રાસાયણિક વિજ્ઞાન ભાગ 1

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.297 (iii) çknwËtíkeÞ r÷økuLzLku Ãký íku{Lkk ytøkúuS {q¤kûkh «{kýu ÷¾ðk{kt (iii) r÷økuLzLkwt Lkk{ : (MkkiÚke yøkíÞLkku {wÆku Au) ykðu Au yLku MktrûkÃík{kt Ëþkoðu÷ en, ox, edta, ptn, gly ðøkuhuLkk Lkk{Lkku «Úk{ yûkh ÷ûk{kt ÷uðk{kt ykðu Au.  Éý ykÞLkLkk Lkk{Lkk ytíku «íÞÞ – O (yku) ÷økkzkÞ Au, su{ fu, CH3COO– → yurMkxuxku, PO43– → VkuMVuxku, CO23– → fkçkkuoLkuxku SCN– → ÚkkÞkuMkkÞLkuxku SO42– MkÕVuxku ðøkuhu. Ëk.ík., en → RÚkuLk 1, 2-zkÞyu{kRLk {kxu e yûkh ÷uðk{kt ykðu Au.  ßÞkhu fux÷kf r÷økuLz {kxu «íÞÞ ykRzku ido ÷økkzkÞ Au. su{ fu, OX2– → ykuõMku÷ux {kxu O yûkh ÷uðk{kt ykðu Au. Cl– → õ÷kuhkRzku, F– → ^÷kuhkRzku, Ëk.ík., [Fe(CN)2 Br2(NH3)2]+ {kt r÷økuLzLkk Lkk{ : S2– → MkÕVkRzku, N3– → LkkRxÙkRzku zkÞyuB{kRLkzkÞçkúku{kRzkuzkÞMkkÞLkkRzku Au. O2– → ykuõMkkRzku, CN– → MkkÞLkkRzku ðøkuhu. (iv) MktÃkqýo Mkðøko ûkuºkLku ðes¼kh nkuÞ fu Lk nkuÞ íkku Ãký [kuhMk  íkxMÚk yLku ÄLkkÞLk r÷økuLzLkk Lkk{ y{wf yÃkðkË rMkðkÞ íkuLkk íku s hnu Au. fkIMk [ ] {kt {qfðk{kt ykðu Au. su{ fu, [Ni(CO)4], [Fe(CN)6]3–, [Ni Cl2(NH3)2] ðøkuhu.  CH3NH2 : r{ÚkuLkk{kRLk, PH3 VkuMVeLk, Py rÃkrhzeLk íku{s r÷økuLz yýw/ykÞLk çknwÃkh{kÛðeÞ nkuÞ íkku íkuLkk MkqºkLku  en : RÚkuLk-1,2-zkÞyu{kRLk, Ptn : «kuÃkuLk (1, 2, 3) xÙkÞ yu{kRLk LkkLkk fkIMk ( )Lke ytËh {qfðk{kt ykðu Au. su{ fu, (en), ðøkuhu. (gly), (NO2), (H2O), (CH3NH2) ðøkuhu. v yÃkðkËYÃk Lkk{ : (v) Mkðøko «¼kðûkuºk{kt r÷økuLz yLku Äkíkw ðå[u søÞk Lk nkuðe NH3 → yB{kRLk, H2O → yuõðk NO → LkkRxÙkuMke÷, CO → fkçkkuorLk÷ òuEyu. {kºk yuf s Lkk{ MðYÃku Mk¤tøk ÷¾kÞ Au. su{ fu, [CoCl2 . Br2(NH3)2]+ Lku zkÞyuB{kRLkzkÞçkúku{kRzkuzkÞ- v ÄLkkÞLk r÷økuLz : (EÞ{ «íÞÞ ÷køku) õ÷kuhkRzkufkuçkkÕx (III) íkhefu Mk¤tøk ËþkoðkÞ Au. (vi) {kºk Mktfeýo ¼køkLkwt Mkqºk [ ] {kt ÷¾kÞ Au yLku íkuLkku ðes¼kh NO+ → LkkRxÙkuMkkurLkÞ{ s{ýe çkksw {qÄof (WÃkhLke çkksw) íkhefu ËþkoðkÞ Au. NO+2 → LkkRxÙkurLkÞ{ NH2NH+3 → nkRzÙursrLkÞ{ ðøkuhu. su{ fu, (i) [Co(CN)6]3– → yuLkkÞrLkf Mktfeýo (iv)r÷økuLzLke MktÏÞkLkku WÕ÷u¾ : (ii) [Cr(H2O)6]3+ → fuxkÞrLkf Mktfeýo (iii) [Ni(CO)4]o → rçkLkykÞrLkf Mktfeýo  r÷økuLzLke MktÏÞk 1, 2, 3, 4, 5, 6 ðøkuhu {kxu Ãkqðoøk íkhefu {kuLkku, zkÞ, xÙkÞ, xuxÙk, ÃkuLxk, nuõÍk ðøkuhu ðzu ËþkoðkÞ Au. (vii) Mkft eýo ÄLkkÞLkLkku ðes¼kh fu Mkft eýo ÉýkÞLk ykÞLkLkku ðes¼kh ÞkuøÞ MktÏÞk{kt «rík ykÞLkku ËþkoðeLku Mk{íkkur÷ík fhkÞ Au.  fux÷kf r÷økuLzLkk Lkk{{kt s MktÏÞkLkku WÕ÷u¾ ÚkÞu÷ku nkuÞ Au. ykÚke, Ëk.ík., K+ yLku [Fe(CN)6]4– → K4[Fe(CN)6] íku{Lku {kuLkku, zkÞ, xÙkÞ, xuxÙk ðzu ËþkoððkLkk çkË÷u ÞwrLk, rçkMk, Cl– yLku [Pt(NH3)6]4+ → [Pt(NH3)6] Cl4 rxÙMk, xuxÙkÂõMk ðøkuhu Ãkqðoøk ðÃkhkÞ Au. 9.3.2 yuffurLÿÞ Mkðøko MktÞkusLkkuLkk Lkk{ ykÃkðk su{ fu, (en)2 {kxu rçkMk (RÚkuLk-1,2-zkÞyu{kRLk) íkuðe s heíku [NiCl2(PPh3)2] Lkwt Lkk{ktfLk : (Naming of Mononuclear Coordination zkÞõ÷kuhkurçkMk xÙkÞrVLkkR÷VkuMVeLk rLkf÷ (II). Compounds) (v) {æÞMÚk ÄkíkwLkku ykìÂõMkzuþLk yktf ÄkíkwLkk Lkk{ ÃkAe íkqhík s fkIMk{kt v IUPAC Lkk{fhýLkk Mkqr[ík rLkÞ{ku : ( ) hku{Lk ytf ðzu ËþkoðkÞ Au. (¾qçk s yøkíÞLkku {wÆku) (i) Mktfeýo ûkkh{kt ÄLk ykÞLkLkwt Lkk{ «Úk{ íÞkhçkkË Úkkuze søÞk hk¾eLku su{ fu, Co3+ → fkuçkkÕx (III) yÚkðk fkuçkkÕxux (III) Éý ykÞLkLkwt Lkk{ ÷¾ðk{kt ykðu Au. Mn7+ → {UøkuLkux (VI) yÚkðk {UøkuLkeÍ (VII) Nio → rLkf÷ (O) (LkkUÄ : {kºk ÄLk ykÞLk yLku Éý ykÞLk ðå[u s søÞk Akuzðk{kt Ni–1 → rLkf÷ux (–I) ðøkuhu. ykðu Au. yux÷u fu yuf Lkk{ ÄLk ykÞLkLkwt yLku yuf Lkk{ Éý ykÞLkLkwt) su{ fu K3[(Fe(CN)4Br2] Lkwt Lkk{ ÃkkuxurþÞ{ (vi) {æÞMÚk ÄkíkwLkwt Lkk{ MktfeýoLkk ðes¼khLkk ykÄkhu ÷¾kÞ Au. zkÞçkúku{kRzkuxuxÙkMkkÞLkkRzkuVuhux (III)) ({kºk çku ¼køk{kt s)  òu Mktfeýo íkxMÚk nkuÞ yÚkðk ÄLkðes¼krhík nkuÞ, íkku {æÞMÚk (ii) çkÄk s r÷økuLzLku nt{uþk {æÞMÚk Äkíkw ykÞLkLkk Lkk{ Ãknu÷kt yLku íku{Lkk ÄkíkwLkwt «[r÷ík Lkk{ s ÷¾kÞ Au yLku òu Mktfeýo Éý ykÞLk ykÕVkçkurxf÷ ykìzoh{kt ËþkoðkÞ Au. (yk ÃkØrík ßÞkhu íku{Lkk IUPAC MðYÃku nkuÞ íkku ÄkíkwLkk ÷urxLk Lkk{ ÷¾eLku ytíku ‘ate’ Mkqºkku ÷¾ðk{kt ykðu Au, íÞkhu íkuLke «íkeÃk (reversed) nkuÞ Au.) «íÞÞ ÷økkzðk{kt ykðu Au.

1.298 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 Äkíkw Pt Fe Ag Au Cu Pb 9.3 Lke[Lu kk Mkðøko MkÞt ksu LkkLu kk IUPAC Lkk{ ÷¾k.u íkxMÚk yÚkðk Ã÷urxLk{ ykÞLko rMkÕðh økkuÕz fkìÃkh ÷uz (a) [Pt(NH3)2 Cl(NO2)] (b) K3 [Cr(C2O4)3] fuxkÞrLkf (c) [CoCl2(en)2]Cl (d) [Co(NH3)5(CO3)]Cl yuLkkÞrLkf Ã÷urxLkux Vuhux yksoLxux ykuhux õÞw«ux Ã÷Bçkux (e) Hg[Co(SCN)4] (LkkUÄ : yk{ Äkíkw ykÞLk yLku íkuLkku ykìÂõMkzuþLk yktf Mk{kLk nkuÞ, Wf÷u :(a) zkÞyB{kRLkõ÷khu kRzkLu kkRxkÙ Rxk-u N-Ã÷ru xLk{(II) íkku Ãký MktfeýoLkk ðes¼kh «{kýu íkuLkwt Lkk{ktfLk çkË÷kE òÞ Au.) (b) Ãkkxu rì þÞ{ xkÙ Þykõu Í÷u xu k¢u k{u xu (III) C CHEMISTRY XTRA MktfeýkuoLkk IUPAC Lkk{ : ê K[MnO4] ÃkkuxurþÞ{ xuxÙkykuõMkku{UøkuLkux(VII) (c) zkÞõ÷kuhkRzkurçkMk(RÚkuLk-1,2-zkÞyu{kRLk)fkuçkkÕx(III) ê K3[Co(CN)2(OX)2] õ÷khu kRz ÃkkuxurþÞ{ zkÞMkkÞLkkRzkuzkÞykuõMku÷uxkufkuçkkÕxux(III) (d) ÃkLu xkyB{kRLkfkçkkLou kxu kfu kçu kkÕx(III) õ÷khu kRz ê [Cr(H2O)5Cl] Cl2 . H2O {hõÞrw h xxu kÙ ÚkkÞkMu kkÞLkxu k-u -fkçu kkÕxxu(e) (I) ÃkuLxkyuõðkõ÷kìhkRzku¢kur{Þ{(III) õ÷kuhkRz {kuLkkunkRzÙux S (III) ÷÷¾¾kkýý MktçktrÄÄííkk ««&§™kku u11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 ê [Co(NH3)6] [Cr(CN)6] 9.1 Lke[uLkk Mkðøko MktÞkusLkkuLkk Mkqºk ÷¾ku : nuõÍkyB{kRLkfkuçkkÕx(III)nuõÍkMkkÞLkkRzku¢ku{ux(III) (i) xuxÙkyB{kRLkzkÞyuõðkfkuçkkÕx(III) õ÷kuhkRz ê [Co(NH3)4Br]2 SO4 (ii) ÃkkuxìrþÞ{ xuxÙkMkkÞLkkRzkurLkõ÷ux(II) xuxÙkyB{kRLkzkÞçkúku{kRzkufkuçkkÕx(III) MkÕVux (iii)rxÙMk-(RÚkuLk-1,2-zkÞyu{kRLk)¢kur{Þ{(III) õ÷kuhkRz ê [Co(ONO)(NH3)5] Cl2 (iv)yB{kRLkçkúku{kRzkuõ÷kuhkRzkuLkkRxÙkRxku-N-Ã÷urxLkux(II) ÃkuLxkyB{kRLkLkkRxÙkRxku-OfkuçkkÕx(III) õ÷kuhkRz (v) zkÞõ÷kuhkRzkurçkMk(RÚkuLk-1,2-zkÞyu{kRLk(IV) LkkRxÙux ê [Pt(gly)2] çkeMk(ø÷kÞMkeLkuxku)Ã÷uxeLk{(II) (vi)ykÞLko(III) nufÍkMkkÞLkkRzkuVuhux(II) ê [Cr(H2O)5SCN](ClO4)2 s. (i) [Co(NH3)4(H2O)2]Cl3 (sYhe «rík ykÞLkku 3Cl–) (ii) K2[Ni(CN)4] (sYhe «rík ykÞLkku çku K+) ÃkkXâÃkwMíkfLkk fkuÞzkyku111111111222222222333333333444444444555555555Ã666666666k777777777uL888888888x999999999k000000000y111111111222222222uõ333333333ð444444444555555555k666666666Ú777777777kk888888888Þ999999999000000000kuM111111111k222222222k333333333Þ444444444L555555555k666666666ux777777777k888888888u-999999999S000000000111111111¢222222222k111111111ur222222222{333333333Þ444444444555555555{666666666(777777777I888888888I999999999I000000000)111111111222222222333333333Ãk444444444h555555555õ666666666777777777÷888888888k999999999uh000000000u111111111x222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444 (iii) [Cr(en)3]Cl3 (sYhe «rík ykÞLkku 3Cl–) 9.2 Lke[Lu kk Mkðøko MkÞt ksu LkkLu kk Mkºq k ÷¾ku : (iv) [Pt(NH3)BrCl(NO2)]– (sYhe «rík ðes¼kh –1) (a) xxu kÙ yB{kRLkyõu ðkõ÷khu kRzkfu kçu kkÕx(III) õ÷khu kRz (v) [PtCl2(en)2] (NO3)2 (sYhe «rík ykÞLkku 2NO3) (b) Ãkkxu rì þÞ{ xxu kÙ nkRzkÙ õì MkkRzk®u Ífxu (II) (vi) Fe4[Fe(CN)6]3 (sYhe «rík ykÞLkku 4Fe3+) (c) Ãkkxu rì þÞ{ xkÙ Þykõu Í÷u xu kyu Õì Þrw {Lkxu (III) 9.2 Lke[uLkk Mkðøko MktÞkusLkkuLkk IUPAC Lkk{ ÷¾ku : (d) zkÞõ÷khu kru çkMk (RÚkLu k-1, 2-zkÞy{u kRLk)fkçu kkÕx(III) (i) [Co(NH3)6]Cl3 (ii) [Co(NH3)5Cl]Cl2 (e) xxu kÙ fkçkkrou Lk÷rLkf÷(0) (iii) K3[Fe(CN)6] (iv) K3[Fe(C2O4)3] Wf÷u : (a) [Co(NH3)4 (H2O)Cl]Cl2 (v) K2[PtCl4] K2 [Zn(OH)4] (vi) [Pt(NH3)2Cl(NH2CH3)]Cl (b) K3[Al(C2O4)3] OR K3[Al(OX)3] (c) [CoCl2(en)2]+ (d) [Ni(CO)4] (e)

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.299 s. (i) nufÍkyB{kRLkfkuçkkÕx (III) õ÷kuhkRz yðfkþeÞ çktÄkhýeÞ (ii) ÃkuLxkyB{kRLkõ÷kuhkRzkufkuçkkÕx (III) õ÷kuhkRz → ¼kir{ríkf (MkeMk-xÙkLMk) → çktÄLk Mk{½xfíkk (iii) ÃkkuxìrþÞ{ nufÍkMkkÞLkkuVuhux (III) yLku (fac-mer) → Mkðøko Mk{½xfíkk (iv) ÃkkuxìrþÞ{ xÙkÞykuõÍu÷uxkuVuhux (III) (v) ÃkkuxìrþÞ{ xuxÙkõ÷kuhkRzkuÃku÷uzux (II) → «fkþeÞ Mk{½xfíkk d, l → ykÞLkefhý Mk{½xfíkk (vi) zkÞyB{kRLkõ÷kuhkRzku(r{ÚkuLkk{kRLk) Ã÷urxLk{ (II) y«rík®çkrçkyku, {uMkku ðøkuhu. → ÿkðfr{©ý Mk{½xfíkk õ÷kuhkRz v yðfkþeÞ Mk{½xfíkk : d dHigher Order Thinking Skills (HOTS) l Mk{kLk hkMkkÞrýf Mkqºkku yLku Mk{kLk «fkhLkwt hkMkkÞrýf çktÄLk 1. Lke[uLkk r÷økuLzLke ËtíkeÞíkkLke MktÏÞk sýkðku. Ähkðíkk nkuÞ Ãkhtíkw íku{Lke yðfkþeÞ økkuXðýe swËe swËe rËþk{kt nkuÞ íkuðk çku fu ðÄkhu Mktfeýo MktÞkusLkkuLku yðfkþeÞ Mk{½xfku (a) N (CHCH2NH2)3 (b) EDTA4– Cfnu Au yLku yk økwýÄ{oLku yðfkþeÞ Mk{½xfíkk fnu Au. (c) (CO O)22– (d) PPh3 CHEMISTRY XTRA s. (a) 4 (b) 6 (c) 2 (d) 1 ê MX4 [íkw»V÷feÞ Mktfeýo fkuE Mk{½xfíkk Ëþkoðíkwt LkÚke. ê MX6 yü»V÷feÞ Mktfeýo fkuE Mk{½xfíkk Ëþkoðíkwt LkÚke. 2. [Co (NH3)6] Cl3 Mktfeýo{kt rLkþkLke ðzu Ëþkoðu÷ ¼køkLku ê MAX3, MA3X, MAX5, MA5X «fkhLkk Mktfeýkuo Mk{½xfíkk (i) (ii) (iii) (iv) Ëþkoðíkk LkÚke. yku¤¾kðku. 9.4.1 Mktfeýkuo{kt ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk s. (i) fuLÿMÚk Äkíkw ykÞLk (Geometric Isomerism) (ii) r÷økuLz «. 13. Mktfeýo MktÞkusLkku{kt Mkðøko yktf 4 yLku 6 {kxu ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk WËknhý MkkÚku Mk{òðku. (iii) Äkíkw ykÞLkLkku Mkðøko yktf  ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk rnxhku÷uÂÃxf Mktfeýkuo{kt r÷økuLzLke r¼LLk (iv) ykÞrLkÞ ûkuºk ðíkwo¤ r¼LLk (çkksw çkksw{kt yÚkðk Mkk{Mkk{u) þõÞ økkuXðýeLku fkhýu WËT¼ðu Au. 3. Lke[uLkk{ktÚke fÞk yýw/ykÞLkku r÷økuLz íkhefu ðíkeo þfíkk LkÚke ? NH4+, BH3, H3O+, NH2–, PPh3, C2H6,  íku ¾kMk fheLku Mkðøko yktf 4 yLku 6 Ähkðíkk Mktfeýkuo{kt òuðk {¤u Au. CH2 = CH2, C6H6. v Mk{[kuhMkíkr÷Þ Mktfeýkuo : s. BH3, NH4+, H3O+, C2H6 r÷økuLz íkhefu ðíkoíke þfíkk LkÚke. ßÞkhu NH2– (N - Ëkíkk Ãkh{kýw) PPh3 (P Ëkíkk Ãkh{kýw),  yk Mk{½xfíkk [MX2L2] Mkqºk Ähkðíkk (X yLku L yufËtíkeÞ CH2 = CH2 (π çktÄ Ëkíkk), C6H6 (π çktÄ Ëkíkk) r÷økuLk íkhefu r÷økuLz Au) Mk{[kuhMk Mktfeýkuo{kt òuðk {¤u Au. íku{kt òu çku Mk{kLk r÷økuLz X yufçkeòLke LkSf (yuf s çkkswyu, yuf ðíkeo þfu Au. s ¼kir{ríkf ík÷{kt) økkuXðkÞu÷ nkuÞ íkku íkuLku rMkMk Mk{½xf 9.4 Mkðøko MktÞkusLkku{kt Mk{½xfíkk Au yLku òu íkuyku yufçkeòÚke rðhwØ (Mkk{Mkk{u) økkuXðkÞu÷kt (Isomerism in Coordination Compounds) nkuÞ íkku íkuLku xÙkLMk Mk{½xf fnu Au. su{ fu, «. 12. Mkðøko MkÞt ksu Lkk{u kt Mk{½xfíkk ðøkefo hý îkhk Mk{òðk.u (i) [PtCl2(NH3)2] {kt cis-trans Mk{½xfíkk :  Mkh¾k hkMkkÞrýf Mkqºkku Ãkhtíkw Ãkh{kýwykuLke økkuXðýe r¼LLk r¼LLk (I) rMkMk (II) xÙkLMk nkuÞ íkuðk çku yÚkðk ðÄkhu MktÞkusLkkuLku yufçkeòLkk Mk{½xfku fnu Au.  Mk{½xfkuLkk ¼kiríkf yLku/yÚkðk hkMkkÞrýf økwýÄ{kuo{kt r¼LLkíkk nkuÞ Au.  Mkðøko MktÞkusLkku{kt Mk{½xfíkk ↓  çktÄkhý (I){kt çku Cl yÚkðk çku NH3 yufçkeòLke çkkswçkksw{kt økkuXðkÞu÷ Au. ykÚke íku rMkMk Mk{½xf íkhefu yku¤¾kÞ Au. ↓↓ yðfkþeÞ Mk{½xfíkk çktÄkhýeÞ Mk{½xfíkk

1.300 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 C CHEMISTRY XTRA  ßÞkhu çktÄkhý (II){kt çku Cl yÚkðk çku NH3 r÷økuLz yufçkeòLke ê [kuhMk Mk{íkr÷Þ Mktfeýkuo{kt ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk : Mkk{Mkk{u økkuXðkÞu÷ nkuðkÚke íkuLku xÙkLMk Mk{½xf íkhefu yku¤¾ðk{kt 12 ykðu Au. M (ii) MABXL{kt cis-trans Mk{½xfíkk :  MABXL «fkhLkk (A, B, X, L yufËtíkeÞ r÷økuLz) Mk{íkr÷Þ Mktfeýkuo{kt Ãký ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk òuðk {¤u Au su fw÷ ºký Ãkife çku rMkMk yLku yuf xÙkLMk Mk{½xfku {¤u Au. (A, B{kxu) AB A BA L 43 M MM rMkMk-MÚkkLkku : 1-2, 2-3, 3-4 yLku 1-4 (MktÏÞk ðÄkhu nkuÞ) xÙkLMk MÚkkLkku : 1-3 yLku 2-4 (MktÏÞk ykuAe nkuÞ) LX X LX B [Pt(gly)2] rMkMk yLku xÙkLMk Mk{½xfku (O yLku NLkk MkkÃkuûk MÚkkLkLkk I II III ykÄkhu)Ëþkoðu Au. ê A Mkðøko yktf Ähkðíkk Mktfeýkuo : çktLku rMkMk Mk{½xfku xÙkLMk Mk{½xf 1  Mkðøko yktf 6 {kxu ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk : 52  [ML4A2] «fkhLkk Mktfeýo{kt Ãký ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk WËT¼ðu Au. su{ fu, M 43 6 rMkMk xÙkLMk ⇒ rMkMk-MÚkkLkku : 1-2, 1-3, 1-4, 1-5, 2-5, 2-3, 6-3, 6-4, 6-5, 6-2 ðøkuhu.  [MX2(L-L)2] «fkhLkk Mktfeýo{kt Lke[u {wsçk rMkMk-xÙkLMk Mk{½xfíkk WËT¼ðu Au. ⇒ xÙkLMk-MÚkkLkku : 1-6, 2-4 yLku 3-5 (ºký MkkÃkuûk þõÞíkkyku) rMkMk xÙkLMk ⇒ [MX4A2], [MX2A4], [MX2A4B], [M(X–X)2A]  [Ma3b3] «fkhLkk yüV÷feÞ Mktfeýo{kt VurMkÞ÷ yLku {uherzÞkuLk÷ ðøkuhu. rMkMk-xÙkLMk Mk{½xfíkk Ëþkoðu Au. «fkhLke ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk òuðk {¤u Au. ⇒ [MX3A3] fac-mer (ºký-ºký r÷økuLzLkk sqÚk{kt) VuMk (fac)– {h (mer)– ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk Ëþkoðu Au.  Ëk.ík., [Co(NH3)(NO2)3] {kt òu ºkýuÞ NO2 r÷økuLz yÚkðk ⇒ fac-MÚkkLkku (ykX MkkÃkuûk þõÞíkkyku) : 1-2-3, 1-3-4, ºkýuÞ NH3 r÷økuLz yüV÷fLke fkuE yuf çkkswLkk ÃkkMkÃkkMkuLkk 1-4-5, 1-2-5, 2-3-6, 6-5-2, 6-4-5, 3-4-6 ¾qýkyku Ãkh yux÷u fu yuf s rºkfkuýLkk ºký ¾qýkyku økkuXðkÞu÷k nkuÞ íkku íkuLku VurMkÞ÷ Mk{½xf fnu Au yLku íku{Lkk MÚkkLk yüV÷fLkk ⇒ «fkrþÞ Mk{½xfíkk {qÏÞíðu yüV÷feÞ yLku rf÷ux Mktfeýkuo{kt ÞkBÞku¥kheÞLke ykMkÃkkMk økkuXðkÞu÷ nkuÞ íkku íkuLku {uherzÞkuLk÷ WËT¼ðu Au. Mk{½xf fnu Au. ⇒ [M(X–X)3], rMkMk-[M(X–X)2A2], [M(X–O–X)A4] ðøkuhu.

