÞ nkuÞ Au. yýwyku™wt r™{koý ÚkkÞ. ykÚke ðÄw «r¢Þk ÚkkÞ. (ii) Œu{™k fýku™wt fË < 1 mm (ii) Œ{u ™k fýk™u tw fË 1nm – d dHiHgihghererOOrrddeerr TThhiinnkkiinngg SSkkilillsls(H(HOOTST)S) nkuÞ Au. 1000 nm ðå[™u tw nkÞu A.u 1. ™e[u™e s÷rð¼ks™ «r¢Þkyku{kt Wí‚u[fku x, y y™u z ™e {¤Œe (iii) Œu ‚{kt„ r{©ý ÄhkðŒe (iii) Œu rð»k{kt„ r{©ý ÄhkðŒe ™e…òu sýkðku. Mxk[o x (a) y (b) z (c) + 2CO2 «ýk÷e Au. «ýk÷e Au. s. Mxk[o zkxkMxuÍ {kÕxkuÍ {kÕxus ø÷wfkuÍ ÍkÞ{uÍ (iv) Ëk.Œ. ø÷wfkuÍ™wt s÷eÞ (iv) Ëk.Œ. Mxk[o, S÷uxe™, RÚku™ku÷ + 2CO2 ÿkðý, NaCl ™wt s÷eÞ „wtËh, rn{kuø÷kƒe™ x = zkxkMxuÍ, y = {kÕxus, z = ÍkÞ{uÍ y™u a = {kÕxkuÍ, b = ø÷wfkuÍ, c = RÚku™ku÷ ÿkðý ð„uhu™k ÿkðýku. (v) Œu{™k fýku yrŒ ™k™k (v) Œu{™k fýku «{ký{kt {kuxk nkuðkÚke Íz…e «‚hý …k{u nkuðkÚke Äe{wt «‚hý …k{u A.u A.u (vi) ®xz÷ y‚h ËþkoðŒk ™Úke. (vi) ®xz÷ y‚h Ëþkoðu Au. 5.4 fr÷÷™wt ð„eofhý (Classification of Colloids)  fr÷÷™wt ð„eofhý ºký ¼k„{kt fhe þfkÞ Au : (i) …rhûkur…Œ f÷k y™u …rhûku…™ {kæÞ{Lke ¼kirŒf yðMÚkk™k ykÄkhu. (ii) …rhûkur…Œ f÷k y™u …rhûku…™ {kæÞ{ ðå[u™e …khM…rhf r¢Þk™k Mð¼kð™k ykÄkhu (iii) …rhûkur…Œ f÷k™k fýku™k «fkh™k ykÄkhu.

1.172 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 5.4.1 …rhûkur…Œ f÷k y™u …rhûku…™ {kæÞ{™e ¼kirŒf yðMÚkk Ãkh ykÄkrhík ð„eofhý (Classification Based on Physical State of Dispered Phase and Dispersion Medium) «. 29. …rhûkur…Œ f÷k y™u …rhûku…™ {kæÞ{™e f÷k™k ykÄkhu fr÷÷ku™wt ð„eofhý fkuüf MðY…u Ëþkoðku. (WËknhý sYhe Au.)  yk heŒu ykX «fkh™e fr÷÷ «ýk÷e þõÞ ƒ™u Au.  yuf ðkÞw ƒeò ðkÞw ‚kÚku ¼¤u íÞkhu Œuyku ‚{kt„ r{©ý ƒ™kðu Au. ykÚke, ðkÞw «fkh™e fr÷÷ «ýk÷e þõÞ nkuŒe ™Úke. fkuüf : fr÷÷ «ýk÷eLkk «fkh ÃkrhûkurÃkík f÷k ÃkrhûkuÃkLk {kæÞ{ fr÷÷Lkku «fkh WËknhý ½Lk ½Lk ½Lk Mkku÷ fux÷kf htøkeLk fk[ íku{s su{ MxkuLk ½Lk «ðkne htøk yLku fku»k ÿÔÞ ½Lk ðkÞw Mkku÷ Äw{kzku yLku Äq¤ «ðkne ½Lk yuhkuMkku÷ [eÍ, çkxh, su÷e «ðkne «ðkne su÷ (gel) ËqÄ, ðk¤ (nuh) ¢e{, {k¾ý «ðkne ðkÞw ÃkkÞMk (R{ÕÍLk) ÄwB{Mk, Äq{ú, ðkˤ, stíkwLkkþf M«u ðkÞw ½Lk yuhkuMkku÷ ÃÞwr{Mk ÃkÚÚkh, Vku{ hçkh ðkÞw «ðkne ½Lk Mkku÷ Veý, fþk (whipped) ¢e{, MkkçkwLkwt Veý Veý (Foam)  ynª, ðÄw òýeŒk fr÷÷ku ™e[u {wsƒ Au : (iii) Œuyku ¾qƒ s ‚nu÷kEÚke (iii) Œuyku {w~fu÷eÚke y™u (i) ‚ku÷ («ðkne{kt ½™) (ii) su÷ (½™{kt «ðkne) (iii) …kÞ‚ («ðkne{kt «ðkne) y™u ‚h¤ …ØrŒÚke ƒ™kðe rðrþü …ØrŒÚke ƒ™kðe  ðÄw{kt …rhûku…™ {kæÞ{™k ykÄkhu ‚ku÷™u ™k{ yk…e þfkÞ Au. þfkÞ Au. þfkÞ Au. su{ fu, (i) …rhûku…™ {kæÞ{ Œhefu …kýe nkuÞ Œku Œu™u → yuõðk‚ku÷ (iv) òu …rhûku…™ {kæÞ{™u (iv) ykðk ‚ku÷ yufðkh (nkRzÙku‚ku÷) (ii) …rhûku…™ {kæÞ{ ykÕfkunku÷ nkuÞ Œku Œu™u → ykÕfku‚ku÷ y™u …rhûkur…™ f÷k{ktÚke y÷„ yðûkur…Œ ÚkÞk …Ae, Vhe (iii) …rhûk…u ™ {kæÞ{ ƒÂu LÍ™ nkÞu Œku Œ™u u → ƒLu Ík‚u k÷u fnu A.u fhðk{kt ykðu íÞkhu {¤Œk …kAk …rhûku…™ {kæÞ{{kt ‚ku÷™u …rhûku…™ {kæÞ{{kt W{uhðk AŒkt …w™:hr[Œ 5.4.2 …rhûkru …Œ f÷k y™u …rhûk…u ™ {kæÞ{ ðå[™u e …khM…rhf Vheðkh r{© fhe™u …w™: fhe þfkŒk ™Úke. yk{ «r¢Þk™k Mð¼kð («f]rŒ) ™k ykÄkhu ð„eofhý hr[Œ fhe þfkÞ Au. Œuyku y«rŒðŒeoÞ ‚ku÷ (Classification Based on Nature of Interaction Between Dispersed Phase and Dispersion yk{, Œuyku …rhðŒo™eÞ „ýkÞ Au. Medium) ‚ku÷ „ýkÞ Au. «. 30. …rhûkur…Œ f÷k y™u …rhûku…™ {kæÞ{™k ykÄkhu fr÷÷ku™wt ð„eofhý WËknhý ‚kÚku ‚{òðku. yÚkðk ÿðy™whk„e (v) yk ‚ku÷ ‚kuÕðuþ™™k (v) yk ‚k÷u ™tw ‚kÕu ðþu ™ ÚkŒtw ™ y™u ÿðrðhk„e fr÷÷ku ðå[u™ku ŒVkðŒ sýkðku. fkhýu ½ýk s MÚkkÞe nkuÞ nkðu kÚke MÚkkÞe nkŒu k ™Úke.  yk heŒu fr÷÷ku™u ƒu ¼k„{kt rð¼kSŒ fhe þfkÞ Au. Au. ykÚke Œu{™u ‚k[ðe ykÚke Œ{u ™u ‚k[ðe (ò¤ððk hk¾ðk {kxu MÚkkÞefkhf {kx)u hk¾ðk {kxu MÚkkÞefkhf ÿðy™whk„e ‚u÷ ÿðrðhk„e ‚ku÷ …ËkÚkkuo™e sYh …zŒe ™Úke. …ËkÚk™o e sYh …zu A.u (i) Œu™ku yÚko ÚkkÞ Au (i) Œu™ku yÚko ÚkkÞ Au (vi) yk ‚ku÷Lkwt MftË™ (vi) yk ‚ku÷{kt Úkkuzk «{ký{kt ÿkðf ykfŠ»kŒ yÚkðk ÿkðf y…kfŠ»kŒ yÚkðk ‚nu÷kEÚke ÚkŒwt ™Úke. rðãwŒrð¼kßÞ W{uhŒk «ðkne–[knf (MLkune). «ðkne–rðhk„e. yÚkðk „h{ fhŒkt yÚkðk (ii) Ëk.Œ. „wtËh, S÷uxe™, (ii) Ëk.Œ. ÄkŒwyku Ag, Au, Pt n÷kððkÚke Íz…Úke MftË™ Mxk[o, hƒh ð„uhuLkk Mkku÷. y™u ÄkŒw™k ‚ÕVkRz (yðûku…™) …k{u Au. As2S3, CdS ð„uhuLkk Mkku÷.

«fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.173 5.4.3 yðûkur…Œ f÷k™k fýku™k «fkh …h ykÄkrhŒ ð„eofhý : (iii) ‚{wå[ÞrÞŒ fr÷÷ (r{‚u÷) : ƒnwykÛðeÞ, rðhkx (ƒ]nË) ykÛðeÞ y™u ‚{qåÞrÞŒ fr÷÷  fux÷kf …ËkÚkkuo fu su Œu{™e r™B™ ‚ktÿŒkyu ‚k{kLÞ «ƒ¤ rðãwŒrð¼kßÞ Œhefu ðŒuo Au. (Classification Based on Type of Particles of the Dispersed phase, Multi-molecular,  …htŒw Ÿ[e ‚ktÿŒkyu Œuyku ‚{qåÞ ÚkkÞ Au y™u fr÷÷{Þ ðŒoýwtf Macromolecular and Associated Colloids) Ëþkoðu Au. yk heŒu MÚkk…u÷k ‚{qå[ÞrÞŒ fýku™e «ýk÷e™u r{‚u÷ fnu Au. «. 31. ƒnwykÛðeÞ, rðhkx y™u ‚{wå[rÞŒ fr÷÷fýku ÞkuøÞ WËknhý yk…e ‚{òðku.  r{‚u÷™e h[™k y{wf ¾k‚ Œk…{k™ fhŒkt Ÿ[k Œk…{k™u (suÚke Œu{™k fýku ðå[u™wt ytŒh s¤ðkE hnu) s ÚkkÞ Au. su™u ¢k^x (i) ƒnw ykÛðeÞ fr÷÷ : Œk…{k™ Tk fnu Au. (swËe swËe r{‚u÷ {kxu Tk swËk swËk nkuÞ Au.  fxu ÷kf …ËkÚkk™ou k ™k™k fýku (…h{kýyw ku) yÚkðk rð…÷w «{ký{kt  ykðk fr÷÷ku™wt {tË™ fhŒk …hŒ ÔÞÂõŒ„Œ ykÞ™{kt VuhðkÞ …ËkÚk™o k yýyw k™u tw Þkøu Þ ÿkðf{kt rð÷Þ™ fhŒk Œyu ku yfu ƒeò ‚kÚku Au y™u ‚k{kLÞ «ƒ¤ rðãwŒ rð¼kßÞ™e su{ ðŒuo Au. ‚{åw ÞÚke ¼„u k ÚkE™u fr÷÷ fýk™u k fË (1–1000 nm) {k…™k yýyw ku ƒ™kðu A.u yk heŒu h[kŒe ÂM…‚eÍ™u ƒnyw kÛðeÞ fr÷÷ fnu A.u  Œuyku …]c‚r¢Þ …ËkÚkkuo Au su{ fu ‚kƒw y™u ‚kt&÷ur»kŒ rzxsoLx  ‚kƒw {kxu CMC 10–4 Úke 10–3 M nkuÞ Au.  Ëk.Œ.  yk fr÷÷ku ƒt™u ÿðrðhk„e y™u ÿðy™whk„e ¼k„ku Ähkðu Au. (a) „kuÕz‚ku÷ :  Tk Úke ™e[k Œk…{k™u fu Ÿ[k Œk…{k™u r{‚u÷ h[™k ðuhrð¾uh ⇒ yk ‚ku÷{kt Au™k ½ýk …h{kýwyku™wt ‚{wåÞ ÚkE™u swËk swËk fË™k fr÷÷ fýku ƒ™kðu Au. ÚkE òÞ Au. (b) ‚ÕVh ‚ku÷ : ⇒ yk ‚ku÷{kt S8 ™k nòh fu Œu™kÚke ðÄkhu yýwyku ‚{qåÞ «. 32. fr÷÷{Þ ÿkðýku{kt h[kŒe r{‚u÷™e r¢ÞkrðrÄ WËknhý ÚkE™u fr÷÷ fýku™k {k…™k fýku ƒ™kðu Au. ‚kÚku ‚{òðku. ⇒ ykðk fr÷÷ku ÷kÞkurVr÷f «fkh™k nkuÞ Au y™u Œu{™k fýku ðk™ zh ðkÕ‚ ykf»koýƒ¤kuÚke òuzkÞu÷k nkuÞ Au.  r{‚u÷ h[™k™e r¢ÞkrðrÄ : (ii) rðhkx ykÂÛðÞ fr÷÷ :  r{‚u÷™e h[™k ‚kƒw™k WËknhý îkhk ‚{òðe þfkÞ Au.  fux÷kf rðhkx yýwyku™u ÞkuøÞ ÿkðf{kt rð÷Þ™ fhðk{kt ykðu  ‚kƒw yu Wå[ Vuxe yìr‚z™k Na+ Lkk ûkkh fu K+ Lkk ûkkh Au. Au íÞkhu Œu{™k fË fr÷÷{Þ fË™k „k¤k{kt ƒ™Œk nkuÞ Au. R – COONa Ãkkýe R – COO–(aq) + Na+(aq) ykðe «ýk÷e™u rðhkx ykÛðeÞ «ýk÷e fnu Au.  Ëk.Œ. ykðk fr÷÷ku ƒu heŒu {¤u Au : CH3(CH2)16 – COO– Na+ Ãkkýe (a) fwËhŒe fr÷÷ku : MkkurzÞ{ Mxeyhux CH3(CH2)16COO–(aq) + Na+(aq) MxeÞhux ykÞLkku ⇒ fwËhŒe heŒu WËT¼ðŒk rðhkx yýwyku su{ fu Mxk[o, ‚uÕÞw÷kuÍ, «kuxe™, Wí‚u[f, S÷uxe™ ð„uhu.  ynª ‚kƒw™k ykÞ™efhýÚke Wí…LLk ÚkŒku Éý ykÞ™ R–COO– ƒu ¼k„ Ähkðu Au. (b) {k™ð‚ŠsŒ fr÷÷ku :  ÷ktƒe nkRzÙkufkƒo™ þ]t¾÷k R su™u yÄúwðeÞ …wåA fnu Au. ⇒ {k™ð‚ŠsŒ yýwyku su{ fu …kur÷Úke™, ™kÞ÷ku™,  yk ¼k„ s¤rðhkøke y™u yÄúwðeÞ nkuÞ Au. …kur÷MxkÞhe™, ‚kt&÷ur»kŒ hƒh ð„uhu.  ßÞkhu –COO– ‚{qn™u ÄúwðeÞ ykÞ™eÞ þe»ko fnu Au y™u Œu  ÷kûkrýfŒk : s¤y™whk„e nkuÞ Au.  Œuyku ½ýk MÚkkÞe nkuÞ Au.  Œuyku ½ýe ƒkƒŒku{kt ‚k[k ÿkðýku™u {¤Œkt ykðu Au.  Œuyku™k yýwyku {wÏÞíðu …kur÷{h nkuÞ Au.  Œu{™k yýwyku™k ykÂÛðÞ Ë¤ ½ýk Ÿ[k nkuÞ Au.  Œuyku {wÏÞíðu ÷kÞkuVkurƒf ÷ûký ÄhkðŒkt nkuÞ Au.

1.174 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 «. 33. ‚kƒw™e MðåAefhý r¢Þk ykf]rŒ ‚n ‚{òðku.  R–COO– ykÞ™ku™e „kuXðýe : (a) økúeÍ (b) økúeÍ{kt MxeÞhux (c) MxeÞhux ykÞLkkuLke  ynª R–COO– ykÞ™ku ‚…kxe …h Œu{™k COO– ‚{qn ‚kÚku ykÞLkLke økkuXðýe …kýe{kt nksh nkuÞ Au. r{Mku÷  ßÞkhu nkRzkÙ fu kƒ™o þ¾t] ÷k R Œ™u kÚke Ëhq nkÞu Au y™u ‚…kxe …h hnu A.u  ‚kƒw™e MðåAefhý r¢Þk Ëhr{Þk™ ‚kƒw™k yýwyku Œu÷™k xe…kt  …htŒw ¢ktrŒf r{‚u÷ ‚ktÿŒkyu yk Éý ykÞ™ku ÿkðý™k sÚÚkk yk‚…k‚ yuðe r{‚u÷ h[™k fhu Au suÚke Mxeyhux ykÞ™ku ŒhV ¾U[kÞu÷ hnu Au y™u ‚{qå[Þ ÚkkÞ Au. …rhýk{u Œuyku nkRzÙkufkƒo™ þ]t¾÷k ‚kÚku „ku¤kfkh ykfkh™k ƒ™u Au. su{kt nkRzÙkufkƒo™ þ]t¾÷k „ku¤k™k fuLÿ ŒhV™e rËþk{kt nkuÞ Au.  ßÞkhu COO– ¼k„ „ku¤k™e ƒkÌk ‚…kxe …h hnu÷k nkuÞ Au.  yk «{kýu h[kŒku ‚{qåÞ ‘ykÞ™eÞ r{‚u÷’ Œhefu yku¤¾kÞ Au.  yk r{‚u÷ ykðk ykþhu 100 sux÷k ykÞ™ku ÄhkðŒk nkuÞ Au.  rzxsoLx îkhk r{‚u÷™e h[™k :  «ûkk÷fku™e ƒkƒŒ{kt …ý r{‚u÷ h[™k™e r¢ÞkrðrÄ ‚{k™ s s¤rðhk„e ¼k„ Œi÷ ®ƒËwyku{kt nkuÞ Au y™u Œu™ku s¤y™whk„e nkuÞ Au. ¼k„ „úeÍ™k ®ƒËw™e ƒnkh fuþ™e su{ «ûkr…Œ nkuÞ Au.  Ëk.Œ. ‚kurzÞ{ ÷kurh÷ ‚ÕVux CH3(CH2)11SO4–Na+ yCHk 3y(CýHw{2k)t 1–1S– Onk4R–zÙkÄufkúwðƒeo™Þ  ynª ÄúwðeÞ ‚{qn …kýe ‚kÚku …khM…rhf r¢Þk fhe þfu Au y™u  ykÞr™f rþ»ko Œhefu ðŒuo Au y™u þ]t¾÷k R yÄðwú eÞ …]åA Œhefu ðŒuo Au. Œu™e ‚kÚku òuzkÞ Au. C  ykÚke Mxeyhux ykÞ™ ðzu ½uhkÞu÷ Œu÷®ƒËw …kýe{kt ¾U[kE ykðu Au y™u „tËe fu {u÷e ‚…kxe …hÚke Ëqh ÚkkÞ Au. CHEMISTRY XTRA  yk{, ‚kƒw ðzu™e …kÞ‚efhý r¢Þk îkhk Œu÷ y™u [hƒe™u ÄkuE : fr÷÷ fýku …h ðes¼kh™e Wí…r¥k : ™k¾ðk{kt {ËË fhu Au.  AgNO3 ™u ™k™k sÚÚkk{kt ßÞkhu ðÄw sÚÚkk{kt hnu÷ KI ™k  „kur÷fk™e ykswƒksw™wt Éý ðes¼krhŒ Zktfý Œu{™u yufXk ÚkE™u ÿkðý{kt W{uhŒk : (I+Lkwt yrÄþku»ký Úkþu) ‚{qå[Þ ƒ™kððk{kt hkufu Au. AgNO3 + KI → AgI(s) + KNO3(aq) AgI(s) + I– → AgI(s) | I– ... (–ve) «. 34. ÷kÞkurVr÷f fr÷÷ku «rŒðŒeo «fkh™k nkuÞ Au. þkÚke ? s. òu fr÷÷{kt hnu÷ rðûku…™ {kæÞ{Lku rðûkur…Œ f÷kÚke Ëqh fhðk{kt Ag+ Ag+ ykðu Œku …ý VheÚke Œu{kt rðûku…™ {kæÞ{ W{uhe™u fr÷÷ …w™: –– «kÃík fhe þfkÞ Au. Ag+ – AgI – Ag+ Ag+ – – Ag+ «. 35. fwËhŒe y™u {k™ðhr[Œ rðhkx ykÂÛðÞ fr÷÷ku™k WËknhý yk…ku. Ag+ – – s. fwËhŒe heŒu WËT¼ðŒk : Mxk[o, ‚uÕÞw÷kuÍ, «kuxe™ y™u Wí‚u[fku. Ag+ {k™ð r™Š{Œ : …kur÷Úke™, ™kÞ÷ku™, …kur÷yìMxh y™u ‚kt&÷ur»kŒ hƒh. Éý ðes¼krhŒ fr÷÷  Œuðe s heŒu KI ™u ðÄw «{ký{kt hnu÷ AgNO3 {kt W{uhŒkt «. 36. ykÞr™f r{‚u÷ ƒ™kðe þfŒk ƒu swËk swËk fkƒor™f Ag+Lkwt yrÄþku»ký Úkþu. ‚tÞkus™ku™k ™k{ y™u ‚qºkku ÷¾ku. KI + AgNO3 → AgI(s) + KNO3(aq) ‚: ÕCVkHu™3ux–(:CCHH2)31–6(–CCHO2O)––1N1SaO+ 4–Na+ s. (i) ‚kurzÞ{ MxeÞhux AgI(s) + Ag+ → AgI | Ag+ ... (+ve) (ii) ‚kurzÞ{ ÷kurh÷ I– + I– «. 37. r{‚u÷ ƒ™kðe þfŒk ‚kƒw yÚkðk rzxhsLx™k ƒu + I– + + I– y„íÞ™k ¼k„ sýkðku. I– + AgI s. (i) ÷ktƒe nkRzÙkufkƒo™ þ]t¾÷k (R) su rƒ™ÄúwðeÞ y™u I– + ++ I– + I– nkRzÙkuVkuƒef nkuÞ Au. (ii) ÄúwðeÞ ‚{qn (–COO–, SO4– ð„uhu) su ÄúwðeÞ–ykÞkur™f Ä™ðes¼krhŒ f÷e÷  xqtf{kt : yrÄf¥k{ «r¢Þf{ktLkk Mk{kLk ykÞLkLkwt yrÄþku»ký ÚkkÞ. y™u nkRzÙkurVr÷f nkuÞ Au.

d dHigher Order Thinking Skills (HOTS) «fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.175 1. rð¼k„–I {kt fr÷÷™k «fkh y™u rð¼k„–II {kt fr÷÷™k «. 39. fr÷÷{Þ fýku™e ƒ™kðx rðãwŒeÞ rð½x™ yÚkðk ƒúu®z„™e WËknhý ‚kÚku ‚k[k òuzfkt òuzku. [k… …ØrŒ îkhk ykf]rŒ ‚kÚku ‚{òðku. rð¼k„–I rð¼k„–II  yk …ØrŒ{kt …rhûku…™ y™u ‚t½™™ r¢Þk™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.  yk …ØrŒ ðzu ÄkŒw™k fr÷÷{Þ ‚ku÷ su{ fu Ag, Au, Pt ð„uhu ƒ™kðe þfkÞ Au. (a) {k¾ý (i) yuhku‚ku÷ (b) ÄwB{‚ (ii) ½™ ‚ku÷ (c) ÃÞw{kR‚ …ÚÚkh (iii) R{Õ‚™ (d) Äq¤™k hsfýku (iv) su÷ (v) Vku{ s. (a–iii), (b–i), (c–ii), (d–i) 5.4.4 fr÷÷™e ƒ™kðx (Preparation of Colloids) «. 38. fr÷÷{Þ fýku™e ƒ™kðx hk‚kÞrýf …ØrŒyku™k ykÄkhu  yk …ØrŒ{kt …rhûku…™ {kæÞ{{kt zwƒkzu÷k ÄkŒw™u ƒu rðãwŒÄúwðku ‚{efhý îkhk ‚{òðku. ðå[u Ÿ[k rðãwŒËƒkýu rðãwŒeÞ [k… yÚkzkððk{kt ykðu Au.  fr÷÷{Þ ÿkðýku rðrðÄ hk‚kÞrýf «r¢Þkyku îkhk ƒ™kðe  ykÚke ‚¾Œ „h{e Wí…LLk ÚkkÞ Au su ÄkŒw™k …h{kýw™wt ƒk»…kÞ™ þfkÞ Au. fhu Au.  yk …ØrŒyku{kt yýwyku™wt r™{koý {wÏÞíðu rîrð½x™, ykìÂõ‚zuþ™,  yk heŒu ƒk»…™ …k{u÷ …h{kýwyku …AeÚke fr÷÷ fË™k fýku{kt rhzfþ™ yÚkðk s¤rð¼ks™™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ‚t½™™ …k{e™u fr÷÷™e h[™k fhu Au. As2O3 + 3H2S rîrð½xLk As2S3(sol) + 3H2O «. 40. fr÷÷{Þ fýku™e ƒ™kðx …uÃxefhý r¢Þk îkhk ‚{òðku. SO2 + 2H2S ykìÂõMkzuþLk 3S(sol) + 2H2O  “Œkò yðûku…™u fr÷÷ fýku{kt Y…ktŒh (yðûkuÃkLk) fhðk™ku «¢{ fu su{kt yðûku…™u rðãwŒ-rð¼kßÞ™k yÕ…«{ký™e nkshe{kt 2AuCl3 + 3HCHO + 3H2O rhzfþLk 2Au(sol) + …rhûku…™ {kæÞ{ ‚kÚku n÷kððk{kt ykðu Au. yk «¢{™u …uÃxefhý fnu Au.” 3HCOOH + 6HCl  …uÃxefhý nuŒw {kxu ð…hkŒk rðãwŒrð¼kßÞ™u …uÃxefhý fŒko fnuðk{kt CFeCl3 + 3H2O s¤rð¼ksLk Fe(OH)3(sol) + 3HCl ykðu Au. CHEMISTRY XTRA  yk …ØrŒ ‚k{kLÞ heŒu Œkò ƒ™kðu÷k yðûku…™u fr÷÷{Þ ‚ku÷{kt ‚ku÷ ƒ™kððk™e yLÞ hk‚kÞrýf ÃkØríkyku …rhðŠŒŒ fhðk {kxu ð…hkÞ Au. 4AuCl3 + 3NH2NH2 → Au(sol) + 3N2 + 12HCl 2AuCl3 + 3SnCl2 → 2Au(sol) + SnCl4  …uÂÃxfhý Ëhr{Þk™ yðûku… W{uhu÷k rðãwŒrð¼kßÞ™k fkuE ykÞ™ H2S + Br2 → S(sol) + 2HBr (Ä™ fu Éý) ™u …kuŒk™e ‚…kxe …h yrÄþkur»kŒ fhu Au. ykÚke H2S + 2HNO3 → S(sol) + 2NO2 + 2H2O yðûku… Ãkh Ä™ fu Éý ðes¼kh rðf‚u Au. 2AsCl3 + 3H2S → As2S3(sol) + 6HCl CdCl2 + H2S → CdS(sol) + 2HCl  y™u Auðxu Œu Œqxe™u fr÷÷™k fË (1 nm – 1000 nm) sux÷k Hg(CN)2 + H2S → HgS(sol) + 2HCN ™k™k fýku{kt VuhðkÞ Au. C CHEMISTRY XTRA : ƒúuzª„ [k… …ØrŒ :  ƒu y„íÞ™k «¢{ ÚkkÞ Au : (i) …rhûku…™ (ii) ‚t½™™  Ag, Au, Cu y™u Pt ðøkuhu™k ‚ku÷ ƒ™kðe þfkÞ Au.  ‚ku÷™e MÚkkrÞŒk {kxu íkuLke çkLkkðx Ëhr{ÞkLk Úkkuzwtf KOH W{uhðk{kt ykðu Au. ykÚke íkuyku OH– ykÞLkkuLkwt yrÄþku»ký fhu Au yLku Éý rðs¼kheík fr÷÷ku çkLku Au.  …rhûku…™ {kæÞ{™u ƒhV™k [ku‚÷k „kuXðe™u Xtzwt hk¾ðk{kt ykðu Au.

1.176 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 «. 42. fr÷÷{Þ fýku™k þwrØfhý {kxu ð…hkŒe rðãwŒeÞ zkÞk÷er‚‚ ‚{òðku. 5.4.5 fr÷÷{Þ ÿkðý™wt þwrØfhý (Purification of Colloidal Solution)  ßÞkhu fr÷÷{Þ ÿkðý ƒ™kððk{kt ykðu Au íÞkhu Œu  òu yþwØ fr÷÷{Þ ÿkðý{kt {kºk rðãwŒrð¼kßÞ™e yþwrØyku rðãwŒrð¼kßÞ™wt ðÄw «{ký ÄhkðŒwt nkuÞ Au ŒÚkk Œu{kt fux÷ef s nkuÞ Œku Œu™u rðãwŒeÞ ûkuºk ÷k„w …kze™u ðÄw Íz…Úke þwØ fhe™u ÿkÔÞ yþwrØyku …ý nkuÞ Au. y™u ðÄw y‚hfkhf ƒ™kðe þfkÞ Au.  fr÷÷{Þ ÿkðý™e MÚkkÞeŒk {kxu rðãwŒrð¼kßÞ™wt yÕ…«{ký  ykðe …ØrŒ™u rðãwŒeÞ zkÞkr÷r‚‚ fnu Au. sYhe nkuÞ Au …htŒw Œu™wt ðÄw «{ký MftË™{kt …rhý{u Au.  yk …ØrŒ{kt …ý yþwØ fr÷÷{Þ ÿkðý™u ÞkuøÞ …zËkðk¤e  ykÚke Œu{™e ‚ktÿŒk ½xkze™u ÞkuøÞ «{ký{kt fhðk{kt ykðu Au. fkuÚk¤e{kt ¼hðk{kt ykðu Au y™u þwÆ …kýe™ku «ðkn ƒnkh™e ƒkswÚke  «¢{ fu su™kÚke fr÷÷{kt hnu÷ yþwrØyku™u r™B™Œ{ sÚÚkk{kt Mkíkík ðnuŒku fhðk{kt ykðu Au. ½xkzkÞ Au Œu™u fr÷÷{Þ ÿkðý™k þwrØfhý Œhefu yku¤¾kÞ Au.  ynª …kºk{kt fr÷÷ ÄhkðŒe fkuÚk¤e™e ƒksw{kt ƒu rðãwŒÄúwðku Vex fhu÷k nkuÞ Au y™u Œu{™wt Ÿ[wt rðãwŒËƒký ÷k„w …kzðk{kt ykðu Au. «. 41. fr÷÷{Þ fýku™e þwrØfhý {kxu ð…hkŒe …kh‚t&÷u»ký …ØrŒ ‚{òðku.  ykÚke fr÷÷{Þ ÿkðý{kt nksh ykÞ™ku ðÄw Íz…Úke rðhwØ rðãwŒÄúwðku ŒhV MÚk¤ktŒh …k{u Au. …kh‚t&÷u»ký yÚkðk zkÞk÷er‚‚ :  yk …ØrŒ{kt fr÷÷{Þ ÿkðý{kt hnu÷k ykÞ™ku ðÄw {kºkk{kt y™u  yk …ØrŒ{kt yku„k¤u÷ …ËkÚko™wt fr÷÷{Þ ÿkðý{ktÚke Ëqh fhðk ðÄw Íz…e Ëqh ÚkŒkt nkuðkÚke nk÷{kt Œu™ku W…Þku„ zkÞkr÷r‚‚{kt {kxu yþwØ fr÷÷ ÿkðýLku ÞkuøÞ …zËk {khVŒu «‚hý fhðk{kt ðÄkhu ÚkkÞ Au. ykðu Au. «. 43. fr÷÷{Þ fýku {kxu ð…hkŒe yÕxÙkrVõxÙuþ™ …ØrŒ  ynª, yþwrØ™k fýku fu su ykÞ™ku yÚkðk ðÄw ™k™k yýwyku ‚{òðku. Ähkðíkk ‚k[k ÿkðý{kt™k ykÞ™ku «kýes …zËk yÚkðk …k[o{uLx …ºk yÚkðk ‚u÷kuVu™ þex, fkuÚk¤e–ç÷uzh{ktÚke …‚kh ÚkkÞ Au.  …htŒw fr÷÷{Þ fýku fË{kt {kuxk nkuðkÚke …zËk{ktÚke …‚kh ÚkE þfŒkt ™Úke.  zkÞkr÷r‚‚ nuŒw {kxu ð…hkÞu÷ ‚kÄ™™u …kh&÷u»kf fnu Au.  yÕxÙkrVÕxÙuþ™ yuf yuðe «r¢Þk Au fu su{kt fr÷÷{Þ ÿkðý™k ÿkðf y™u ÿkÔÞ™u y÷„ fhðk{kt ykðu Au.  yk …ØrŒ{kt ÞkuøÞ …zkËðk¤e ƒu„ fu su{kt fr÷÷{Þ ÿkðý ¼he™u  yk ‚kÄ™{kt ¾k‚ heŒu ŒiÞkh fhu÷k rVÕxh nkuÞ Au su fr÷÷{Þ …kýe ¼hu÷ …kºk{kt ÷xfkððk{kt ykðu Au y™u Œu™k{ktÚke Œkswt ÿkðý r‚ðkÞ ƒÄk s …ËkÚkkuo {kxu …kh„BÞ nkuÞ Au. …kýe ‚ŒŒ heŒu …‚kh fhðk{kt ykðu Au.  fr÷÷{Þ fýku ‚k{kLÞ rVÕxh …u…h{ktÚke …‚kh ÚkE òÞ Au fkhý fu Œu™k rAÿku ½ýk {kuxk nkuÞ Au.  ykÚke fr÷÷ ‚ku÷{kt hnu÷ ™k™k yýwyku y™u ykÞ™ku …zËk  yk …ØrŒ{kt rVÕxh …u…h{kt™k rAÿku™u fku÷kurzÞ{ ÿkðý{kt ‚t‚ur[Œ {khVŒu ƒnkh ™ef¤e™u ðnuŒk …kýe{kt Ëqh ÚkkÞ Au. (s{k) fhe rAÿku ™k™k ƒ™kððk{kt ykðu Au.  ßÞkhu þwØ fr÷÷ fýku ƒu„{kt s hne òÞ Au.  suÚke ™k™k rAÿku{ktÚke {kuxk fË™k fr÷÷{Þ fýku …‚kh ÚkŒkt ™Úke.  ‚k{kLÞ fku÷kurzÞLk 4% ™kRxÙku‚uÕÞw÷kuÍ™wt ykÕfkunkì÷ y™u RÚkh™k  yk «¢{ ½ýku Äe{ku y™u ykuAku y‚hfkhf nkuÞ Au. C r{©ý{kt ƒ™kðu÷ ÿkðý Au. CHEMISTRY XTRA  yÕxÙkrVÕxh …u…h™u fku÷kurzÞ™ ÿkðý{kt zwƒkze hk¾ðk{kt ykðu Au, : zkÞk÷erMkMk : íÞkhƒkË Œu™u Vku{koÕzenkRzÚke ‚¾Œ ƒ™kðe y™u Auðxu ‚qfððk{kt  ËhËe™e rfz™e fk{ fhŒe ƒtÄ …ze òÞ íÞkhu ÷kune™wt þwrØfhý ykðu Au.  ykðk yÕxÙkrVÕxh …u…h™ku W…Þku„ fr÷÷{Þ fýku™u yLÞ …ËkÚko™k f]rºk{ rfz™e {þe™ îkhk fhðk{kt ykðu Au. fýkuÚke y÷„ fhðk{kt ðk…hðk{kt ykðu Au.  su zkÞkr÷Mke‚™k r‚ØktŒ …h fk{ fhu Au.

«fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.177  yÕxÙkrVÕxÙuþ™ «¢{ Äe{ku Au. yk «¢{™u Íz…e ƒ™kððk {kxu  Œuðe s heŒu òu fr÷÷{Þ ÿkðý™u ytÄkhk{kt {qfe Œu{ktÚke Œeðú [q‚ý (‚õ‚™) yÚkðk ƒnkhÚke ˃ký ÷k„w …kzðk{kt ykðu Au. «fkþ…wts …‚kh fhðk{kt ykðu y™u Œu™u …‚kh ÚkŒk «fkþrfhý™k  ykÚke, fr÷÷{Þ fýku yÕxÙkrVÕxh …u…h …h hne òÞ Au y™u yþwrØ™k fýku „k¤ý{kt sŒk hnu Au. fkx¾qýu òuðk{kt ykðu Œku Œu {tËÚke Œeðú ËwÂøÄ÷ Ëu¾kÞ Au, yux÷u  yk heŒu {¤Œk þwØ fr÷÷{Þ fýku™u VheÚke Œkò …rhûku…™ fu «fkþ…wts™ku {k„o ðkˤe «fkþÚke «ËeÃík ÚkkÞ Au. yk y‚h™u {kæÞ{ (ÿkðf) ‚kÚku ½w{kððk{kt ykðu Au, suÚke þwØ fr÷÷{Þ ÿkðý {¤e þfu. ®xz÷ y‚h fnu Au.  yk y‚hLkku ‚ki«Úk{ Vuhkzuyu y™u íÞkhƒkË ®xz÷u yÇÞk‚ fÞkuo nŒku. 5.4.6 fr÷÷{Þ ÿkðý™k „wýÄ{kuo  «fkþ™k …Úk{kt h[kŒk ykðk ŒusMðe þtfw™u ®xz÷ þtfw fnu Au. (Properties of Colloidal Solutions)  ®xz÷ y‚h™wt fkhý fr÷÷{Þ fýku îkhk «fkþ™wt «feýo™ yðfkþ{kt ƒÄe s rËþk{kt ÚkkÞ Au. «. 44. fr÷÷{Þ fýku™k ‚tÏÞkí{f „wýÄ{kuo ‚k[k ÿkðýku™e  yk «feýo™ fr÷÷{Þ …rhûku…™{kt …wts™k {k„o™u «ËeÃík fhu Au. Œw÷™k{kt ‚{òðku. Ëk.Œ. ‚e™u{k nkì÷{kt [÷r[ºk™k «ûku…ý Ëhr{Þk™ íÞkt nksh  fr÷÷{Þ fýku ¾ƒq s {kxu k ‚{åq [Þ nkðu kÚke Œ{u ™k fýk™u e ‚Ït Þk Äq¤ ŒÚkk Äw{kzk™k fr÷÷ fýkuLkk ÷eÄu «fkþ™wt «feýo™ ÚkŒk Œxu ÷k s sÚÚkk™k ‚k[k ÿkðý™e ‚h¾k{ýeyu ½ýe ykAu e nkÞu A.u «ûku……Úk «ËeÃík ÚkkÞ Au. C  ykÚke, Œu{™k ‚tÏÞkí{f „wýÄ{kuo, su{ fu yr¼‚hý ˃ký, ƒk»…˃ký{kt ½xkzku, Xkh®ƒËw{kt yð™Þ™ y™u Wíf÷™®ƒËw{kt CHEMISTRY XTRA WLLkÞ™ ‚{k™ ‚ktÿŒk ÄhkðŒk ‚k[k ÿkðýku™e Œw÷™k{kt {qÕÞku ½ýkt ykuAkt nkuÞ Au. : ®xz÷ y‚h™k WËknhý :  hkŒ™k ytÄkhk{kt Äq{fuŒw ¾hu Au íÞkhu Œu™e …qåA «fkrþŒ ÚkŒe C CHEMISTRY XTRA Ëu¾kÞ Au.  SnO2 yìr‚rzf {kæÞ{{kt Éý ðes¼krhŒ fr÷÷ y™u ƒurÍf  ykfkþ ðkˤe ht„™wt Ëu¾kðwt. {kæÞ{{kt Ä™ ðes¼krhík fr÷÷ ƒ™kðu Au su Œu™k Q¼ÞÄ{eo  ykfkþ{kt ðh‚kË ð¾Œu {u½Ä™w»Þ™wt Ëu¾kðwt. Mð¼kð™k fkhýu nkuÞ Au.  ‚{wÿ™wt ðkˤe ht„™wt Ëu¾kðwt. yìr‚rzf {kæÞ{ : SnO2 | Sn4+ ... Cl–  r‚™u{k½h{kt «kusuõxh …Úk™wt Ëu¾kðwt. ƒurÍf {kæÞ{ : SnO2 | Sn O32– ... Na+  ‚fo‚{kt «fkþ™k r÷‚kuxk Ëu¾kððk.  ƒtÄ ykuhzk{kt rËð‚u Ëeðk÷ fu ƒkhe™k rAÿ{ktÚke «fkþ rfhý™wt «. 45. fr÷÷{Þ fýku îkhk òuðk {¤Œe ®xz÷ y‚h ‚{òðku. «ßðr÷Œ («fkrþŒ) Úkðwt ð„uhu. «. 46. ®xz÷ y‚h WËT¼ððk {kxu™e ƒu {wÏÞ þhŒku sýkðku. ®xz÷ y‚h™ku W…Þku„ sýkðku. (i) fýku™wt fË :  «feýo™ {kxu W…Þku„{kt ÷uðkÞu÷ «fkþ™e Œht„÷tƒkE fhŒk …rhûkur…Œ fýku™k ÔÞk‚ ðÄw ™k™k ™ nkuðk òuEyu fu suÚke Œu{™e ‚…kxe …hÚke «fkþ™wt «feýo™ ™ ÚkkÞ. (ii) ð¢e¼ðLkktf ½kíkktf :  …rhûkru …Œ f÷k™k y™u …rhûk…u ™ {kæÞ{™k ð¢e¼ð™ ½kŒkft {kxu e {kºkk{kt y÷„ …zŒk nkðu k òEu y.u  ®xz÷ y‚h™ku W…Þku„ :  òu ‚{kt„ ÿkðý™u ytÄkhk{kt {qfe Œu{ktÚke «fkþ…wts …‚kh fhðk{kt  ®xz÷ y‚h™ku W…Þku„ fr÷÷{Þ ÿkðýku y™u ‚k[k ÿkðýku ðå[u ykðu y™u «fkþ™e rËþk{kt yð÷kuf™ fhðk{kt ykðu Œku Œu MðåA rð¼uË™ (¼uË …kh¾ðk) {kxu ÚkkÞ Au. Ëu¾kÞ Au y™u òu Œu™u «fkþ…wts™e rËþk™k fkx¾qýuÚke yð÷kuf™ fhðk{kt ykðu Œku Œu ‚t…qýo…ýu fk¤wt Ëu¾kÞ Au.  rÍ„{kuLzeyu ®xz÷ y‚h™ku W…Þku„ yÕxÙk{kR¢kuMfku…™e h[™k {kxu fhu÷ku. {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 12