ÃkkXâÃkwMíkfLkk fkuÞzkyku1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444 «fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.301 9.4 {æÞMÚk Äkíkw ykÞLk MkkÚku ßÞkhu çku yufËtíkeÞ r÷økuLz MkðŠøkík ÃkkXâÃkwMíkfLkk fkuÞzkyku11111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222221111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333 nkuÞ íkuðk Mk{[íkw»V÷f Mktfeýkuo{kt ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk þk {kxu þõÞ LkÚke ? 9.5 [Fe(NH3)2 (CN)4]–Lkk ¼kir{ríkf Mk{½xfkuLke h[Lkk Ëkuhku. ({k[,o 2020) Wfu÷ : Wfu÷: Mk{[íkw»V÷feÞ Mktfeýkuo ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk Ëþkoðíkk LkÚke. fkhý fu {ÄGMÚk Äkíkw ykÞLk MkkÚku òuzkÞu÷k yufËtíkeÞ r÷økuLzLkk MkkÃkuûk MÚkkLk yufçkeòLkk Mkt˼o{kt Mkh¾k nkuÞ Au. 9.4.2 «fkþeÞ Mk{½xfíkk (Optical Isomerism) rMkMk xÙkLMk 9.6 Lke[uLke çku Mktfeýo ÂMÃkMkeÍ{ktÚke fE rfhk÷ («fkþeÞ «. 14. Mktfeýo MktÞkusLkku{kt «fkþeÞ Mk{½xfíkk yuf WËknhý ykÃke Mk{òðku.  «fkþeÞ Mk{½xfkuLkk yýwMkqºkku Mk{kLk, çktÄkhýeÞ Mkqºkku Mk{kLk r¢Þkþe÷) Au ? (çktÄLk òuzký Ãký Mk{kLk) Ãkhtíkw íkuyku yufçkeòLkk ykhMke «rík®çkçkku (a) rMkMk-[CrCl2(ox)2]3- (b) xÙkLMk-[CrCl2(ox)2]3- nkuÞ yLku yufçkeò Ãkh MktÃkqýoÃkýu yæÞkhkurÃkík fhe þfkíkk Lk nkuÞ Wfu÷ : çku ÂMÃkMkeÍLku yk «{kýu hsq fhe þfkÞ. íkku íku{Lku «ríkrçktçk Mk{½xfku fnu Au. Ërûký ¼ú{ýeÞ yheMkku ðk{ ¼ú{ýeÞ (zuõMxÙku) (÷eðku)  Mktfeýo yýwyku yÚkðk ykÞLkku fu suLkk yðfkþeÞ çktÄkhýkuLku (a) rMkMk-[CrCl2(ox)2]3- (b) xÙkLMk-[CrCl2(ox)2]3- yufçkeò Ãkh MktÃkqýoÃkýu yæÞkhkurÃkík fhe þfkíkk LkÚke íku{Lku rfhk÷ yýwyku yÚkðk ykÞLkku fnu Au. çktLLku{ktÚke (a) rMkMk-[CrCl2(ox)2]3–  «fkþeÞ Mk{½xfkuLkk «fkh : rfhk÷ («fkþeÞ r¢Þkþe÷) Au.  òu rfhk÷ yýw/ykÞLk ðzu Äúwðe¼qík «fkþLkwt ¼ú{ý s{ýe rËþk{kt (b) h[Lkk{kt rfhk÷ fuLÿ Lk nkuðkÚke «fkþ r¢Þkþe÷ nkuíkwt LkÚke. ÚkkÞ íkku íkuLku Ërûký ¼ú{rýÞ dextro (d) yLku zkçke çkksw ¼ú{ý 9.4.3 çktÄLk Mk{½xfíkk (Linkage Isomerism) ÚkkÞ íkku íkuLku ðk{¼ú{ýeÞ laevo (l) Mk{½xf fnu Au.  ykðe Mk{½xfíkk {qÏÞíðu rf÷ux r÷økuLz Ähkðíkk yüV÷feÞ «. 15. Mktfeýkuo{kt çktÄLk Mk{½xfíkk yuf WËknhý ykÃke Mk{òðku. Mktfeýkuo{kt òuðk {¤u Au.  çktÄLk Mk{½xfíkk yuÂBçkzuLxux r÷økuLz Ähkðíkk Mkðøko MktÞkusLkku{kt òuðk {¤u Au. Ëk.ík., NCS– r÷økuLz Ähkðíkwt Mktfeýo M ← NCS yLku M ← SCN Ërûký ¼ú{rýÞ yheMkku ðk{¼ú{ýeÞ (Ëkíkk Ãkh{kýw-N) (Ëkíkk Ãkh{kýw-S) (zuõMxÙku) (÷eðku)  òuøkuoMkLku yk «fkhLke ðíkoýwf Ëþkoðe níke.  íku{Lkk Lkk{ ÚkkÞkuMkkÞLkuxku-N yLku ÚkkÞkuMkkÞLkuxku-S íkhefu ËþkoðkÞ Au.

1.302 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 WËk., [Co(NH3)5 NO2] Cl2  ÿkðfr{©ý Mk{½xfku MVrxf ÷urxMk{kt ÿkðfLkk yýwyku MkeÄk s ½kíkw ykÞLk MkkÚku çktrÄík nkuÞ Au yÚkðk {kºk {wõík ÿkðf [Co(NH3)5 NO2] yLku [Co(NH3)5 (ONO)] Cl2 yýw íkhefu s nksh nkuÞ Au. su H2OLkk ykÄkhu yufçkeòÚke y÷øk Ãkzu Au. (÷k÷ htøk) (Ãke¤ku htøk) Ëk.ík., [Cr(H2O)6] Cl3 (òtçk÷e) yLku  su yLkw¢{u Co3+ ← NO2 yLku Co3+ ← ONO2 «fkhLkk [Cr(H2O)5 Cl2] . H2O (¼q¾hku-÷e÷ku) yufçkeòLkk çktÄLk Ähkðu Au. Cÿkðfr{©ý Mk{½xfku Au. 9.4.4 Mkðøko Mk{½xfíkk (Coordination Isomerism) CHEMISTRY XTRA «. 16. Mktfeýkuo{kt Mkðøko Mk{½xfíkk yuf WËknhý MkkÚku Mk{òðku. ê ÿkðfr{©ý Mk{½xfíkk{kt {kºk ÿkðfLkk yýwyku Mkðøko ûkuºkLke ytËh yLku çknkh yË÷kçkË÷e Ãkk{u Au.  yk «fkhLke Mk{½xfíkk íÞkhu WËT¼ðu Au, ßÞkhu Mktfeýo{kt nksh ê CrCl3 . 6H2O {kt swËk swËk Äkíkw ykÞLkkuLke ÄLkrðs¼krhík yLku Éý rðs¼krhík [Cr(H2O)6] Cl3, [Cr(H2O)5Cl] Cl2 . H2O, Mktfeýo MÃkerMkÍ ðå[u r÷økuLzLke nuhVuh ÚkkÞ yLku r÷økuLz ðå[u [Cr(H2O)4Cl2] Cl . 2H2O, yktíkrhf VuhVkh ÚkkÞ Au. su{ fu, ÷÷¾¾kkýý MktçðøkktruhÄÄu þííõkkÞ ««n&k§uÞ™Akku u.u[Cr(H O) Cl ] . 3H O111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444442555555566666667777777888888899999993000000011111112222222333333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 (i) [Co(NH3)6] [Cr(CN)6] yLku 9.3 Lke[uLkk Mktfeýkuo îkhk Ëþkoðkíke Mk{½xfíkkLkku «fkh Mkq[ðku yLku yk Mk{½xfkuLke h[Lkk Ëkuhku : [Cr(NH3)6] [Co(CN)6] (i) K[Cr(H2O)2(C2O4)2] (ii) [Co(en)3]Cl3  (ii) [Pt(NH3)4] [CuCl4] yLku C[Cou3(+NMHkk3Úk)u 4y] [LPku tACl4C]N– WËknhý (i){kt A NH3 r÷økuLz (iii) [Co(NH3)5(NO2)] (NO3)2 Cr3+ r÷økuLz Cr3+ MkkÚku çktrÄík Au, ßÞkhu íkuLkk çkeò MðYÃk{kt A NH3 (iv) [Pt(NH3) (H2O)Cl2] r÷økuLz MkkÚku yLku A CN– r÷økuLz Co3+ MkkÚku çktrÄík Au. s. (i) yk Mktfeýo ¼kir{ríkf íku{s «fkþeÞ yu{ çktLku «fkhLke  yk{, yk çktLku MðYÃk{kt Äkíkw ykÞLk swËk swËk r÷økuLz ðzu Mk{½xfíkk Ëþkoðu Au. Mkðøkeoík ÚkÞu÷ nkuðkÚke íku{Lku Mkðøko Mk{½xfku fnu Au. (I) ¼kir{ríkf (rMkMk-xÙkLMk) Mk{½xfku :  ykðk Mk{½xfku{kt ÄLk ykÞLkeÞ yLku Éý ykÞLkeÞ ykÞLkku CçktLku Mktfeýo MðYÃku nkuÞ Au. CHEMISTRY XTRA ê ykÞLkefhý Mk{½xfíkk{kt : → Äkíkw ykÞLkLkku Mkðøko yktf yLku ykìÂõMkzuþLk yktf ÞÚkkðík hnu Au. ¼kir{ríkf ykfkh Mk{kLk nkuÞ Au. → «ríkykÞLkku swËk swËk nkuÞ Au. Mkðøko ûkuºkku swËkt swËkt nkuÞ Au. → íku{Lkk htøk yLku [wtçkfeÞ økwýÄ{o çkË÷kE þfu Au.  H2O H2O  – 9.4.5 ykÞLkefhý Mk{½xfíkk (Ionisation Isomerism)  H2O –  «. 17. Mktfeýo{kt ykÞLkefhý Mk{½xfíkk WËknhýÚke Mk{òðku.    ox Cr       H2O  yLku   yk «fkhLke Mk{½xfíkk íÞkhu WËT¼ðu Au ßÞkhu Mktfeýo ûkkh{kt (xÙkLMk)   ox  «ríkykÞLk Ãkkuíku s Mkûk{ r÷økuLz nkuÞ Au. su [ ] {kt hnu÷ r÷økuLzLku rðMÚkkrÃkík fhe þfu Au yLku íÞkhçkkË r÷økLu z «ríkykÞLk çkLku A.u s{u f,u (rMkMk) (i) [Co(NH3)5 SO4] Br yLku [Co(NH3)5 Br] SO4 SO42– yLku Br–Lkwt ÃkhMÃkh rðMÚkkÃkLk ÚkkÞ Au. (II) «fkþeÞ Mk{½xfku (d, l yLku meso) : (ii) [Fe(NH3)5 CO3] NO2 yLku [Fe(NH3)5 NO2] CO3 (iii)[Cr(H2O)5 Br] NO3 yLku [Cr(H2O)5 NO3] Br → íkuLkwt rMkMk-MðYÃk d, l Mk{½xfku Ëþkoðu Au yLku xÙkLMk MðYÃk {uMkku MðYÃk Ëþkoðu Au. 9.4.6 ÿkðfr{©ý Mk{½xfíkk (Solvate Isomerism) – H2O H2O – «. 18. Mkft eý{o kt ÿkðf r{©ý Mk{½xfíkk Þkøu Þ WËknhýÚke Mk{òðk.u H2O H2O Cr ox ox Cr  Mktfeýo MktÞkusLkku{kt ßÞkhu H2O yýwyku ÿkðf íkhefu Mk{krð»x ox yheMkku ox nkuÞ íÞkhu yk «fkhLke s¤Þkursík Mk{½xfíkk WËT¼ðu Au. (dextro) (I) (laevo) (II)  yk Mk{½xfíkk ykÞLkefhý Mk{½xfíkk suðe Au.

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.303 – 9.4 [Co(NH2)5 Cl] SO4 yLku [Co(NH3)5 SO4]Cl H2O ykÞLkefhý Mk{½xfku Au íkuLkk Ãkwhkðk ykÃkku. H2O s. [Co(NH3)5Cl] SO4 → [Co(NH3)5Cl]2+(aq) + SO42 (aq) (meso) (III) → yk{ yk MktfeýoLkwt s÷eÞ ÿkðý BaCl2 MkkÚku BaSO4 Lkk (LkkUÄ : çktÄkhý (I) yLku (II) yufçkeòLkk «ríkrçktrçkyku Au. MkVuË yðûkuÃk ykÃku Au. çktÄkhý (III) {uMkku MðYÃk Au yLku íku «fkþ r¢Þkþe÷íkk Ëþkoðíkwt LkÚke.) → yk Mktfeýo zkÞðu÷uLx nkuðkÚke ðÄw + Cl–(aq) rðãwíkðknfíkk (ii) [Co(en)3]Cl3 {kºk d yLku l Mk{½xfku Ëþkoðu Au. ðÄkhu Ëþkoðu Au. → [Co(NH3)5SO4] Cl → [Co(NH3)5SO4]+(aq) → yk MktfeýoLkwt s÷eÞ ÿkðý AgNO3 MkkÚku AgCl Lkk MkVuË yðûkuÃk ykÃku Au. → yk Mktfeýo {kuLkkuðu÷uLx nkuðkÚke íkuLke rðãwíkðknfíkk «{ký{kt ykuAe nkuÞ Au. «. 19. Mktfeýkuo{kt yðfkþeÞ Mk{½xfíkk yux÷u þwt ? (d-MðYÃk) ËÃkoý (l-MðYÃk)  su swËk swËk Mktfeýo MktÞkusLkkuLkkt yýwMkqºkku Mk{kLk nkuÞ, çkÄk s hkMkkÞrýf çktÄ Ãký Mk{kLk nkuÞ Ãkhtíkw íku{Lkk r÷økuLz swËe swËe rËþk{kt yðfkþeÞ økkuXðýe Ähkðíkk nkuÞ íkku íku{Lku yðfkþeÞ Mk{½xfku fnu Au yLku yk økwýÄ{oLku yðfkþeÞ Mk{½xfíkk fnu Au. (iii) [Co(NH3)5(NO2)] (NO3)2 íkuLkk çku {wÏÞ «fkh Au : → yk Mktfeýo çktÄLkeÞ Mk{½xfíkk Ãký Ëþkoðþu. (a) ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk yLku (b) «fkþeÞ Mk{½xfíkk. su{kt NO2– r÷økuLz N yLku O {khVíku Äkíkw ykÞLk MkkÚku «. 20. [Co (NH3)3 (NO2)3]Lkwt VurMkÞ÷ yLku {urhrzÞkuLk÷ çktÄkhý òuzkE þfu Au. Ëkuhku. NO2 2+ ONO 2+  yüV÷feÞ h[Lkk{kt ßÞkhu ºkýuÞ Mk{kLk Ëkíkk Mk{qnku ÃkkMku ÃkkMku MÚkkLkkuyu økkuXðkÞu÷k nkuÞ íÞkhu VurMkÞ÷ h[Lkk WËT¼ðu Au. H3N NH3 H3N NH3 Co yLku Co NH3 NH3 H3N NH3 H3N NH3 O2N NH3 H3N NO2 CO CO NH3 NH3 (Co3+ ← NO2 çktÄLk) (Co3+ ← O – N = O çktÄLk) O2N NH3 O2N NO2 NO2 NH3 (iv) [Pt(NH3) (H2O)Cl2] VurMkÞ÷ {urhrzÞkuLk÷ → yk Mktfeýo Mk{íkr÷Þ nkuðkÚke ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk rMkMk-xÙkLMk Ëþkoðu Au yLku íku çku Cl– r÷økuLz îkhk þõÞ d dHHigighheerr OOrrddeerr TThhiinnkkiinngg SSkkiillllss ((HHOOTTSS) ) çkLku Au. 1. [Pt(NH3) (Py) BrCl] MktfeýoLkk þõÞ ¼kir{ríkf Mk{½xfkuLkk oo çktÄkhý Ëþkoðku. yLku H2O Pt Cl H3N Pt Cl s. ykðk MktfeýoLkk ºký ¼kir{ríkf çktÄkhýku çkLku Au. H2O Cl Cl NH3 H3N Py H3N Br H3N Cl rMkMk-Mk{½xf xÙkLMk-Mk{½xf Pt Pt Pt Br Cl Cl Py Py Br (I) rMkMk (II) rMkMk (III) xÙkLMk

1.304 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1  yk ¾k÷e fûkfku r÷økuLz îkhk «ËkLk Úkíkk R÷uõxÙkìLk Þwø{kuLku 2. [Pt(NH3)4 ] [Cu(CN)4] Lkk þõÞ çktÄkhý Mk{½xfku Ëþkoðku. Mðefkhu Au yLku Äkíkw ykÞLk MkkÚku Mkðøko çktÄÚke òuzkÞ Au. s. yk Mktfeýo Mkðøko Mk{½xfku Ëþkoðu Au. (a) [Pt(NH3)4 ] [Cu(CN)4] fkuüf : fûkfkuLke MktÏÞk yLku MktfhýLkk «fkh (b) [Pt(NH3)3 (CN) ] [Cu(NH3)(CN)3] (c) [Cu(NH3)4] [Pt(CN)4] Mkðøko yktf MktfhýLkku «fkh yðfkþ{kt Mktf]ík fûkfkuLkwt rðíkhý (d) [Cu(NH3)3 (CN)] [Pt(CN)3(NH3)] 4 sp3 Mk{[íkw»V÷feÞ 3. Lke[uLke «r¢Þk îkhk çkLkíkk Mktfeýo ûkkhLkk Mkqºkku sýkðku. 4 dsp2 Mk{ík÷eÞ [kuhMk 5 sp3d rºkfkuýeÞ rîrÃkhkr{z÷ (i) PtCl4 + KCl → (ii) CoCl3 + KNO2 → 6 sp3d2 yüV÷feÞ (iii) AgBr + Na2S2O3 → 6 d2sp3 yüV÷feÞ s. (i) PtCl4 + 2KCl → K2[PtCl6] (yuLkkÞrLkf) (Mkðøko yktf = 6)  yk rMkØktíkLkk ykÄkhu MktfeýoLke [wtçkfeÞ [kf{kºkkLkk {qÕÞ ÃkhÚke Mktfeýo{ktLke ¼kir{ríkf ykfkhLkwt «kfTfÚkLk fhðwt þõÞ çkLku Au. (ii) CoCl3 + 6KNO2 → K3 [Co[NO2)6] + 3KCl «. 23. [Co(NH3)6]3+ {kt VBT çktÄLk Mk{òðku. (Mkðøko yktf = 6) (yuLkkÞrLkf) → yk Mktfeýo ykÞLk Co3+ ykÞLk Ähkðu Au yLku íkuLkku Mkðøko (iii) AgBr + 2Na2S2O3 → Na3 [Ag(S2O3)2] + NaBr yktf A Au íku{s íkuLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk 3d 6 Au yLku íku (Mkðøko yktf = 4) (yuLkkÞrLkf) A NH3 r÷økuLz MkkÚku òuzkÞu÷ Au. → ynª, NH3 r÷økuLz «çk¤ nkuðkÚke Co3+ Lke d-fûkfLkk A 9.5 Mkðøko MktÞkusLkku{kt çktÄLk R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý ÚkkÞ Au yLku íkuÚke ÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLkLke (Bonding in Coordination Compounds) ºký òuz h[u Au yLku çku 3d -fûkfku ¾k÷e ÚkkÞ Au su Mktfhý{kt «. 21. ðLkohLkk rMkØktíkLke {ÞkoËkyku sýkðku. ¼køk ÷u Au.  Mkðøko MktÞkusLkku{kt çktÄLk ytøku ðLkohLke yr¼Äkhýkyku Lke[uLke (i) {wõík Äkíkw ykÞLkLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk : çkkçkík Mk{òðe þfíke LkÚke. (i) þk {kxu fux÷kf íkíðku s Mkðøko MktÞkusLkku çkLkkððk {kxuLkku Co3+ ykÞLkLke rçkLkMktf]ík fûkfku = LkkUÄÃkkºk økwýÄ{o Ähkðu Au ? (ii) Mkðøko MkÞt ksu Lkk{u kt çkÄt Lk þk {kxu rËþk{Þ økýw Ä{o Ähkðu Au ? ↑↓ ↑ ↑ ↑ ↑ 4s 4p (iii) Mkðøko MktÞkusLkku þk {kxu ÷kûkrýf [wtçkfeÞ yLku «fkþeÞ 3d økwýÄ{kuo Ähkðu Au ? (ii) Äkíkw ykÞLk{kt fûkfkuLkwt Mktfhý : «. 22. Mkðøko MktÞkusLkku{kt çktÄLkLke Mð¼kð Mk{òðíkk rðrðÄ ÏÞk÷ sýkðku. Co3+ ykÞLkLke d 2sp3 Mktf]ík fûkfku =  Mkðøko-çktÄLk {kxuLkk yr¼øk{ku : ↑↓ ↑↓ ↑↓ (i) MktÞkusfíkk çktÄLk rMkØktík (VBT) 3d d 2sp3 Mktf]ík fûkfku (ii) MVrxf ûkuºk rMkØktík (CFT) (iii) r÷økuLz ûkuºk rMkØktík (LFT) (iii) Mktfeýo ykÞLkLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk : (iv) ykÂÛðÞ fûkf rMkØktík (MOT) yk Ãkife VBT yLku CFT ðzu Mkðøko çktÄLkku Mkh¤íkkÚke Mk{òðe [Co(NH3)6]3+ yktíkrhf fûkfeÞ yÚkðk Lke[wt ¼ú{ý Mktfeýo = þfkÞ Au. ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ 9.5.1 MktÞkusfíkk çktÄLk rMkØktík (Valence Bond Theory) 3d A NH3 yýw{ktÚke A R÷uõxÙkuLk  yk rMkØktík «{kýu Äkíkw Ãkh{kýw/ykÞLk r÷økuLz ûkuºkLke yMkh Þwø{kuLkwt «ËkLk nuX¤ íkuLke (n – 1)d, ns, np yÚkðk ns, np, nd fûkfkuLkku WÃkÞkuøk Mktfhý {kxu fhu Au. → ynª, Co3+ ykÞLk Mkki «Úk{ çku 3d, yuf 4s yLku ºký 4p fûkfkuLkwt Mktr{©ý fheLku A Mk{íkwÕÞ ¾k÷e d2sp3 Mktf]ík  yk fûkfku Ãkife sYhe MktÏÞk{kt ÃkhMÃkh Mktr{r©ík ÚkELku Lkðe Mk{íkwÕÞ Mktf]ík fûkfku WíÃkLLk fhu Au. fûkfku WíÃkLLk fhu Au. → íÞkhçkkË yuf NH3 r÷økuLz{ktÚke {¤íkk yuf R÷uõxÙkìLk Þwø{Lkk rnMkkçku fw÷ A NH3 yýw{ktÚke {¤íkk A R÷uõxÙkìLk Þwø{ku yk A d2sp3 Mktf]ík fûkfku{kt ¼hkÞ Au.