1.178 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  yÕxÙk{kR¢kuMfku… ¾hu¾h fr÷÷{Þ fýku™u á~Þ{k™ fhŒk ™Úke.  fr÷÷fý™wt {k… sux÷wt ðÄkhu ™k™wt y™u ÂM™øÄŒk sux÷e ðÄkhu ykuAe Œux÷e ƒúkWr™Þ™ „rŒ ðÄkhu Íz…e.  …htŒw Œu{™k ðzu «feýo™ …k{u÷ «fkþ™wt yð÷kuf™ fhe þfkÞ Au.  ƒúkWr™Þ™ „rŒ™wt fkhý :  yk{, yÕxÙk{kR¢kuMfku… fr÷÷{Þ fýku™k {k… (fË) y™u ykfkh  ykðe „rŒ™wt fkhý yu Au fu …rhûku…™ {kæÞ{™k yýwyku ðzu rð»ku fkuE {krnŒe …qhe …kzŒwt ™Úke. fr÷÷fýku …h y‚tŒwr÷Œ ƒkuBƒ{khku ‚ŒŒ ÚkŒku nkuÞ Au. C  ðÄw{kt ƒúkWr™Þ™ „rŒ™u rð÷kuzLk y‚h …ý nkuÞ Au yLku su CHEMISTRY XTRA fýku™u Xhðk ËuŒk ™Úke yu Œu ‚ku÷™e MÚkkÞeŒk {kxu sðkƒËkh fr÷÷ fýku™ku ht„ ™e[u™e ƒkƒŒku …h ykÄkh hk¾u Au :  fr÷÷ fýku™k fË y™u ykfkh …h CnkuÞ Au.  W…Þk„u {kt ÷eÄ÷u «fkþ™e Œh„t ÷ƒt kE CHEMISTRY XTRA  fr÷÷{Þ ÿkðýku ƒ™kððk™e …ØrŒ …h  fr÷÷{Þ ÿkðýku™k Mð¼kð …h ƒúkWr™Þ™ „rŒ  yð÷kuf™fŒko fE heŒu (rËþkyuÚke) r™nk¤u Au íkuLkk Ãkh.  fr÷÷{Þ …rhûku…™ {kæÞ{™e MÚkkrÞŒk …h. «. 47. fr÷÷{Þ fýk™u k ÿkðý™ku h„t Þkøu Þ WËknhý yk…e ‚{òðk.u fr÷÷ fý  fr÷÷{Þ ÿkðý™ku ht„ …rhûkur…Œ fýkuÚke «feýo™ …k{u÷k «fkþ™e Œht„÷tƒkE λ …h ykÄkh hk¾u Au. ÃkrhûkuÃkLk {kæÞ{Lkk fýku  ð¤e, «fkþ™e Œht„÷tƒkE fýku™k {k… (fË) y™u Mð¼kð («f]rŒ) «. 49. fr÷÷{Þ fýku …h™ku ðes¼kh WËknhý ‚kÚku ‚{òðku. …h ykÄkh hk¾u Au.  fr÷÷{Þ fýku nt{uþkt Ä™ ðes¼kh fu Éý ðes¼kh Ähkðu Au.  ŒËTW…hktŒ fr÷÷{Þ fýku™k ht„ yð÷kuf™fkh fE heŒu «fkþ {u¤ðu Au Œu™k «{kýu …ý ƒË÷kÞ Au.  ðÄw{kt ƒÄk s fr÷÷{Þ fýku …h yuf‚h¾ku ðes¼kh nkuÞ Au. (fÞkt Œku Ä™ ðes¼kh fÞkt Œku Éý ðes¼kh)  Ëk.Œ. ËqÄ y™u …kýe™wt r{©ý …hkðŠŒŒ «fkþ îkhk ðkˤe Ëu¾kÞ Au y™u «ur»kŒ «fkþÚke òuŒkt ÷k÷ ht„™wt Ëu¾kÞ Au. ÄLk¼krhík Mkku÷ Éý¼krhík Mkku÷  Œuðe s heŒu, Íeýk „kuÕz ‚ku÷™ku ht„ ÷k÷ nkuÞ Au. (i) s¤Þwõík ÄkíðeÞ ykìõMkkRz (i) Äkíkwyku : su{ fu, fkìÃkh, rMkÕðh,  …htŒw su{ fýku™wt {k… (fË) ðÄu Au Œu{ Œu òtƒ÷e …Ae ðkˤe su{ fu, Al2O3 · xH2O, økkìÕz Mkku÷ y™u Auðxu ‚ku™uhe Ëu¾kÞ Au. CrO3· xH2O yLku (ii) ÄkíðeÞ MkÕVkRz su{ fu, Fe2O3 · xH2O ðøkuhu. «. 48. fr÷÷{Þ fýku îkhk WËT¼ðŒe ƒúkWr™Þ™ „rŒ ykf]rŒ (ii) çkurÍf zkÞMxV su{ fu, ‚kÚku ‚{òðku.  ßÞkhu fr÷÷{Þ ÿkðý™u þÂõŒþk¤e yÕxÙk{kR¢kuMfku… ðzu òuðk{kt ykðu Au íÞkhu fr÷÷{Þ fýku á~Þ{k™ ûkuºk™k ‚{„ú ûkuºk{kt ðktfe- [qtfe „rŒ™e yðMÚkk{kt nkuðk™wt Ëu¾kÞ Au. r{rÚkr÷Lk çÕÞw Mkku÷ As2S3, Sb2S3, CdS Mkku÷ (iii)rn{kuø÷kuçkeLk (÷kune) (iii) yìrMkz zkÞMxV su{ fu, RÞkuMkeLk, fkUøkkuhuz Mkku÷ (iv) ykìõMkkRz su{ fu, TiO2 Mkku÷ (iv) Mxk[o, økwtËh, S÷uxeLk, {kxe, [khfku÷ ðøkuhuLkk Mkku÷  yk „rŒ hkuƒxo ƒúkW™ ðzu yð÷kurfŒ fhðk{kt ykðu÷e nkuðkÚke  fr÷÷ fýku™e MÚkkÞeŒk Œu{™k …h hnu÷ ‚{k™ y™u ‚h¾k Œu™u ‘ƒúkWr™Þ™ „rŒ’ Œhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. ðes¼kh™e nkshe™k fkhýu nkuÞ Au.  yk „rŒ fr÷÷™k Mð¼kð («f]rŒ)Úke MðŒtºk Au, …htŒw fý™k  fkhý fu ‚{k™ ðes¼krhŒ fýku y…kf»koý ƒ¤ku™k fkhýu {k… (fË) y™u ÿkðý™e ÂM™øÄŒk …h ykÄkh hk¾u Au. yufƒeò™e ™Sf ykðŒk hkufu Au y™u ŒuÚke ‚tr{r÷Œ yÚkðk ‚{qå[rÞŒ ÚkE þfŒk ™Úke.

«. 50. fr÷÷{Þ fýku …h ðes¼kh W˼T ððk™tw fkhý ƒu WËknhý «fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.179 îkhk ‚{òðk.u  Ëk.Œ. AgI/I–....K+ yÚkðk AgI/Ag+....I–  fr÷÷{Þ fýku™e yk‚…k‚ yk ƒt™u yufƒeòÚke rðhkuÄe MŒhku™k  ‚ku÷ fýku …h™ku ðes¼kh yuf yÚkðk ðÄw fkhýku™u ÷eÄu nkuÞ Au.  su{ fu, ÄkŒwyku™k rðãwŒeÞ rð‚so™ Ëhr{Þk™ ‚ku÷ fýku ðzu ‚tÞku„efhý™u nuÕ{nkuÕxTÍ rðãwŒeÞ rîMŒh fnu Au.  ykÄwr™f ÏÞk÷ku «{kýu ykÞ™ku™wt «Úk{ MŒh ‚¾Œ heŒu Äkhý R÷uõxÙkì™ „úný ÿkðý{ktÚke ykÞ™ku™wt …‚tË„eÞwõŒ yrÄþku»ký y™u/yÚkðk rðãwŒeÞ rîMíkhLkk Mkqºk fu rðMŒhý™k ‚qºk Au. fhkÞu÷ Au y™u Œu™u ÂMÚkh MŒh fnu Au. ßÞkhu ƒeswt MŒh „rŒþe÷  ‚ku÷fýku …h WËT¼ðŒku ðes¼kh ykÞ™ku™k …‚tË„eÞwõŒ nkuÞ Au su™u «‚hý MŒh fnu Au. yrÄþku»ký îkhk ™e[u {wsƒ ðýoðe þfkÞ Au :  ynª ðes¼kh™wt y÷„efhý …kuxuÂLþÞ÷™e ƒuXf (h[™k) Au. ykÚke rîMŒh™k ÂMÚkh y™u «‚rhŒ MŒhku …h™k rðhwØ ðes¼kh™u …‚tË„eÞwõŒ ykÞ™™wt yrÄþku»ký : ÷eÄu yk MŒhku …h …kuxuÂLþÞ÷ ŒVkðŒ WËT¼ðu Au.  yk …kuxuÂLþÞ÷ ŒVkðŒ, fu…ur‚xh{kt WËT¼ðŒk …kuxuÂLþÞ÷™e su{  ‚ku÷™k fýku Ä™{Þ yÚkðk Éý{Þ ykÞ™ku™wt …‚tË„e™k Äkuhýu s nkuÞ Au. yrÄþku»ký fhu Au. ykÚke Œuyku Ä™¼kh yÚkðk Éý¼kh «kÃík  ÂMÚkh MŒh y™u rðhwØ ðes¼kh™k «‚rhŒ MŒh ðå[u™k …kuxuÂLþÞ÷ fhu Au. ŒVkðŒ™u ðes„rŒf …kuxuÂLþÞ÷ yÚkðk rÍxk …kuxuÂLþÞ÷ fnu Au.  ynª, yrÄþku»ký …k{Œku ykÞ™ fr÷÷ fý™k ƒu …ife fkuE yuf AgI/I–Lkk fr÷÷ ÿkðý{kt rîMíkh ykÞ™™u ‚{k™ nkuÞ Au.  yðûku…™k ƒu fýku …k‚u rîMŒhLke yMkh : Ëk.Œ.  òu yÿkÔÞ …ËkÚkkuo fu yðûku…™k ƒu fýku …k‚u rîMŒh ™ nkuÞ Œku (a) ßÞkhu AgNO3 ™wt yrŒ{tË ÿkðý ðÄw «{ký{kt ÷eÄu÷ KI ™k Œu …qhŒk «{ký{kt ™Sf ykðu Au y™u ðk™T zh ðkÕ‚ ykf»koý yrŒ{tË ÿkðý{kt W{uhðk{kt ykðu Au íÞkhu ‚ki «Úk{ AgI yðûkur…Œ ƒ¤ku Œu{™u ¾U[e sfze hk¾u Au.  ykf]rŒ{kt ËþkoÔÞk {wsƒ ßÞkhu fýku …k‚u rîMŒh nkuÞ Œku yuftËh ÚkkÞ Au y™u íÞkhƒkË yk yðûkur…Œ AgI …rhûku…™ {kæÞ{{ktÚke y‚h nuX¤ yk fýku yufƒeò™u y…kfŠ»kŒ fhu Au y™u ŒuÚke I– ykÞ™ku™wt yrÄþku»ký fhu Au y™u Éý ðes¼krhŒ fr÷÷{Þ yuf ƒeòÚke ðÄkhu ytŒhÚke swËk …kzu Au.  yk yÃkkf»koý Œu{™k ™Sf ykððk™k yr¼„{™u hkufu Au. ÿkðý {¤u Au.  ykÚke Œuyku …rhûkur…Œ s hnu Au y™u fr÷÷ MÚkkÞe ƒ™u Au.  Œu™u AgI/I– ðzu ËþkoðkÞ Au.  rÍxk …kuxuÂLþÞ÷ …h y‚h :  MÚkkÞe ‚ku÷{kt ðÄw rðãwŒrð¼kßÞ W{uhŒk Œu «‚rhŒ MŒh™u hkufu  íkuðe s heíku ßÞkhu KI ™k ÿkðý™u ðÄw Ãkzíkk AgNO3 ™k Au y™u ŒuÚke rÍxk …kuxuÂLþÞ÷ ½xkzu Au. ÿkðý{kt W{uhðk{kt ykðu Au íÞkhu «Úk{ AgI ™wt yðûku…™ ÚkkÞ  ðÄw{kt Œu fýku ðå[u™k ÂMÚkhrðãwŒeÞ y…kf»koý™u ðÄw «{ký{kt ½xkzu Au y™u ŒuÚke fr÷÷ yðûkur…Œ ÚkkÞ Au. y™u íÞkhƒkË yk yðûku… îkhk Ag+ ykÞ™ku™wt yrÄþku»ký ÚkkÞ,  yk fkhý™u ÷eÄu fr÷÷ku rðhwØ ðes¼kh ÄhkðŒk ykÞ™ku «íÞu rðrþü heŒu ‚tðuË™þe÷Œk ÄhkðŒk nkuÞ Au. suÚke Ä™¼krhŒ ‚ku÷ …rhý{u Au.  Œu™u AgI/Ag+ ðzu ËþkoðkÞ Au. (b) òu FeCl3 ™u ðÄw «{ký{kt „h{ …kýe{kt W{uhðk{kt ykðu Œku s¤ÞwõŒ Vurhf nkRzÙkuõ‚kRz™ku Ä™¼krhŒ ‚ku÷ {¤u Au su Fe3+ ykÞ™ku™k yrÄþku»ký™u fkhýu nkuÞ Au.  Œu™u Fe2O3 · xH2O/Fe3+ ðzu ËþkoðkÞ Au.  Œuðe s heŒu òu FeCl3 ™u NaOH ™kt ÿkðý{kt W{uhðk{kt ykðu Œku Éý¼krhŒ ‚ku÷ {¤u Au, su OH– ykÞ™ku™k yrÄþku»ký™u fkhýu nkuÞ Au.  Œu™u Fe2O3 · xH2O/OH– ðzu ËþkoðkÞ Au. «. 51. rîMŒh fr÷÷{Þ ÿkðý y™u rÍxk …kxu Âu LþÞ÷ ykfr] Œ ‚kÚku ‚{òðk.u  zƒ÷ ÷uÞh fr÷÷{Þ «ýk÷e :  fr÷÷{Þ fý™e ‚…kxe …h Ä™ yÚkðk Éý ðes¼kh …‚tË„eÞwõŒ ykÞ™™k yrÄþku»ký™k fkhýu Wí…LLk ÚkÞu÷ nkuÞ Au.  …htŒw yk MŒh …ý rðhkuÄe ykÞ™ku™u ykf»kuo Au y™u Œu™e ƒksw{kt ƒeswt MŒh h[u Au.