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.305 → ykÚke, Mk{kLk «çk¤íkkðk¤k A Co3+ ← NH3 Mkðøko → yk Mktfeýo ykÞLk{kt sp3d2 Mktfhý{kt çkkÌk 4d-fûkfku çktÄ h[kÞ Au. ðkÃkhíke nkuðkÚke íkuLku çkkÌkfûkfeÞ yÚkðk Ÿ[wt ¼ú{ý yÚkðk → yk Mktfeýo d 2sp3 Mktfhý Ähkðíkwt nkuðkÚke íkuLke ¼qr{rík yüV÷feÞ nkuÞ Au. ¼ú{ý{wõík Mktfeýo fnu Au. → íku{kt yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk økuhnksh nkuðkÚke «rík[wtçkfeÞ «. 25. [NiCl4]2– ykÞLk{kt VBT {wsçk çktÄLk Mk{òðku. nkuÞ Au. ⇒ [NiCl4]2– ykÞLk{kt Ni Lke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk → yk Mktfeýo{kt Mktfhý {kxu ytËhLke 3d-fûkfku ðÃkhkÞu÷e nkuðkÚke +2 Au. íkuLku yktíkrhf fûkfeÞ yÚkðk Lke[wt ¼ú{ý yÚkðk ¼ú{ý ÞwÂø{ík Mktfeýo fnu Au. ⇒ Ni2 Lkku Mkðøkoyktf 4 Au yLku R÷uõxÙkìLkh[Lkk 3d8 Au. «. 24. [CoF6]3+ {kt VBT {wsçk çktÄLk Mk{òðku. ⇒ ynª, Cl– rLkçko¤ r÷økuLz nkuðkÚke 3d8 Lkk ykX → [CoF6]3+ Mktfeýo ykÞLk{kt CoLke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke yLku íkuÚke 3d-fûkfku +3 Au yLku íkuLkku Mkðøko yktf 6 Au yLku Co3+ Lke R÷uõxÙkìLk h[Lkk 3d6 Au. ¾k÷e Úkíke LkÚke. → F– r÷økuLz rLkçko¤ nkuðkÚke Co3+ MkkÚku «çk¤ ykf»koý (i) {wõík Ni2+ ykÞLkLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk : yLkw¼ðíkku LkÚke. ykÚke 3d6 R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke. Ãkrhýk{u ytËhLke 3d-fûkfku ¾k÷e Úkíke LkÚke. Ni2+ ykÞLkLke rçkLkMktf]ík fûkfku = (i) {wõík Co3+ ykÞLkLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk : ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑ 4p Co3+ ykÞLkLke rçkLkMktf]ík fûkfku = 3d 4s (ii) Ni2+ ykÞLkLke sp3 Mktf]ík fûkfku : Ni2+ ykÞLkLke sp3 Mktf]ík fûkfku = ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑ ↑↓ ↑ ↑ ↑ ↑ 3d [kh sp3 Mktf]ík 3d 4s (iii) [NiCl4]2– R÷uõxÙkìLk h[Lkk : 4p 4d [NiCl4]2– (Ÿ[wt ¼ú{ý) = (ii) Co3+ ykÞLk{kt fûkfkuLkwt Mktfhý : ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑ Co3+ ykÞLkLke Mktf]ík fûkfku = ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑ ↑ ↑ n=2 [kh Cl– r÷økuLz îkhk «ËkLk 3d A sp3d2 Mktf]ík fhu÷ [kh R÷uõxÙkìLkÞwø{ 4d (iii) [CoF6]3+ Lke R÷uõxÙkìLkh[Lkk : ⇒ yk Mktfeýo ykÞLk{kt Ni2+ ykÞLk, yuf 4s yLku ºký 4p [CoF6]3+ çkkÌkfûkeÞ, Ÿ[wt ¼ú{ý = fûkfkuLkwt Mktr{©ý fheLku [kh Lkðe Mk{íkwÕÞ sp3 Mktf]ík fûkfku h[u Au su Ni2+ ykMkÃkkMk Mk{[íkw»V÷feÞ heíku økkuXðkÞu÷e nkuÞ Au. ↑↓ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ⇒ yk ¾k÷e sp3 fûkfku [kh Cl– r÷økuLz îkhk [kh R÷uõxÙkìLkÞwø{ku MðefkheLku Mk{kLk «çk¤íkk ðk¤k [kh Ni2+ ← Cl– Mkðøko 3d A F– ykÞLk{ktÚke A 4d çktÄ h[u Au yLku [NiCl4]2– Mktfeýo ykÞLkLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au. R÷uõxÙkìLk Þwø{  ykfkh yLku [wtçkfeÞøkwý : ⇒ yk Mktfeýo{kt Co3+ ykÞLk Mkki «Úk{ íkuLke yuf 4s, ºký 4p yLku çku 4d fûkfkuLkwt Mktr{©ý fheLku A Lkðe Mk{íkqÕÞ sp3d2 Mktf]ík fûkfku WíÃkLLk fhu Au. ⇒ yk Mktfeýo sp3 Mktfhý Ähkðíkwt nkuðkÚke [íkw»V÷feÞ ykfkhLkwt nkuÞ Au. ⇒ yk ¾k÷e sp3d2 fûkfku{kt A F– r÷økuLz îkhk A R÷uõxÙkìLk Þwø{Lkwt «ËkLk ÚkkÞ Au yLku íkuÚke Mk{kLk «çk¤íkkðk¤k A ⇒ yk MktfeýoLke 3d-fûkfku{kt çku (n = 2) yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk nkuðkÚke yLkw[wtçkfeÞ nkuÞ Au. Co3+ ← F– Mkðøko çktÄ h[kÞ Au. ⇒ yk Mktfeýo ykÞLk sp3d2 Mktfhý Ähkðíkwt nkuðkÚke ⇒ MktfeýoLke 3d-fûkfLkk R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý ÚkÞu÷ Lk nkuðkÚke ytËhLke 3d-fûkfku Mktfhý{kt ðÃkhkÞu÷ LkÚke. ykÚke íku yüV÷feÞ h[Lkk Ähkðu Au. Wå[¼ú{ý yÚkðk MÃkeLk {wõík Mktfeýo Au. ⇒ íkËTWÃkhktík MktfeýoLke 3d-fûkf{kt [kh yÞwÂø{ík (n = 4) R÷uõxÙkìLk nkuðkÚke yLkw[wtçkfeÞ nkuÞ Au. {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 20

1.306 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 (iii) [Ni(CN)4]2– ykÞLkLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk : [Ni(CN)4]2– (Lke[wt ¼ú{ý) «. 26. Ni(CO)4 Lke R÷uõxÙkìLk h[Lkk yLku VBT {wsçk çktÄLk ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ Mk{òðku. n=0 [kh CN– r÷økuLzLkk 4p ⇒ Ni(CO)4 Mktfeýo{kt Ni Lke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk þqLÞ Au yLku Mkðøko yktf 4 Au yLku R÷uõxÙkìLk h[Lkk 3d84s2 Au. [kh R÷uõxÙkìLkÞwø{ ⇒ yk Mktfeýo{kt Ni2+ ykÞLk yuf 3d, yuf 4s yLku çku 4p ⇒ ynª Co «çk¤ r÷økuLz nkuðkÚke 4s fûkfLkk çku R÷õxÙkìLk 3d fûkf{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au yLku íkuÚke yuf 4s fûkf ¾k÷e fûkfkuLkwt Mktr{©ý fheLku [kh Lkðe Mk{íkqÕÞ dsp2 Mktf]ík fûkfku ÚkkÞ Au, su Mktfhý{kt ¼køk ÷u Au. h[u Au su Ni2+ Lke ykMkÃkkMk yuf s Mk{ík÷{kt Mk{[kuhMk (i) Ni0 ykÞLkLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk : Ni0 ykÞLkLke rçkLkMktf]ík fûkfku = heíku økkuXðkÞ Au. ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑ ↑↓ 4p ⇒ ynª, «íÞuf ¾k÷e dsp2 Mktf]ík fûkf CN– r÷økuLz ykÞLk 4s 3d ÃkkMkuÚke yuf R÷uõxÙkìLk Þwø{ Mðefkhu Au yLku Mk{kLk (ii) Ni0 {kt fûkfkuLkwt Mktfhý : «çk¤íkkðk¤k [kh Ni2+ ← CN– Mkðøko çktÄ h[u Au yLku [Ni(CN)4]2– ykÞLkLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au. Ni0 Lke Mktf]ík fûkfku = ⇒ yk Mktfeýo dsp2 Mktfhý Ähkðíkwt nkuðkÚke Mk{[kuhMk Mk{íkr÷Þ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ 3d [kh sp3 Mktf]ík fûkfku ykfkh Ähkðu Au. (iii) Ni(CO)4 Lke R÷uõxÙkìLk h[Lkk : ⇒ yk MktfeýoLke 3d-fûkfku yuf Ãký yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk LkÚke. Ni(CO) (Lke[wt «{ký) = ykÚke íku «rík[wtçkfeÞ nkuÞ Au. ⇒ yk Mktfeýo{kt 3d-fûkfLkk R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý ÚkÞu÷ nkuðkÚke ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ C Lke[wt ¼ú{ý Mktfeýo økýkÞ Au. n=0 [kh CO r÷økuLz îkhk CHEMISTRY XTRA «ËkLk ÚkÞu÷ [kh R÷uõxÙkìLkÞwø{ku ê fux÷kf Mktfeýkuo{kt Mktfhý yLku [wtçkfeÞ økwýÄ{o : ⇒ Ni(CO)4 Lke ÷kûkrýfíkkyku : ⇒ [Co(NH3)6]3+{kt d3sp3, «rík[wtçkfeÞ, 3d 6, Co3+ sp3 Mktfhý, Mk{[íkw»V÷feÞ yLku «rík[wtçkfeÞ ⇒ [Ni(CO)4]{kt sp3, «rík[wtçkfeÞ, 3d10, Ni0 ⇒ [Ni(NH3)2Cl2]{kt dsp2, «rík[wtçkfeÞ, 3d8, Ni2+ ⇒ 3d-fûkf{kt 10 R÷uõxÙkìLk Ähkðu Au. ⇒ [Ni(NH3)6]2+{kt sp3d2, yLkw[wtçkfeÞ, 3d8, Ni2+ ⇒ KMnO4, K2CrO4{kt d3s, «rík[çtw kfeÞ, 3d0, Mn7+, Cr6+ ⇒ Lke[wt ¼ú{ý Ähkðíkwt Mktfeýo Au. ⇒ [PtCl4]2–{kt dsp2 yLku «rík[wtçkfeÞ, 4d10, Pt2+ ⇒ [Fe(CN)6]3–{kt d2sp3 yLku yLkw[wtçkfeÞ, 3d 5, Fe3+ (c) [Ni(CN)4]2– ykÞLk{kt VBT {wsçk çktÄLk : ⇒ [Fe(CN)6]4–{kt d2sp3 yLku «rík[wtçkfeÞ, 3d6, Fe2+ ⇒ [Ni(CN)4]2– ykÞLk{kt Ni Lke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk +2 Au. ⇒ [Cr(CO)6]{kt d2sp3 yLku «rík[wtçkfeÞ, 3d6, Cr0 ⇒ Ni Lkku Mkðøko yktf 4 Au yLku R÷uõxÙkìLk h[Lkk 3d8 Au. ⇒ [Ni(CN)4]4–{kt sp3 yLku «rík[wtçkfeÞ, 3d10, Ni0 ⇒ [Ni(CN)4]2–{kt dsp2 yLku «rík[wtçkfeÞ, 3d8, Ni2+ ⇒ ynª [kh CN– «çk¤ r÷økuLz nkuðkÚke 3d Lkk ykX R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý ÚkkÞ Au yLku íkuÚke yuf 3d-fûkf ¾k÷e ÚkkÞ Au. su Mktfhý{kt ¼køk ÷u Au. (i) {wõík Ni2+ ykÞLkLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk : Ni2+ ykÞLkLke rçkLkMktf]ík fûkfku = ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑ 4p 4s (ii) Ni2+ ykÞLkLke Mktf]ík fûkfku : = ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ê fux÷kf Mktfeýkuo{kt d-es yLku ykþhu [wtçkfeÞ [kf{kºkk : 3d [kh dsp2 fûkfku 4p ⇒ [Fe(CN)6]3– {kt d5, n = 1, μ ≈ 1.73 BM

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.307 ⇒ [Fe(CO)5] {kt d 8, n = 0, μ ≈ 0.00 BM (iii) 3d 5 h[Lkk Ähkðíkk Fe3+ Lkk Mktfeýkuo suðk fu [Fe(CN)6]3– ⇒ [Ni(CO)4], [Ni(CN)4]4–{kt d10, {kt n = 1 yLku μ ≈ 1.73 BM nkuÞ Au ßÞkhu [FeF6]3– {kt n = 5 yLku μ ≈ 5.92 BM nkuÞ Au. n = 0, μ = 0.00 BM (iv) 3d 6 h[Lkk Ähkðíkk Co3+ Lkk Mktfeýkuo suðk fu [CoF6]3– ⇒ MnO–4, CrO42– {kt d0, n = 0, μ = ≈ 0.00 BM {kt n = 4 yLku μ ≈ 4.90 BM yLku íkuÚke yLkw[wtçkfeÞ ⇒ [NiF4]2–, [Ni(H2O)4]2+{kt d 8, nkuÞ Au ßÞkhu [Co(C2O4)3]3– {kt n = 0 yLku μ = n = 2, μ ≈ 2.83 BM 0.00 BM yLku íkuÚke «rík[wtçkfeÞ nkuÞ Au. ⇒ [Cr(CN)6]3– {kt d3, n = 3, μ ≈ 3.87 BM  ykðe rðMktøkíkíkk VB rMkØktík ðzu yktíkhfûkfeÞ yLku çkkÌkfûkfeÞ ⇒ [Pt(NH3)4]2+ {kt 5d8, n = 0, μ = 0.00 BM h[Lkk ykÄkhu Mk{òðe þfkÞ Au. ⇒ [FeF6]3–, [Fe(H2O)6]3+ {kt d 5,  [wtçkfeÞ økwýÄ{kuoLke Mkh¾k{ýe : n = 5, μ ≈ 5.92 BM [Mn(CN)6]3– [MnCl6]3– ⇒ [Ag(NH3)2]+, [Ag(CN)2]– {kt 4d10, [Fe(CN)6]3– [FeF6]3– yLku n = 0, μ = 0.00 BM [Co(C2O4)3]3– [CoF6]3– ⇒ d 2sp3 Mktfhý yLku ⇒ sp3d 2 Mktfhý yLku ⇒ [Zn(NH3)4]2+ {kt 3d10, n = 0, μ = 0.00 BM yktíkhfûkeÞ Mktfeýkuo Au. ⇒ çkkÌkfûkfeÞ Mktfeýkuo Au. 9.5.2 Mkðøko MktÞkusLkkuLkk [wtçkfeÞ økwýÄ{kuo (Magnetic properties of Coordination Compounds) ⇒ ÷½wMÃkeLk Au. ⇒ Wå[ MÃkeLk Au. «. 27. Mkðøko MktÞkusLkkuLkk [wtçkfeÞ økwýÄ{kuo Mk{òðku. ⇒ «Úk{ çku yLkw[wtçkfeÞ yLku çkÄk s yLkw[wtçkfeÞ Au.  «Úk{ ©uýeLke Mkt¢krík ÄkíkwLkk Mktfeýo MktÞkusLkkuLkk [wtçkfeÞ økwýÄ{kuo yLku ÃkAeLkwt ⇒ íku{kt yLkw¢{u n = 4, 3d-fûkfkuLkk Mkt˼o{kt Mk{òðe þfkÞ Au. «rík[wtçkfeÞ Au. 5 yLku 4 Au. (i) Ti3+ → 3d1, V3+ → 3d 2 yLku Cr3+ → 3d 3{kt yüV÷feÞ h[Lkk{kt d 2sp3 Mktfhý Úkðk {kxu 4s yLku «. 28. [Ni(NH3)6]2+ Mktfeýo ykÞLk{kt Nl2+Lkwt Mktfhý yLku 4p WÃkhktík çku ¾k÷e 3d-fûkfku «kÃÞ nkuÞ Au. ykÚke, [wtçkfeÞ økwý sýkðku. ⇒ ykÚke, yk {wõík ykÞLkku fu íku{Lkk yüV÷feÞ MktfeýkuoLkk  Mktfhý sp3d 2 yLku yLkw[wtçkfeÞ (n = 2) [wtçkfeÞ økwý (çkÄk s yLkw[wtçkfeÞ) ÞÚkkðík hnu Au. «. 29. Mktfeýo MktÞkusLkLke [wtçkfeÞ [kf{kºkkLkk {qÕÞLkk ykÄkhu ⇒ ßÞkhu ºký fhíkk ðÄkhu 3d-R÷uõxÙkìLk nksh nkuÞ íÞkhu ykÃkýu fE çku çkkçkíkkuLkwt yLkw{kLk íkkhðe þfeyu Aeyu ? yüV÷feÞ Mktfhý d 2sp3 {kxu çku ¾k÷e 3d-fûkfku MkeÄuMkeÄe {¤íke LkÚke.  [wtçkfeÞ [kf{kºkkLkk {qÕÞLkk ykÄkhu ykÃkýu ⇒ Ëk.ík., Cr2+, Mn3+ → 3d 4, Mn2+, Fe3+ (i) Äkíkw ykÞLk{kt hnu÷ yÞwÂø{ík E÷uõxÙkuLkLke MktÏÞk yLku → 3d 5 yLku Fe2+, Co3+ → 3d 6 Lkk rfMMkk{kt çku ¾k÷e 3d-fûkfku {u¤ððk {kxu 3d-es Lkwt ÞwÂø{fhý (ii) Äkíkw-Mktfeýo îkhk Äkhý fhu÷k çktÄkhýLke {krníke {u¤ðe Úkðwt sYhe çkLku Au. þfeyu Aeyu. ⇒ yk{, íku{kt 3d-R÷uõxÙkìLkLkwt Þwø{efhý Úkíkk yLkw¢{u «. 30. [Fe(CN)6]3– yLku [FeF]3– çktLku{kt 3d 5 nkuðk Aíkkt íku{Lke çku, yuf yLku þqLÞ yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk Ähkðu Au. [wtçkfeÞ [kf{kºkkLkk {qÕÞku swËk swËk Au. þkÚke ?  fux÷kf Mktfeýo ykÞLkku yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLkLke MktÏÞk yLku [wtçkfeÞ  [Fe(CN)6]3– {kt CN– «çk¤ r÷økuLz nkuðkÚke 3d 5 fûkfLkk Ãkkt[ [kf{kºkk : E÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý ÚkkÞ Au yLku íkuÚke yuf yÞwÂø{ík E÷uõxÙkìLk (i) d 6 R÷uõxÙkìLkh[Lkk Ähkðíkk ykÞLk{kt «çk¤ r÷økuLzLke n = 1 {¤u Au. ykÚke íkuLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk 1.73 MB Lke nkshe{kt çkÄk s R÷uõxÙkìLkÞwÂø{ík ÚkE òÞ Au. ykÚke íkuyku ykMkÃkkMk nkuÞ Au. «rík[wtçkfeÞ nkuÞ Au. (ii) 3d 4 h[Lkk Ähkðíkk [Mn(CN)6]3– {kt n = 2 yLku  ßÞkhu [FeF6]3– {kt F– rLkçko¤ r÷økuLz Au. íkuÚke d 5 Lkk Ãkkt[ μ ≈ 2.87 BM nkuÞ Au ßÞkhu [MnCl6]3– {kt n = E÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke. yux÷u fu n = 5 yÞwÂø{ík E÷uõxÙkìLk 4 yLku μ ≈ 4.90 BM nkuÞ Au. Ähkðu Au yLku μ = 5.93 BM sux÷wt nkuÞ Au.

1.308 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 ÃkkXâÃkwMíkfLkk fkuÞzkyku11111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222221111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333 d dHHigighheerr OOrrddeerr TThinkkiinngg SSkkiillsls (H(HOOTTS)S) 9.7 [MnBr4]2-Lke Võík ¼ú{ý [wtçkfeÞ [kf{kºkk 5.9 BM Au. Mktfeýo ykÞLkLke ¼qr{ríkLkwt «k¬ÚkLk fhku. 1. [Ni(CO)4] Mktfeýo MktÞkusLk{kt Lke[uLke çkkçkíkku sýkðku. (i) ÄkíkwLkk 3d-es Lke MktÏÞk Wfu÷: Mn2+ ykÞLkLkku Mkðøko yktf Mktfeýo ykÞLk{kt 4 nkuðkÚke, íku fkt íkku (ii) Äkíkw Ãkh{kýwLkwt Mktfhý yLku MktfeýoLkku ykfkh Mk{[íkw»V÷feÞ (sp3 Mktfhý) yÚkðk Mk{ík÷eÞ [kuhMk (dsp2 (iii) [wtçkfeÞ økwýÄ{o yLku htøk (iv) r÷økuLzLkk σ − π Mð¼kð. Mktfhý) nkuE þfu Au. ⇒ Ãkhtíkw MktfeýoLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk 5.9 BM nkuðkLke nfefíkLku s. (i) 3d-es Lke MktÏÞk = 10 (3d 84s2{ktÚke → 3d104s0 ÚkkÞ Au.) (ii) sp3 Mktfhý yLku [íkw»V÷feÞ ykfkh fkhýu íku ykfkh{kt Mk{ík÷eÞ [kuhMkLku çkË÷u Mk{[íkw»V÷feÞ nkuðku òuEyu. fkhý fu d-fûkfku{kt Ãkkt[ yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLkLke nkshe Au. (iii) CO «çk¤ r÷økuLz nkuðkÚke çkÄk s es ÞwÂø{ík Au. 9.5.3 MktÞkusfíkk çktÄLk rMkØktíkLke {ÞkoËkyku (Limitations n = 0 yLku íkuÚke «rík[wtçkfeÞ Au. of Valence Bond Theory) (iv) CO r÷økuLz E÷uõxÙkìLk Þwø{Lkwt «ËkLk fheLku Äkíkw MkkÚku σ-çktÄÚke òuzkÞ Au. íÞkhçkkË ÄkíkwLkk 3d-es– CO r÷økuLz MðefkheLku «. 31. VB rMkØktík {nËT ytþu Mkðøko MktÞkusLkkuLke çkLkkðx, h[Lkk π-çktÄ ÷kûkrýfíkk Ëþkoðu Au. (ynª CO π ÷wEMk yurMkz r÷økuLz íkhefu ðíkuo Au.) yLku [wtçkfeÞ ðíkoýwf Mk{òðe þfu Au. Ãkhtíkw Lke[uLke çkkçkíkku 2. Mktfeýo ykÞLk yLku íkuLke [wtçkfeÞ [kf{kºkkLkk {qÕÞ MkkÚku ÞkuøÞ heíku òuzku. Mk{òðe þfíkku LkÚke. ({k[o, 2020)  yÃkqýoíkkyku/{ÞkoËkyku : s. Column - I (Mktfeýo) Column - II (μ {qÕÞ) (i) íku ½ýe çkÄe Äkhýkyku Ãkh ykÄkrhík Au su nt{uþk Mkk[e (a) [Mn(CN)6]3– (1) 0.00 BM nkuíke LkÚke. (b) [Ni(CN)4]4– (2) 1.73 BM (c) [Fe F]3– (3) 2.83 BM (ii) íku [wtçkfeÞ {krníkeLkwt sÚÚkkí{f yÚko½xLk ykÃke þfíkku LkÚke. (4) 4.90 BM (d) [CoF]3– (μLkwt Mk[kux {qÕÞ Ëþkoðíkku LkÚke.) (iii) íku Mkðøko MktÞkusLkku îkhk «ËŠþík htøk Mk{òðe þfíkku LkÚke. (iv) íku Mkfeýo MktÞkusLkkuLke W»{køkríkfeÞ yÚkðk hkMkkÞrýf (5) 5.93 BM økríkfeÞ MÚkkÞeíkk rð»ku sÚÚkkí{f yÚko½xLk ykÃke þfíkku LkÚke. s. (a - 3), (b - 1), (c - 5), (d - 4). (v) Mkðøko yktf 4 Ähkðíkk Mktfeýkuo çku «fkhLkk ykfkh 3. Mktfeýo ykÞLk yLku íku{kt hnu÷ Äkíkw ykÞLkLke d-E÷uõxÙkuLkLke E÷uõxÙkìLk Mk{[íkw»V÷feÞ yLku Mk{ík÷eÞ [kuhMk rð»ku fkuE [ku¬Mk h[Lkk MkkÚku ÞkuøÞ heíku òuzku. «kfÚkLk fhe þfíkku LkÚke. s. Column - I (Mktfeýo) Column - II (3d E÷uõxÙkìLk) (vi) íku rLkçko¤ yLku «çk¤ r÷økuLz ðå[u ¼uË Ãkkze þfíkku LkÚke. C (a) [Fe(CN)6]3– (1) ↑↓ ↑↓ ↑↓ CHEMISTRY XTRA (b) [Ni(CN)2]2– (2) ↑↓ ↑↓ ↑ ê Na2[Fe(CN)5NO] l LkkRxÙku«wMkkRz Mktfeýo{kt Fe yLku NO yLkw¢{u FeII yLku (c) [Zn (H2O)6]2+ (3) ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ NO+ MðYÃku nkuÞ Au, Lkrn fu FeIII yLku NO. (d) [Cr (CO)6] (4) ↑ ↑ ↑ ↑ ↑ (5) ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ l íkuLkku Ãkwhkðku ½Lk ÂMÚkrík{kt íkuLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk {kÃkeLku Lk¬e s. (a - 2), (b - 3), (c - 5), (d - 1). fhðk{kt ykðu÷ Au. 4. Mktfeýo ykÞLk yLku íkuLkku ykfkh yLku [wtçkfeÞ økwý fÞku Mkk[ku LkÚke. l ynª NO r÷økuLz ÄLk ykÞLk MðYÃku (NO+) nkuÞ Au. (A) [Ni(CO)4] → [íkw»V÷feÞ yLku «rík[wtçkfeÞ 9.5.4 MVrxf ûkuºk rMkØktík (Crystal Field Theory) (B) [Fe(CO)5] → rºkfkuýeÞ rîrÃkhkr{f yLku yLkw[wtçkfeÞ «. 32. MVrxf ûkºu kLkku rMkØkít k Mk{òðk.u yüV÷fe ûkºu k{kt d-fûkfkLu ktw (C) [Ni(NH3)4]2+ → [kuhMk Mk{ík÷eÞ yLku «rík[wtçkfeÞ (D) [MnO4]– → [íkw»V÷feÞ yLku «rík[wtçkfeÞ rðÃkkxLk ykfr] ík MkkÚku Mk{òðk.u s. (B) yLkw[wtçkfeÞLkk çkË÷u «rík[wtçkfeÞ Au. fkhý fu CO «çk¤  yk rMkØktík rMÚkhrðãwíkeÞ Lk{qLkk Ãkh ykÄkrhík Au. su Äkíkw ykÞLk r÷økuLz Au Feo Lkk 3d64s2d 8 R÷uxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý ÚkkÞ Au. yLku r÷økuLz ðå[uLke ÃkkhMÃkrhf ÂMÚkíkrðãwíkeÞ r¢ÞkykuLkk WËT¼ðLku ÷eÄu Äkíkw-r÷økuLz ðå[uLkk ykÞLkeÞ çktÄLkLku økýíkhe{kt ÷u Au.  yk rMkØktík{kt Éý r÷økuLzLku rçktËw ¼kh íkhefu yLku íkxMÚk r÷økuLz {kxu rîÄúwð íkhefu økýíkhe{kt ÷uðk{kt ykðu Au.