1.180 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 C CHEMISTRY XTRA  ynª Ä™¼kh ÞwõŒ fýku fìÚkkuz (–ve) ŒhV ßÞkhu Éý¼kh ÞwõŒ fýku yì™kuz (+ve) ŒhV ¾‚u Au.  ÷kÞkuVkurƒf ‚ku÷™wt ÷kÞkurVr÷f ‚ku÷ ðzu MŒh h[e™u ‚thûký  rðãwŒ…hk‚hý : fhðk{kt ykÔÞk ƒkË Œuyku ÷kÞkurVr÷f ‚ku÷™e su{ ðŒuo Au.  rðãwŒfý ‚t[÷™ Ëhr{Þk™ òu fýku™e nuhVuh™u fux÷ef ÞkuøÞ  MfËt ™fŒko ykÞ™™e ‚Þt ksu fŒk ðÄu Œ{u Íz…Úke MfËt ™ þÂõŒ ðÄu A.u heŒÚke hkufðk{kt ykðu Œku rðãwŒfýku™u ƒË÷u …rhûku…™ {kæÞ{ Fe(OH)3 : X– : X2– : X3– → 1 : 40 : 9 rðãwŒeÞ ûkuºk{kt ¾‚ðk™wt þY fhu Au. yk …rh½x™k™u As2S3 : M+ : M2+ + M3+ → 1 : 70 : 500 rðãwŒ…hk‚hý fnu Au. : fux÷kf òýeŒk fr÷÷ fýku …h ðes¼krhŒ ykÞ™ku™wt yrÄþku»ký : «. 53. fr÷÷{Þ fýk™u tw MfËt ™ WËknhý yk…e ‚{òðk.u  [Fe(OH)3] : Fe3+ (FeCl3 îkhk)  s¤rðhk„e ‚ku÷™e MÚkkÞeŒk fr÷÷ fýku …h™k ðes¼kh™e  [AS2S3] : S2– (Na2S îkhk) nkshe™u fkhýu nkuÞ Au.  [SnO2] : Sn O32– (H+ {kæÞ{{kt)  òu fkuE fkhý‚h fr÷÷ fýku …h™ku ðes¼kh Ëqh fhðk{kt ykðu Œku fýku yufƒeò™e ™Sf ykðþu y™u ‚{qå[Þ h[þu y™u ytíku  [SnO2] : Sn4+ (OH– {kæÞ{{kt) „whwíðƒ¤ nuX¤ Œuyku ™e[u ƒu‚e sþu. yk r¢Þk™u fr÷÷ fýku™wt  [AgI] : I– (ðÄw KI) MftË™ fnu Au.  [AgI] : Ag+ (ðÄw AgNO3 {kt)  “fr÷÷{Þ fýku™ku ðes¼kh Ëqh fhe™u økwhwíðçk¤ nuX¤ Lke[u ytŒu ƒu‚e sðk™e (Xhe sðk™e) r¢Þk™u ‚ku÷™wt MftË™ yÚkðk «. 52. fr÷÷fýk™u e ðes¼kh™e nkshe Lk¬e fhðk {kxu ð…hkŒe yðûku…™ fnu Au.” …ØrŒ ‚{òðk.u  s¤rðhk„e ‚ku÷™wt MftË™ rðrðÄ heŒu :  rðãwŒfý ‚t[÷™ :  fr÷÷{Þ fýku …h ðes-¼kh™wt yÂMŒíð rðãwŒfý ‚t[k÷™ (i) rðãwŒfý ‚t[÷™ ðzu : «Þku„Úke ‚krƒŒ fhe þfkÞ Au.  ynª ƒkÌk rðãwŒ …kuxuÂLþÞ÷™k ŒVkðŒ nuX¤ fr÷÷{Þ fýku rðhwØ ðes¼khðk¤k rðãwŒÄúwð ŒhV ¾‚u Au. ðesÄúwð™e ‚…kxe  yk «Þku„{kt fr÷÷{Þ ÿkðý™u U– ykfkh™e xâwƒ{kt ¼hðk{kt …h ðesrð¼krhŒ ÚkkÞ Au. ykÚke Œu{™k fýku ™Sf ykðe™u ykðu Au y™u Œu{kt Pt ™k ƒu Äúwðku zwƒkzðk{kt ykðu Au. yðûku…™ …k{u Au.  nðu ßÞkhu Œu{™e ðå[u rðãwŒ …kuxuÂLþÞ÷™ku ŒVkðŒ «ÞwõŒ fhðk{kt (ii) rðhwØ ðes¼khðk¤k ƒu ‚ku÷™u ÃkhMÃkh r{© fhŒk : ykðu Au íÞkhu fr÷÷{Þ fýku Œu™k ðes¼kh™k «fkh™k (Ä™ fu Éý) ykÄkhu rðhwØ ðes¼kh Ähkðíkk rðãwŒÄúwð ŒhV ¾‚u Au.  ßÞkhu rðhwØ ðes¼khðk¤k ƒu ‚ku÷™u ÷„¼„ ‚h¾k «{ký{kt ÃkhMÃkh r{© fhðk{kt ykðu Au íÞkhu Œu{™k ðes¼kh™wt ŒxMÚkefhý  «ÞwõŒ rðãwŒ …kuxuÂLþÞ÷™k ŒVkðŒ nuX¤ fr÷÷{Þ fýku™k ÚkkÞ Au y™u ŒuÚke ytþŒ: yÚkðk ‚t…qýo…ýu yðûku…™ …k{u Au. nuhVuh™u rðãwŒfý ‚t[÷™ fnu Au.  Ëk.Œ. s¤ÞwõŒ Vurhf ykìõ‚kRz ‚ku÷ (Ä™¼krhŒ ‚ku÷) y™u yk‚uor™Þ‚ ‚ÕVkRz (Éý¼krhŒ ‚ku÷)™u r{© fhŒkt ÃkhMÃkh MftËLk ÚkkÞ Au. ykÚke Œu{™u yðûku… MðY…{kt ÷kðe þfkÞ Au.  yk «fkh™k MftË™™u …khM…rhf MftË™ fnu Au. (iii) Wfk¤Œk :  ßÞkhu fr÷÷ ‚ku÷™u Wfk¤ðk{kt ykðu Au íÞkhu yrÄþkur»kŒ MŒh ¾÷u÷ …k{u Au su™u fkhýu …rhûku…™ {kæÞ{™k yýwyku ‚kÚku Œuyku™e yÚkzk{ý ðÄe òÞ Au.  ykÚke fýku …h™ku ðes¼kh ½xu Au y™u Auðxu Œuyku yðûku…™{kt VuhðkÞ Au. (iv) Ëe½oMÚkkÞe …kh‚t&÷u»ký :  òu fr÷÷{Þ ÿkðý™wt ÷ktƒk ‚{Þ ‚wÄe™wt zkÞkr÷r‚‚ fhðk{kt ykðu Œku Œu{kt nksh hnu÷ rðãwŒrð¼kßÞ™e yÕ… {kºkk …ý fr÷÷ ÿkðý{ktÚke ÷„¼„ Ëqh ÚkkÞ Au. ykÚke fr÷÷ fýku yMÚkkÞe ƒ™u Au y™u Auðxu MftË™ …k{u Au.

C CHEMISTRY XTRA «fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.181  MftË™ yux÷u fr÷÷fýku …h™ku ðes¼kh Ëqh fhe™u Œu{™wt yðûku…™ (a) Ä™ ðes¼krhík ‚ku÷™k MftË™ {kxu WýeoŒfŒko™e þÂõŒ™ku fhðwt. ¢{ ™e[u {wsƒ Au :  fr÷÷fýku™k MftË™ Ëhr{Þk™ òu MftË™ …k{u÷ fýku …rhûku…™ [Fe(CN)6]4– > P O34– > S O42– > Cl– {kæÞ{™e ‚…kxe …h Œhu (float) Œku Œu™u Wýo™ fnu Au. (X4– > X3– > X2– > X1–) (b) Éý ðes¼krhŒ ‚ku÷™k MftË™ {kxu WýeoŒfŒko™e þÂõŒ™ku  MftË™ Ëhr{Þk™ ðk™T zh ðkÕ‚ ykf»koý ƒ¤ku îkhk fr÷÷fýku ¢{ : ™Sf ykðu Au y™u yðûku…™{kt VuhðkÞ Au. Pb4+ > Al3+ > Mg2+ > K+ (M4+ > M3+ > M2+ > M1+)  xqÚk…uMx Œu™k ÂM™øÄ ÂMÚkrŒ-MÚkk…fŒk™k „wýÄ{o™k fkhýu xâwƒ{ktÚke  MftËLk {qÕÞ “ƒu f÷kf{kt hnu÷ ‚ku÷™k yðûku…™ {kxu «ðkne™e su{ ƒnkh ™ef¤u Au, …htŒw xwÚkƒúþ …h Œu™ku ykfkh ò¤ðe hk¾u Au, su fr÷÷{Þ «ýk÷e™wt WËknhý Au. rðãwŒrð¼kßÞ™e sYhe r{r÷{ku÷ ‚tÏÞk «rŒr÷xh yuf{{kt r™B™ ‚ktÿŒk™u Œu ‚ku÷ {kxu™wt MftË™ {qÕÞ fnu Au.”  MftË™ {kxu rðãwŒ rð¼kßÞ™k sux÷k ykuAk sÚÚkk™e sYh …zu Œux÷e y‚hfkhf ykÞ™™e MftË™þÂõŒ ðÄkhu. «. 54. rðãŒw rð¼kßÞ™k W{hu ýÚke fr÷÷{Þ fýk™u tw MfËt ™ fE heŒu rðãwíkrð¼kßÞLke r{r÷{ku÷ MktÏÞk ÚkkÞ A.u ‚{òðk.u ∴ MftË™þÂõŒ = fr÷÷ ÿkðýLkwt fË r÷xh{kt  fr÷÷{Þ ÿkðý{kt ßÞkhu rðãwŒrð¼kßÞ™wt ðÄw «{ký W{uhðk{kt Cyuf{ : r{r÷{ku÷/r÷xh CHEMISTRY XTRA ykðu íÞkhu fr÷÷ fýku yðûku…™ …k{u Au.  Al2S3 fr÷÷ {kxu NaCl, BaCl2 y™u AlCl3 ™k MftË™ {qÕÞ  Œu™wt fkhý yu Au fu fr÷÷ Œu™k …kuŒk™k{kt nksh hnu÷k ðes¼khÚke 51, 0.69 y™u 0.093 r{r÷{ku÷/r÷xh Au. rðhwØ ðes¼kh ÄhkðŒk fýku ‚kÚku …khM…rhf r¢Þk fhu Au. ykÚke  yk{, Œ{u ™e MfËt ™ þÂõŒ™k {Õq Þku y™¢w {u 0.019, 1.45 y™u 10.75 nkÞu A.u ðes¼kh™wt ŒxMÚkefhý ÚkkÞ Au, su Auðxu MftË™{kt …rhý{u Au.  MftË™ þÂõŒ™ku yuf{ → NaCl < BaCl2 < AlCl3  W{uhu÷ rðãwŒrð¼kßÞ™ku su ykÞ™ fr÷÷ fýku …h™k ðes¼kh™u r{r÷{ku÷/r÷xh Au. ŒxMÚk fhðk {kxu sðkƒËkh (y‚hfkhf) Au Œu™u MftË™fŒko  MftË™fŒko ykÞ™™ku ðes¼kh yu fr÷÷ fý™k ðes¼kh fhŒk nt{uþkt rðhwØ nkuÞ Au. (y‚hfkhf) ykÞ™ (Wýeoíkfíkko) fnu Au. «. 56. ÿðy™hw k„e ‚k÷u ™k MfËt ™ {kx™u k ƒu …rhƒ¤ku sýkðku y™u  MftË™ r¢Þk{kt rðãwíkrð¼kßÞLkku Éý ykÞ™ → Ä™ ðes¼kh Þkøu Þ WËknhý yk…e ‚{òðk.u ÄhkðŒk ‚ku÷™wt yðûku…™ fhu Au. Œuðe s heíku Ä™ ykÞ™ →  ÿðy™whk„e ‚ku÷™e MÚkkÞeŒk {kxu {wÏÞ ƒu …rhƒ¤ku sðkƒËkh Au : (i) fr÷÷{Þ fýku …h™ku ðes¼kh. Éý ðes¼kh ÄhkðŒk ‚ku÷™wt yðûku…™ fhu Au. (ii) fr÷÷{Þ fýku™wt ÿkðf–Þkus™ (‚kìÕðuþ™). C CHEMISTRY XTRA  ßÞkhu yk ƒu …rhƒ¤ku Ëqh fhðk{kt ykðu Au íÞkhu ÿðy™whk„e ‚ku÷™wt yðûku…™ (MftË™) ÚkE þfu Au.  Ä™ðes¼krhŒ fr÷÷{Þ fýku™k MftË™ {kxu y‚hfkhf Éý  yk ƒt™u …rhƒ¤ku™ku r™fk÷ ™e[u {wsƒ fhðk{kt ykðu Au : ykÞ™™k MftË™ {qÕÞku. (i) rðãwŒrð¼kßÞ W{uhe™u yÚkðk (ii) ÞkuøÞ ÿkðf ðÄw «{ký{kt W{uhe™u ({tË™ fhŒk) Ëk.Œ. Fe(OH)3 | Fe3+ ™k MftË™ {kxu : ½xu Au. KNO3 | N O3– → 131  Ëk.Œ. ßÞkhu ykÕfknu k÷ì fu yru ‚xk™u sðu k ÿkðf™u s¤y™hw k„e ‚k÷u {kt KCl | Cl– → 103 W{uhðk{kt ykðu Au íÞkhu …rhûkur…Œ f÷k™wt r™so¤efhý ÚkkÞ Au. (su{kt fr÷÷fýku …kýe™k ‚kÕu ðxu zu yýyw kÚu ke {õw Œ ÚkkÞ A.u ) K2SO4 | S O42– → 0.22 K4 [Fe(CN)6] | Fe(CN)64– → 0.06 ↓  yk …rhÂMÚkrŒ{kt rðãwŒrð¼kßÞ™wt Úkkuzwtf «{ký Ãký MftË™ ÷kðe þfu Au. «. 55. MfËt ™ {kxu nkze–o þÕw Í™ku r™Þ{ WËknhý yk…e ‚{òðk.u  “fr÷÷{Þ fýku™k MftË™ {kxu W{uhu÷k WýeoŒfŒko ykÞ™™e ‚tÞkusfŒk sux÷e ðÄkhu Œux÷e Œu™e ðÄkhu yðûku…™ fhðk™e þÂõŒ.”  yk™u nkzeo–þwÕÍ r™Þ{ fnu Au.

1.182 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 «. 61. nuÕ{ nkuÕxÍ rðãwŒeÞ rîMŒh fku™u fnu Au ? C  …kÞ‚efkhf™wt {wÏÞ fkÞo : …kýe  fr÷÷{Þ fýku™e yk‚…k‚ rðhwØ rðãwŒ¼kh ÄhkðŒk ƒu MŒhku™wt CHEMISTRY XTRA y™u Œu÷ ðå[u™k …]ceÞ Œký™u òuzký ÚkkÞ íÞkhu fr÷÷{Þ ÿkðý{kt h[kŒk ƒu MŒhku™u nuÕ{nkuÕxÍ ykuAwt fhðk™wt nkuÞ Au. rðãwŒeÞ rîMŒh fnu Au. «. 57. fr÷÷{Þ fýk™u tw ‚ht ûký WËknhý ‚kÚku ‚{òðk.u «. 62. Íuxk …kuxuÂLþÞ÷ yux÷u þwt ?  ÿðy™whk„e ‚ku÷ (ðÄkhu ‚kuÕðuþ™™k fkhýu) ÿðrðhk„e ‚ku÷  fr÷÷{Þ «ýk÷e{kt ÂMÚkh MŒh y™u rðhwØ ðes¼kh ÄhkðŒk fhŒk ðÄkhu MÚkkÞe nkuÞ Au. [r÷Œ yÚkðk «‚hý …k{u÷k MŒh ðå[u WËT¼ðŒk …kuxuÂLþÞ÷™u rðãwŒ„rŒfeÞ …kuxuÂLþÞ÷ yÚkðk Íuxk …kuxuÂLþÞ÷ fnu Au.  Œu™wt fkhý ÿðy™whk„e fr÷÷ fýku …kýe™k yýwyku ðzu rð…w÷ «{ký{kt s¤ÞkursŒ nkuÞ Au. «. 63. …hM…h MftË™ yux÷u þwt ?  yux÷u fu fr÷÷{Þ fýku su «ðkne (ÿkðf) {kt Œuyku …rhûkur…Œ  Ä™ðes¼krhŒ nkRzÙuxuz Vurhf nkRzÙkuõ‚kRz™k ÿkðý y™u Éý ÚkÞu÷k nkuÞ Au Œu «ðkne™k ZktfýÚke ZtfkÞu÷k (½uhkÞu÷k) nkuÞ Au. ðes¼krhŒ yk‚uor™Þ‚ ‚ÕVkRz™k ÿkðý™u …hM…h r{© fhŒk Œu{™k rðhwØ rðãwŒ¼kh ŒxMÚk ÚkkÞ Au y™u Œuyku yðûku… MðY…u  ÿðy™whk„e fr÷÷ku, ÿðrðhk„e fr÷÷ku™wt ‚thûký fhðk {kxu rðrþü WËT¼ðu Au. yk «fkh™k MftË™™u …hM…h MftË™ fnu Au. (yòuz) „wýÄ{o ÄhkðŒk nkuÞ Au. d dHiHgihgehrerOOrrddeerr TThhinkiinngg SSkkilillsls(H(HOOTST)S)  ykÚke ßÞkhu ÿðy™hw k„e ‚k÷u ™u ÿðrðhk„e ‚k÷u {kt W{hu ðk{kt ykðu Au íÞkhu ÿðy™hw k„e fýku ÿðrðhk„e fýk™u e ykMk…k‚ yfu hûkýkí{f 1. TiO2 ‚ku÷ y™u Ag ‚ku÷ {kxu MftË™ fhðk {kxu rðrðÄ ykÞ™ku™e MŒh™e h[™k fhu A.u su s÷rðhk„e ‚k÷u ™tw rðãŒw rð¼kßÞÚke ÚkŒk ‚tÞkusfŒk™ku ¢{ sýkðku. MftË™ ‚k{u ‚thûký fhðk sðkƒËkh ƒ™u Au. s. (i) TiO2 Ä™ðes¼krhŒ fr÷÷{Þ ‚ku÷ Au. ykÚke Œu™k MftË™  ykÚke ‚thûký {kxu ð…hkŒk ÿðy™whk„e fýku™u ‚thûkf fr÷÷ {kxu Éý ykÞ™ku y‚hfkhf nkuÞ Au. Cfnu Au. TiO2 : [Fe(CN)4]4– > P O34– > S O42– > Cl– CHEMISTRY XTRA (ii) Ag ‚ku÷ Éý ðes¼krhŒ ‚ku÷ Au. ykÚke, Œu™k MftË™  ËqÄ{kt hnu÷ fur‚™ yu ÷kÞkurVr÷f fr÷÷ A,u su [hƒe™k fýk™u e {kxu Ä™ ykÞ™ku y‚hfkhf nkuÞ Au. su{ fu, yk‚…k‚ MŒh ƒLkkðe™u ‚thûký fhu Au. Ag ‚ku÷ : Al3+ > Ba2+ > Na+ 2. ™e[u™k fr÷÷{Þ ÿkðýku™u Ä™ðes¼krhŒ fu Éý ðes¼krhŒ  fr÷÷ fýku™k ‚thûký {kxu {kuxu¼k„u S÷uxe™, ykÕçÞw{e™, ‚ku÷{kt ð„eofhý fhku. „{yuhuƒef, fur‚™, Mxk[o, y„kh–y„kh, „wtËh ð„uhu ðÃkhkÞ Au. r{rÚkr÷™ çÕÞw, Ryku‚e™, CrO3·XH2O, Äw{kzku, «kýes [k{zwt, xur™™ «. 58. …uÂÃxfhý yux÷u þwt ? s. (i) Ä™ðes¼krhŒ fr÷÷ku : r{rÚkr÷™ çÕÞw, CrO3·xH2O, «kýes [k{zwt  Œkò ƒ™kðu÷ yðûku…™k sÚÚkk™u rðãwŒrð¼kßÞ™k Úkkuzk sÚÚkk (ii) Éýðes¼krhŒ fr÷÷ku : Ryku‚e™, Äw{kzku y™u xur™™. ‚kÚku rðûku…™ {kæÞ{{kt n÷kðe™u fr÷÷{Þ ‚ku÷{kt Y…ktrŒhŒ fhðk{kt ykðu Œku Œu r¢Þk™u …uÂÃxfhý fnu Au. 5.5 …kÞ‚ (Emulsion) «. 59. ‚k[k ÿkðýku™e Œw÷™k{kt fr÷÷{Þ ÿkðýku™k ‚tÏÞkí{f «. 64. …kÞ‚ yux÷u þwt ? Œu™k «fkh WËknhý ‚kÚku sýkðku. „wýÄ{kuo™k {qÕÞku «{ký{kt ™e[k nkuÞ Au. þk {kxu ? ({k[,o 2020)  fr÷÷{Þ fýku ‚{qåÞ ÚkÞu÷k nkuðkÚke Mk{kLk sÚÚkk{kt íku{™k fýku™e  yk «ðkne–«ðkne fr÷÷{Þ rð»k{ktøk «ýk÷e Au, su{kt yuf ‚tÏÞk ‚k[k ÿkðýku™e Œw÷™k{kt ykuAe nkuÞ Au. ykÚke …ËkÚko™k fý «ðkne™k Íeýk ¼qfk suðk ‚qû{®ƒËwyku™wt ƒeò «ðkne{kt ‚Ït Þk …h ykÄkh hk¾Œk ‚Ït Þkí{f „ýw Ä{k™ou k {Õq Þku ™e[k nkÞu A.u …rhûku…™ Au. yk «fkhLkk «ðkne r{©ýLku ÃkkÞMk fnu Au. «. 60. fr÷÷{Þ ÿkðý™ku ht„ fE ƒkƒŒku …h ykÄkh hk¾u Au ?  …kÞ‚™e ƒ™kðx{kt ƒu yÿkÔÞ yÚkðk ytþŒ: ÿkÔÞ «ðkne ÷uðk{kt ykðu, Œku fkuE yuf «ðkne™wt ƒhAx …rhûku…™ {¤u Au Œu™u …kÞ‚  (i) {wÏÞíðu rðûkur…Œ fýku îkhk «feýo™ …k{u÷ «fkþ™e fnu Au. Œht„÷tƒkE …h y™u  ynª ƒu «ðkneyku …ife yuf «ðkne …kýe nkuÞ Au. (ii) «fkþ™e Œht„÷tƒkE fr÷÷{Þ fýku™k fË y™u Mð¼kð  …kÞ‚ ƒu «fkh™k Au : …h ykÄkh hk¾u Au.

(i) …kýe{kt …rhûkur…Œ Œu÷ (O/W «fkh) «fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.183 (ii) Œu÷{kt …rhûkur…Œ …kýe (W/O «fkh)  …kÞ‚efkhf …ËkÚko r™÷trƒŒ fýku y™u …rhûku…™ {kæÞ{ ðå[u ytŒhk…]ceÞ rVÕ{ h[u Au, su …rhûkur…Œ ®ƒËwyku™u ™Sf ykðŒk hkufu Au y™u ŒuÚke r{© ÚkŒk yxfkðu Au.  Ëk.Œ. O/W «fkh™k …kÞ‚ {kxu {wÏÞ …kÞ‚efkhf íkhefu «kuxe™, „wtËh, fwËhŒe y™u f]rºk{ ‚kƒw ð„uhu ðÃkhkÞ Au.  ßÞkhu W/O «fkh™k …kÞ‚ {kxu ÃkkÞMkefkhf yìr‚z™k ÄkíðeÞ ûkkhku, ÷ktƒe nkRzÙkufkƒo™ þ]t¾÷kðk¤k ykÕfkunkì÷, Ëe…fks÷ ({uþ) (a) …kýe{kt Œu÷ (b) Œu÷{kt …kýe ð„uhu ðÃkhkÞ Au.  «Úk{ «ýk÷e–a {kt …kýe …rhûku…™ {kæÞ{ Œhefu ðŒuo Au y™u C CHEMISTRY XTRA Œu÷®ƒËwyku …rhûkur…Œ f÷k Œhefu ðŒuo Au. su{kt íku÷Lkk ®çkËwyku LkkLkk fËÚke {ktzeLku {kuxk fË MkwÄeLkk rð¾urhík ÚkÞu÷kt nkuÞ Au.  ËqÄ yu ÷ktƒk ‚{Þ ‚wÄe MÚkkÞe hnuŒwt …kÞ‚ Au.  ‚kƒw yu O/W «fkh™wt R{Õ‚™ ƒ™kðe™u hsfýku y™u {u÷™u  Ëk.Œ. ËqÄ y™u ÷ku…e ¢e{. (O/W «fkh) ‚…kxe …hÚke Ëqh fhu Au.  ynª ËqÄ{kt, «ðkne [hçke™k Mkqû{ ®ƒËwyku–fýku …kýe{kt …rhûkur…Œ nkuÞ Au. «. 66. …kÞ‚™e ÷kûkrýfŒkyku sýkðku.  ƒeS «ýk÷e–b {kt Œu÷ …rhûku…™ {kæÞ{ Œhefu ðŒuo Au y™u  …kÞ‚™u …rhûku…™ {kæÞ{™k fkuE …ý sÚÚkkÚke {tË fhe þfkÞ Au. …kýe™k Mkqû{ ®ƒËwyku Œu{kt …rhûkur…Œ ÚkÞu÷ nkuÞ Au.  Ëk.Œ. {k¾ý y™u ¢e{. (W/O «fkh)  ƒeS ƒksw …rhûkur…Œ «ðkne ßÞkhu r{© fhðk{kt ykðu Au íÞkhu Œu y÷„ MŒh h[u Au. C CHEMISTRY XTRA  …kÞ‚™k ‚qû{®ƒËw ½ýeðkh Éýðes¼krhŒ nkuÞ Au y™u Œu{™u rðãwŒrð¼kßÞ ðzu yðûkur…Œ fhe þfkÞ Au.  ÃkkÞMk yu çku «ðkneykuLkk yktíkhr{©ýÚke çkLkíke rð»k{ktøk «ýk÷e Au.  Œuyku ƒúkWr™Þ™ „rŒ y™u ®xz÷ y‚h …ý Ëþkoðu Au.  O/W ™wt yÚko½x™ Oil in water yu{ ‚{sðwt y™u W/O  …kÞ‚™u Œu™k ½xf «ðkneyku{kt ™e[u™e heŒku ðzu Œkuze þfkÞ ™wt yÚko½x™ Water in Oil yu{ ‚{sðwt. Au (rz{Õ‚erVfuþ™ fnu Au).  {k¾ý, fkuz, r÷ðh Œu÷, fkuÕz ¢e{ ð„uhu W/O «fkh™k R{Õ‚™ (i) „h{ fhe™u fu Xtzw …kze™u A.u (ii) ‚urLxÙ^ÞwÍ fhe™u  W/O fu O/W Lku …kh¾ðk {kxu ht„f f‚kuxe y™u {tË™ f‚kuxe fu rðãwŒ ðknfŒk suðe f‚kuxeyku fhðk{kt ykðu Au. C CHEMISTRY XTRA  Time–release yki»kÄku þheh{kt ‚{k™ Ëhu yki»kÄ fýku {wõŒ  fr÷÷{Þ ‚ku÷™e su{ R{Õ‚™ …ý ®xz÷ y‚h, ƒúkWr™Þ™ fhu Au. ykÚke fkuE …ý ‚{Þu Œu™e ‚ktÿŒk ¾qƒ s ðÄe ™ òÞ „rŒ, rðãwŒfý ‚t[÷™, MftË™ ð„uhu „wýÄ{kuo Ëþkoðu Au. (™wf‚k™fŒko ƒ™e ™ òÞ) fu ¾qƒ s ½xe ™ òÞ (rƒ™y‚hfkhf ƒ™e òÞ).  R{ÕMkLk ®ƒËwyku, fr÷÷ fýku fhŒk fË{kt {kuxk nkuÞ Au. ykÚke Œu{™u ‚kËk {kR¢kuMfku… nuX¤ yÚkðk {ìÂø™VkÞª„ ø÷k‚ ðzu òuE  Œu™wt {wÏÞ fkhý Au yr¼‚hý™ku r‚ØktŒ. þfkÞ Au. «. 65. …kÞ‚™wt MÚkkÞefhý fE heŒu fhðk{kt ykðu Au ?  yk…ýk yktŒhzk{kt [hƒe™wt …k[™ yu …kÞ‚efhý™e ½x™k Au.  …kýe{kt Œu÷ (O/W) ™wt …kÞ‚ yMÚkkÞe nkuÞ Au. ykÚke fux÷kf Mk{Þ MkwÄe Œu™u {qfe hk¾Œk ƒu MŒh{kt swËk …ze òÞ Au.  ykÚke …kÞ‚™k MÚkkÞefhý {kxu Œu{kt ºkeòu ½xf W{uhðk{kt ykðu Au y™u su™u …kÞ‚efkhf or (R{ÕþeVkÞh) fnu Au.

1.184 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 C CHEMISTRY XTRA 5.6 yk…ýe [ku…k‚ fr÷÷ku  ‚{wÿ™wt …kýe ÷e÷k ht„™wt fu ykAk ðkˤe ht„™wt Ëu¾kðk™wt (Colloids Around us) fkhý ®xz÷ y‚h Au.  yk…ýk hku®sËk Sð™{kt ½ýk fr÷÷ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. «. 67. ykfkþ™wt ðkˤe Ëu¾kðkLkwt fkhý ‚{òðku.  su{ fu, ¾kã ¾kuhkf, …nuhðkLkkt ð†ku, ÷kfzk™wt VŠ™[h, ðŒo{k™…ºkku{kt ð…hkŒku fk„¤, yki»kÄku, ‚kIËÞo «‚kÄ™ku ð„uhu.  …kýe ‚kÚku™k Äq¤™k hsfýku su nðk{kt r™÷trƒŒ ÚkÞu÷k Au, Œu™k …h ‚qÞo«fkþ™k rfhýku …zu íÞkhu Œuyku ðkˤe «fkþ™wt «feýo™  fux÷kf òýeŒk fr÷÷ku : fhu Au, su yk…ýe ykt¾ku ‚wÄe …nkU[u Au y™u ŒuÚke ykfkþ yk…ý™u ðkˤe ht„™wt Ëu¾kÞ Au. (hkºku ‚qÞo«fkþ ™ nkuðkÚke ytÄkhk{kt (i) ykfkþ™ku ðkˤe ht„ ykfkþ ðkˤe ht„™wt Ëu¾kŒwt ™Úke.) (ii) „kZ ÄwB{‚, ÄwB{‚ y™u ðh‚kË «. 68. ðkˤku fÞkhu ðh‚u Au ? f]rºk{ ðh‚kË fE heŒu ðh‚kðe þfkÞ Au ? (iii) ¾kã …ËkÚkkuo  ßÞkhu Äq¤™k hsfýku ÄhkðŒe nðk™ku rðþk¤ sÚÚkku Œu™k  fux÷kf ¾kã …ËkÚkkuo su{ fu çkúuz, ËqÄ, {k¾ý, n÷ðku, Íkf¤®ƒËwÚke ™e[u Xtzku Ãkzu Au íÞkhu nðk{kt™ku ¼us yk fýku™e ykRM¢e{, V¤ku™k h‚, su÷e ð„uhu fr÷÷{Þ fýku ‚…kxe …h ‚t½™™ …k{u Au y™u Ãkk{eLkkt Íeýk ‚qû{®ƒËwyku h[u Au. Ähkðu Au.  yk ‚qû{®ƒËwyku Mð¼kð{kt fr÷÷{Þ nkuðkÚke Œu ÄwB{‚ yÚkðk „kZ (iv) ÷kune ÄwB{‚ MðY…u nðk{kt ŒhŒk hnu Au. ykÚke nðk{kt ÄwB{Mk h[kÞ Au.  ÷kune yu ykÕçÞwr{™kuRz …ËkÚko™wt fr÷÷{Þ ÿkðý Au.  Ëk.Œ. ðkˤku yuhku‚ku÷ Au, su nðk{kt r™÷trƒŒ ÚkÞu÷k …kýe™k ‚qû{®ƒËwyku nkuÞ Au.  Vxfze y™u Vurhf õ÷kuhkRz™ku ÷kune™k †kð™u hkufðk™e r¢Þk, ÷kune™k MftË™™k fkhýu Au. suÚke  ykÚke W…h™k ðkŒkðhý{kt™k ‚t½™Lk™k fkhýu …kýe™k fr÷÷{Þ ÷kune™ku „êku h[kÞ Au y™u Œu ÷kune™u ðÄw ðnuŒwt ‚qû{®ƒËwyku fË{kt ßÞkt ‚wÄe ðh‚kË™k MðY…{kt ™e[u ™ ykðu hkufu Au. íÞkt ‚wÄe fË{kt {kuxk™u {kuxk ÚkŒkt òÞ Au. (v) s{e™  ½ýeðkh ƒu rðhkuÄe ðes¼khðk¤k ðkˤku {¤u Au íÞkhu …ý ðh‚kË ðh‚u Au.  V¤ÿw… s{e™ Mð¼kðu fr÷÷{Þ nkuÞ Au.  f]rºk{ ðh‚kË :  su{kt {]Ëwðhuf ‚thûkf fr÷÷ Œhefu ðŒuo Au.  yuhkuÃ÷u™ îkhk ðkˤ …h™k ðes¼kh™e rðhwØ ðes¼khðk¤k ‚ku÷™k  fr÷÷{Þ Mð¼kð™k fkhýu s{e™, ¼us y™u …kWzh (ƒkhef fýku)™ku Atxfkð fhðkÚke yÚkðk ðes¼krhŒ fhu÷e …ku»kfŒ¥ðku™wt yrÄþku»ký fhu Au. huŒe™ku Atxfkð fhðkÚke f]rºk{ ðh‚kË ðh‚kððk™wt þõÞ ƒ™u Au. (vi) {w¾rºkfkuý (zuÕxk)™e h[™k C ™Ëe™wt …kýe {kxe™wt fr÷÷{Þ ÿkðý Au. (–ve CHEMISTRY XTRA ¼krhík fr÷÷)  ðÄw{kt ËrhÞk™wt …kýe ‚tÏÞkƒtÄ rðãwŒrð¼kßÞku  fr] ºk{ ðh‚kË {kxu …kýe™k ‚ûq {®ƒËw ÄhkðŒk ðkˤk{u kt AgI/Ag+ ™ku Ähkðu Au. Axt fkð fhe™u ðh‚kË ðh‚kððk™k y™fu «Þk„u ku ÚkÞ÷u k A.u  ykÚke ßÞkhu ™Ëe™wt …kýe ËrhÞk™k …kýe™u {¤u  òu rðhkuÄe «[tz ðes¼khðk¤k çku ðkˤku ÍzÃkÚke yufçkeò{kt Au íÞkhu ËrhÞk™k …kýe{kt hnu÷kt rðãwŒrð¼kßÞku r{© ÚkE òÞ íkku xqtfk Mk{Þ{kt yrík ÍzÃkÚke ÄkuÄ{kh ðhMkkË {kxe™k fr÷÷{Þ ÿkðý™wt MftË™ fhe™u yÿkÔÞ ðnu Au. suLku ykÃkýu ðkˤkuLkwt Vkxe sðwt fneyu Aeyu. {kxe™k fýku Wí…LLk fhu Au.  ÷kune yu Éý ðes¼krhŒ fr÷÷ nkuðkÚke Vxfze™k Al3+ ðzu  {kxe™k yk fýku ™Ëe™k …kýe y™u ËrhÞk™k yÚkðk FeCl3 ™k Fe3+ ðzu MftË™ Íz…Úke …k{u Au. ykÚke …kýe™k ‚t…foMÚkk™ yk„¤ {kxe™k MŒh {w¾rºkfkuý su MÚkk™u ÷kune ðnuŒwt nkuÞ íÞkt Íz…e ÷kune ò{e („êk) òÞ Au. MðY…u s{k ÚkkÞ Au, su™u zuÕxk «Ëuþ (Delta land) fnu Au.  ËrhÞk™k …kýe{kt rðãwŒ rð¼kßÞku : NaCl, MgCl2, CaCl2, KBr, KCl ð„uhu.

«. 69. fkuxÙu÷ Äw{kzk yðûku…f ykf]rŒ ‚kÚku ‚{òðku. «fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.185  fr÷÷{Þ økkuÕz ytík:MLkkÞwðe $sufþLk{kt ðÃkhkÞ Au. (i) Äw{kzk™wt rðãwŒeÞ yðûku…™ :  Äw{kzku, nðk{kt hnu÷ fkƒo™, yk‚uor™f ‚tÞkus™ku, Äq¤ ð„uhu ÄhkðŒwt  r{Õf ykìV {ìø™urþÞ{ su …kÞ‚ Au. Œu nkushe™e „hƒz {kxu ð…hkÞ Au. fr÷÷{Þ ÿkðý Au.  fr÷÷{Þ yki»krÄyku ðÄw y‚hfkhf nkuÞ Au fkhý fu íkuyku fý MðYÃku nkuðkÚke rðþk¤ ‚…kxe ûkuºk Ähkðu Au. ykÚke, Œuyku ‚nu÷kEÚke y™u ÍzÃke …rhÃkk[™ …k{u Au. «. 71. [{oþkuÄ™ yux÷u þwt ?  «kýeyku™k [{o Mð¼kðu (ÄLk) fr÷÷{Þ Au.  ßÞkhu [{o, su Ä™¼krhŒ fr÷÷{Þ fýku Au Œu™u xur™™{kt zwƒkzðk{kt ykðu Au íÞkhu …khM…rhf MftË™ ÚkkÞ Au.  Wãk„u k{u kt [e{™e{kÚt ke ™ef¤Œku Ä{w kzku nðk{kt «Ë»q ký Wí…LLk fhu A.u  ykÚke [k{zwt fXý ƒ™u Au. yk «¢{™u [{oþkuÄ™ fnu Au.  ykÚke Äw{kzku [e{™e{ktÚke ƒnkh ykðu Œu …nu÷kt Œu™u yuf [uBƒh  xur™™™k ƒË÷u ¢kur{Þ{ ûkkh …ý ð…hkÞ Au. fu su™u Äw{kzk{kt hnu÷ fýku …h™k ðes¼kh™e rðhwØ ¼kh ÄhkðŒe Ã÷uxku …h …‚kh fhðk{kt ykðu Au.  Œu™u ¢ku{ xu®Lkøk fnu Au.  Äw{kzk{kt hnu÷k ðes¼krhŒ fýku ßÞkhu yk Ã÷ux™k ‚t…fo{kt ykðu C CHEMISTRY XTRA Au íÞkhu Œu{™ku ðes¼kh „w{kðu Au y™u yðûkur…Œ ÚkkÞ Au.  [k{zwt yu Ä™ ðes¼krhŒ fr÷÷ fýku™e «ýk÷e Au.  yk{, yðûkur…Œ …k{u÷ fýku [uBƒh™k Œr¤Þk …h Xhe™u (hk¾  Œu{™u Éý ðes¼krhŒ fhu÷k xur™™ ÿÔÞku fu su Íkzðk™e Ak÷ku{kt MðYÃku) s{k ÚkkÞ Au. nkuÞ Au Œu{kt zwƒkze hk¾ðk{kt ykðu Au.  yk yðûku…f™u fkuxÙku÷ Äw{kzk yðûku…f fnu Au. (ii) …eðk™k …kýe™wt þwrØfhý : «. 72. fr÷÷{Þ fýku™ku Vkuxku„úkVe y™u hƒh Wãku„{kt {n¥ð ‚{òðku.  fwËhŒe †kuŒ{ktÚke {u¤ððk{kt ykðŒwt …kýe (–ve ðes¼kheík fr÷÷) ½ýeðkh r™÷trƒŒ yþwrØyku ÄhkðŒwt nkuÞ Au. ykÚke íku Vkuxku„úkrVf Ã÷ux y™u rVÕ{ : Ãkeðk÷kÞf nkuíkwt LkÚke.  Vkuxku„úkrVf Ã÷ux yÚkðk rVÕ{ku yu ø÷k‚ Ã÷ux …h yÚkðk ‚uÕÞw÷kuRz  ykðk …kýe{kt Vxfze (…kuxkþ yu÷{) W{uhðk{kt ykðu Au. su (‚ìÕÞw÷kuÍÞwõŒ) Ã÷ux …h S÷uxe™{kt «fkþ ‚tðuË™þe÷ AgBr r™÷trƒŒ yþwrØyku™u yðûkur…Œ fhu Au y™u …kýe™u …eðk÷kÞf ™k …kÞ‚™wt ykðhý ÷„kzu÷ fr÷÷ «ýk÷e nkuÞ Au. ƒ™kðu Au. hƒh Wãku„ : «. 70. fr÷÷{Þ yki»kÄku™k [kh WËknhý yk…e Œu™e W…Þkur„Œk sýkðk.u  ûkeh (ËwrÄÞwt ½è ÿkðý) yu hƒh fýku™wt fr÷÷{Þ ÿkðý Au, su Éýðes¼krhŒ nkuÞ Au.  {kuxk¼k„™e yki»krÄyku Mð¼kðu fr÷÷{Þ nkuÞ Au.  hƒh™u ûkeh™k MftË™Úke {u¤ððk{kt ykðu Au.  Ëk.Œ. yk„eohku÷ su r‚Õðh ÄkŒw™ku ‚ku÷ Au. Œu™ku W…Þku„ ykt¾™k ÷kuþ™{kt ÚkkÞ Au. ykiãkur„f ™e…òu :  fr÷÷{Þ yuLxe{™e™ku W…Þku„ fk÷kÍkh™e ‚khðkh{kt ÚkkÞ Au.  ht„, þkne, ‚kt&÷ur»kŒ Ã÷kÂMxf, hƒh, „úuVkRx, Ÿsý, r‚{uLx ð„uhu fr÷÷{Þ ÿkðýku Au.