 rðøkr÷ík ðkÞw{Þ Äkíkw Ãkh{kýw/ykÞLkLke Ãkkt[ -fûkfkuLke Qòo «fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.309 Mkh¾e nkuÞ Au, yux÷u fu íkuyku Mk{þÂõík nkuÞ Au.  ynª Δ0 Lkwt {qÕÞ Äkíkw ykÞLk yLku r÷økuLz ÃkhLkk rðãwík¼kh  yk Mk{þÂõíkÃkýw Äkíkw Ãkh{kýw/ykÞLkLke ykMkÃkkMk Éý¼khLkwt Ãkh ykÄkh hk¾u Au. økku÷eÞ Mk{r{ík ûkuºk ò¤ðe hk¾u Au.  fux÷kf r÷økuLz CO, CN–, en, NH3 ðøkuhu «çk¤ r÷økuLz ûkuºk  Ãkhtíkw òu Mktfeýo{kt r÷økuLzLkk ÷eÄu Éý¼kh ûkuºk nkuÞ íÞkhu íku WíÃkLLk fhe þfu Au. su{kt ðÄkhu {kuxwt rðÃkkxLk Úkíkk Δ0 Lkwt {qÕÞ yMkt{r{ík çkLku Au yLku íkuÚke d-fûkfkuLkwt Mk{r{íkÃkýwt Ëqh ÚkkÞ Au. {kuxwt nkuÞ Au. su d-fûkfkuLkk rðÃkkxLk{kt (spliting) Ãkrhý{u Au.  fux÷kf r÷økuLz F–, Cl–, H2O ðøkuhu rLkçko¤ r÷økuLz ûkuºk WíÃkLLk  d-fûkfkuLkk rðÃkkxLkLke ¼kík MVxef ûkuºkLkk Mð¼kð («f]rík) Ãkh fhu Au, íkuÚke íku{Lkk îkhk Úkíkwt rðÃkkxLk ykuAwt nkuÞ Au yLku Δ0 Lkwt ykÄkh hk¾u Au. {qÕÞ ykuAwt nkuÞ Au. ykÚke d-fûkfku{kt rðÃkkxLk LkkLkwt ÚkkÞ Au. (a) yüV÷feÞ Mkðøko ÂMÃkMkeÍ{kt MVrxf ûkuºk rðÃkkxLk : «. 33. ðýÃo kxe hkMkkÞrýf ©ýu e Mk{òðk.u  yüV÷feÞ Mktfeýo MktÞkusLkku{kt Äkíkw ykÞLkLkk d-fûkfkuLkk R÷uõxÙkìLk  MVrxfûkuºku rðÃkkxLkLke «çk¤íkk{kt Úkíkk ðÄkhk «{kýu swËk swËk yLku r÷økuLzLkk R÷uõxÙkìLk (yÚkðk Éý¼kh) ðå[u yÃkkf»koý r÷økuLzLku ¢{ðkh ©uýe{kt økkuXððk{kt ykðu Au. WËT¼ðíkwt nkuÞ Au.  yk heíku h[kíke ©uýeLku ðýoðxe rðshkMkkÞrýf ©uýe fnu Au.  ykðwt yÃkkf»koý ÄkíkwLke d-fûkfku r÷økuLzÚke Ëqh nkuÞ íkuLkk fhíkk I– < Br– < SCN– < Cl– < S2– < F– < OH– < C2O42– r÷økuLzLke rËþk íkhV nkuÞ íÞkhu ðÄkhu nkuÞ Au. < H2O < NCS– < edta4– < NH3 < en < CN– < CO  yk{, økku÷eÞ MVrxfûkuºkLke Mkhuhkþ QòoLke Mkh¾k{ýe{kt dx2–y2  yk ©uýe «kÞkurøkf heíku swËk swËk r÷økuLz MkkÚkuLkk MktfeýoLkk «fkþLkk yLku dz2 fûkfku su r÷økuLzLke rËþk íkhV rLkËuorþík ÚkkÞ Au íku ðÄw þku»ký ÃkhÚke Lk¬e fhðk{kt ykðu÷e Au. yÃkkf»koý Ãkk{u Au yLku íkuÚke íku{Lke Qòo Ÿ[e òÞ Au. «. 34. yüV÷f ûkuºk{kt d – e–Lke MktÏÞk yLku Þwø{Lk QòoLkk  ßÞkhu çkkfeLke ºký fûkfku dyx, dyz yLku dxz su yûkLke ðå[u ykÄkhu R÷uõxÙkìLk h[Lkk Mk{òðku. rËþkí{f ÚkÞu÷e nkuÞ Au íkuyku Lke[k Qòo Míkh{kt òÞ Au.  yüV÷f{kt d-fûkfku{kt R÷uõxÙkìLk økkuXðýe :  ykÚke, yüV÷feÞ Mktfeýo{kt r÷økuLzLkk R÷uõxÙkìLk yLku ÄkíkwLkk R÷uõxÙkìLkLkk yÃkkf»koýLkk ÷eÄu d-fûkfkuLkwt Mk{þÂõíkÃkýwt Ëqh ÚkkÞ eg Au. suLku Ãkrhýk{u ºký fûkfku Lke[e Qòo Ähkðíkk t2g Míkh{kt økkuXðkÞ Au yLku çku fûkfku Ÿ[e QòoLkk eg Míkh{kt økkuXðkÞ Au. Mkhuhkþ Qòo Δ0  Ãkkt[ Mk{þÂõík fûkfkuLkwt r÷økuLzLke [ku¬Mk ¼qr{rík{ktLke nksheLkk t2g fkhýu Úkíkk rðÃkkxLkLku MVrxf ûkuºk rðÃkkxLk fnuðk{kt ykðu Au.  yufkfe d-R÷uõxÙkìLk Lke[e Qòoðk¤e t2g fûkfku{kt ¼hkþu yLku  yk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ QòoLkk y÷økefhýLku MVrxf ûkuºk rðÃkkxLk íkuLku Lke[u {wsçk ËþkoðkÞ Au, d1 → t12g e0g. Qòo (CFSE) Δ0 ðzu ËþkoðkÞ Au.  íkuðe s heíku d 2 yLku d 3 fûkfkuLkk çku yLku ºký R÷uõxÙkìLk nqLzLkk ∴ Δ0 = E(eg) – E(t2g) rLkÞ{ «{kýu t2g fûkf{kt yÞwÂø{ík yLku Mk{ktíkh MÃkeLk {wsçk  ynª çku eg fûkfkuLke Qòo (3/5)Δ0 yÚkðk 0.6 Δ0 sux÷e ðÄu Au økkuXðkÞ Au. su{ fu, d 2 → t22g e0g yLku d 3 → t32g e0g. yLku ºký t2g fûkfkuLke Qòo (2/5)Δ0 yÚkðk 0.4 Δ0 sux÷e ½xu Au.  ßÞkhu R÷uõxÙkìLk d 4 {kxu R÷uõxÙkìLk ðnU[ýe çku rðÃkkxLk WËT¼ðþu. (i) [kuÚkku R÷uõxÙkìLk t2g Míkh{kt s ¼hkþu yLku nksh R÷uõxÙkìLk MkkÚku Þwø{Lk fhþu su{ fu t24g e0g yÚkðk (ii) Þwø{LkLke QòoLke ®f{ík [qfÔÞk ðøkh Ÿ[k Qòo Míkh eg {kt økkuXðkþu su{ fu, t32g e1g.  yk çku Ãkife fE økkuXðýe þõÞ çkLkþu íkuLkku ykÄkh Δ0 Lke MkkÃkuûk {kºkk yLku R÷uõxÙkìLk Þwø{Lk Qòo P Ãkh hk¾u Au. su{ fu, (a) òu Δ0 < P nkuÞ, íkku [kuÚkku R÷uõxÙkìLk eg fûkf{kt økkuXðkþu yLku t32g e1g Mkth[Lkk çkLkþu.

1.310 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 9.5.5 Mkðøko MktÞkusLkkuLkk htøk → yk ÃkrhÂMÚkrík{kt r÷økuLz {kxu Δ0 < P nkuÞ Au, ykÚke (Colour in Co-ordination Compounds) íku{Lku rLkçko¤ ûkuºk r÷økuLz fnu Au yLku íku Wå[¼ú{ý Mkfeýo çkLkkðu Au. su{ fu, Cl–, F–, H2O ðøkuhu rLkçko¤  Mktfeýo MktÞkusLkku íku{Lkk rðþk¤ økk¤k{kt yLkuf swËk swËk htøk ûkuºk r÷økuLz Au. Ähkðu Au. (b) òu Δ0 > P nkuÞ, íkku íku þÂõíkLke heíku [kuÚkk R÷uõxÙkìLkLku  þku»ký-WíMksoLk rMkØktík {wsçk MkVuË «fkþ{ktLkku fux÷kuf ¼køk ßÞkhu nqLzLkk rLkÞ{ rðhwØ Þwø{Lk Ãkk{u Au yLku íkuLke R÷uõxÙkìLk íku Lk{qLkk{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au íÞkhu íku Ëqh ÚkkÞ Au. ykÚke WíMksoLk økkuXðýe t42g e0g çkLku Au. Ëhr{ÞkLk çknkh Lkef¤íkku «fkþ ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe MkVuË hnuíkku → su r÷økuLz yk yMkh WíÃkLLk fhu Au. íku{Lku «çk¤ ûkuºk LkÚke. Ãkhtíkw íku [ku¬Mk htøk{kt VuhðkE òÞ Au. r÷økuLz fnu Au yLku íkuyku rLkBLk ¼ú{ý Mktfeýo h[u Au. su{ fu, en, CN–, CO ðøkuhu.  yk ½xLkk{kt Mktfeýo îkhk Ëþkoðkíkku htøk yu íkuLkk îkhk þku»ký Ãkk{u÷ → ðÄw{kt d 4 Úke d 7 Mktfeýo ÂMÃkMkeÍ rLkçko¤ ûkuºkLkk rfMMkk htøkLkku Ãkqhf nkuÞ Au. fhíkkt «çk¤ ûkuºkLkk rfMMkk{kt ðÄw MÚkkÞe nkuÞ Au.  yk{, Ãkqhf htøk, çkkfe hnuíke íkhtøk÷tçkkEÚke WíÃkLLk Úkíkku htøk  Mk{[íkw»V÷feÞ Mkðøko ÂMÃkMkeÍ{kt MVrxf ûkuºk rðÃkkxLk : Au. su{ fu,  òu Mktfeýo îkhk ÷e÷ku htøk þku»kkÞ, íkku íku ÷k÷ htøkLkku Ëu¾kÞ Au. g  yk{, þkur»kík Úkíke swËe swËe íkhtøk÷tçkkE yLku yð÷kurfík fhkíke WíMkSoík íkhtøk÷tçkkELkk ÃkqhfÃkýkLkk ÷eÄu htøk Ëu¾kÞ Au. Qòo Mkðøko ÂMÃkMkeÍ þkur»kík «fkþLke þkur»kík Mkðøko íkhtøk÷tçkkE (nm) «fkþLkku htøk ÂMÃkMkeÍLkku htøk økku÷eÞ [CoCl(NH3)5]2+ 535 Ãke¤ku òçt k÷e [Co(NH3)5(H2O)]3+ 500 ðkˤe-÷e÷ku ÷k÷ MVrxfûkuºk{kt 475 Ãke¤ku-Lkkhtøke [Co(NH3)6]3+ 310 ðkˤe ykAku Ãke¤ku d-fûkfkuLke g [Co(CN)6]3– 600 Ãkkhòçt k÷e ðkˤe Mkhuhkþ Qòo [Cu(H2O)4]2+ 498 òçt k÷e [Ti(H2O)6]3+ ÷k÷ d-fûkfku {wõík Mk{[íkw»V÷feÞ ðkˤe-÷e÷ku ykÞLk MVrxfûkuºk{kt d-fûkfkuLkwt rðÃkkxLk C  Mk{[íkw»V÷feÞ Mkðøko ÂMÃkrMkÍLke h[Lkk{kt d-fûkfkuLkwt rðÃkkxLk yüV÷f ûkuºk fhíkkt ŸÄw ÚkE òÞ Au yLku íku yüV÷feÞ ûkuºk CHEMISTRY XTRA rðÃkkxLk Δ0 fhíkkt ykuAwt nkuÞ Au. ê «çk¤ r÷økuLz îkhk Lke[e  íkuLke Mkh¾k{ýe Lke[u {wsçk ËþkoðkÞ Au : íkhtøk÷tçkkEðk¤k yÚkðk Ÿ[e Qòo, ykð]r¥kðk¤k «fkþLkwt yðþku»ký ÚkkÞ Au. Δt = (4/9)Δ0 yÚkðk 9Δt = 4Δ0. (ykþhu 45%)  ykÚke, fûkfeÞ rðÃkkxLk Qòoyku ðÄw Þwø{LkLku Ëçkký fhðk {kxu «. 35. [Ti(H2O)6]3+ Mkfeýo ykÞLk îkhk «ËŠ»kík Úkíkku htøk CFT {qsçk Mk{òðku. òu H2O r÷økuLz Ëqh ÚkkÞ íkku íkuLkku htøk Ãkqhíke nkuíke LkÚke. yLku íkuÚke Mk{[íkw»V÷feÞ Mktfeýkuo{kt rLkBLk ¼ú{ý fE heíku çkË÷kÞ Au. íku Mk{òðku. ({k[,o 2020) Mkth[Lkk ¼køÞu s òuðk {¤u Au.  yüV÷feÞ yLku Mk{ík÷eÞ [kuhMk Mktfeýo fu su furLÿÞ Mk{r{rík [Ni(H2O)6]2+ ykÞLk{kt H2O Lkwt ¢{þ: rðMÚkkÃkLk en ðzu fhíkk htøk{kt Úkíkk VuhVkh Mk{efhý MkkÚku Mk{òðku. Ähkðu Au, íkuLkk {kxu ‘g’ ÃkkËkûkhLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. ßÞkhu Mk{[íkw»V÷feÞ Mktfeýkuo{kt Mk{r{ríkLkku y¼kð nkuÞ Au. ykÚke, R÷uõxÙkìLk økkuXðýe Ëhr{ÞkLk íku{Lkk Qòo Míkh {kxu ‘g’ ÃkkËkûkhLkku WËknhý : WÃkÞkuøk Úkíkku LkÚke.  Mktfeýo [Ti(H2O)6]3+ su òtçk÷e htøkLkku Au.  yk yüV÷feÞ MktfeýoLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk Ti3+ = 3d1 «fkhLke  su{ fu, d 8 → t2g6 eg2, d 9 → t2g6 eg3 ðøkuhu. nkuÞ Au. C CHEMISTRY XTRA  ynª, H2O rLkçko¤ r÷økuLz nkuðkÚke 3d-fûkfLkku yuf R÷uõxÙkìLk Ähk ê [íkw»V÷f ûkuºk{kt R÷uõxÙkìLk h[Lkk : yðMÚkk{kt t2g {kt økkuXðkÞ Au yLku eg ¾k÷e nkuÞ Au. ∴ [Ti(H2O)6]3+ = 3d1 → t21 g eg0 ⇒ d3 («çk¤ ûkuºk) e4 t20 ßÞkhu d3 (rLkçko¤ ûkuºk) e2 t21

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.311 Qòo Ähk yðMÚkk W¥kursík yðMÚkk  òu yk Mktfeýo îkhk ðkˤe-÷e÷k økk¤k{ktÚke «fkþ þku»kðk{kt ykðu, íkku íku R÷uõxÙkìLk t2g Míkh{ktÚke eg Míkh{kt W¥kursík fhþu [Ni(H2O)6]2+ [Ni(en)3]2+ (aq) (aq) suLku Lke[u {wsçk Ëþkoðe þfkÞ : Ti3+(d1) : t12g e0g W¥kusLk t02g e1g [Ni(H2O)4en]2+ (aq) [Ni(H2O)2en2]2+ (aq) ¼qr{ yðMÚkk W¥kursík yðMÚkk C CHEMISTRY XTRA  yk{, Ti3+ ykÞLk îkhk ðkˤe-÷e÷k htøkLkwt þku»ký ÚkÞu÷ nkuðkÚke íkuLkku Ãkqhf htøk òtçk÷e «ËŠþík ÚkkÞ Au. ê «ríkðíkeoÃkýu r÷økuLzLkwt rðMÚkkÃkLk : ⇒ [Co(CNS)4]2– su ðkˤe htøkLkku Au íku{kt Ãkkýe W{uheLku {tË  yk ½xLkkLku Mktfeýo MktÞkusLkku{kt R÷uõxÙkìLkLkwt d-d Mkt¢{ý fnu Au. fhðk{kt ykðu íkku CNS– r÷økuLz Ëqh ÚkE òÞ Au yLku v r÷økuLzLke økuhnkshe{kt htøk : [Co(H2O)6]2+ {kt VuhðkÞ Au su økw÷kçke htøkLkku Au íku{kt VuhðkÞ  r÷økuLzLke økuhnkshe{kt MVrxf ûkuºk rð¼ksLk Úkíkwt LkÚke yLku íkuÚke Au. íku{kt òu VheÚke CNS– W{uhðk{kt ykðu íkku [Co(CNS)4]2+ ÃkËkÚko htøkrðneLk (MkVuË) nkuÞ Au. çkLku Au yLku ÃkwLk: ðkˤe htøk Äkhý fhu Au.  Ëk.ík., [Ti(H2O)6] Cl3 Lku økh{ fhíkkt r÷økuLz íkhefu hnu÷ H2O Lkk yýwyku Ëqh ÚkkÞ Au. ykÚke íku htøkrðneLk (MkVuË) çkLku Au. [Ti(H2O)6] Cl3 økh{e TiCl3(s) + 6H2O(g) [Co(CNS)4]2(a+q) +6H2O [Co(H2O)6]2(a+q) ðkˤe +4CNS– økw÷kçke òtçk÷e htøkrðneLk (MkVuË)  íkuðe s heíku, rLkso¤ CuSO4 MkVuË Au, Ãkhtíkw íkuLkwt MVxef s¤Þwõík 9.5.6 MVrxf ûkuºk rMkØktíkLke {ÞkoËkyku MktÞkusLk CuSO4 . 5H2O ðkˤe htøkLkwt Au. fkhý fu íku r÷økuLzÞwõík (Limitations of Crystal Field Theory) Mktfeýo çkLku Au. «. 36. MVrxf ûkuºk rMkØktíkLke {ÞkoËkyku sýkðku. CuSO4(s) 5H2O CuSO4 . 5H2O  CFT MktÞkusLkkuLke çkLkkðx, h[Lkk, htøk yLku [wtçkfeÞ økwýÄ{kuo MkVuË ðkˤe Mk{òððk{kt {nËtþu MkV¤ hÌkku Au. v MktfeýoLkk htøk Ãkh r÷økuLz ûkuºkLke yMkh : v {ÞkoËkyku :  Mktfeýo{kt hnu÷ r÷økuLzLkwt rðMÚkkÃkLk yLÞ r÷økuLz ðzu fhíkk íkuLkk  yk rMkØktík «{kýu r÷økuLzLku rçktËw ¼kh íkhefu Mðefkhu÷ Au. ykÚke Éýðes¼krhÞ r÷økuLzku ðÄkhu rðÃkkxLk yMkh Ëþkoððk òuEyu. htøk çkË÷kÞ Au.  su{ fu, [Ni(H2O)6]2+Lkk ÿkðý{kt en r÷økuLz ¢{þ: W{uhíkk  ðkMíkð{kt {kuxk¼køkLkk Éý¼krhÞ r÷økuLzku MÃkuõxÙ{e hkMkkÞrýf ©uýeLkk Lke[uLkk Auzk{kt MÚkkLk (rLkçko¤ r÷økuLz íkhefu) Ähkðu Au. síkk íkuLkk htøk{kt Lke[u {wsçk VuhVkh ÚkkÞ Au : yk çkkçkík Mk{òðe þfkíke LkÚke. [Ni(H2O)6]2+ {kt rîËtíkeÞ r÷økuLz en W{uhíkk en:Ni2+ Lkku {ku÷h økwýku¥kh 1:1, 2:1 yLku 3:1 ÚkkÞ Au.  ðÄw{kt yk íku r÷økuLz yLku {æÞMÚk Äkíkw Ãkh{kýw/ykÞLk ðå[u h[kíkk çktÄLkLke MknMktÞkusf ¾krMkÞíkLku æÞkLk{kt ÷uíkku LkÚke. yk íkuLke [ N i( H 2 O )6 ] 2 )  en (aq)  [ N i( H 2 O ) 4 (en ) ] 2 )  2H 2O Lkçk¤kEyku Au. (aq (aq  CFT Lke Lkçk¤kEyku r÷økuLz ûkuºk rMkØktík LFT yLku ykÛðeÞ fûkf ÷e÷ku ykAku ðkˤe rMkØktík MOT îkhk Mk{òðe þfkÞ Au. [ N i( H 2 O ) 4 ( e n )](2aq )  en ( a q )  [ N i ( H 2 O ) 2 ( e n ) 2 ](2aq )  2 H 2 O ðkˤe/òtçkwrzÞku [ N i( H 2 O ) 2 (e n ) 2 ] 2 )  en (aq )  [ N i ( e n ) 3 ] 2 )  2H 2O (aq (aq òtçk÷e