1.186 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 C CHEMISTRY XTRA «. 74. R{ÕMk™™u Œu™k ½xf «ðkneyku{kt fE ƒu heŒu Œkuze þfkÞ Au ?  hƒh yu ÷uxuûk™wt Éý ðes¼kh ÄhkðŒwt fr÷÷ Au. s. (i) R{ÕMk™™u „h{ fhe™u yÚkðk  su ðMŒw …h hƒh™wt Ã÷uxª„ fhðwt nkuÞ Œu™u yì™kuz ƒ™kðe™u (ii) R{Õ‚™™u Xkhe™u. Œu™k …h hƒh™wt Ã÷u®x„ fhe þfkÞ Au. su{ fu, hƒh™k {kuòt, d dHigher Order Thinking Skills (HOTS) …„{kt …nuhðk™k ÷ktƒk ƒqx ð„uhu. 1. ™e[u yk…u÷ fr÷÷{Þ yki»kÄku y™u Œu™k ÞkuøÞ W…Þku„ {kxu òuzfkt òuzku. ÷¾ký MktçktrÄík «§ku11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 rð¼k„–I (fr÷÷ku) rð¼k„–II (W…Þku„) 5.7 nkzeo-þqÕÍ rLkÞ{{kt ík{u þwt MkwÄkhku Mkq[ðe þfku Aku ? (a) ykSohku÷ (i) yktŒhzk™wt rð‚t„…ýwt s. rðhwØ rðãwík¼kh Ähkðíkk çku ÿkðýku ÞkuøÞ «{ký{kt r{© fhðk òuEyu fu suÚke íku{Lkk ðes¼khkuLkwt MktÃkqýoÃkýu íkxMÚkefhý ÚkkÞ (b) fr÷÷{Þ yuÂLx{™e (ii) ykt¾™k ÷kuþ™ {kxu yLku íkuÚke çktLku fr÷÷ ÿkðýkuLkwt MktÃkqýoÃkýu MftËLk ÚkkÞ. (c) fr÷÷{Þ „kuÕz (iii) fk÷kÍh hku„™u {xkzðk{kt 5.8 yðûkuÃkLkwt ¼kðkí{f heíku Ãkrh{kÃkLk fhíkkt Ãknu÷kt yðûkuÃkLku Äkuðk þk {kxu sYhe nkuÞ Au ? (d) r{Õf ykìV {ìø™urþÞk (iv) yktŒhM™kÞw $sufþ™{kt s. yðûkuÃk{kt hnu÷ ÿkÔÞ yþwrØyku Ëqh ÚkkÞ {kxu. s. (a–ii), (b–iii), (c–iv), (d–i)

«fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.187 ÃkkXâÃkMw íkfLkk MðkæÞkÞLkk «§ku yLku Wf÷u111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333 «.1 yrÄþku»ký yLku yðþku»ký ÃkÞkoÞkuLkk yÚkoLku rð¼urËík fhku. ËhufLkwt «.7 rð»k{ktøk WÆeÃkLk{kt yrÄþku»ký þwt ¼køk ¼sðu Au ? yuf WËknhý ykÃkku. s. rð»k{ktøk WÆeÃkLk{kt WÆeÃkf {qÏÞíðu ½Lk nkuÞ Au yLku yrÄþkur»kík s. yrÄþku»ký : þku»kýLke su ½xLkk{kt ykÃku÷ ÃkËkÚko {qÏÞíðu ðkÞw fu {qÏÞíðu ðkÞw fu «ðkne nkuÞ Au. «ðkne MðYÃku yLÞ ½Lk ÃkËkÚkoLke MkÃkkxe Ãkh yufrºkík ÚkkÞ íkku íkuLku ⇒ ynª ½Lk WÆeÃkfLke MkÃkkxe Ãkh «r¢ÞfLkk yýyw ku yrÄþk»u ký Ãkk{u yrÄþku»ký fnu Au. Au yLku íkuÚke WÆeÃkfLke MkÃkkxe Ãkh íku{Lke Mkktÿíkk ðÄu Au. ⇒ ½Lk ÃkËkÚko fu su ÃkkuíkkLke MkÃkkxe Ãkh yLÞ «ðkne fu ðkÞwLku ⇒ yk ½xLkk{kt «r¢Þf yLku WÆeÃkf ðå[u ûkrýf {æÞðíkeo MkÞt ksu Lk yufrºkík fhu Au íkuLku yrÄþku»kf (adsorbent) fnu Au yLku çkLku Au. su ÍzÃke íkqxu Au yLku rLkÃks{kt Ãkrhý{e þfu Au. «ðkne fu ðkÞw su þku»ký Ãkk{u Au íkuLku yrÄþkur»kík fnu Au. «r¢Þf + WÆeÃkf  [«r¢Þf – WÆeÃkf] → rLkÃks + WÆeÃkf Ëk.ík., ðLkMÃkrík íku÷(l) + H2(g) NΔi(s)  ðLkMÃkrík ½e(s) ⇒ Ëk.ík., [khfku÷Lke MkÃkkxe Ãkh Cl2 ðkÞwLkwt yrÄþku»ký ⇒ ynª [khfk÷u → yrÄþk»u kf Au yLku Cl2 ðkÞw → yrÄþkru »kík A.u «.8 yrÄþku»ký þk {kxu nt{uþkt W»{kûkuÃkf nkuÞ Au ? yðþku»ký : þku»ký™e su ½xLkk{kt ½Lk fu «ðkne ÃkËkÚkoLkk Mk{økú sÚÚkk{kt yLÞ ÃkËkÚkoLkwt þku»ký yufYÃk (yuf Mkh¾wt) ÚkÞu÷ nkuÞ, s. Refer Topic No. 5.12 íkku íkuLku yðþku»ký fnu Au. «.9 ÃkrhûkuÃkLk {kæÞ{ yLku ÃkrhûkurÃkík f÷kLke ¼kiríkf yðMÚkkLkk ykÄkhu ⇒ Ëk.ík, Ãkkýe{kt NH3 ðkÞwLkwt yðþku»ký. fr÷÷{Þ ÿkðýkuLkwt ðøkeofhý fuðe heíku fhðk{kt ykðu Au ? ⇒ ynª ÃkkýeLkk Mk{økú sÚÚkk{kt NH3 ðkÞLw ktw þk»u ký yfu Mkh¾tw ÚkkÞ A.u s. Refer Topic No. 5.4.1 «.2 ¼kiríkf yrÄþku»ký yLku hkMkkÞrýf þku»ký ðå[u þwt íkVkðíkku Au ? s. Refer Topic No. 5.1.3 «.10 ½Lk yrÄþku»kf WÃkh ðkÞwLkk yrÄþku»ký{kt Ëçkký yLku íkkÃk{kLkLke yMkhLke [[ko fhku. «.3 Íeýku ¼qfk YÃk ÃkËkÚko yrÄþku»kf íkhefu ðÄkhu yMkhfkhf þk {kxu nkuÞ Au ? íkLkwt fkhý ykÃkku. s. (I) yrÄþku»ký Ãkh ËçkkýLke yMkh : ⇒ ÄLk yrÄþku»kfLke MkÃkkxe Ãkh ðkÞwykuLkk yrÄþku»kýLke {kºkk s. yrÄþku»kfLke {qõík MkÃkkxeLkwt ûkuºkV¤ su{ ðÄkhu nkuÞ íku{ íku yrÄþku»ký {kxu ðÄkhu fuLÿku fu yMktík]Ãík MktÞkusfíkkyku Ãkqhe Ãkkzu Au. rLkÞík íkkÃk{kLku Ëçkký ðÄu íku{ y{qf {ÞkoËk MkwÄe ðÄu Au. ykÚke, ðÄw {kºkk{kt yrÄþk»u ký ÚkkÞ A.u Ëk.ík., fk÷u MkkLke ík÷w Lkk{kt íkLu kku su £wz÷e[ yrÄþku»ký Mk{íkkÃke îkhk Mk{òðe þfkÞ Au. ¼w¬ku yrÄMkku»ký {kxu ðÄw yMkhfkhf Au. B x  kp0  y[¤ m ) c «.4 ½Lk WÃkh ðkÞwLkk yrÄþku»kýLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤ku fÞkt Au ? x s. (i) yrÄþku»kfLke {wõík MkÃkkxeLkwt ûkuºkV¤ (n  (ii) íkkÃk{kLk m x  kp (iii) yrÄþku»kf yLku yrÄþkur»kíkLkku Mð¼kð m (iv) «ríkðíkeo Mð¼kð A (0  n  0) (v) ½Lk yrÄþku»kfLke Mkr¢Þíkk (vi) ðkÞwLkwt Ëçkký x  kp Mktík]Ãík (vii) yrÄþkur»kík ÚkÞu÷ MíkhLke òzkE ðøkuhu. m Ëçkký P «.5 yrÄþk»u ký Mk{íkkÃk ð¢ þtw Au ? £Lq z÷e[ yrÄþk»u ký Mk{íkkÃk ð¢ ðýðo k.u (n  1) s. Refer Topic No. 5.1.4 0 P «.6 yrÄþku»kfLkk Mkr¢ÞfhýÚke ík{u þwt Mk{òu Aku ? íku fuðe heíku {u¤ðe þfkÞ Au ? (a) Lke[k Ëçkkýu : x s. ⇒ su ½xLkk{kt yrÄþku»kfLke yrÄþku»ký fhðkLke ûk{íkk ðÄu Au m ⇒ Lke[k Ëçkkýu yu hu¾eÞ heíku Ëçkký ðÄu íku{ ðÄu Au. íkuLku yrÄþku»kfLke Mkr¢Þíkk fnu Au. ⇒ íku çku {qÏÞ heíku «kÃík fhe þfkÞ Au. fkhý fu Lke[k Ëçkkýu n = 1 nkuÞ Au yLku íkuÚke x = kp. (i) yrÄþku»ký ½xLkk{kt ¾qçk s Ÿ[wt þqLÞðfkþ (rLkðkoík) m x WíÃkLLk fheLku (10–4 Pa) sux÷wt Lke[wt Ëçkký ÷kðeLku. ⇒ yux÷u fu m α p. yk yrÄþku»ký ð¢ 0A ðzu Ëþkoðu÷ Au. (b) {æÞ{ Ëçkkýu : {æÞ{ Ëçkkýu y[¤ktf n Lkwt {qÕÞ 1 yLku 0 Lke ðå[u yux÷u fu 0 < n < 1 nkuÞ Au. (ii) yrÄþku»kfLke MkÃkkxeLkwt ûkuºkV¤ ðÄkheLku. ⇒ ykÚke, Ëçkký p Ãký n Lkk {qÕÞLkk ykÄkhu çkË÷kÞ Au yLku íkuÚke yk {kxu ½Lk yrÄþku»kf nkuÞ, íkku íkuLku ˤeLku ¼qfku fheLku yÚkðk yrÄþk»u kýLke {kºkk{kt Úkíkku Vhu Vkh MkÃt kýq Ão kýu hru ¾Þ heíku ðÄíkku LkÚke. yLÞ fkEu heíku ËkýkËkh ÃkkWzh çkLkkðeLku yÚkðk rAÿk¤q çkLkkðeLk.u

1.188 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 ⇒ yux÷u fu x α p1/n {qsçk çkË÷kÞ Au. Step 2 : Mkr¢Þf]ík MktfeýoLkwt rð½xLk ÚkELku rLkÃkòu çkLkkðu Au m yLku WíMku[f ÃkkAku {¤u Au. yk VuhVkh ÍzÃke nkuÞ Au. ⇒ yk÷u¾{kt íkuLku ð¢ AB ðzu Ëþkoðu÷ Au. [E – S] E+P (c) Ÿ[k Ëçkkýu : ⇒ Ÿ[k Ëçkkýu y[¤ktf n Lkwt {qÕÞ yLktík (α) nkuÞ Au. ykÚke → yk r¢ÞkrðrÄ {qsçk «r¢ÞfLkk yýwyku yLkwfq¤ ykfkh x Ähkðíkk nkuÞ Au. su yk rAÿku{kt økkuXðkÞ Au, su{fu íkk¤k{kt 1/n = 0 ÚkkÞ Au. íkuÚke m = kp0 = y[¤ {¤u Au. fq[e Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. ⇒ yk{, ŸÄk Ëçkkýu x yrÄþku»kýLke {kºkk p-ËçkkýLke → yk{, Mkr¢Þ Mk{qnkuLke nksheLkk fkhýu Mkr¢Þf]ík {æÞðŠík Mktfeýo m çkLku Au. su ÃkAeÚke rð½xLk Ãkk{eLku rLkÃkòu WíÃkLLk fhu Au. yMkhÚke Mðíktºk çkLku Au. «.14 Lke[uLkk ykÄkhu fr÷÷Lkwt ðøkeofhý fuðe heíku fhðk{kt ykðu Au ? (a) ½xfkuLke ¼kiríkf yðMÚkk ⇒ Ãkrhýk{u Ëçkký ðÄkhðk Aíkk x Lke {kºkk{kt ðÄkhku Úkíkku LkÚke. (b) ÃkrhûkurÃkík f÷kLkku Mð¼kð («f]rík) m (c) ÃkrhûkurÃkík f÷k yLku ÃkrhûkuÃkLk {kæÞ{ ðå[u ÃkkhMÃkrhf r¢Þk. ⇒ yk rðøkíkku økkrýíkef YÃku Lke[u {wsçk Ëþkoðe þfkÞ : s. (a) ¼kiríkf ÂMÚkríkLkk ykÄkhu : Lke[k Ëçkkýu {æÞ{ Ëçkkýu Ÿ[k Ëçkkýu Mkku÷, su÷, R{ÕMkLk, [u÷, Vku{ (b) rðûkuÃkLk {kæÞ{Lkk ykÄkhu : x = kp yLku x = kp1/n yLku x = kp0 = y[¤ m m m n = 1 íkuÚke 0<n<1 íkuÚke n = 0 x αp ∴ x α p1/n ∴ x = y[¤ m m m «.11 ÿðyLkwhkøke (÷kÞkurVr÷f) yLku ÿðrðhkøke (÷kÞkuVkurçkf) Mkku÷ þwt → òu rðûkuÃkLk {kæÞ{ Ãkkýe nkuÞ íkku íkuLku yuõðkuMkku÷ yÚkðk Au ? Ëhuf «fkhLkwt yuf WËknhý ykÃkku. s÷rðhkøke Mkku÷ þk {kxu nkRzÙkuMkku÷, òu ykÕfkunku÷ nkuÞ íkku íkuLku ykÕfkuMkku÷ yLku Mknu÷kEÚke MftËLk Ãkk{u Au ? òu çkurLÍLk nkuÞ, íkku íkuLku çkuLÍkuMkku÷ fnu Au. s. Refer Topic No. 5.4.2 (c) ÃkkhMÃkkrhf r¢ÞkLkk ykÄkhu : «.12 çknwykÂÛðÞ yLku rðhkx ykÂÛðÞ fr÷÷ ðå[u þwt íkVkðík Au ? ÷kÞkurVr÷f (ÿkðf ykf»kof) yLku ÷kÞkuVkur÷f (ÿkðf yÃkkf»kof) Ëhuf «fkhLkwt yuf WËknhý ykÃkku. Mk{wååÞrÞík fr÷÷ yk çktLku «.15 þwt yð÷kurfík ÚkkÞ Au íku Mk{òðku. «fkhLkk fr÷÷Úke fE heíku y÷øk Ãkzu Au ? (a) fr÷÷ Mkku÷{ktÚke «fkþLkwt Ãkwts (çke{) (beam) ÃkMkkh fhðk{kt s. Refer Topic No. 5.4.3 ykðu íÞkhu «.13 WíMku[fku þwt Au ? WíMku[f WÆeÃkLkLke r¢ÞkrðrÄ xqtf{kt ÷¾ku. (b) s¤Þwõík Vurhf ykìõMkkRz Mkku÷{kt rðãwíkrð¼kßÞ NaCl W{uhðk{kt ykðu íÞkhu s. ⇒ WíMku[fku yu LkkRxÙkusLkÞwõík fkçkorLkf Mktfeýo MktÞkusLkku Au su (c) fr÷÷{Þ Mkku÷{ktÚke rðãwík«ðkn ÃkMkkh fhðk{kt ykðu íÞkhu Sðeík ðLkMÃkrík yLku Ãkkýeyku îkhk WíÃkLLk ÚkkÞ Au. s. (a) «fkþ ÃkqtsLkku ÃkÚk «ßðr÷ík çkLku Au. fkhý fu, fr÷÷{Þ fýku ⇒ íkyu ku nfefík{kt Ÿ[k yý¼w kh Ähkðíkk «kxu eLk yýyw ku A.u ðÄ{w kt «fkhLkwt çkÄe rËþk{kt rð¾uhý Ãkk{u Au. (®xz÷ yMkh) íkuyku SðhkMkkÞrýf WÆeÃkfku Au. (b) Vurhf nkRzÙkuõMkkRzLkwt MftËLk ÚkELku yðûkuÃkLk Ãkk{u Au. fkhý fu fr÷÷{Þ Fe(OH)3 ÃkhLkku ÄLkrðs¼kh Cl– ykÞLk r¢ÞkrðrÄ : ðzu íkxMÚk ÚkE òÞ Au. ⇒ WíMkfkuLkk fr÷÷{Þ fýkuLke MkÃkkxe Ãkh ½ýe MktÏÞk{kt rAÿku (c) rðs¼krhík fr÷÷{Þ fýkuLkwt rðhwØ rðãwík¼kh Ähkðíkk rðsÄúwð íkhV røkík fhu Au yLku íkuLke MkÃkkxe Ãkh MftËLk Ãkk{u Au. nkuÞ Au. yk rAÿku [ku¬Mk ykfkhLkk nkuÞ Au yLku Mkr¢Þ «.16 ÃkkÞMk þwt Au ? íku{Lkk swËk swËk «fkhku fÞk Au ? Ëhuf «fkhLkwt Mk{qnku Ähkðu Au. suðk fu, –NH2, –COOH, –SH, –OH WËknhý ykÃkku. ðøkhu .u s. Refer Topic No. 5.5 ⇒ yk Mk{qnku nrffík{kt fr÷÷{Þ fýkuLke MkÃkkxe ÃkhLkk Mkr¢Þ «.17 ÃkkÞMkefkhf (R{ÕþeVkÞh) ÃkkÞMkLku fuðe heíku MÚkkÞe çkLkkðu Au ? fuLÿku Au. çku R{ÕþeVkÞhLkk Lkk{ ykÃkku. ⇒ òu WíMku[fLku E ðzu yLku «r¢Þf fu suLke MkkÚku WíMku[f òuzkÞ s. R{ÕMkLkLkk MÚkkÞefhý {kxu íku{kt fkuE ºkeòu ÃkËkÚko W{uhðk{kt Au íkuLku S ðzu Ëþkoðeyu íkku, WíMku[fLke r¢ÞkrðrÄ çku íkçk¬k{kt ykðu Au íkuLku R{ÕMkefkhf fhu Au. → R{ÕMkefkhfku yk÷trçkík fýku yLku {kæÞ{ ðå[u yktíkhÃk]ceÞ Lke[u {wsçk Ëþkoðe þfkÞ Au. Míkh çkLkkðu Au yLku R{ÕMkLkLku Mk{qåÞ Úkíkwt yxfkðu Au. E+S [E – S] → E + P → çku R{ÕMkefkhfku : «kuxeLk, økwtËh yLku fwËhíke yÚkðk Mkkt&÷ur»kík WíMku[f ÃkËkÚko {æÞMÚke Mktfeýo WíMku[f rLkÃks Step 1 : WíMku[fLkwt ÃkËkÚkoLkk yýw MkkÚku òuzký ÚkELku WíMku[f-ÃkËkÚko Mkkçk.w {æÞðíkeo Mktfeýo çkLkkððwt. yk «r¢Þk «ríkðíkeo yLku Äe{ku íkçk¬ku (ðuøk rLkýkoÞf) nkuÞ Au. E+S [E – S] Mktfeýo