1.312 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 ÷÷¾¾kkýý MktçktrÄÄííkk ««&§™kku u11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 «. 37. y»xV÷f ûkuºk{kt Mkhuhkþ Qòo Ähkðíke Ãkkt[ d-fûkfkuLkwt 9.5 MktÞkusfíkk çktÄLk rMkØktíkLku ykÄkhu Mk{òðku fu [Ni(CN)4]2– çku QòoMíkh{kt Úkíkwt rð¼ksLk Ëþkoðíke ykf]rík Ëkuhku. ykÞLk su Mk{ík÷eÞ[kuhMk h[Lkk Ähkðu Au yLku íku «rík[wtçkfeÞ Au ßÞkhu [NiCl4]2– ykÞLk Mk{[íkw»V÷feÞ Au yLku íku  dx2-y2, dz2 (eg) yLkw[wtçkfeÞ Au. +3/5 Δ0 Δ0 s. 9.5.1 {wÆk {wsçk. –2/5 Δ0 9.6 [NiCl4]2– yLkw[wtçkfeÞ Au ßÞkhu [Ni(CO)4] «rík[wtçkfeÞ Au. (MÃkkkht[uhkþd-fQûòkfoku) þk {kxu ? dxy, dyz, dxz (t2g) s. [NiCl4]2– = [Ar] «. 38. yüV÷f ûkuºk{kt òu yuf R÷uõxÙkìLk eg {kt Ëk¾÷ ÚkkÞ íkku íkuLke Qòo{kt fux÷ku VuhVkh ÚkkÞ Au ?  yüV÷f ûkuºk rð¼ksLk{kt eg fûkf{kt «rík E÷uõxÙkìLk ËeX 3/5 ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ Δ0 sux÷ku ðÄkhku ÚkkÞ Au. ∴ CFSE = + 3/5 Δ0 (eg {kt n=2 [kh Cl– r÷økuLzLkk E÷uõxÙkìLkLke MktÏÞk) [kh R÷uõxÙkìLk Þwø{ku Ëk.ík. e1g {kxu CFSE = + 3/5 Δ0 × 1 = + 3/5 Δ0 yLku eg2 {kxu CFSE = + 3/5 Δ0 × 2 = + 6/5 Δ0 ÚkkÞ. [rLNkçikCo¤l4r]÷2–økyuLzkÞALku.{kyt NkÚike=ík+u 23dy8kìÂõRM÷kzuõuþxLÙkìLkkyLkwt ðÞMwÂÚøkk{Afhu yýLkfu hCðl–k yþÂõík{kLk nkuÞ Au. Ãkrhýk{u Ni2+ Lke 3d fûkfku{kt çku yÞwÂø{ík «. 39. yüV÷f ûkuºk rð¼ksLk{kt t22g {kxu MVxef ûkuºk (n = 2) R÷uõxÙkìLk nkuÞ Au yLku íkuÚke [NiCl4]2– yLkw[wtçkfeÞ rð¼ksLk QòoLke økýíkhe fhku. nkuÞ Au.  CFSE= – 2/5 Δ0 × (t22g {kt E÷uõxÙkìLk MktÏÞk) [Ni(CO)4]o = – 2/5 Δ0 × (2) = –4/5 Δ0 yux÷u fu Δ0 Lke íkw÷Lkk{kt 4/5 sux÷ku ½xkzku ÚkkÞ. = [Ar] ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ «. 40. Mkðøko MktÞkusLkkuLkk [íkw»V÷feÞ ûkuºk{kt Ãkkt[ d-fûkfkuLkwt rð¼ksLk Ëþkoðíke ykf]rík Ëkuhku. n=0  dxy, dyz, dxz dx2 t2g [kh CO r÷økuLzLkk e [kh R÷uõxÙkìLkÞwø{ku  –2/5 Δt Δt ⇒ ynª, Nio = 3d 84s2 Au yLku CO «çk¤ r÷økuLz nkuðkÚke Ni0 Lkk –3/5 Δt 4s Lkk çku R÷uõxÙkìLk 3d-fûkf{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au yLku íkuÚke Ni0 = 3d10 çkLku Au. Mkhuhkþ Qòo Mkh(uhÃkkþt[ Qd-òfûo kfku) eg ⇒ yk{, yk Mktfeýo{kt çkÄk s R÷uõxÙkìLk ÞwÂø{ík nkuÞ Au. yuf Ãký yÞwÂø{ík (Ãkkt[ d-fûkfku) dx2–y2, dz2 R÷uõxÙkìLk nkuíkku LkÚke. Ãkrhýk{u [Ni(CO)4] «rík[wtçkfeÞ nkuÞ Au. «. 41. [Ti(H2O)6]Cl3 fu su òtçk÷e htøkLkku Mktfeýo Au. íkuLku økh{ 9.7 [Fe(H2O)6]3+ yrík«çk¤ yLkw[wtçkfeÞ Au ßÞkhu fhíkkt htøk{kt fÞku VuhVkh ÚkkÞ Au ? [Fe(CN)6]3– rLkçko¤ yLkw[wtçkfeÞ Au. Mk{òðku.  [Ti(H2O)6]Cl3 Lku økh{ fhíkkt r÷økuLz íkhefu hnu÷k H2OLkk yýw s. [Fe(H2O)6]3+ = [Ar] Ëqh ÚkkÞ Au. ykÚke íkuLkku òtçk÷e htøk Ëqh ÚkELku htøkrðrnLk{kt VuhðkÞ Au. d 5 (Wå[MÃkeLk) [Ti(H2O)6]Cl3  TiCl3(s) + 6H2O(g) ↑↑ ↑↑↑ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ 4d n=5 A H2O Lkk A «. 42. 1 {ku÷ Ni(H2O)6]2+(aq) fu su ÷e÷k htøkLkku Mktfeýo R÷uõxÙkìLk Þwø{ku ykÞLk Au. íku{kt òu 3 {ku÷ en r÷økuLz W{uhðk{kt ykðu íkku, çkLkíkk Mktfeýo ykÞLkLkwt Mkqºk yLku íkuLkk htøk{kt Úkíkku [Fe(CN)6]3– VuhVkh sýkðku. d 5 (rLkBLkMÃkeLk)  Ni(H2O)6]2+(aq) 3en [Ni(en)3]2+(aq) + 6H2O(l) (÷e÷ku htøk) òtçk÷e htøk ⇒ Mktfeýo ykÞLk ÷e÷k htøk{ktÚke òtçk÷e htøk{kt VuhðkÞ Au. = [Ar] ↑↓ ↑↓ ↑ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ n = 1 A CN – Lkk A R÷uõxÙkìLkÞwø{ku (LkkUÄ : yk Ëhr{ÞkLk «ýk÷eLke yuLxÙkuÃke ðÄu Au. fkhý fu 4 {ku÷ «r¢Þfku{ktÚke fw÷ 7 {ku÷ LkeÃkòu {¤u Au.)

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.313 ⇒ [Fe(H2O)6]3+ {kt Fe = +3 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Au yLku 9.10 nuõÍkyuõðk {ìtøkuLkeÍ (II) ykÞLk Ãkkt[ yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLkh[Lkk 3d 5 Au. R÷uõxÙkuLk Ähkðu Au ßÞkhu nuõÍkMkkÞLkku {UøkuLkux (II) ykÞLk {kºk yuf s yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk Ähkðu Au. MVrxf ûkuºk rMkØktíkLkku ⇒ ynª, H2O rLkçko¤ r÷økuLz ûkuºk Ähkðíkwt nkuðkÚke 3d 5 Lkk Ãkkt[ R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý fhðk yþÂõík{kLk nkuÞ Au. ykÚke, Ãkkt[ WÃkÞkuøk fhe Mk{òðku. R÷uõxÙkìLkLkwt Þwø{Lk Úkíkwt LkÚke. s. [Mn(H2O)6]2+ ykÞLk{kt Mn = +2 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Au ⇒ yLku íkuÚke Ãkkt[uÞ R÷uõxÙkìLk nqLzLkk rLkÞ{ yLkwMkkh MÃkeLk{wõík hnu Au. yLku íkuLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk 3d 5 nkuÞ Au. ynª, H2O rLkçko¤ yk{, Fe3+ {kt n = 5 nkuðkÚke íkuLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk ½ýe Ÿ[e μ ≈ 5.92 B sux÷e nkuÞ Au. ykÚke, [Fe(H2O)6]2+ r÷økuLz ûkuºk Ähkðíkwt nkuðkÚke yüV÷feÞ ûkuºk{kt yrík«çk¤ yLkw[wtçkfeÞ nkuÞ Au. d-fûkfkuLkwt rðÃkkxLk ykuAwt ÚkkÞ Au yLku íkuÚke Δ0 Lkwt {qÕÞ nkuÞ Au. ⇒ ßÞkhu [Fe(CN)6]3– {kt CN– «çk¤ r÷økuLz Au. Ãkrhýk{u íkuLkk «çk¤ r÷økuLz ûkuºkLke yMkhÚke 3d-fûkfLkk Ãkkt[ R÷uõxÙkìLkLkwt Þwø{Lk Ãkrhýk{u Δ0 < P (Þwø{Lk Qòo) nkuÞ Au. ykÚke, Ãkkt[uÞ R÷uõxÙkìLk ÚkkÞ Au su nðuÚke {kºk yuf s yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk Ähkðu Au. nqLzLkk rLkÞ{ yLkwMkkh økkuXðkÞ Au. ∴ n = 1 yLku íkuÚke μ ≈ 1.72 BM nkuÞ Au. [Mn(H2O)6]2+ = d 5 {kxu ykÚke, [Fe(CN)6]3– rLkBLk yLkw[wtçkfeÞ Au. 9.8 Mk{òðku fu [Co(NH3)6]3+ yktíkhfûkeÞ Mktfeýo Au ßÞkhu eg [Ni(H2O)6]2+ çkkÌkfûkeÞ Mktfeýo Au. s. [Co(NH3)6]3+ = = t32g e2g d5 (yktíkhfûkeÞ) t2g = [Ar] ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ → ßÞkhu [Mn(CN)4]2– ykÞLk{kt CN– r÷økuLz «çk¤ ûkuºk yMkh Ähkðíkwt nkuðkÚke d-fûkfkuLkwt rðÃkkxLk ðÄw ÚkkÞ Au yLku íkuÚke Δ0 Lkwt ⇒ ynª, Co3+ n =R÷0uõxÙkìLkAh[NLkHk 33dLk6k A R÷uõxÙkìLkÞwø{ku {qÕÞ ðÄkhu nkuÞ Au. ykÚke Δ0 > P yux÷u fu Þwø{Lk Qòo ykuAe Lke Au yLku NH3 r÷økuLz nkuÞ Au. ykÚke, Ãkkt[ R÷uõxÙkìLk nqLzLkk rLkÞ{Lke rðhwØ ¼hkÞ Au. eg «çk¤ûkuºk yMkh Ähkðu Au. ykÚke, 3d-fûkfLkk A R÷uõxÙkìLkLkwt Þwø{Lk ÚkkÞ Au yLku íkuÚke çku 3d-fûkfku ¾k÷e ÚkkÞ Au su d 2sp3 Mktfhý{kt [Mn(CN)6]4– = d 5 : = t52g eg0 d5 ¼køk ÷u Au. yk{, yk MktfeýoLke h[Lkk{kt ytËhLke 3d-fûkfku ðÃkhkÞu÷ nkuðkÚke íku yktíkhfûkeÞ Mktfeýo økýkÞ Au. t2g ⇒ ßÞkhu Ni2+ Lke R÷uõxÙkìLk h[Lkk 3d 8 Au. Ãkrhýk{u, NH3 «çk¤ yk{, [Mn(CN)6]4– ykÞLk {kºk yfu yÞÂw ø{ík R÷õu xkÙ Lì k Ähkðu A.u r÷økuLz ûkuºk Ähkðíkwt nkuðk Aíkkt ykX R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý Úkíkk {kºk yuf s 3d-fûkf ¾k÷e ÚkkÞ Au, ßÞkhu d 2sp3 Mktfhý C CHEMISTRY XTRA Úkðk {kxu ytËhLke çku ¾k÷e 3d-fûkfkuLke sYh Ãkzu Au. yk{, ê fux÷ef ÄkíkwykuLkk Mkðøko yktf : Ni2+ ykÞLk{kt çku ¾k÷e 3d-fûkfku «kÃík Lk ÚkðkLkk ÷eÄu íku{kt Ag+ → 2 sp3d 2 Mktfhý ÚkkÞ Au yux÷u fu çkkÌk 4d-fûkfku ðÃkhkÞ Au. Cu+ → 2, 4 ykÚke, [Ni(NH3)6]2+ {kt sp3d 2 Mktfhý Úkíkwt nkuðkÚke íku Ni2+, Cu2+, Co2+, Pt2+, Zn2+ → {qÏÞíðu 4 Ãkhtíkw 6 Ãký nkuE þfu Au. çkkÌkfûkeÞ Mktfeýo økýkÞ Au. ê Cr3+, Mn2+, Fe2+, Fe3+, Pt4+, Co3+, Al3+ {qÏÞíðu 6 9.9 Mk{íkr÷Þ[kuhMk [Pt(CN)4]2– Mktfeýo{kt yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLkLke nkuÞ Au. MktÏÞkLkwt yLkw{kLk fhku. d dHHigighheerr OOrrddeerr TThhiinnkkiinngg SSkkiilllsls (H(HOOTTS)S) s. [Pt(CN)4]2– {kt Pt = +2 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Au yLku íkuLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk [Xe] 5d 8 nkuÞ Au. Ãkhtíkw CN– r÷økuLzLkk «çk¤ 1. á~Þ ðýoÃkè{kt Lke[uLkk MktfeýkuoLkk «ËŠ»kík ÚkÞu÷k htøkLkk ûkuºkLke yMkhÚke ykX R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý ÚkkÞ Au yLku yuf Ãký ykÄkhu Ëþkoðku fu íku{Lkk îkhk fÞk Ãkqhf htøkLkwt {n¥k{ þku»ký yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk nkuíkku LkÚke. ∴ n = 0 yLku «rík[wtçkfeÞ nkuÞ Au. ÚkÞu÷wt nþu ?

1.314 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 9.6 Äkíkw fkçkkuorLk÷{kt çktÄLk (a) [Cu(H2O)4]2+ ðkˤe htøk (b) [Ti(H2O)6]3+ òtçk÷e htøk (Bonding in Metal Carbonyl) (c) [Co(NH3)6]3+ Ãke¤ku Lkkhtøke «. 43. yfu fru LÿÞ yLku çknfw ru LÿÞ Äkíkw fkçkkrou LkMk MkÞt ksu Lkku WËknhý s. (a) [Cu(H2O)4]2+ ðkˤe htøk → íkuLkk îkhk ÷k÷ htøkLkk «fkþLkwt ykÃke Mk{òðk.u yÚkðk Äkíkw fkçkkrou Lk÷{kt çkÄt LkLkk Mð¼kðLke þku»ký {n¥k{ ÚkÞu÷wt nkuÞ Au. (b) [Ti(H2O)6]3+ òtçk÷e htøk → íkuLkk îkhk ÷k÷ htøkLkk «fkþLkwt [[ko fhk.u ({k[o, 2020) {n¥k{ þku»ký ÚkÞu÷wt nkuÞ Au.  nku{ku÷uÂÃxf fkçkkuorLk÷ MktÞkusLkku Mkt¢ktrík Äkíkwyku MkkÚku MkkËk, ¾qçk (c) [Co(NH3)6]3+ Ãke¤ku Lkkhtøke → íkuLkk îkhk ðkˤe htøkLkk «fkþLkwt MÃkü çktÄkhý Ähkðu Au. l xuxÙkfkçkkuorLk÷rLkf÷ (O) → [Ni(CO)4] yLku {n¥k{ þku»ký ÚkÞu÷wt nkuÞ Au. [íkw»V÷feÞ (sp3) 2. yüV÷feÞ rLkçko¤ r÷økuLz ûkuºk rð¼ksLk{kt Fe3+ (3d5) {kxu l ÃkuLxkfkçkkuorLk÷ ykÞLko (O) → [Fe(CO)5] rºkfkuýeÞ rîrÃkhkr{z (dsp3) MVxefûkuºk rð¼ksLk Qòo CFSELke økýíkhe fhku. l nuõÍkfkçkkuorLk÷¢kur{Þ{ (O) → [Cr(CO)6] yüV÷feÞ (d2sp3) s. yüV÷f rLkçko¤ r÷økuLz ûkuºk rð¼ksLk{kt d 5 E÷uõxÙkìLk h[Lkk Lke[u {wsçk nkuÞ Au.  ßÞkhu zufkfkçkkuorLk÷zkÞ{UøkuLkeÍ (O) çku [kuhMk rÃkhkr{z÷ Mn(CO)5 yuf{kuLkk Mn-Mn çktÄ {khVíku òuzkðkÚke çkLku Au. eg  ykuõxkfkçkkuorLk÷fkuçkkÕx (O){kt Co-Co çktÄLk çku CO Mk{qn ðzu = t32g e2g Mkuíkw h[LkkÚke òuzkÞu÷ku nkuÞ Au. d5 t2g ⇒ Þwø{LkQòo Lku økýíkhe{kt Lk ÷uíkkt, CFSE = (+3/5 Δ0 × eg E÷uõxÙkìLk ) + (–2/5 Δ0 t2g es) [Ni(CO)4] [Fe(CO)5] = (+3/5 Δ0 × 2) + (–2/5 Δ0 × 3) Mk{[íkw»V÷feÞ rºkfkuýeÞ rîrÃkhk{ez÷ = (+0.6 Δ0 × 2) + (–0.4 Δ0 × 3) = + 1.2 Δ0 – 1.2 Δ0 CFSE = 0, MÚkkÞefhý Qòo = rðMÚkkÞefhý Qòo C CHEMISTRY XTRA [Co2(CO)8] (d2sp3 Mktfhý) ê yüV÷feÞ ûkuºk{kt CFSE Lke økýíkhe Lke[u {wsçk fhe þfkÞ Au : CFSE = (+3/5 Δ0 × eg R÷uõxÙkìLk) + (–2/5 Δ0 t2g R÷uõxÙkìLk) = (0.6 × eg – es) – (0.4 Δ0 t2g es) ê yüV÷feÞ rðÃkkxLk{kt t2g Míkh{kt Ëk¾÷ Úkíkku Ëhuf R÷uõxÙkìLk [Cr(CO)6] [Mn2(CO)10] 0.4 Δ0 sux÷e Qòo ½xkzu Au. ßÞkhu eg Míkh{kt Ëk¾÷ Úkíkku (d2sp3 Mktfhý) R÷uõxÙkìLk 0.6 Δ0 sux÷e Qòo ðÄkhu Au. yüV÷feÞ (d2sp3 Mktfhý)

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.315 v ÄkíkwfkçkkuorLk÷{kt σ, π çktÄLk : Ag, Au Lkk rLk»f»koý{kt : (ÿkÔÞ Mktfeýo{kt VuhðeLku)  fux÷ef Äkíkwyku suðe fu Ag yLku Au Lkk rLk»f»koý{kt MktfeýkuoLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. su{ fu, 4Au + 8CN– + LO+ke2nZ+kns2hH→e{2Okt [CZ→Nn–(4Cð[NzAu )[u4A](2Cu–(NC+)N2]2)–2A+]–u4Mk.tfOeýHo{–kt 2[Au(CN)2]2– yk{, Au Lku O2 YÃkktíkh fhðk{kt ykðu Au, su{kt ÃkkA¤Úke Zn W{uhíkkt Mktfeýo{ktÚke Mktf{eo (Synergic) çktÄLk Au Lku y÷øk fhe þfkÞ Au.  Äkíkw fkçkkuorLk÷{kt Äkíkw-fkçkoLk (M–C) çktÄ σ yLku π yu{ çktLku ÄkíkwykuLkk þwrØfhý{kt : (çkk»Ãkþe÷ Mktfeýo{kt VuhðeLku) ÷kûkrýfíkk Ähkðu Au.  fux÷ef ÄkíkwykuLkwt þwrØfhý Mkki «Úk{ íku{Lkk Mkðøko çkk»Ãkþe÷  M–C σ çktÄLke h[Lkk ÄkíkwLke ¾k÷e fûkfku{kt :CO Lkk yçktÄfkhf R÷uõxÙkìLkÞwø{Lkk «ËkLkÚke ÚkkÞ Au. MktÞkusLkkuLkwt rLk{koý fhðk{kt ykðu Au yLku þwØ Äkíkw çkLkkðe íÞkhçkkË  ßÞkhu M–C π çktÄLke h[Lkk CO Lke ¾k÷e * çktÄ«ríkfkhf ABMO íku{Lkk W»{eÞ rð½xLkÚke fhe þfkÞ Au. fûkf (π*){kt ÄkíkwLke Ãkqýo ¼hkÞu÷e d-fûkfkuLkk R÷uõxÙkìLkLkk ËkLk fhðkÚke ÚkkÞ Au.  Ëk.ík., {kuLzfkçkkuorLk÷ rðrÄ{kt Ni Lkwt þwrØfhý  Äkíkw Ãkh{kýwLkwt r÷økuLz MkkÚku çktÄLk Mktf{o yMkh WíÃkLLk fhu Au, su Ni(s) + 4CO(g) Lke[k - T Ni(CO)4(g) Äkíkw yLku CO ðå[uLkk çktÄLkLku Mkçk¤ çkLkkðu Au. yþwØ çkk»Ãkþe÷ 9.7 Mkðøko MktÞkusLkkuLke WÃkÞkurøkíkk yLku yLkw«Þkuøkku Ni(CO)4(g) Ÿ[k - T Ni(s) + 4CO(I) çkk»Ãkþe÷ þwØ sirðf «ýk÷eyku{kt : «. 45. Mkðøko MktÞkusLkkuLkwt {n¥ð sirðf «ýk÷e{kt WËknhý MkkÚku (Importance and Applications of sýkðku. Coordination Compounds)  Mkðøko MktÞkusLkku sirðf «ýk÷eyku{kt ¾qçk s {níðLkk Au. su{ fu, hkMkkÞrýf rð&÷u»ký{kt : (i) «fkþMkt&÷u»ký {kxu sðkçkËkh ÷e÷k htøkLkku ðýof õ÷kuhkuVe÷ su {ìøLkurþÞ{ ÄkíkwLkwt Mkðøko MktÞkusLk Au.  Mkðøko MktÞkusLkku økwýkí{f yLku hkMkkÞrýf rð&÷u»ký{kt ½ýk (ii) ne{kuø÷kuçkeLk su ÷kuneLkk ÷k÷ htøk {kxu sðkçkËkh ðýof WÃkÞkuøke Au. Au yLku O2 Lkk ðknf íkhefu fkÞo fhu Au. íku ykÞLko ÄkíkwLkwt  su{kt Äkíkw ykÞLkLke ½ýk r÷økuLz MkkÚku (rf÷uxªøk) MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke Mkðøko MktÞkusLk Au. rðrþü htøk ykÃku Au. su{ fu, Ni2+(aq) + 2DMG– → [Ni(DMG)2] – ½uhku ÷k÷ htøk (iii) rðxkr{Lk B-12, MkkÞLkkufkuçkk÷u{kRLk su «ýk÷e, hõík-yÕÃkíkkfkhf Au yLku íku fkuçkkÕx ÄkíkwLkwt Mkðøko MktÞkusLk Au.  yk çkkçkík r[hMkt{ík yLku WÃkfhýeÞ ÃkØrík îkhk Úkíke ÄkíkwLke ¾h¾ yLku Ãkrh{kÃkLk {kxuLkku ÃkkÞku çkLku Au. (iv) WíMku[fku{kt Äkíkw ykÞLk MkkÚku Mkðøko ÚkÞu÷k yøkíÞLkk sirðf WíMku[f Au, suðk fu fkçkkuoÂõMkÃkuÂÃxÍ A yLku fkçkkuorLkf  su{ fu, EDTA, DMG (zkÞr{ÚkkR÷ ø÷kÞkuõÍkR{) yuLknkRzÙuÍ sirðf WÆeÃkfku íkhefu fkÞo fhu Au. α-LkkRxÙkuMkku-β-LkuÃÚkku÷, õÞw«kuLk hkMkkÞrýf rð&÷u»ký{kt ðÃkhkÞ Au ðøkuhu. rðãwíkZku¤ [Zkððk{kt : (÷eMkku yLku yufMkh¾ku rðãwíkZku¤) «. 44. Mkðøko MktÞkusLkkuLke WÃkÞkuøkeíkk (i) ÃkkýeLke frXLkíkkLkk  fux÷ef ðMíkwykuLku MktfeýoLkk ÿkðýku su{ fu [Ag(CN)2]– yÚkðk [Au(CN)2]– {ktÚke Ag yLku Au ðzu ÷eMkku yLku yufMkh¾ku Ãkrh{kÃkLk{kt (ii) ÄkíkwykuLkk rLk»fýo{kt yLku (iii) ÄkíkwykuLkk þwrØfhý{kt WËknhý MkkÚku Mk{òðku. rðãwík Zku¤ [Zkðe þfkÞ Au, su MkkËk Äkíkw ykÞLkLkk ÿkðý fhíkk ÃkkýeLke frXLkíkkLkwt Ãkrh{kÃkLk : (Mktfeýo xÙuÃk fheLku) ðÄkhu Mkkhku nkuÞ Au.  ÃkkýeLke frXLkíkkLkwt Ãkrh{kÃkLk Na2EDTA MkkÚkuLkk Mkh¤ VkuxkuøkúkVe{kt : yLkw{kÃkLkÚke fhe þfkÞ Au.  ~Þk{ y™u ïuík VkuxkuøkúkVe{kt, zuð÷Ãk fhu÷e rVÕ{Lku  frXLk Ãkkýe{kt hnu÷ Ca2+ yLku Mg2+ ykÞLkku EDTA r÷økuLz (S2O32–) nkÞÃkkuLkk ÿkðý ðzu ÄkuELku ÂMÚkhefhý fhe þfkÞ Au. yk nkRÃkkuLkwt ÿkðý yrð½rxík AgBr Lku ykuøkk¤e Lkk¾u MkkÚku MÚkkÞe Mktfeýo çkLkkðu Au yLku yüV÷feÞ fuLÿ{kt sfzkÞ òÞ Au yLku ÿkÔÞ Mktfeýo [Ag(S2O3)2]3– ykÞLk çkLkkðu Au. Au. su{ fu, Ca2+(aq) + EDTA4– → [Ca(EDTA)]2–(aq) (xÙuÃz Ca2+ ykÞLk) ({wõík) AgBr(s) + 2Na2S2O3(aq) → Na3 [Ag(S2O3)2](aq) + NaBr(aq)  yk ykÞLkkuLkwt ðhýkí{f Ãkrh{kÃkLk fuÂÕþÞ{ yLku {ìøLkurþÞ{Lkk MÚkkÞeíkk y[¤ktf ðå[uLkk íkVkðíkLku fkhýu fhe þfkÞ Au. yrð½rxík nkRÃkku ÿkðý ÿkÔÞ Mktfeýo