«.18 MkkçkwLke r¢Þk ÃkkÞMkefhý yLku r{Mk÷ h[LkkLku fkhýu Au, yk÷ku[Lkk «fhý-5 : Ãk]c hMkkÞýrð¿kkLk 1.189 fhk.u «.26 ÞkuøÞ WËknhý ðzu Lke[uLkk ÃkÞkoÞku Mk{òðku : (a) ykÕfkuMkku÷ (b) yuhkuMkku÷ (c) nkRzÙkuMkku÷ s. ⇒ MkkçkwLkk yýwyku{kt çku ¼køk nkuÞ Au. s. (a) ykÕfkuMkku÷ : su fr÷÷Lke çkLkkðx ykÕfkunku÷ îkhk rðûkuÃkLk (i) ÷ktçke nkRzÙkuVkurçkf þ]t¾÷k → yÄúwrðÞ yLku íkuÚke nkRzÙkuVkurçkf {kæÞ{ ÷ELku çkLkkðu÷ nkuÞ íkuLku yk÷kuMkku÷ fnu Au. nkuÞ Au. ⇒ Ëk.ík., RÚkkR÷ ykÕfkunku÷{kt MkuÕÞw÷kuÍ LkkRxÙuxLkwt fr÷÷ (ii) ykÞrLkf Mk{qn (COO–) → ÄúwrðÞ yLku íku nkRzÙkurVr÷f (b) yuhkuMkku÷ : ßÞkhu rðûkurÃkík f÷k ½Lk yÚkðk «ðkne yLku rðûkuÃkLk nkuÞ Au. {kæÞ{ ðkÞw nkuÞ íÞkhu çkLkíkk fr÷÷Lku yhkuMku÷ fnu Au. ⇒ ykÚke MkkçkwLkk yýwykuLkku yÄúwðeÞ¼køk MkÃkkxe Ãkh hnu÷k ⇒ Ëk.ík., Äq{kzku, ÄwB{Mk, stíkwLkkþf Atxfkð ðøkuhu. (c) nkRzÙkuMkku÷ : su fr÷÷Lke çkLkkðx rðûkuÃkLk {kæÞ{ íkhefu {u÷ (dirt)Lkk yýw MkkÚku òuzkÞ Au yLku íkuLkwt R{ÕMkLkefhý Ãkkýe ÷ELku çkLkkðu÷ nkuÞ íkuLku yuõðkuMkku÷ fu nkRzÙkuMkku÷ fhu Au. fnu Au. ⇒ íÞkhçkkË MkkçkwLkk yýwyku ykÞLkku îkhk çkLkíke r{Mku÷ yÿkÔÞ {u÷ ⇒ s{u f,u økËtw h, rs÷xu eLk, Mxk[,o Mkkçk,w rzxhsLx ðøkhu Lu kk s÷eÞ ÿkðýk.u «.27 “fr÷÷ ÃkËkÚko LkÚke Ãký ÃkËkÚkoLke yðMÚkk Au.” yk rLkðuËLk Ãkh yÚkðk røkúÍe ÿÔÞLku MÚkkÞe fhu Au. yk÷ku[Lkk fhku. ⇒ ykÚke, {u÷Þwõík fÃkzk fu yLÞ ðMíkwLku MkkçkwLkk ÿkðý{ktÚke s. ⇒ fr÷÷{Þ ÿkðý yu rðûkurÃkík f÷k yLku rðûkuÃkLk {kæÞ{ îkhk Úkkuzk Mk{Þ{kt çknkh fkZe ÷uðk{kt ykðu Au íÞkhu ÿkðý{kt s çkLkíke rð»k{ktøk «ýk÷e Au. ⇒ íkËTWÃkhktík fr÷÷ ÿkðý{kt rðûkurÃkík f÷kLkk fýkuLkwt fË Mkkçkw-{u÷ MktÞwõík heíku hne òÞ Au. 1 nm Úke 1000 nm Mkw÷¼ nkuÞ Au. «.19 rð»k{ktøk WÆeÃkLkLkk [kh WËknhý ykÃkku. ⇒ yk{ òu rðûkurÃkík f÷kLkk fýkuLkwt fË 1 nm Úke ykuAwt nkuÞ, íkku s. Refer Topic No. 5.2.1(b) íkuLku Mkk[wt ÿkðý fnu Au. ⇒ Ëk.ík., NaCl Lkwt Ãkkýe{kt rð÷ÞLk yu Mkk[k ÿkðýLkwt WËknhý Au, «.20 WÆeÃkLkLke Mkr¢Þíkk yLku ðhýkí{fíkkÚke ík{u þwt Mk{òu Aku ? ßÞkhu NaCl Lkwt çkuÂLÍLk{kt rð÷ÞLk yu fr÷÷ ÿkðýLkwt s. Refer Topic No. 5.2.2(a), (b) WËknhý Au. yk{, NaCl yuf ÿkðf{kt Mkk[wt ÿkðý çkLkkðu Au yLku Na+ yLku Cl– ykÞLkku Ähkðu Au. «.21 rÍÞku÷kRx ðzu WÆeÃkLkLke fux÷ef ¾krMkÞíkku ðýoðku. ⇒ ßÞkhu, çkuÂLÍLk{kt rçkLkykÞrLkÞ NaCl Lkk yýwykuLkwt Mk{qåÞ çkLku÷ nkuÞ Au. s. Refer Topic No. 5.2.3 s÷eÞ ÿkðý{kt ykÞrLkÞ yðMÚkk{kt Au. «.22 ykfkhðhýkí{f WÆeÃkLk yux÷u þwt ? NaCl s. Refer Topic No. 5.2.3 rçkLks÷eÞ fr÷÷{Þ yðMÚkk{kt Au. «.23 Lke[uLkk ÃkÞkoÞku Mk{òðku : çkurLÍLk{kt (a) rðãwíkfý Mkt[÷Lk (R÷uõxÙkuVkuhuMkeMk) (b) MftËLk → íkuðe s heíku, ykÕfkunku÷{kt Mkk[wt ÿkðý çkLkkðu Au. (c) Ãkkh&÷u»ký (zkÞk÷kRMkeMk) (d) ®xz÷ yMkh Mkkçkw s. (a) 5.4.6 (vi) (b) 5.4.6 (vi) Ãkkýe{kt fr÷÷{Þ ÿkðý çkLkkðu Au. (c) 5.4.5 (i) (d) 5.4.6 (ii) (Ÿ[e Mkktÿíkkyu) «.24 ÃkkÞMkLkk [kh WÃkÞkuøk sýkðku. → yk{, fr÷÷ yu fE [ku¬Mk ÃkËkÚko LkÚke. Ãkhtíkw, yuf s ÃkËkÚkoLkwt swËk swËk «ðkne {kæÞ{{kt swËwt swËwt MðYÃk Au. (Mkk[wt ÿkðý fu s. Refer Topic No. 5.6 fr÷÷ ÿkðý) «.25 r{Mku÷ þwt Au ? r{Mku÷ «ýk÷eLkwt WËknhý ykÃkku. s. fux÷kf ÃkËkÚkkuo fu su Lke[e Mkktÿíkkyu Mkk{kLÞ «çk¤ rðãwík rð¼kßÞku íkhefu ðíkuo Au, Ãkhtíkw íku{Lke Ÿ[e Mkktÿíkkykuyu íku{Lkk fýku Mk{qåÞ ÚkELku fr÷÷{Þ ðíkoýwf Ëþkoðu Au. yk heíku Mk{qåÞ çkLku÷k rðãwíkrð¼kßÞLkk fýkuLku r{Mku÷ fnu Au. (i) Mkkçkw CH3(CH2)16COO– Na+ Lkk s÷eÞ ÿkðý{kt ÷øk¼øk 100 sux÷k ykÞLkku {¤eLku r{Mku÷ çkLkkðu Au. (ii) íkuðe s heíku rzxhsLx suðk fu, CH3(CH2)11 SO4– Na+ Ãký MkkçkwLke su{ r{Mku÷ çkLkkðu Au.



«fhý-6 : ík¥ðkuLkk y÷økLk (y÷økefhý) Lkk Mkk{kLÞ rMkØktíkku yLku «¢{ku 1.191 «fhý - 6 ík¥ðkuLkk y÷økefhý {kxuLkk Mkk{kLÞ rMkØktíkku yLku «¢{ku 6.1 Y ÄkíkwykuLkk «krÃíkMÚkkLk 6.2 Y yÞMfLkwt MktfuLÿý 6.3 Y MktfurLÿík yÞMf{ktÚke yÃkrh»f]ík(yþwØ) ÄkíkwLkwt rLk»f»koý 6.4 Y Äkíkwf{o rðrÄLkk W»{køkríkÞ rMkØktíkku 6.5 Y Äkíkwf{o rðrÄLkk rðãwíkhkMkkÞrýf rMkØktíkku 6.6 Y ykìÂõMkzuþLk - rhzõþLk 6.7 Y þwæÄefhý (Ãkrh»fhý) 6.8 Y yìÕÞwr{rLkÞ{, fkìÃkh, ®Íf yLku ykÞLkoLkk WÃkÞkuøkku

1.192 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  fk[e ÄkŒw : (yÞMf) (Ore) …]Úðe™k …ku…zk{kt {¤e ykðŒkt ÄkŒw™k ½ýkt ¾™eòu{ktÚke {kºk fux÷kf™ku s Œu ÄkŒw {u¤ððk™k «MŒkð™k †kuŒ Œhefu W…Þku„ fhe þfkÞ Au. ykðk ¾™es yÞMf (fk[e ÄkŒw) Œhefu yku¤¾kÞkt.  ‚tMf]rŒ™ku RrŒnk‚ «k[e™ ™{q™kyku{kt W…Þku„ ÚkÞu÷e ÄkŒwyku ‚kÚku ½ýe heŒu ‚tf¤kÞu÷ Au. fkuüf : fux÷ef yøkíÞLke ÄkíkwykuLke {wÏÞ yÞMf  ÄkŒwyku ‚ku™wt, Œktƒwt, [ktËe, ‚e‚wt, f÷kE, ÷ku¾tz y™u …khku su™u Äkíkw yÞMf Mkt½xLk fux÷ef 𾌠“«k[e™ ™{q™k™e ‚kŒ ÄkŒwyku” fnuðk{kt ykðu Au. (Composition)  ÄkŒ™w ku «Úk{ …hw kðku ¼khŒeÞ W…¾zt {k™t k ƒ÷rw [Míkk™{kt {nu „Z{kÚt ke {¤e ykðu÷ku Œktƒk™ku {ýfku Au. yìÕÞwr{rLkÞ{ çkkìõMkkRx AlOx(OH)3–2x (ßÞkt 0 < x < 1)  nzÃ…k™k ÷kufku „kuÕz y™u r‚Õðh W…hktŒ Œu™e r{©ÄkŒw R÷uõxÙ{™ku …ý W…Þku„ fhŒkt nŒkt. ykÞLko fuyku÷eLkkRx [Al2(OH)4Si2O5] fkìÃkh ({kxeLkk MðYÃku)  „kÕu z y™u r‚Õðh™kt ½hýu kt ®‚Äw ¾eý™kt MÚk¤ku sðu kt fu {knU –u ò–u Ëzk{u kt ®Íf nu{uxkRx Fe2O3 …ý {¤u÷k Au. Fe3O4 {ìøLkuxkRx FeCO3  {k™‚hkuðh™kt rðMŒkh{kt y™u ÚkkuõÞk÷wt„{kt „kuÕz™e {kuxe ¾kýku Au. FeS2 rMkzuhkRx CuFeS2  fkirxÕÞ y™uf «fkh™k „kuÕz™wt ðýo™ fhu Au, su™u h‚rðãk fnu Au. CuCO3, Cu(OH)2 ykÞLko ÃkkÞhkRxMk Cu2O  „t„k™e ¾eý y™u rð˼o™e xufheyku{kt™kt {æÞ ¼k„{kt ŒksuŒh{kt fkìÃkh ÃkkÞhkRxMk Cu2S ¾kuËfk{ …hÚke yu{ Ëþkoððk{kt ykðu Au fu 18000 BCE sux÷k ZnS yøkkWLkk ‚{Þ{kt íÞkt ÷ku¾tz ™e…ßÞwt nþu. {u÷ufkRx ZnCO3  ÷ku¾tz™wt «„÷™ y™u ÷ku¾tz™ku W…Þku„ Ërûký ¼khŒ™e {nk…k»kkýe õÞw«kRx ZnO ‚tMf]rŒ{kt …ý rðþu»k fhe™u «MÚkkr…Œ ÚkÞu÷ Au. fkìÃkh ø÷kLMk  „úef ynuðk÷ ¼khŒ{kt fw‚eƒ÷ …ØrŒÚke Mxe÷™wt Wí…kË™ Ëþkoðu Au. ®Íf ç÷uLz yÚkðk MVk÷uhkRx  Œûkrþ÷k™kt …kuh‚u {nk™ r‚ftËh™u yk…u÷e ¼uxku{kt™e yuf yZe x™Lke ð]xÍ Mxe÷ nŒe. fu÷u{kRLk  ¼khŒeÞ Mxe÷™u ‘Wonder material of orient’ fnuðk{kt ykðŒwt. ®ÍfkRx  {kRf÷ Vuhuzuyu ÷ku¾tz™u y™uf «fkh™e ÄkŒwyku su{kt W{Ëk ÄkŒwyku™ku «. 2 Ãk]ÚðeLkkt ÃkkuÃkzk{kt {¤e ykðíke swËe-swËe ÄkíkwykuLkkt …ý ‚{kðuþ fhu÷ Au. «kÂÃíkMÚkkLk, «{ký yLku yþwrØyku sýkðku.  M÷u„{ktÚke [khfku÷™kt hurzÞkufkƒo™ zu®x„ …hÚke …whðkh ÚkÞwt Au fu  fkƒo™, ‚ÕVh, „kuÕz y™u W{Ëk ðkÞwyku …]Úðe™k …ku…zk{kt {wõŒ {u½k÷Þ™e ¾k‚e xufheyku{kt ‚ŒŒ «÷„™ ÚkkÞ Au. yðMÚkk{kt {¤e ykðu Au.  ¼khŒ ‚ki «Úk{ Ëuþ nŒku suýu ®Íf™k r™MÞtË™ yt„u™e …kht„íkŒk  ßÞkhu ÄkŒwykuLke çkkçkík{kt yuÕÞwr{r™Þ{ ík¥ð íkhefu ¾qƒ s rð…w÷ {u¤ðŒe nŒe. «{ký{kt ºkeò ¢{u (ðs™Úke 8.3%) {¤e ykðu Au. (ßÞkhu Äkíkw íkhefu «Úk{ MÚkkLku)  ™e[k Wíf÷™ ®ƒËw™u fkhýu ®Íf™e yÞMf™wt «÷„™ fhðk{kt ykðu Au íÞkhu ®Íf ƒk»…{kt VuhðkÞ Au.  yuÕÞwr{r™Þ{ yƒh¾ y™u {kxe ‚rnŒ ½ýk ƒÄk yÂø™f]Œ ¾zfku™ku {wÏÞ ½xf Au.  ¼khŒeÞkuyu …khk™ku ðiãfeÞ nuŒw {kxu W…Þku„ fÞkuo nŒku.  rðrðÄ su{Mxku™ Al2O3 ™kt yþwØ MðY… Au. 6.1 ÄkŒwyku™k «krÃíkMÚkk™  {kýuf{kt → Cr y™u ™e÷{ (‚uVkÞh) → {kt Co ™e yþwrØ (Occurrence of Metals) nkuÞ Au. «. 1 fk[e ÄkŒw yÚkðk yÞMf yux÷u þwt ? yìÕÞwr{r™Þ{, ykÞLko,  …]Úðe™k …ku…zk{kt ƒeò ™tƒhu ðÄw «{ký{kt {¤e ykðŒe ÄkŒw fkì…h y™u ®Íf™k yÞMfku sýkðe Œu™kt ‚qºkku sýkðku. ÷ku¾tz Au.

«fhý-6 : ík¥ðkuLkk y÷økLk (y÷økefhý) Lkk Mkk{kLÞ rMkØktíkku yLku «¢{ku 1.193 «. 3 y÷økefhý {kxu ðÃkhkíke ÄkíkwykuLke ÃkMktËøke {kxu fE çkkçkíkku 6.2 yÞMf™wt ‚tfuLÿý æÞkLk{kt hk¾ðe òuEyu ? (Concentration of Ores)  Œ¥ð™e Œu™k ‚tÞkus™{ktÚke y÷„efhý «¢{ yuðku nkuðku òuEyu «. 5 yÞMf™wt ‚tfuLÿý yux÷u þwt ? íkuLke ÃkMktËøke ‚{òðku. fu Œu hk‚kÞrýf heŒu ‚w„{ y™u ÔÞk…krhf árüyu xfe hnu.  ‚tfuLÿý : yrLkåALkeÞ ÃkËkÚkkuo (huŒe, {kxe) ™u yÞMf{ktÚke Ëqh  Ëk.ík. yìÕÞwr{r™Þ{Lkk rLk»f»koý {kxu ƒkìõ‚kRx …‚tË fhðk{kt fhðk™k «¢{ su ‚tfuLÿý ‚òðx, ‚{…rh»fhý Œhefu yku¤¾kÞ Au. íkuLku yÞMfLkwt MktfuLÿý fnu Au. ykðu Au.  ‚tfuLÿý {kxu …nu÷kt yÞMf™wt ¢{ý yÚkðk ð„eofhý fhðk{kt  íkuðe s heíku ykÞLko {kxu ‚k{kLÞ heŒu ykìõ‚kRz yÞMf su ykðu Au y™u ÞkuøÞ {k…{kt f[hðk{kt ykðu Au. rð…w÷ «{ký{kt nkuÞ Au. ðÄw{kt yÞMf SO2 suðk «Ëq»kf ðkÞwyku  ‚tfuLÿý {kxu Œƒ¬kyku™e …‚tË„e íku{kt nksh ÄkŒw™k ‚tÞkus™™k Wí…LLk ™ fhŒkt nkuÞ Œu™ku W…Þku„ fhðk{kt ykðu Au. y™u „U„™k ¼kirŒf „wýÄ{kuo …h ykÄkh hk¾u Au. Al {kxu → A2O3 ƒkìõ‚kRx  ‚tfuLÿý {kxu ÄkŒw™ku «fkh, «kÃík ‚„ðzŒkyku y™u …ÞkoðhýeÞ …rhƒ¤ku™u …ý æÞk™{kt ÷uðk{kt ykðu Au. Fe {kxu → Fe3O4 (ykìõ‚kRz) C Scan CHEMISTRY XTRA for Video  ®Íf™kt yLÞ yÞMfku y™u ‚t½x™ : 6.2.1 s÷eÞ «ûkk÷™ (Hydraulic Washing) rð÷u{kRx – Zn2SiO4 £uLf÷e™kRx – ZnOFe2O3 «. 6 s÷eÞ «ûkk÷™™ku r‚ØktŒ sýkðe íkuLke …ØrŒ ‚{òðku.  ÷uz™e yÞMfku :  r‚ØktŒ : yÞMf™e y™u „U„ fýku™e rðrþü ½™Œk™kt ŒVkðŒ „ur÷™k – PbS …h ykÄkrhŒ Au. Œu™u ½™íkk y÷„efhý …ý fnu Au. ‚uhw‚kRx – PbCO3  yk «¢{{kt W…h ŒhV sŒkt …kýe™kt ðnuý™ku W…Þku„ …kWzh  {hõÞwhe™e yÞMfku : fhu÷ yÞMf™u Äkuðk {kxu ðk…hðk{kt ykðu Au. r‚LLkkƒkh = HgS  yk …ØrŒÚke n÷fk „U„ fýku Ãkkýe ðzu ÄkuðkE òÞ Au y™u  fku…h™e yÞMfku : ðnuý MkkÚku Ëqh ÚkkÞ Au ßÞkhu ¼khu yÞMf …kA¤ hne òÞ Au. yuÍTÞwhkRx – 2CuCO3·Cu(OH)2 6.2.2 [wtƒfeÞ y÷„efhý (Magnetic Separation)  Mg ™e yÞMfku : «. 7 „U„ yÚkðk yÞMf ƒt™u{ktÚke fkuE yuf [wtƒfeÞ ûkuºk ðzu {uø™u‚kRx – MgCO3 ykfŠ»kŒ ÚkŒkt nkuÞ Œku fE …ØrŒ ð…hkÞ Au y™u Œu …ØrŒ zku÷ku{kRx – CaCO3 · MgCO3 ykf]rŒ ‚rnŒ ‚{òðku. «. 4 ÄkŒwf{orðrÄ y™u „U„™e ÔÞkÏÞk sýkðe ÄkŒw™k yÞMf{ktÚke  r‚ØktŒ : yÞMf ‚tÞkus™™k [wtƒfeÞ „wýÄ{oLkk ŒVkðŒ …h r™»f»koý y™u y÷„™™kt Œƒ¬kyku sýkðku. ykÄkrhŒ Au.  ÄkŒwf{orðrÄ : ÄkŒw™wt Œu™k yÞMf{ktÚke y÷„efhý fhðk {kxu™e  „U„ yÚkðk yÞMf ƒu{ktÚke fkuE yuf ½xf [wtƒfeÞ ûkuºk ðzu ykfŠ»kŒ ‚t…qýo ði¿kkr™f y™u xufT™ku÷kìSÞ «¢{™u ÄkŒwf{orðrÄ fnu Au. Úkðk™u {kxu ‚ûk{ nkuÞ íkuðe yÞMfLku ÷køkw fhðk{kt ykðu Au.  „U„ : yÞMf ‚kÚku hnu÷k ¼qr{Þ y™u yr™ÂåAŒ …ËkÚkkuo™u „U„ fnu Au.  ÄkŒwyku™wt yÞMf{ktÚke r™»f»koý y™u y÷„™{kt ™e[u™k {wÏÞ ºký Œƒ¬kyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au : (i) yÞMf™wt ‚tfuLÿý (ii) ÄkŒw™wt Œu™e ‚tfurLÿŒ yÞMf{ktÚke y÷„Lk yLku (iii) ÄkŒw™wt þwrØfhý. {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 13

1.194 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  ‚t„úknf : …kR™ ykìR÷, Vurx yìr‚z, ÍuLÚkux ‚tÞkus™ku ð„uhu.  ‚t„úknfku™wt fkÞo : ¾™es fýku™e rƒ™ ykÿŒk ðÄkhu Au. Íeýe ˤu÷e yÞMf  Veý MÚkkÞefkhf : ¢u‚ku÷, yur™r÷™.  Veý MÚkkÞefkhfLkwt fkÞo : Veý™u MÚkkÞe fhu Au. [wçt kfeÞ hku÷h  yk ÃkØrík{kt ¾™es™kt fýku Œu÷ ðzu ¼ªòÞ Au y™u …kýe ðzu [wtçkfeÞ fýku ¼ªòŒk ™Úke. ßÞkhu „U„fýku …kýeÚke ¼ªòÞ Au y™u Œu÷ ðzu ¼ªòŒk ™Úke. rçkLk[wtçkfeÞ fýku  Ëk.Œ. ykÞLko™e yÞMf (Fe3O4) [wtƒf ðzu ykf»kkoÞ Au. ykÚke  Veý™e h[™k : R÷urõxÙf {kuxh™e {ËËÚke ½q{Œwt …uz÷ r{©ý™u ûkkur¼Œ fhu Au y™u Œu{kt nðk™u ¾U[u Au. yk™u …rhýk{u Veý™e íku{kt hnu÷e rƒ™[wtƒfeÞ yþwrØyku™u [wtƒfeÞ y÷„efhý ÃkØrík h[™k ÚkkÞ Au, su ¾™es™kt fýku™u r{©ýLke MkÃkkxe íkhV ÷E îkhk y÷„ fhe þfkÞ Au. òÞ Au.  …ØrŒ : ynª ˤu÷e yÞMf™u [wtƒfeÞ hku÷h …h VhŒk fLðÞuh ƒuÕx …h …zðk Ëuðk{kt ykðu Au. WÃkhkuõík ykf]rík{kt ËþkoÔÞk  yk Veý n÷fwt nkuÞ Au ŒuÚke Œu™u MkÃkkxe ÃkhÚke Œkhðe ÷uðkÞ Au, «{kýu [wtƒfeÞ …ËkÚkkuo ƒuÕx ŒhV ytËhLke çkkswyu ykf»kkoÞ Au íÞkhƒkË yÞMf™kt fýku {u¤ððk Veý™u ‚qfððk{kt ykðu Au. yLku Œu™e ™Sf{kt (ytËh™e ŒhV) …zu Au.  Ëk.Œ. ykÞLko™e yÞMf «. 9 VeýÃ÷ðLk ÃkØrík{kt yð™{f yÚkðk yð‚kËf™tw fkÞo ‚{òðku  ßÞkhu rçkLk[wtçkfeÞ yþwrØyku [wtçkfeÞ ûkuºk ðzu ykf»koý Ãkk{íke ŒÚkk ZnS y™u PbS {kxu ð…hkŒk NaCN yð‚kËf™e ¼rq {fk LkÚke. su Ëqh VUfkE òÞ Au. ‚{òðku.  yk{, yÞMf{ktÚke rçkLk[wtçkfeÞ yþwrØyku y÷øk fhe þfkÞ Au. 6.2.3 VeýÃ÷ð™ …ØrŒ (Froth Floatation Method)  yð™{f yÚkðk yð‚kËf™wt fkÞo : Œu÷ y™u …kýe™wt «{ký ™¬e fhe yÚkðk yð™{f W{uhe yuf s fk[e ÄkŒw{kt hnu÷ ƒu r¼LLk «. 8 ‚ÕVkRzÞwõŒ fk[e ÄkŒw™kt ‚tfuLÿý {kxu™e VeýÃ÷ð™ …ØrŒ ‚ÕVkRz yÞMfku™u y÷„ fhe þfkÞ Au. ‚{òðku.  Ëk.Œ. ®Íf ç÷uLz{kt ƒu ‚ÕVkRzku ZnS y™u PbS nkuÞ Au. íkuLkkt  r‚ØktŒ : yÞMfLkk íku÷ îkhk ÃkMktËøkeÞ ¼ªòE sðkLkk fkhýu {kxu ð…hkŒku yð™{f NaCN Au. „U„™u ‚ÕVkRzÞwõŒ yÞMf{ktÚke Ëqh fhðk {kxu W…Þku„e Au. NaCN ™wt fkÞo : ZnS ™u …‚tË„eÞ heŒu Veý …h ykðŒku yxfkððk™wt, fkhý fu ZnS Lku ÿkÔÞ fhe Lkkt¾u Au y™u PbS ™u  ynª, Mkki «Úk{ …kWzh fhu÷e yÞMf™wt …kýe ‚kÚku™wt r™÷tƒ™ Veý ŒhV sðk Ëuðk™wt Au, yux÷u fu NaCN yu ZnS {kxu yð™{f ƒ™kððk{kt ykðu Au. Œhefu fkÞo fhu Au.  íÞkh çkkË Œu{kt ‚t„úknf (yufrºkíkfkhf) y™u Veý MÚkkÞefkhf 6.2.4 r™ûkk÷™ (Leaching) ÃkËkÚkkuo W{uhðk{kt ykðu Au. «. 10 r™ûkk÷™™ku r‚ØktŒ sýkðe ƒkìõ‚kRx{ktÚke yìÕÞwr{™k™wt ½q{íkwt Ãkìz÷ r™ûkk÷™ {kxu™e …ØrŒ ‚{òðku. nðk  r‚ØktŒ : yÞMf òu fkuE ÞkuøÞ ÿkðf fu ‚tÞkus™{kt ÿkÔÞ nkuÞ íkku íkuLkk {kxu rLkûkk÷Lk ÃkØrík W…Þku„{kt ÷uðkÞ Au. ¾Lkes Veý  ƒkìõ‚kRx{ktÚke yìÕÞwr{™k™wt r™ûkk÷™ : yÞMfLkku {kðku + íku÷  ƒkìõ‚kRx{kt ykðu÷ yþwrØyku : SiO2, ykÞ™o ykìõ‚kRz Ãkìz÷ nðkLku ytËh ¾u[U Au (Fe2O3), xkRxur™Þ{ ykìõ‚kRz (TiO2) yLku {kðkLku n÷kðu Au  [qýo fhu÷e ƒkìõ‚kRx yÞMf™u 473–523 K Œk…{k™™u y™u nðkLkk ÃkhÃkkuxkLkku rðMík]ík Ëu¾kð su ¾LkesLkk 35–36 bar ˃kýu NaOH ™k ‚ktÿ ÿkðý ‚kÚku „úrÚkŒ fhðk{kt fýku íkuLke MkkÚku òuzkÞu÷k Ëþkoðu Au. ykðu Au. yk «¢{™u „útrÚkŒ fnu Au. ykf]rík : Veý Ã÷ðLk ÃkØrík  ykÚke, Al2O3 ÿkÔÞ ÚkELku ‚kurzÞ{ yuÕÞwr{™ux r™»f»koý çkLkkðu Au.  ßÞkhu yþwrØ SiO2 …ý ‚kurzÞ{ r‚r÷fux ƒ™kðe ÿkÔÞ ÚkkÞ Au. yLÞ yþwrØ (Fe2O3, TiO2) yÿkÔÞ MðY…u ƒkfe hne òÞ Au.

«fhý-6 : ík¥ðkuLkk y÷økLk (y÷økefhý) Lkk Mkk{kLÞ rMkØktíkku yLku «¢{ku 1.195  ‚{efhý : ÷¾ký MktçktrÄík «§ku11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 Al2O3(s) + 2NaOH(aq) + 3H2O(l) → 2Na[Al(OH)4] 6.1 fkuüf 6.1 {kt WÕ÷ur¾Œ yÞMf{ktÚke fE fk[e ÄkŒwyku™wt [wtƒfeÞ ‚kìrzÞ{ yuÕÞwr{™ux y÷„efhý …ØrŒÚke r™»f»koý fhe þfkÞ ?  ÿkðý{kt™ku yuÕÞwr{™ux CO2 ðkÞw …‚kh fhðkÚke s¤ÞwõŒ Al2O3 s. ykÞLko ÄhkðŒe fk[e ÄkŒwyku suðe fu rn{uxkRx, {ìø™uxkRx, r‚zuhkRx {kt yðûku…™ …k{u Au. yk Œƒ¬u Œkò ƒ™kðu÷kt s¤ÞwõŒ Al2O3 y™u ykÞLko …kRhkRx™wt r™»f»koý [wtƒfeÞ y÷„efhý …ØrŒÚke ™u ÿkðý ‚kÚku Úkkuze {kºkk{kt ƒeòhku…ý fhðk{kt ykðu Au, su fhe þfkÞ. fkhý fu yk yÞMfkuLkk fýku [wtçkfûkuºk ðzu ykf»kkoÞ yðûku…™ «r¢Þk™u «urhŒ fhu Au. Au yLku økUøk fýku ykf»koíkk LkÚke.  ‚{efhý : 6.2 yìÕÞwr{r™Þ{™kt r™»f»koý{kt r÷®[t„ (rðþwrØfhý)™wt {n¥ð þwt Au ? 2Na[Al(OH)4](aq) + 2CO2(g) → Al2O3 · xH2O(s) + s. ƒkìõ‚kRx{ktÚke yþwrØyku suðe fu SiO2, Fe2O3, TiO2 ð„uhu™u NaHCO3(aq) Ëqh fhðk {kxu r÷®[„ (rðþwrØfhý) sYhe Au. ykÚke, þwØ yìÕÞwr{™k {¤u Au.  ynª, ‚kurzÞ{ r‚r÷fux ÿkðý{kt hne òÞ Au y™u yðûkur…Œ 6.3 ‚tfurLÿŒ yÞMf{ktÚke y…rh»f]Œ …k{u÷ s¤ÞwõŒ yuÕÞwr{™k™u „k¤e ÷uðk{kt ykðu Au. Œu™u ‚qfðe (yþwØ) ÄkŒw™wt r™»f»koý (Extraction y™u Ÿ[k íkkÃk{kLku „h{ fhe™u þwØ Al2O3 Ãkhík {u¤ððk{kt ykðu Au. of Crude Metal from Concentrated Ore)  ‚{efhý : «. 14 ‚ft ru LÿŒ yÞMf{kÚt ke y…rh»fŒ] ÄkŒ™w k r™»f»kýo ™tw ykõì ‚kRz{kt …rhðŒ™o {kx™u e ¼stw ™ y™u fÂu Õþ™þu ™ …ØrŒyku ‚{òðk.u Al2O3 · xH2O(s) 1470K Al2O3(s) + xH2O(g)  ‚tfurLÿŒ yÞMf™u yuðk MðY…{kt Vuhððe òuEyu fu suÚke íku ÄkŒw{kt «. 11 r™ûkk÷™ {kxu™e r‚Õðh y™u „kuÕz {kxu™e ‚kÞ™kRz …ØrŒ Mkh¤íkkÚke rhzõþ™ …k{e þfu. ‚{òðku.  ‚ÕVkRz yÞMfku™wt rhzõþLk {w~fu÷ nkuÞ Au. ykÚke rhzõþ™ fhíkkt …nu÷kt Œu{™u ykìõ‚kRz{kt Vuhððk{kt ykðu Au.  ynª «Úk{ íkçk¬k{kt r‚Õðh y™u „kuÕz™e ÄkŒwf{orðrÄ{kt ÄkŒw™wt  ykÚke, ‚ÕVkRz™e Œw÷™k{kt ykìõ‚kRz™wt rhzõþ™ fhðwt ðÄkhu NaCN yÚkðk KCN ™k {tË ÿkðý ‚kÚku O2/nðk™e nkshe ‚h¤ ƒ™u Au. r™ûkk÷™ fhðk{kt ykðu Au. íÞkhƒkË çkeò íkçk¬k{kt Œu{™kÚke ðÄkhu ‚r¢Þ ÄkŒw ðzu rðMÚkk…™ îkhk Ag fu Au Œu ÄkŒw {u¤ðe  yÞMf{ktÚke ÄkŒw™k r™»f»koý{kt ƒu {wÏÞ Œƒ¬kyku™ku ‚{kðuþ þfkÞ Au. (M = Ag, Au) ÚkkÞ Au : 4M(s) + 8CN–(aq) + 2H2O(aq) + O2(g) → (a) yÞMf™wt ykìõ‚kRz{kt …rhðŒo™ y™u 4[M(CN)2]–(aq) + 4OH–(aq) (M = Ag or Au) (b) ykìõ‚kRz™wt ÄkŒw{kt rhzõþ™ 2[M(CN)2]–(aq) + Zn(s) → [Zn(CN)4]2–(aq) + 2M(s) ykìõ‚kRz{kt …rhðŒo™ «. 12 yÞMf™tw ¢{ý yÚkðk ð„efo hý fhðk {kxu Œƒ¬k™e …‚Ët „e fE çkkçkíkku …h ykÄkh hk¾u Au ? (i) r™MŒk…™ (ii) ¼qts™ – øk.®çk.Úke Lke[k íkkÃk{kLku – ÄkŒw™kt „÷™®ƒËwÚke ™e[k  ð„eofhý fhðk {kxu Œƒ¬kyku™e …‚tË„e (i) nksh ÄkŒw™k ‚tÞkus™™k y™u (ii) „U„™k ¼kirŒf „wýÄ{kuo …h ŒÚkk (iii) ÄkŒw™k „h{ fhðk™e «r¢Þk Au. Œk…{k™u nðk™k r™Þr{Œ «fkh, (iv) «kÃÞ ‚„ðzŒk y™u (v) …ÞkoðhýeÞ …rhƒ¤ku™u æÞk™{kt ÷uðk{kt ykðu Au. – ƒk»…þe÷ ÿÔÞku™u Ëqh fhu Au. …whðXk ‚kÚku „h{ «. 13 s÷eÞ «ûkk÷™ yux÷u þwt ? – ÄkŒw ykìõ‚kRz™u ƒkfe fhðk{kt ykðu Au.  ykðk «¢{{kt …kýe™kt ðnuýLkkt «ðkn™ku W…Þku„ [qýo fhu÷ yÞMf™u hk¾u Au. – ‚ÕVkRz yÞMf™ku ‚{kðuþ Äkuðk {kxu fhðk{kt ykðu Au suÚke n÷fkt „U„ fýku ÃkkýeLkk ðnuý{kt ÄkuðkE òÞ Au y™u ¼khu yÞMf …kA¤ hne òÞ Au. ÚkkÞ Au. (i) Fe2O3 · xH2O(s) (i) 2ZnS + 3O2 → 2ZnO + 2SO2  Fe2O3(s) + xH2O (ii) ZnCO3(s)  (ii) 2PbS + 3O2 → 2PbO + 2SO2 ZnO(s) + CO2(g) (iii) CaCO3 · MgCO3(s)  (iii) 2Cu2S + 3O2 → CaO(s) + MgO(s) + 2CO2(g) 2Cu2O + 2SO2

1.196 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 C CHEMISTRY XTRA rƒ™ ‚ÕVkRz yÞMfku su{ fu s¤ÞwõŒ ykìõ‚kRz, ÄkŒw fkƒkuo™ux fk[e ÄkŒw ð„uhu™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ˤðw,t f[zðwt  fkì…h™e ‚ÕVkRz yÞMf™u …hkðŒo™e ¼êe{kt „h{ fhðk{kt ykðu Au. ÃkkWzhÞwõŒ fk[e ÄkŒw  òu yÞMf ykÞ™o ÄhkðŒe nkuÞ Œku (CuFeS2) Œu™u „h{ fhŒkt …nu÷kt íku{kt r‚r÷fk W{uhðk{kt ykðu Au. „U„™u Ëqh ‚k…uûk ½™Œk y÷„efhý, [wtƒfeÞ fhðwt y÷„efhý, VeýÃ÷kð™ …ØrŒ fu  M÷u„ yÚkðk ÄkŒw{÷ : ykÞLko ykìõ‚kRz yu ykÞLko r‚r÷fux r™ûkk÷™ …ØrŒ (FeSiO3) Œhefu Ãkrhðíkeoík ÚkkÞ Au. fk[e ÄkŒw™wt ‚tfuLÿefhý FeO + SiO2 → FeSiO3 fuÂÕþ™uþ™, ¼qts™, MðÞt rhzõþ™, (ÄkŒw{÷) or M÷u„ fkƒo™ ðzu rhzõþ™, yuÕÞwr{™ku Úk{koRx nkRzÙkuÄkŒwf{orðrÄ,  fku…h {uxu : fkì…h yu fku…h {uxu Œhefu ™e…su, su Cu2S y™u rðãwŒeÞ rhzõþ™ FeS ™wt rÃkøkr÷ík r{©ý Au. yþwØ ÄkŒw î„÷™ r™MÞtË™, Íku™ rhVkE™ª„,  ¼qts™ «r¢Þk Ëhr{Þk™ Wí…LLk ÚkŒku SO2 ðkÞw H2SO4 ™k ƒk»… yðMÚkk þwrØfhý, Wí…kË™{kt ð…hkÞ Au. ¢ku{uxku„úkVe …ØrŒ ¼hý ykuhýe yð÷çt ke ¼hý ykuhýe þwØ ÄkŒw Mkr¤Þku nðk yLku íku÷ «. 16 „ur÷™k y™u r‚LLkkƒkh™wt ¼qts™ fhŒkt Œu{™e ÄkŒw {¤u Au, …htŒw {ìøLkuMkkEx ¼êe ¼hý ®Íf ç÷ìLz™wt ¼qts™ fhŒkt ®Íf ÄkŒw {¤Œe ™Úke. þk {kxu ? rMkr÷fk s. PbS y™u HgS ‚ÕVkRz™wt ¼qts™ fhðkÚke Œu{™k PbO yLku HgO ykìõ‚kRz {¤u Au. Pb y™u Hg ™kt ykìõ‚kRz PbO, ykÄwrLkf ÃkhkðíkoLke ¼êeLkku rð¼køk HgO yMÚkkÞe Au. ŒuÚke Œu{™kt ykìõ‚kRz{ktÚke ‚h¤ŒkÚke MðÞt rhzõþ™ îkhk ÄkŒw {¤u Au. «. 15 ÄkŒw ykìõ‚kRz™wt rhzõþ™-fŒko™ku W…Þku„ fhe™u ÄkŒw{kt PbS + O2 → PbO + SO2 Vuhððk {kxu™e …ØrŒ ‚{òðku. PbS + 2PbO → 3Pb + SO2  ÄkŒw ykìõ‚kRz™k rhzõþ™{kt rhzõþ™fŒko Œhefu ðŒoŒk yLÞ …ËkÚko  …htŒw ZnS {ktÚke {¤íkku ®Íf™ku ykìõ‚kRz MÚkkÞe Au. ŒuÚke Œu ‚kÚku ÄkŒw ykìõ‚kRz™u „h{ fhðk{kt ykðu Au. ZnS ™u ZnO îkhk Zn {kt Vuhðe þfŒku ™Úke.  rhzõþ™fŒko …ËkÚko : C (fkƒo™), CO (fkƒo™ {ku™kuõ‚kRz) yÚkðk 6.4 ÄkŒwf{orðrÄ™k W»{k„rŒÞ r‚ØktŒku yLÞ fkuE ÄkŒw (Mg, Al ðøkuhu) ð…hkÞ Au. (Thermodynamic Principles of Metallurgy)  rhzõþ™fŒko yu ÄkŒw ykìõ‚kRz™kt ykìÂõ‚s™ ‚kÚku ‚tÞkuòÞ Au yLku íku{kt hnu÷ ÄkíkwLku {wõík fhu Au. «. 17 ÄkŒwf{orðrÄ{kt W»{k-„rŒfeÞ r‚ØktŒku™ku W…Þku„ fhe™u «r¢Þk™e MðÞt¼qrÞŒk ‚{òðku. ‚{efhý : MxOy + y C økh{e x M + y CO  W»{k økríkþkMºkLke árüyu MðÞt¼q «¢{ {kxu r„ç‚ {wõŒ Qòo  fux÷ktf ÄkŒw ykìõ‚kRz ‚nu÷kEÚke rhzõþ™ …k{u Au Ëk.ík. Fe2O3, (ΔG) ‚kiÚke ðÄw ‚kÚkof …ÞkoÞ Au. ßÞkhu fux÷ktf™u rhzõþ™ fhðkt ½ýkt {w~fu÷ Au Ëk.ík. Al2O3.  W»{eÞ rhzõþ™ Œk…ÄkŒw f{orðrÄ{kt Œk…{k™™kt rð[hý {kxu  rhzõþ™ : R÷uõxÙkì™™k ‚t˼o{kt ÄkŒw ykÞ™ îkhk R÷uõxÙkì™ {u¤ððku y™u yk…u÷ ÄkŒw ykìõ‚kRz (MxOy) {kxu fÞwt Œ¥ð ÞkuøÞ hnuþu sYhe nkuÞ Au. Œu yt„u™wt yÚko½x™ r„ç‚–QòoÚke fhðk{kt ykðu Au.  ykìõ‚kRz™wt ÄkŒw{kt rhzõþ™ fhðk {kxu fkuE …ý rfM‚k{kt „h{e™e  ÄkíkwLkk ykìõMkkRz MxOy Lkwt W»{eÞ rhzõþ™ ‚h¤ŒkÚke ÚkkÞ sYh …zu Au. Œu {kxu yk…u÷k Œk…{k™u ΔG ™wt {qÕÞ Éý Úkðwt òuEyu.  ðÄw{kt ΔG fkuE [ku¬Mk Œk…{k™u ΔH y™u ΔS MkkÚku MktçktrÄík nkuÞ Au.