1.316 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 «. 48. Mn2(CO)10Lkwt IUPAC Lkk{ ÷¾ku yLku íkuLkwt çktÄkhý fE «. 46. Mkðøko MkÞt ksu LkkLu ke WÃkÞkøu keíkk yk»i kÄeÞ hMkkÞý{kt WËknhý heíku ÚkÞu÷ Au ? ykÃke Mk{òðk.u s. IUPAC Lkk{ : zufkfkçkkuorLk÷zkÞ{uøkULkeÍ (O). yki»kÄeÞ hMkkÞý{kt : ⇒ íkuLkk çktÄkhý{kt [kuhMk rÃkhkr{z h[Lkk Ähkðíkk çku Mn(CO)5  yki»kÄeÞ hMkkÞý{kt ¾kMk fheLku rf÷ux r[rfíMkk{kt Mktfeýkuo ðÄkhu WÃkÞkuøke Au. su{ fu, yuf{ku nkuÞ Au yLku íkuyku yufçkeò MkkÚku Mn — Mn çktÄÚke òuzkÞu÷  ðLkMÃkrík/«kýe «ýk÷eyku{kt ÄkíkwykuLkk rð»kk÷w «{kýLku fkhýu nkuÞ Au. WËT¼ðíke Mk{MÞkLke Mkkhðkh fux÷kf Mktfeýkuo îkhk fhðk{kt ÚkkÞ Au. «. 49. Äkíkw fkçkkuorLk÷ MktÞkusLkku{kt M — C π-çktÄ fE heíku h[kÞu÷  Cu yLku Fe ÄkíkwLkku ðÄkhku rf÷uxªøk r÷økuLz D-ÃkurLkrMk÷u{kRLk yLku zuMkVuhkuõÍkR{ B ðzu Ëqh fhe þfkÞ Au. nkuÞ Au ?  EDTA ðzu ÷uzLkk rð»kk÷wfhýLke Mkkhðkh fhðk{kt WÃkÞkuøke Au. s. ÄkíkwLke E÷uõxÙkìLk Þwø{ ¼hu÷e d-fûkf îkhk CO yýwLke  Pt Lkk fux÷kf Mkðøko MktÞkusLkku yMkhfkhf heíku økktXLke ð]rØ{kt «ríkçktÄfkhf π* ykÂÛðÞ fûkk{kt E÷uõxÙkìLkÞwø{Lkwt ËkLk fhðkÚke rLkhkuÄf íkhefu fkÞo fhu Au. su{ fu, rMkMk-Ã÷uxeLk yLku MktçktrÄík MktÞkusLkku. M — C π çktÄ h[kÞ Au. suLku E÷uõxÙkìLkLkwt Back donation fnu Au. C «. 47. Äkíkw fkçkkuorLk÷ MktÞkusLkku fkuLku fnu Au ? çku WËknhý ykÃkku. CHEMISTRY XTRA s. su MktÞkusLkku{kt fkçkkuorLk÷ Mk{qnLkku fkçkoLk Ãkh{kýw MkeÄku s Mkt¢ktrík ê fux÷kf yøkíÞLkk Mkðøko MktÞkusLkku : Äkíkw Ãkh{kýw MkkÚku òuzkÞu÷ nkuÞ íkuLku Äkíkw fkçkkuorLk÷ MktÞkusLkku fnu Au. ⇒ MkkurzÞ{ LkkRxÙku«MkkRz : Na2 [FeII(CN)5NO] ⇒ íku M ← C ≡ O «fkhLkku σ-çktÄ Ähkðu Au. ⇒ çkuÞhLkku «r¢Þf : ykÕf÷kRLk [KMnO4] ⇒ LkuM÷hLkku «r¢Þf : K2 [HgI4] ⇒ Ëk.ík. [Ni(CO)4], [Fe(CO)5]. ⇒ xku÷LþLkku «r¢Þf : [Ag(NH3)2]+ ⇒ Vun®÷økLkku «r¢Þf : [Cu(xkxohux)] SO4 ⇒ ÃkkuxurþÞ{ VuhkuMkkÞLkkRz : K4[Fe(CN)6] ⇒ Ãk]rþÞLk çÕÞw : Fe4[Fe(CN)6]9 ⇒ rMkMk-Ã÷uxeLk : [PtCl2(NH3)2] ⇒ MkkurzÞ{ fkuçkkÕxeLkkRxÙkRx : Na4 [Co(NO2)6]

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.317 ÃkkXâÃkMw íkfLkk MðkæÞkÞLkk «§ku yLku Wf÷u111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333 «.1 ðLkoh™e yr¼ÄkhýkykuLkk ÃkÞkoÞ{kt Mkðøko MktÞkusLkku{kt çktÄLk Mk{òðku. v Mkt¢krík Äkíkw ykÞLkku rLkrùík MktÏÞk{kt r÷økuLz MkkÚku rîíkeÞ s. Mkðøko MktÞkusLkku{kt çktÄLk ytøku ðLkohu Lke[u {wsçkLke yr¼Äkhýkyku MktÞkusfíkk {khVíku Mkðøko MknMktÞkusf çktÄ çkLkkðeLku su Mktfeýo hsq fhe : ykÞLk ½xf Lk{qLkkLke h[Lkk fhu Au íkuLku Mkðøko MknMktÞkusf (i) Mkðøko MktÞkusLkku{kt {æÞMÚke Äkíkw Ãkh{kýw fu ykÞLk çku ½xf Lk{qLkku fnu Au. «fkhLke MktÞkusfíkk Ëþkoðu Au. v yk Mkðøko MknMktÞkusf MÃkeMkeÍ rðãwík íkxMÚk, ÄLkrðs¼krhík (a) «kÚkr{f yÚkðk ykÞLkefhý Ãkk{e þfíke MktÞkusfíkk fu Éý rðs¼krhík nkuE þfu Au. su{fu, (b) rîíkeÞf yÚkðk rçkLk-ykÞLkefhý MktÞkusfíkk (i) rðãwík íkxMÚk : [NiCl2(NH3)2]; [CoCl3(NH3)3] Ëk.ík., (ii) ÄLk rðs¼krhík : [Ni(NH3)6]2+; [Co(en)2]3+ (iii) Éý rðs¼krhík : [Fe(CN)6]3–; [Pt(CN)6]2– «kÚkr{f (b) r÷økuLz : [Co(NH3)6] Cl3 → [Co(NH3)6]3+(aq) + 3C–l aq v ykÞLkku yÚkðk íkxMÚk yýwyku fu su R÷uõxÙkìLk Þwø{ ykÃkeLku rîíkeÞf fuLÿMÚk Äkíkw ykÞLk MkkÚku Mkðøko MknMktÞkusf çktÄÚke òuzkELku (ii) ÄkíkwLke «kÚkr{f MktÞkusfíkk Éý ykÞLkku îkhk Mktíkku»kkÞ Au Mktfeýo ½xfLke h[Lkk fhu Au íkuLku r÷økuLz fnu Au. yLku íku ÄkíkwLke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk sux÷e nkuÞ Au. v r÷økuLz íkxMÚkyýw, Éý rð¼krsík fu ÄLkrðs¼krhík Ãký (iii) ÄkíkwLke rîíkeÞf MktÞkusfíkk íkxMÚk yýwyku yÚkðk Éý nkuE þfu Au. ykÞLkku (r÷økuLz) îkhk Mktíkku»kkÞ Au yLku íku fuLÿMÚk ÄkíkwLkk (a) Éýrðs¼krhík : :Cl, :CN, :OH Mkðøko yktf sux÷e nkuÞ Au. (iv)fuLÿMÚk Äkíkw ykÞLk MkkÚku rîíkeÞf MktÞkusfíkkÚke òuzkÞu÷ (b) íkxMÚk yýwyku : :NH3, H2Ö.., :CO ykÞLkku (r÷økuLz) [ku¬Mk rËþk{kt økkuXðýe Ähkðu Au yLku (c) ÄLkrðs¼krhík : :NO+, :NH2-NH3+, :NO+2 MktfeýoLku ¼kir{ríkf ykfkh ykÃku Au. ßÞkhu «kÚkr{f (c) Mkðøko yktf : MktÞkusfíkk rçkLk-rËþkfeÞ nkuÞ Au. «.2 FeSO4 Lkk îkðýLku (NH4)2SO4Lkk ÿkðý MkkÚku 1:1 {ku÷h «{ký{kt v Mktfeýo MktÞkusLk{kt hnu÷ Äkíkw ykÞLk sux÷k r÷økuLz Ëkíkk r{© fhðk{kt ykðu Au íÞkhçkkË íku Fe2+ ykÞLkLke fMkkuxe ykÃku Au, ßÞkhu CuSO4Lkk ÿkðýLku s÷eÞ yu{kurLkÞk MkkÚku 1:4 {ku÷h «{ký{kt Ãkh{kýwyku MkkÚku MkeÄku s Mkðøko MktÞkusf çktÄÚke òuzkÞu÷ nkuÞ r{© fhðk{kt ykðu Au íÞkhu Cu2+ ykÞLkLke fMkkxu e ykÃkíktw LkÚke. Mk{òðk,u íku MktÏÞkLku Äkíkw ykÞLkLkku Mkðøko yktf fnu Au. su{fu, (i) [PtCl6]2– {kt Pt4+ ykÞLk MkeÄku s 6 C–l r÷økuLz MkkÚku òuzkÞu÷ Au. ykÚke Pt4+ Lkku Mkðøko yktf 6 økýkÞ. þk {kxu ? (ii) Äkíkw ykÞLkLkku Mkðøko yktf {kuxk ¼køku rLkrùík nkuÞ s. FeSO4 yLku (NH4)2SO4 Lku 1:1 {ku÷ «{ký{kt r{© fhíkk rîûkkh Au. õÞkhuf yuf fhíkk ðÄkhu Mkðøko yktf Ãký Ëþkoðu FeSO4(NH4)2SO4 çkLku Au. íkuLkwt s÷eÞ ÿkðý{kt ykÞLkefhý Úkíkkt Au. su{fu, Ni Lkku Mkðøkoyktf {qÏÞíðu 4 Au, Ãkhtíkw íku çkÄk s ykÞrLkf ½xfku Aqxk Ãkzu Au. õÞkhuf Mkðøkoyktf 6 Ãký Ëþkoðu Au. FeSO4(NH4)2SO4(aq) → Fe2(+aq) + 2NH+4(aq) + 2SO24–(aq) [Ni(NH3)4]2+ {kt Ni2+ Lkku Mkðøko yktf 4 Au yLku [Ni(NH3)6]2+ {kt Ni2+ Lkku Mkðøko yktf 6 Au. v yk{, ÿkðý{kt Fe2+(aq) ykÞLkku {qõík nkuðkÚke íku hkMkkÞrýf fMkkuxeyku ykÃku Au. (d) Mkðøko MknMktÞkusf çknwV÷fku : v Äkíkw ykÞLkLke ÷kûkrýfíkk yLku r÷økuLzLke «çk¤íkkLkk ykÄkhu v ßÞkhu CuSO4 yLku NH3Lkk ÿkðýkuLku 1:4 {ku÷ «{ký{kt r{© fhíkk [Cu(NH3)4] SO4(aq) Mktfeýo ûkkh çkLku Au. íkuLkwt fkuE yuf Äkíkw ykÞLk r÷økuLz MkkÚku yuf fhíkk ðÄkhu swËe s÷eÞ ÿkðý{kt Lke[u {wsçk ykÞLkefhý ÚkkÞ Au : swËe ¼kir{ríkf h[LkkykuLke økkuXðýe fhu Au. ykðk yuf [Cu(NH3)4]SO4(aq) → [Cu(NH3)4]2+(aq) + SO42–(aq) fhíkk ðÄkhu ¼kir{ríkf MðYÃkkuLku Mkðøko MknMktÞkusf çknwV÷fku v yk{, Cu2+(aq) ykÞLkku {wõík Lk nkuðkÚke íkuLkwt ÿkðý Cu2+ ykÞLkLke hkMkkÞrýf fMkkuxeyku ykÃkíkwt LkÚke. fnu Au. su{fu, yüV÷feÞ, [kuhMk Mk{ík÷eÞ, [íkw»V÷fe, «.3 Lke[uLkk{ktÚke ËhufLkk çku-çku WËknhý ykÃke Mk{òðku. rºkfkuýeÞ rîrÃkhk{ez ðøkuhu. (a) Mkðøko ½xf Lk{qLkku (b) r÷økuLz Ëk.ík., [Co(NH3)6]3+ → yüV÷feÞ s. (a) Mkðøko ½xf Lk{qLkku : [PtCl4]2– → [kuhMk Mk{ík÷eÞ [Ni(CO)4] → [íkw»V÷feÞ [Fe(CO)5] → rºkfkuýeÞ rîrÃkhk{ez

1.318 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 L L L L L «.5 Lke[uLke Mkðøko ÂMÃkMkeÍ{kt ÄkíkwLkku ykìÂõMkzuþLk yktf rLkËuoþku : L L L L s. (i) [Co(H2O)(CN)(en)2]2+ M M M LL LM v ykìÂõMkzuþLk yktfLke økýíkhe {wsçk. (ËhufLkk rðs¼khLkk L LL L {qÕÞLkk çkirÍf Mkhðk¤kLkk ykÄkhu) L L L (Co) + (H2O) + (CN) + 2(en) = +2 x + 0 + (–1) + 2(0) = +2 yüV÷feÞ [íkw»V÷feÞ [kuhMk rºkfkuýeÞ Mk{ík÷eÞ rîrÃkhk{ez ∴ x = Co = +3 ∴ Co3+ ykÞLk Ähkðu Au. (e) nku{ku÷uÂÃxf yLku rnxhku÷uÂÃxf Mktfeýkuo : (ii) [PtCl6]2– {kt Pt Lkku yku. yktf (i) nku{ku÷uÂÃxf : su Mktfeýkuo MktÞkusLkku{kt fuLÿMÚk Äkíkw {kºk (Pt) + 6(Cl) = –2 yuf s «fkhLkk Ëkíkk Mk{qnku (r÷økuLz) MkkÚku òuzkÞu÷ ∴ x + 6(–1) = –2 nkuÞ íkuLku nku{ku÷uÂÃxf Mktfeýkuo fnu Au. su{fu, ⇒ [NiF4]2–, [Co(NH3)6]3+ ðøkuhu. ∴ x = Pt = +4, i.e. Pt4+ ykÞLk Ähkðu Au. (ii) rnxhku÷uÂÃxf Mktfeýkuo : su Mktfeýkuo MktÞkusLkku{kt fuLÿMÚk (iii)[CoBr6(en)2]+ {kt Co Lkku yku. yktf Äkíkw yuf fhíkk ðÄkhu «fkhLkk Ëkíkk Mk{qnku (r¼Òk (Co) + 2(Br) + 2(en) = +1 x + 2(–1) + 2(0) = +1 r÷økuLz) MkkÚku MkeÄk s òuzkÞu÷ nkuÞ, íkku íkuLku ∴ x = Co = +3 rnxhku÷uÂÃxf Mktfeýkuo fnu Au. su{fu, i.e. Co3+ ykÞLk Ähkðu Au. ⇒ [Co(NH3)4Cl2]+, [Cr(en)2Cl2]+, [Ca(edta]2– (iv) K3 [Fe(CN)6] {kt Fe Lkku yku. yktf ðøkuhu. 3(K) + (Fe) + 6(CN) = 0 3(+1) + (x) + 6(–1) = 0 «.4 yufËtíkeÞ, rîËtíkeÞ yLku yuÂBçkËtíkeÞ r÷økuLzLkku yÚko þwt ÚkkÞ Au ? ËhufLkk +3 + x – 6 = 0 çku WËknhý ykÃkku. ∴ x = Fe = +3 s. (a) yuf ËtíkeÞ r÷økuLz : i.e. Fe3+ ykÞLk Ähkðu Au. v su r÷økuLzyýw fu ykÞLk Äkíkw ykÞLk MkkÚku {kºk yuf Ëkíkk (v) [Cr(NH3)3Cl3] {kt Cr Lkku yku. yktf Ãkh{kýw MkkÚku Mkðøko MknMktÞkusf çktÄÚke òuzkÞ íkuLku (Cr) + 3(NH3) + 3(Cl) = 0 x + 3(0) + 3(–1) = 0 yufËtíkeÞ r÷økuLz fnu Au. .. .. ∴ x = Cr = +3 ⇒ Ëk.ík., :Cl, :CN , H2O:, CH3-NH2 i.e. Cr3+ ykÞLk Ähkðu Au. ðøkuhu Äkíkw ykÞLk MkkÚku yuf s E÷u. Þwø{Lkwt «ËkLk fhe «.6 IUPAC rLkÞ{kuLkku WÃkÞkuøk fhe Lke[uLkk Mkqºkku ÷¾ku : þfu Au. ykÚke íkuyku yufËtíkeÞ r÷økuLz økýkÞ Au. s. (i) xuxÙknkRzÙkuõMkkRzku®Ífux (II) → [Zn(OH)4]2– (ii) ÃkkuxurþÞ{ xuxÙkõ÷kuhkRzkuÃk÷uzux (II) → K2[PdCl4] (b) rîËtíkeÞ r÷økuLz : (iii) zkÞyuB{kRLkzkÞõ÷kuhkRzkuÃ÷uxeLk{ (II) → [Pt(NH3)2Cl2]0 v ßÞkhu r÷økuLzLkku yuf yýw fu ykÞLk çku Ëkíkk Ãkh{kýwyku (iv) ÃkkuxurþÞ{ xuxÙkMkkÞLkkRzkurLkf÷ux (II) → K2[Ni(CN)4] (v) ÃkuLxkyuB{kRLkLkkRxÙkRxku-O-fkuçkkÕx (III) → {khVíku Mkðøko MknMktÞkusf çktÄÚke òuzkÞ íÞkhu íkuLku rîËtíkeÞ [Co(NH3)5(ONO)]2+ r÷økuLz fnu Au. .. .. (vi) nuõÍkyuB{kRLkfkuçkkÕx (III) MkÕVux → [Co(NH3)6]2(SO4)3 Ëk.ík., H2N –:O–COHC2 – CCHO2O––: NH2; (vii) ÃkkuxurþÞ{ xÙkÞ (ykuõMku÷uxku) ¢ku{ux (III) → K3[Cr(C2O4)3] – (viii)nuõÍkyuB{kRLk Ã÷uxeLk{ (IV) → [Pt(NH3)6]4+ C2O24– = ðøkuhu Äkíkw MkkÚku çku Ëkíkk Ãkh{kýwyku ( 2N yÚkðk 2O Ãkh{kýwyku) {khVíku òuzkÞ Au. ykÚke íkuyku rîËtíkeÞ r÷økuLz økýkÞ Au. (c) yuÂBçkzuLx r÷økuLz : v ßÞkhu r÷økuLzLkku yýw fu ykÞLk ÃkkuíkkLkk swËk swËk Ëkíkk Ãkh{kýw {khVíku Äkíkw ykÞLk MkkÚku Mkðøko MknMktÞkusf çktÄÚke òuzkÞ íÞkhu íkuðk r÷økuLzLku yuÂBçkzLx r÷økuLz fnu Au. Ëk.ík., NO2– r÷økuLz : M ← N – O yLku M←O–N=O SCN– r÷økuLz : M ← SCN yLku M – NCS v yk{, rðr¼Òk Ëkíkk Ãkh{kýwLkk òuzkýLkk fkhýu íkuyku çktÄrLkÞ Mk{½xfíkk Ëþkoðu Au.

(ix) xuxÙkçkúku{kRzkuõÞw«ux (II) → [CuBr4]2– «fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.319 (x) ÃkuLxkyuB{kRLkLkkRxÙkRxku-N-fkuçkkÕx (II) → (ii) [PtCl2(en)2]2+ : yk MktfeýoLkwt rMkMk-çktÄkhý d yLku l Mk{½xfku ykÃku Au ßÞkhu xÙkLMk-çktÄkhý {uMkku MðYÃkLkwt nkuÞ Au. [Co(NH3)5(NO2)]2+ «.7 IUPAC rLkÞ{kuLkku WÃkÞkuøk fhe Lke[uLkkLkk ÃkØríkMkhLkk Lkk{ ÷¾ku : s. (i) [Co(NH3)6]Cl3 → nuõÍkyuB{kRLk fkuçkkÕx(III) õ÷kuhkRz zufMxÙku (d), (+) ËÃkoý r÷ðku (l), (–) (ii) [Pt(NH3)2 Cl(NH2CH3)] Cl → zkÞyuB{kRLk õ÷kuhkRzku (iii) [Cr(NH3)2Cl2(en)]+ : (r{ÚkuLku{kRLk) Ã÷uxeLk{ (II) õ÷kuhkRz (iii) [Ti(H2O)6]3+ → nuõÍkyuõðkrxxkrLkÞ{ (III) ykÞLk NH3 H3N NH3 (iv) [Co(NH3)4ClNO2] Cl → xxu kÙ yBu {kRLkõ÷khu kRzku NH3 LkkRxÙkRxku-N-fkçu kkÕx (III) õ÷kuhkRz ËÃkoý l-MðYÃk, (–) (v) [Mn(H2O)6]2+ → nuõÍkyuõðk{UøkuLkeÍ (II) ykÞLk d-MðYÃk, (+) (vi) [NiCl4]2– → xuxÙkõ÷kuhkRzkurLkf÷ux (II) ykÞLk (vii) [Ni(NH3)6] Cl2 → nuõÍkyuB{kRLkrLkf÷ (II) õ÷kuhkRz «.11 Lke[uLkk MktfeýkuoLkk çkÄk s (¼kir{ríkf yLku «fkþr¢Þkþe÷) Mk{½xfkuLkk (viii)[Co(en)3]3+ → xÙeMk (RÚkuLk-1,2-zkÞyu{kRLk) fkuçkkÕx (III) ykÞLk çktÄkhý Ëkuhku. (ix) [Ni(CO)4] → xuxÙkfkçkkuorLk÷ rLkf÷ (O) s. (i) [CoCl2(en)2]+ : yk Mktfeýo ykÞLk çktLku «fkhLke rMkMk-xÙkLMk «.8 ËhufLkwt yuf WËknhý ykÃke Mkðøko MktÞkusLkku{kt þõÞ Mk{½xfíkkLkk swËk yLku zuõMxÙku-r÷ðku Mk{½xfku Ëþkoðu Au. (fw÷ ºký yðfkþeÞ swËk «fkhLke ÞkËe çkLkkðku. Mk{½xfku Ëþkoðu Au.) s. Refer Topic No. 9.4.1 Úke 9.4.6 MkwÄe v xÙkLMk MðYÃk : rMkMk Mð «.9 Lke[uLke Mkðøko MÃkeMkeÍ{kt ¼kir{ríkf Mk{½xf þõÞ Au ? s. (a) [Cr(C2O4)3]3– yLku v rMkMk-xÙkLMk fu ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk þõÞ LkÚke fkhý fu çkÄk s r÷økuLz Ëkíkk Ãkh{kýw fu Mk{qn Mk{kLk Au. (b) [CoCl3(NH3)3] (xÙkLMk) (rMkMk) v yuf ËtíkeÞ r÷økuLzu C–l yLku NH3 3:3 «{ký{kt nkuðkÚke çku (ii) rMkMk-çktÄkhý Mk{r{rík ík÷ Ähkðíkwt LkÚke. ykÚke íku rfhký ¼kir{ríkf Mk{½xfku ykÃku Au. yýw Au. H3N C l C l H3N C l C l Co yLku Co H3N NH3 C l H3N C l NH3 VurMkÞ÷ (rMkMk) {urhrzÞkuLk÷ (xÙkLMk) «.10 Lke[uLkk MktfeýkuoLkk «fkþeÞ Mk{½xfkuLkk çktÄkhý Ëkuhku. zuõMxÙku (d) ËÃkoý r÷ðk (l) s. (i) [Cr(C2O4)3]3– : (iii) [Co(NH3)Cl(en)2]+ : fw÷ ºký yðfkþeÞ Mk{½xfku (+), d-MðYÃk ËÃkoý (–), l-MðYÃk NH3 yLku NH3 ËÃkoý xkÙ LMk Mk{½xf rMkMk Mk{½xf

1.320 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 v yk ÿkðý{kt KF W{uhíkk, H2O r÷økuLzLkwt F– r÷økuLz ðzu → ðÄw{kt rMkMk-Mk{½xf Ãkýu d yLku l Mk{½xfku Ëþkoðþu. rðMÚkkÃkLk ÚkkÞ Au yLku yLkwðíkeo ^÷kuhkRzku Mktfeýo çkLku Au. [Cu(H2O)4]2+(aq) + 4F–(aq) → [CuF4]2–(aq) + 4H2O(l) NH3 H3N v íkuðe s heíku WÃkhkuõík ÿkðý{kt KCl W{uhíkk F– r÷økuLzLkwt zuõMxÙku (d) ËÃkoý r÷ðk (l) rðMÚkkÃkLk C–l r÷økuLz ðzu Úkíkk yLkwðíkeo õ÷kuhkRzku Mktfeýo (iii) [Co(NH3)Cl(en)2]+ : rMkMk-xÙkLMk Mk{½xfku ykÞLk çkLku Au. su ÷e÷k htøkLkwt ÿkðý (ÿkÔÞ nkuðkÚke) ykÃku Au. su{fu, [Cu(H2O)4]2+(aq) + 4C–l (aq) → [CuCl4]2–(aq) + 4H2O(l) ðkˤe htøkLkwt ÿkðý íkusMðe ÷e÷k htøkLkwt ÿkðý NH3 yLku «.14 fkìÃkh MkÕVuxLkk s÷eÞ ÿkðý{kt ðÄw Ãkzíkwt KCN Lkwt ÿkðý W{uhðk{kt NH3 NH3 ykðu íÞkhu fÞwt Mktfeýo Mk{qn çkLku Au ? þk {kxu íku{kt H2S(g) xÙkLMk-Mk{½xf NH3 ÃkMkkh fhíkk fkìÃkh MkÕVkRzLkk yðûkuÃk {¤íkk LkÚke ? s. v CuSO4(aq) Lkk ÿkðý{kt Cu2+ ykÞLkLkwt yuõðk Mktfeýo rMkMk-Mk{½xf h[kÞu÷wt nkuÞ Au. íku{kt ðÄw Ãkzíkwt KCN W{uhíkk, H2O → ðÄw{kt rMkMk-Mk{½xf îkhk çku «fkþ r¢Þkþe÷ Mk{½xfku r÷økuLzLkwt CN– r÷økuLz ðzu rðMÚkkÃkLk Úkíkk MkkÞLkkRzku Mktfeýo d yLku l {¤u Au. yLku MkkÚku MkkÚku Cu2+ Lkwt Cu+ {kt rhzõþLk Ãký ÚkkÞ Au. 2[Cu(H2O)4]2+(aq) + 10KCN(aq) → 2K3[Cu(CN)4] + K2SO4 + (CN)2 v yk heíku {¤íkk Mktfeýo{kt {qõík Cu2+ ykÞLkku nkuíkk LkÚke íkuÚke H2S MkkÚku CuS Lkk yðûkuÃk {¤íkk LkÚke. NH3 H3N «.15 MkÞt ksu fíkk çkÄt Lk rMkØkít kLkk ykÄkhu Lke[Lu ke Mkðøko MÃkeMkeÍ{kt çkÄt LkLke [[ko NH3 NH3 fhk.u zuõMxÙku (d) ËÃkoý r÷ðk (l) s. (i) [Fe(CN)6]4– «.12 [Pt (NH3)(Br)(Cl)(Py)] Lkk çkÄk s ¼kir{ríkf Mk{½xfkuLkk v [Fe(CN)6]4– Mktfeýo ykÞLk{kt {æÞMÚke Äkíkw ykÞLk Fe2+ Au çktÄkhý Ëkuhku yLku Ëþkoðku fu yk{ktÚke fux÷k «fkrþÞ Mk{½xfíkk yLku íkuLkku Mkðøko yktf 6 Au. íku{s 6 CN– «çk¤ r÷økuLz Au. Ëþkoðþu ? v CN– r÷økuLzLke «çk¤íkkLkk fkhýu Fe2+ Lkk 3d 6-es Lkwt s. yk [kuhMk Mk{ík÷eÞ MktfeýoLkk ºký ¼kir{ríkf Mk{½xfku WËT¼ðu Au. ÞwÂø{fhý ÚkE òÞ Au ykÚke çku 3d-fûkfku ¾k÷e ÚkkÞ Au. s{u f,u su d 2sp3 Mktfhý{kt ¼køk ÷u Au. H3N H3N H3N v R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkkyku : 26Fe2+ = [Ar] 3d 64s0 Lke fûkfeÞ h[Lkk Ëþkoðíkk. I II III Fe3+ = [Ar] v yk çkÄk s Mk{½xfku Ãkife yuf Ãký Mk{½xf rfhk÷ fuLÿ (d5) fu ykÂÛðÞ yMk{r{íkk Ähkðíkku LkÚke. íkuLkk «fkþeÞ Mk{½xfku [Fe(CN)6]4– = [Ar] n=0 þõÞ nkuíkk LkÚke. (yüV÷f) (A CNLkk A R÷u. Þwø{ku) «.13 fkìÃkh MkÕVuxLkwt s÷eÞ ÿkðý (ðkˤe htøkLkwt) ytøku Lke[uLke çkkçkíkku «kÞkurøkf heíku Mk{òðku. v Mktfhý : yk{, Mktfeýo ykÞLk{kt Fe2+ Lke çku 3d, yuf 4s yLku s. (i) s÷eÞ KF MkkÚku ÷e÷k yðûkuÃk ykÃku Au. ºký 4p yu{ fw÷ A ¾k÷e fûkfkuLkwt Mktr{©ý ÚkkÞ Au yLku fw÷ v fkìÃkh MkÕVuxLkwt s÷eÞ ÿkðý yuõðk Mktfeýo íkhefu WËT¼ðíkwt A Lkðe Mk{íkqÕÞ d 2sp3 Mktf]ík fûkfku WíÃkÒk fhu Au. nkuÞ Au su ðkˤe htøkLkwt nkuÞ Au. v íkuLkk s÷eÞ ÿkðý{kt ykÞLkefhýÚke {qõík [Cu(H2O)4]2+ v çktÄLk : yk A d 2sp3 Mktf]ík fûkfku Fe2+ ykÞLkLke ykMkÃkkMk yLku SO42– ykÞLkku nkuÞ Au. yüV÷f h[Lkk{kt økkuXðkÞ Au. íÞkhçkkË yk A ¾k÷e fûkfku{kt 6 CN– r÷økuLzLkk R÷u. Þwø{ (Ëhuf{kt yuf-yufLkk rnMkkçku) økkuXðkÞ Au. ykÚke, Mk{kLk «çk¤íkkðk¤k A Fe2+ ← CN çktÄ h[kÞ Au yLku íkuÚke [Fe(CN)6]4– Mktfeýo ykÞLkLke h[Lkk ÚkkÞ Au.

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.321 v ykfkh : yk Mktfeýo ykÞLkLkwt d 2sp3 Mktfhý Ähkðíkwt nkuðkÚke yLku Co3+ Lkk 3d 6 R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkkt d 2sp3 yüV÷feÞ h[Lkk Ähkðu Au. Mktfhý Ähkðu Au. (a) {wõík Co3+ ykÞLkLke R÷u. h[Lkk : v [wtçkfeÞ økwýÄ{o : ðÄw{kt, Mktfeýo{kt yuf Ãký yÞwÂø{ík R÷u. Lk nkðu kÚke «rík[çtq kfeÞ nkÞu A.u xftq {k,t [Fe(CN)6]4- Mkft eýo ykÞLk{kt 3d 4s 4p (a) 3d 6-es Lkwt ÞwÂø{fhý Co3+ = [Ar] (b) d 2sp3 Mktfhý (yktíkrhf Mktfeýo, ÷½wMÚkeík) (b) Co3+ ykÞLk{kt fûkfkuLkwt Mktfhý : (c) n = 0 nkuðkÚke «rík[qtçkfeÞ Co3+ = [Ar] (d) yüV÷feÞ ykfkhLktw (3d6) n=0 ¾k÷e A d2sp3 fûkfku (ii) [FeF6]3– {kt VB rMkØktík {qsçk çktÄLk : (c) [Co(C2O4)3]3– Lke R÷u. h[Lkk : v [FeF6]3– Mktfeýo Fe3+ ykÞLk yLku 3d 5 R÷u. h[Lkk Au. [Co(C2O4)3]3– = ðÄw{kt 6F– r÷økuLz rLkçko¤ Au. ykÚke 3d5 Lkk Ãkkt[ R÷u.Lkwt (yüV÷f) ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke. Ãkrhýk{u sp3d 2 Mktfhý Ähkðu Au. [Ar] (a) {wõík Fe3+ Lke R÷u. h[Lkk : n = 0 3C2O42– r÷økuLz 6 R÷u. Þwø{ku 3d 4s 4p 4d v yk Mktfeýo ykÞLk{kt Co3+ ykÞLkLke çku 3d, yuf 4s yLku Fe3+ = [Ar] ºký 4p ¾k÷e fûkfkuLkwt Mktr{©ý ÚkELku A Lkðe Mk{íkqÕÞ d 2sp3 Mktf]ík fûkfku h[u Au. (3d5) (b) Fe3+ {kt Mktfhý : çku 3d + yuf 4s + ºký 4p → A d 2sp3 Mktf]ík fûkfku Fe3+ = [Ar] v yk ¾k÷e A d 2sp3 Mktf]ík fûkfku{kt ºký C2O42– r÷økuLz n=5 A sp3d 2 Mktfhý fûkfku îkhk «ËkLk fhu÷k A R÷u. Þwø{ku økkuXðkÞ Au. ykÚke, [Co(C2O4)3]3– Mktfeýo ykÞLkLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au. (c) [FeF6]3– Lke R÷u. h[Lkk : v Co3+ Lke 3d-fûkfku{kt yuf Ãký R÷u. yÞwÂø{ík LkÚke. çkÄk s [FeF6]3– = R÷u. ÞwÂø{ík nkuðkÚke «rík[qtçkfeÞ økwý Ähkðu Au. [Ar] v Mktfeýo d2sp3 Mktfhý Ähkðíkwt nkuðkÚke yüV÷feÞ Au. n = 5 A F– r÷økuLzLkk R÷u. Þwø{ku v yk{, [FeF6]3– Mktfeýo ykÞLk{kt Fe3+ ykÞLkLke yuf 4s, v xqtf{kt [Co(C2O4)3]3– Mktfeýo ykÞLk{kt, ºký 4p yLku çku 4d ¾k÷e fûkfku Mktr{© ÚkELku A Lkðe (i) Co Lke ykì.yðMÚkk +3 yLku Mkðøko yktf = 6 Au. sp3d 2 Mk{íkqÕÞ Mktf]ík fûkfku WíÃkLLk fhu Au. yuf 4s + ºký 4p + çku 4d → A sp3d 2 Mktf]ík fûkfku (ii) çkÄk s R÷u. ÞwÂø{ík nkuðkÚke «rík[qtçkfeÞ Au. v yk A ¾k÷e fûkfku 6F– r÷økuLz ÃkkMkuÚke yuf yuf R÷u. Þwø{ (iii) d 2sp3 Mktfhý nkuðkÚke yüV÷feÞ Au. MðefkheLku A Fe3+ ← CN– Mkðøko MknMktÞkusf çktÄ çkLkkðu Au yLku íkuÚke [FeF6]3– Mktfeýo ykÞLkLke h[Lkk ÚkkÞ Au. (iv) C2O42– r÷økuLz ðzu ð÷Þ h[Lkk Úkíke nkuðkÚke rf÷ux Mktrfýo Au. v yk MktfeýoLke 3d-fûkf{kt Ãkkt[ yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk nkuðkÚke (iv) [CoF6]3– ykÞLk (nuõÍk^÷kuhkRzkufkuçkkÕxux (III) ykÞLk) yLkw[qtçkfeÞ nkuÞ Au. v [CoF6]3– Mktfeýo ykÞLk{kt Äkíkw ykÞLk Co3+ Au yLku n = 5 yLku μ = 5(5+2) = 5.93 BM íkuLkku Mkðøko yktf = 6 Au. v yk Mktfeýo{kt sp3d2 Mktfhý ÚkÞu÷ nkuðkÚke yüV÷feÞ v ðÄw{kt 6F– r÷økuLz rLkçko¤ ûkuºk Ähkðíkk nkuðkÚke Co3+ Lkk nkuÞ Au. 3d6 R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke. ykÚke ytËhLke çku 3d-fûkfku v xqtf{kt [FeF6]3– Lke ÷kûkrýfíkk : ¾k÷e Úkíke LkÚke. Ãkrhýk{u íku sp3d 2 (çkkÌk) Mktfhý Ähkðu (i) Fe Lke ykìÂõMk yðMÚkk +3 yLku Mkðøko yktf = 6 Au. Co = [Ar] 3d74s2 Au. (ii) n = 5 nkuðkÚke = 5.93 BM yLku yLkw[qtçkfeÞ (a) {qõík Co3+ ykÞLkLke R÷u. h[Lkk : (iii) sp3d 2 Mktfhý yLku yüV÷feÞ 3d 4s 4p 4d (iv) çkkÌkMktfeýo yÚkðk Wå[ MÃkeLk fu MÃkeLk {qõík Mktfeýo Co3+ = [Ar] (3d 6) (iii) [Co(C2O4)3]3– (rîMk ykìõMk÷uxku fkuçkkÕxku (III) ykÞLk) (b) Co3+ ykÞLk{kt fûkfkuLkwt Mktfhý : v [Co(C2O4)3]3– Mktfeýo Co3+ ykÞLk Ähkðu Au yLku íkuLkku Co3+ = Mkðøko yktf 6 Au. ðÄw{kt C2O42– r÷økuLz rf÷uxªøk r÷økuLz Au [Ar] A sp3d 2 Mktf]ík fûkfku (3d 6)

1.322 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 (c) [CoF6]3– ykÞLkLke Lke R÷u. h[Lkk : v –Iyk<©Buý–re <Lke[SCu {N–wsç<k AC–ul: < S2– < F– OenH–<<CCN–2O<4C2–O NH3 [CoF6]3– = < H2O < NCS– < EDTA4– < < (yüV÷f) < [Ar] ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ v ©uýeLke zkçke çkkswyu ykðu÷ r÷økuLzLke CFSE Lkwt {qÕÞ n=4 6 F– r÷økuLzLkk R÷u. Þwø{ku ykuAwt Au. ykÚke íku{Lkk ðzu d-fûkfkuLkwt MVxef ûkuºk rð¼ksLk v yk Mktfeýo ykÞLkLke h[Lkk Ëhr{ÞkLk Co3+ Lke yuf 4s, ykuAwt (Δo, Δt Lkwt {qÕÞ Lke[wt) ÚkkÞ Au. ykÚke íku{Lku rLkçko¤ ºký 4p yLku çku 4d (dx2 – y2, dz2) ¾k÷e fûkfkuLkwt Mktr{©ý ÚkkÞ Au yLku fw÷ A Lkðe sp3d 2 Mk{íkqÕÞ Mktf]ík fûkfku WíÃkLLk ûskuºu{kfru,ð¼–I,ksSLCk Nr–÷,økSuL2z–f,nF–u A, u.OH–, H2O ðøkuhu. ÚkkÞ Au. su Co3+Lke ykMkÃkkMk yüV÷fLkk A ¾qýk{kt v ßÞkhu ©uýeLke s{ýe çkkswyu ykðu÷ r÷økuLz ðzu d-fûkfkuLkwt økkuXðkÞ Au. MVxef ûkuºk rð¼ksLk «{ký{kt ðÄw ÚkkÞ Au yLku íkuÚke Δo v V.B. rMkØktík {wsçk yk ¾k÷e A sp3d 2 Mktf]ík fûkfku{kt 6F– Lkk fu Δt Lkk {qÕÞku ðÄkhu Ÿ[k nkuÞ Au. ykÚke íku{Lku «çk¤ ûkuºk ËhufLkk yuf-yuf ÷u¾u økkuXðkÞ Au ykÚke A Co3+ ← F– rð¼ksLk r÷økuLz fnu Au. su{ fu NH3, en, CN–, CO Mkðøko MknMktÞkusf çktÄ çkLku Au yLku [CoF6]3– Mktfeýo v rLkçko¤ ûkuºk rð¼ksLk{kt t2g yLku eg ðå[u Qòo íkVkðík ykÞLkLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au. ykuAku nkuÞ Au. ykÚke yuf s fûkf{kt R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkðk {kxuLke Qòo P ðÄkhu nkuÞ Au. yux÷u fu, Δo < P v ynª Co3+ ykÞLkLke 3d-fûkfku{kt [kh yÞwÂø{ík (n = 4) yÚkðk Δt < P. ykÚke, nqLzLkk rLkÞ{ {wsçk MÃkeLk {qõík nkuðkÚke Mktfeýo ykÞLk yLkw[wtçkfeÞ økwý Ähkðu Au. ({n¥k{ MÃkeLk) R÷u. h[Lkk «kÃík ÚkkÞ Au. v Mktfeýo{kt sp3d2 Mktfhý nkuðkÚke yüV÷feÞ nkuÞ Au. v ßÞkhu «çk¤ ûkuºk rð¼ksLk{kt t2g yLku eg ðå[u Qòo íkVkðík ðÄkhu (Δo fu Δt ðÄkhu) nkuÞ Au. ykÚke yuf s fûkf{kt v xqtf{kt [CoF6]3– Mktfeýo ykÞLk{kt, l Co3+ ykÞLk, Mkðýo yktf = 6. R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkðk {kxuLke Qòo P ykuAe nkuÞ Au. yux÷u fu, Δo < P yÚkðk Δt < P. yk ÃkrhÂMÚkrík{kt l n = 4 nkuðkÚke yLkw[qtçkfeÞ (μ = 4.90 BM) nqLzLkk rLkÞ{Úke rðhwØ R÷u.Lke[e Qòo Ähkðíke fûkf{kt l sp3d 2 Mktfhý nkuðkÚke yüV÷feÞ Au. ÞwÂø{fhý Ãkk{u Au y™u íkuÚke MÃkeLk ÞwÂø{ík (Lke[e MÃkeLk) l çkkÌk Mktfeýo yÚkðk Wå[ MÃkeLk fu MÃkeLk{qõík. R÷u. h[Lkk «kÃík ÚkkÞ Au. «.16 Mk{þÂõíkf d-fûkfkuLkwt yüV÷f MVxef ûkuºk{kt Úkíkwt rð¼ksLk «.18 MVxef ûkuºk rð¼ksLk Qòo (CFSE) yux÷u þwt ? Δo Lkwt {qÕÞ fuðe Ëþkoðíke ykf]rík Ëkuhku. heíku Mktfeýo MktÞkusLkLke ¾hu¾he R÷u. h[Lkk Lk¬e fhu Au ? s. s. v r÷økuLzLkkt rðãwík ûkuºkLke yMkhÚke Ãkkt[ Mk{þÂõík d-fûkfkuLkwt dx2y2, dz2 çku yMk{kLk Qòo Míkh{kt rð¼ksLk ÚkkÞ Au íÞkhu Úkíkk fw÷ eg Qòo VuhVkhLku MVxef ûkuºk rð¼ksLk Qòo CFSE fnu Au. Δo Lkwt {qÕÞ yLku R÷u. h[Lkk :  3 o (i) òu Äkíkw ykÞLk d1, d2 fu d3 R÷u. h[Lkk Ähkðíkwt nkuÞ, 5 íkku Δo Lkwt {qÕÞ ðÄkhu nkuÞ fu ykuAwt nkuÞ íkku Ãký íkuLke E Δo R÷u.Lke økkuXðýe Ãkh fkuE yMkh Úkíke LkÚke. su{fu, {wõík ykÞLkLke økku¤eÞ MVxef  2 o d 1 → t2g1 eg0, d 2 → t2g1,1 eg0, Ãkkt[ d-fûkfku ûkuºk{kt Ãkkt[ 5 d-fûkfkuLke d 3 → t2g1,1,1 eg0, Mkhuhkþ Qòo t2g (ii) òu Äkíkw ykÞLk d4, d5, d6 yLku d7 R÷u. h[Lkk Ähkðíkwt dxy, dxz, dzk nkuÞ, íkku Δo Lkwt {qÕÞ R÷u. h[Lkk Ãkh yMkh fhu Au yLku yüV÷f MVxef ûkuºk{kt íkuÚke çku þõÞíkkyku WËT¼ðu Au. Ãkkt[ d-fûkfkuLkwt rð¼ksLk (a) rLkçko¤ r÷økuLz ûkuºkLke Δo Lkwt {qÕÞ ykuAwt nkuÞ Au «.17 MÃkuõxÙ{e hkMkkÞrýf ©uýe þwt Au ? rLkçko¤ ûkuºk r÷økuLz yLku «çk¤ yLku íkuÚke MÃkeLk ÞwÂø{fhý Qòo P Lkwt {qÕÞ ðÄkhu ûkuºk r÷økuLz ðå[uLkku íkVkðík Mk{òðku. nkuÞ Au. ykÚke R÷uõxÙkìLk nqLzLkk rLkÞ{ {wsçk s. v ßÞkhu r¼LLk r¼LLk r÷økuLzLku íku{Lke MVxefeÞ ûkuºk rð¼ksLk Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. QòoLkk {qÕÞkuLkkt [Zíkk ¢{{kt økkuXððk{kt ykðu Au íÞkhu h[kíke ©uýeLku MÃkuõxÙku fur{f÷ ©uýe fnu Au. →ßÞkhu Δo < P íÞkhu, d 4 → t2g1,1,1 eg1, d 5 → t2g1,1,1 eg1,1, d 6 → t2g2,1,1 eg1,1, d 7 → t2g2,2,1 eg1,1 {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 21

(b) òu Δo Lkwt {qÕÞ ðÄkhu nkuÞ («çk¤ r÷økuLzLke «fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.323 nkshe) íkku íkuLkk P Lkwt {qÕÞ ykuAwt nkuÞ Au. yux÷u «.21 [Fe(CN)6]3– yLku [Fe(H2O)6]3+ Lkk {tË ÿkðýLkku htøk swËku swËku nkuÞ Au. þk {kxu ? fu, Δo > P. ykÚke R÷uõxÙkìLk nqLzLkk rLkÞ{Úke s. [Fe(CN)6]3– {kt CN– «çk¤ r÷økuLz ûkuºk yMkh Ähkðu Au. ykÚke rðhwØ Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. su{fu, Fe3+ Lkk 3d 5 R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkk çku R÷u. Þwø{ku yLku yuf yÞwÂø{ík R÷u. n = 1 {¤u Au. yk{, íku MÃkeLk ÞwÂø{ík R÷u. h[Lkk d 4 → t2g2,1,1 eg0, d 5 → t2g2,2,1 eg0, Ähkðu Au. ðÄw{kt CN– «çk¤ r÷økuLz nkuðkÚke Δo Lkwt {qÕÞ ½ýwt ðÄkhu d 6 → t2g2,2,2 eg0, d 7 → t2g2,2,2 eg1 nkuÞ Au. Ãkrhýk{u R÷u.Lkk d-d Mkt¢{ý Ëhr{ÞkLk þku»kkíkku «fkþ (iii) ßÞkhu, d 8, d 9 yLku d 8 R÷u. h[Lkk {kxu Δo Lkwt {qÕÞ á~Þðýo ÃkèLkk swËk rðMíkkh{ktÚke ÚkkÞ Au. ðÄkhu fu ykuAwt nkuÞ, íkku Ãký MktfeýoLke R÷u. h[Lkk Ãkh ⇒ ßÞkhu [Fe(H2O)6]3+ {kt H2O rLkçko¤ r÷økuLz ûkuºk yMkh Ähkðu Au. ykÚke Fe3+ Lkk 3d5 R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke yLku íku yMkh Úkíke LkÚke. MÃkeLk{wõík R÷u. h[Lkk Ähkðu Au. yk{, Fe3+ {kt Ãkkt[ (n = 5) d 8 → t2g2,2,2 eg1,1, d 9 → t2g2,2,2 eg2,1, yÞwÂø{ík R÷u. nkuÞ Au. d 9 → t2g2,2,2 eg2,2 ⇒ ðÄw{kt íkuLkk {kxu Δo Lkwt {qÕÞ ½ýwt ykuAwt nkuÞ Au. ykÚke R÷u.Lkk d-d Mkt¢{ý Ëhr{ÞkLk á~ÞðýoÃkè{ktÚke Lke[e Qòo Ähkðíkk «.19 [Cr(NH3)6]3+ yLkw[wtçkfeÞ Au ßÞkhu [Ni(CN)4]2– «rík[qtçkfeÞ «fkþLkwt þku»ký ÚkkÞ Au. ykÚke íkuLkku htøk swËku nkuÞ Au. Au. Mk{òðku. þk {kxu ? «.22 Äkíkw fkçkkuorLkÞ MktÞkusLkku{kt çktÄLkLkku Mð¼kð [[kuo. s. [Cr(NH3)6]3+ Mktfeýo ykÞLk{kt Cr3+ Au yLku íkuLke R÷u. h[Lkk s. Refer Topic No. 9.6 [Ar] 3d 34s0 Au. ðÄw{kt Cr Lkku Mkðøko yktf 6 Au yLku d 2sp3 «.23 Lke[uLkk Mktfeýkuo{kt fuLÿMÚk Äkíkw ykÞLkLke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk, Mktfhý ÚkÞu÷wt nkuÞ Au. NH3 «çk¤ r÷økuLz nkuðk Aíkkt R÷u.Lkwt d-fûkfku{kt R÷u.Lke økkuXðýe yLku Mkðýo yktf Ëþkoðku. ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke. ykÚke, íku{kt ºký yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk (n = 3) s. (i) K3 [Co(C2O4)3] : nkuÞ Au. ykÚke íku yLkw[wtçkfeÞ Au. (a) Co ykìÂõMkzuþLk ÂMÚkrík : ykì. yktfLke økýíkhe {wsçk. [Cr(NH3)6]3+ = [Ar] d 2sp3 3(K) + (Co) + 3 (C2O4) = 0 n=3 3(+1) + x + 3(–2) = 0 ⇒ ßÞkhu [Ni(CN)4]2– Mktfeýo ykÞLk{kt Ni2+ Au yLku íkuLke ∴ x = Co = +3 R÷u. h[Lkk [Ar] 3d34s0 Au yLku Mkðøko yktf = 4 Au. ∴ Co Lke ykì.ÂMÚkrík = +3 ⇒ ynª CN– r÷økuLz «çk¤ ûkuºk yMkh Ähkðíkk nkuðkÚke d 8 (b) Co Lkku Mkðøko yktf = 6 fkhý fu Cr3+ ykÞLku A Mkðøko R÷u.Lkwt Þwrø{fhý Úkíkkt fw÷ [kh R÷u. Þwø{ku {¤u Au. MknMktÞkusf çktÄ çkLkkðu÷ Au. (c) Co3+ Lke R÷u. økkuXðýe ⇒ yk{, [Ni(CN)4]2– {kt yuf Ãký yÞwÂø{ík LkÚke (n = 0) v VB rMkØktík {wsçk Co3+ = d 6 yLku C2O42– «çk¤ r÷økuLz yLku çkÄk s R÷u. ÞwÂø{ík nkuðkÚke «rík[qtçkfeÞ økwý ûkuºk nkuðkÚke 6 es Lkwt ÞwÂø{fhý ÚkkÞ. ∴ d6 = Ähkðu Au. v CFT {wsçk d 6 = t2g2,2,2 eg0 (÷½w ÂMÃkLk) (ii) (NH4)2 [CoF4] : [Ni(CN)4]2– = [Ar] 3d d sp2 3p (a) Co Lke ykìÂõMk. ÂMÚkrík : n=0 [kh CN– Lkk R÷u. Þwø{ku 2(NH4) + (Co) + 4(F) = 0 2(+1) + (x) + 4(–1) = 0 «.20 [Ni(H2O)6]2+Lkwt ÿkðý ÷e÷wt Au, ßÞkhu [Ni(CN)4]2–Lkwt ÿkðý htøkrðrnLk Au. Mk{òðku. ∴ +2 + x – 4 = 0 ∴ x = Co = +2 yux÷u fu, Co2+ ykÞLk Ähkðu Au. s. ⇒ [Ni(H2O)6]2+ {kt hnu÷ H2O r÷økuLz rLkçko¤ûkuºk yMkh Ähkðu (b) Co2+ Äkíkw ykÞLku [kh Mkðøko MknMktÞkusf çktÄ çkLkkðu÷ Au. ykÚke Ni2+ Lkk 3d3 R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke. yLku íku{kt nkuðkÚke Mkðøko yktf = 4 Au. çku R÷u. yÞwÂø{ík (n=2) nkuðkÚke d-d Mkt¢krík þõÞ çkLku Au. ⇒ yk Ëhr{ÞkLk rðrfhýLkwt þku»ký á~ÞðýoÃkè{ktÚke ÚkkÞ Au. ykÚke [Ni(H2O)6]2+ Lkwt ÿkðý ÷e÷k htøkLkwt nkuÞ Au. ⇒ ßÞkhu [Ni(CN)4]2–{kt hnu÷ CN– «çk¤ r÷økuLz ûkuºk yMkh Ähkðu Au. ykÚke Ni2+ Lkk 3d 8 R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkk [kh R÷u. Þwø{ku {¤u Au yLku yuf Ãký yÞwÂø{ík R÷u. {¤íkku LkÚke. ⇒ ykÚke R÷u.Lkwt d-d Mkt¢krík þõÞ LkÚke yLku á~ÞðýoÃkèkLkk «fkþLkwt þk»u kýÚkíktwLkÚke.Ãkrhýk{u[Ni(CN)4]2– Lktwÿkðýhøt krðrnLknkÞu A.u

1.324 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 (c) d-es Lke økkuXðýe : (vi) [qtçkfeÞ [kf{kºkk : n = 3 nkuðkÚke μ = n(n  2) BM v VB rMkØktík {wsçk d 6 Lkwt ÞwÂø{fhý ÚkÞu÷ LkÚke. {wsçk μ = 5 = 3.87 BM ∴ d6 = ({n¥k{ MÃkeLkÞwõík Mktfeýo) (b) [Co(NH3)5Cl] Cl2 : (d 2sp3, yüV÷feÞ) (i) IUPAC Lkk{ : ÃkuLxkyuB{kRLkfkuçkkÕx (II) õ÷kuhkRz v CFT {wsçk d 6 → t2g2,1,1 eg1,1 (nqLzLkk rLkÞ{ {wsçk) (ii) ykìÂõMkzuþLk ÂMÚkrík : Co = +3 yÚkðk Co3+ (iii) R÷u. h[Lkk : Co3+ = 3d 6, NH3 «çk¤ nkuðkÚke 6-es Lkwt (iii) rMkMk-[Cr(en)2Cl2] Cl : (a) Cr Lke ykìÂõMk. ÂMÚkrík : ÞwÂø{fhý Úkíkk n = 0 {¤u Au. (Cr) + 2(en) + 3(Cl) = 0 ∴ Co3+ = 3d 6 = t2g6 eg0 (÷½wMÃkeLk Mktfeýo) (iv) Co3+ Lkku Mkðøko yktf = 6 x + 2(0) + 3(–1) = 0 (v) yðfkþeÞ Mk{½xfíkk : rMkMk-xÙkLMk fu d - l Ãkife yuf Ãký ∴ x = Cr = +3 Mk{½xfíkk Ëþkoðþu Lkrn. (vi) [qtçkfeÞ [kf{kºkk : Co3+ {kt n = 0 nkuðkÚke μ = 0.0 BM ∴ Cr Lke ykì. yðMÚkk +3 Au. Úkþ.u (b) Cr3+ ykÞLku fw÷ A Mkðøko MknMktÞkusf çktÄ çkLkkðu÷ (c) [CrCl3(Py)3] : (d 2sp3, yüV÷feÞ) nkuðkÚke Cr3+ Lkku Mkðøko yktf = 6 Úkþu. (i) IUPAC Lkk{ : xÙkÞõ÷kuhkRzkuxÙkÞrÃkrhrzLk¢kur{Þ{ (III) (ii) ykìÂõMkzuþLk ÂMÚkrík : Cr = +3 yÚkðk Cr3+ (c) VB rMkØktík {wsçk Cr3+ Lke R÷u. h[Lkk (iii) R÷u. h[Lkk : Cr3+ = 3d 3, t2g3 eg0 (iv) Cr3+ Lkku Mkðøko yktf = 6 ∴ 3d 3 = (yktíkrhf Mktfeýo) (v) yðfkþeÞ Mk{½xfíkk : yuf ËtíkeÞ r÷økuLz 3:3 «{ký{kt v CFT {wsçk d 3 → t2g1,1,1 eg0 nkuðkÚke ¼kir{ríkf Mk{½xfíkk fac-mer Ëþkoðþu. (iv) [Mn(H2O)6] SO4 : (vi) [qtçkfeÞ [kf{kºkk : Cr3+ = 3d 3, ºký R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkwt (a) Mn Lke ykìÂõMk. ÂMÚkrík : r÷økuLz yLku ykÞLkLkk LkÚke. ∴ n = 3 nkuðkÚke μ = 15 = 3.87 BM rðs¼khLkk ykÄkhu. (d) Cs[FeCl4] : (sp3, [íkw»V÷feÞ) (i) IUPAC Lkk{ : rMkrÍÞ{ xuxÙkõ÷kuhkRzkuVuhux (III) (Mn) + 6(H2O) + (SO4) = 0 (ii) ykìÂõMkzuþLk ÂMÚkrík : Fe = +3 yÚkðk Fe3+ x + 6(0) + (–2) = 0 (iii) R÷u. h[Lkk : Fe3+ = 3d 5 = t2g3 eg2 (Wå[þMÃkeLk Mktfeýo) (iv) Fe3+ Lkku Mkðøko yktf = 4 ∴ x = Mn = +2 (v) yðfkþeÞ Mk{½xfíkk : rMkMk-xÙkLk fu d - l Mk{½xfíkk Ëþkoðþu Lkrn. ∴ Mn Lke ykì. yðMÚkk +2 Au. (vi) [qtçkfeÞ [kf{kºkk : Fe3+ = 3d 5 yLku Ãkkt[ R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkwt Lk nkuðkÚke n = 5 (b) Mn2+ ykÞLku fw÷ A Mkðøko MknMktÞkusf çktÄ çkLkkðu÷ nkuðkÚke Mn2+ Lkku Mkðøko yktf = 6 Úkþu. ∴ μ = 35 = 5.93 BM Úkþu. (c) Mn2+ Lke R÷u. h[Lkk : (e) K4 [Mn(CN)6] : (d 2sp3, yüV÷feÞ) (i) IUPAC Lkk{ : ÃkkuxurþÞ{ nuõÍkMkkÞLkku{UøkuLkux (II) ∴ VB rMkØktík {wsçk, H2O rLkçko¤ r÷økuLz ûkuºk yMkh Ähkðíkk (ii) ykìÂõMkzuþLk ÂMÚkrík : Mn = +2 yÚkðk Mn2+ nkuðkÚke Mn2+ Lkk 3d 5 R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke. (iii) R÷u. h[Lkk : Mn2+ = 3d 5 yLku CN– Lkk «çk¤ r÷økuLz ∴ d5 = (Wå[MÃkeLk Mktfeýo) ûkuºkLkk yMkhÚke Ãkkt[ R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkþu. v CFT {wsçk d 5 → t2g1,1,1 eg1,1 ∴ Mn2+ = 3d 5 = t2g2,2,1 eg0 (÷½wMÃkeLk Mktfeýo) «.24 Lke[uLkk MktfeýkuoLkk IUPAC Lkk{, ykìÂõMkzuþLk ÂMÚkrík, R÷u. h[Lkk yLku Mkðøko yktf sýkðku. íku{Lkk yðfkþeÞ Mk{½xfku yLku [qtçkfeÞ [kf{kºkkLkk {qÕÞku Ãký sýkðku. s. (a) K [Cr(H2O)2 (C2O4)2] . 3H2O : (d2sp3, yüV÷feÞ) (i) IUPAC Lkk{ : ÃkkuxurþÞ{ zkÞyuõðkzkÞykuõMku÷uxku ¢ku{ux (II) xkÙ ÞnkRzxuÙ (ii) ykìÂõMkzuþLk ÂMÚkrík : +3 yÚkðk Cr3+ (iii) R÷u. h[Lkk : Cr3+ = 3d 3 = t2g3 eg0 (iv) Cr3+ Lkku Mkðøko yktf = 6 (v) yðfkþeÞ Mk{½xfíkk : yk Mktrfhý rMkMk-xÙkLMk yLku zufMxÙkur÷hkðku yu{ çktLku «fkhLke yðfkþeÞ Mk{½xfíkk Ëþkoðu Au.

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.325 (iv) Mn2+ Lkku Mkðøko yktf = 6 «.28 [Co(NH3)6] Cl2 MktfeýoLkk ÿkðý{kt fw÷ fux÷k ykÞLkku WíÃkLLk ÚkÞu÷k nkuÞ Au ? (v) yðfkþeÞ Mk{½xfíkk : rMkMk-xÙkLMk fu d - l Mk{½xfíkk Ëþkoðþu Lkrn. (a) 6 (b) 4 (c) 3 (d) 2 (vi) [qtçkfeÞ [kf{kºkk : 3d 5 Lkk Ãkkt[ R÷u.Lkwt ÞwÂø{fhý Úkíkkt s. (c) [Co(NH3)6] Cl2(aq) → [Co(NH3)6]3+(aq) + 2C–l(aq) n = 1 {¤u Au. 1 {ku÷ 2 {ku÷ ∴ μ = 3 = 1.73 BM {¤þu. «.25 ÿkðý{kt Mkðøko MknMktÞkusf MktÞkusLkLke ÂMÚkhíkk þwt Mkq[ðu Au ? yk{, 1 {ku÷ Co(NH3)6 Cl2 MktfeýoLkk ykÞLkefhýÚke ÿkðý{kt MktfeýkuoLke ÂMÚkhíkkLku yMkhfíkko Ãkrhçk¤ku sýkðku. fw÷ ºký {ku÷ ykÞLkku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. s. Refer Topic No. 9.7 «.29 Lke[uLkk ykÞLkku{ktÚke fkuLke [qtçkfeÞ [kf{kºkk {n¥k{ nkuÞ Au ? «.26 rf÷ux yMkh yux÷u þwt ? yuf WËknhý ykÃkku. (a) [Cr(H2O)6]3+ (b) [Fe(H2O)6]3+ s. ⇒ ßÞkhu rîËtíkeÞ fu çknwËtíkeÞ r÷økuLz íkuLkk çku fu ðÄkhu Ëkíkk Ãkh{kýw (c) [Zn(H2O)6]2+ (d) [Cr(en)3]3+ (Mk{qnku) {khVíku {æÞÂMÚk Äkíkw ykÞLk MkkÚku yuf fhíkk ðÄkhu s. (b) fkhý fu Cr3+ = 3d3 yLku n = 3, MÚkkLkkuyu òuzkÞ yLku ð÷Þ h[Lkk Ähkðíkwt çktÄLk LkeÃkòðu íkku íkuLku Fe3+ = 3d5 yLku n = 5 íku{s rf÷ux MktÞkusLk fnu Au yLku r÷økuLzLke yk yMkhLku rf÷ux yMkh fnu Au. ykðk çknwËtíkeÞ r÷økuLzLku rf÷uxsLÞ r÷økuLz fnu Au. Zn2+ = 3d10 yLku n = 0 Au. s{u f,u «.30 K[Co(CO)4] {kt Co Lkku ykìÂõMkzuþLk yktf fux÷ku Au ? ⇒ en0, Ptn0, Pn0, gly–, DMG–, EDTA–, ACAC–, (a) +1 (b) +3 (c) –1 (d) –3 dipy0 ðøkuhu rf÷uxªøk r÷økuLz Au. s. (c) –1 fkhý fu (K) + CO + 4(CO) = 0 ⇒ Ëk.ík., [Pt(en)2]2+ rf÷ux Mktfeýo Au. [CH2 ]2+ ∴ +1 + x + 0 = 0 CH2 H2N→ → NH2 CH2 ∴ x = Co = –1 Úkþu. → Pt CH2 → «.31 Lke[uLkk{ktÚke MkkiÚke ðÄw MÚkkÞe Mktfeýo fÞwt Au ? H2N NH2 (Ãkkt[ MkÇÞku Ähkðíkk çku ð÷Þku çkLku Au) (a) [Fe(H2O)6]3+ (b) [Fe(NH3)6]3+ v rf÷ux h[Lkk ÚkðkÚke Ãkkt[ fu A MkÇÞku Ähkðíkwt MÚkkÞe ð÷Þ (c) [Fe(C2O4)3]3– (d) [FeCl6]3– çkLku Au. s. (c) [Fe(C2O4)3]3–, fkhý fu íku rf÷ux «fkhLkwt ð÷Þ h[Lkk Ähkðíkwt Mktfeýo. çkkfeLkk yufËtíkeÞ r÷økuLzðk¤k rçkLkrf÷ux v ykÚke yuf ËtíkeÞ r÷økuLzLke íkq÷Lkk{kt íkuLkk rf÷ux MktfeýoLke MÚkkrÞíkk ðÄu Au. su{fu, Mktfeýkuo Au. MÚkkrÞíkkLkku ¢{ : c > b > d > a Úkþu. MÚkkrÞíkk : [PtCl4]2+ < [Pt(en)2]2+ «.32 Lke[uLkk MktfeýkuoLkku á~Þ rðMíkkh{kt íkhtøk÷tçkkELke þku»ký ÚkðkLkku ¢{ v fwËhíke rf÷ux Mktfeýkuo suðk fu rn{kuø÷kuçkeLk, rðxk{eLk B12 fÞku Úkþu ? ^÷kuhkurV÷ ðøkuhu. Fe, Co yLku Mg Lkk rf÷ux Mktfeýkuo Au. [Ni(NO2)6]4–, [Ni(NH3)4]2+, [Ni(H2O)6]2+ v ðÄw{kt òu yuf s rf÷uxsLÞ r÷økuLz ðzu ðÄkhu MktÏÞk{kt ð÷Þku s. [Ni(H2O)6]2+ > [Ni(NH3)6]2+ > [Ni(NO2)6]2+ h[kÞ íkku íkuLke ÂMÚkhíkk «{ký{kt ðÄkhu nkuÞ Au. ⇒ fkhýu CFSE ∝ r÷økuLzLke «çk¤íkk ∝ 1 (E = hc {wsçk) su{fu, [Co(EDTA)]1– > [Co(en)3]3+ λ λ (Ãkkt[ ð÷Þku) (ºký ð÷Þku) «.27 Lke[uLkk Mkðøko MknMktÞkusf MktÞkusLkkuLkku Vk¤ku «íÞufLkwt yuf WËknhý ⇒ yux÷u fu rLkçko¤ r÷økuLz ðzu Ÿ[e íkhtøk ÷tçkkEðk¤k «fkþLkwt þku»ký ykÃke xqtf{kt [[ko fhku. ÚkkÞ Au. (i) sirðf «ýk÷e{kt (ii) ði&÷ur»kf hMkkÞý{kt (iii) yki»kÄ hMkkÞý{kt (iv) rLk»f»kýo /Äkíkfw {o rðrÄ{kt s. Refer Topic No. 9.8



ee e Chemistry Äku.12 ¼køk-1 NCERT Exemplar Solutions rð¼køk e {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 1A



«fhý-1 : ½™ yðMÚkk : Exemplar rð¼k„ 2.3 «fhý-1 «fhý-1 : ½™ yðMÚkk (I) MCQs «fkh™k «§ku 7. MVxef{Þ ½™™t „÷™®ƒŒw ¾qƒ s [tu¬Ë ntuÞ Au. fthý fu.... 1. ™e[u™t{tkÚte fE …rhÂMÚtr‚{tk …ŒtÚto ½™ yðMÚtt{tk (A) MVxef{Þ ½™{tk fýtu™e [tu¬Ë „tuXðýe xqkft yk‚h™e {u¤ðe þftÞ ? ntuÞ Au. (A) Ÿ[t ‚t…{t™u (B) ™e[t ‚t…{t™u (B) MVxef{Þ ½™{tk fýtu™e [tu¬Ë „tuXðýe ÷tkƒt yk‚h™e ntuÞ Au. (C) Ÿ[e W»{ÞQòo (D) r™ƒo¤ ftunuËe𠃤tu …h (C) swŒe-swŒe rŒþtytu{tk fýtu™e „tuXðýe Ë{t™ ntuÞ Au. s . (B) ™e[tk ‚t…{t™u (D) swŒe-swŒe rŒþtytu{tk fýtu™e „tuXðýe swŒe ntuÞ Au. s . (B) MVxef{Þ ½™{tk fýtu™e [tu¬Ë „tuXðýe ÷tkƒt 2. ™e[u™t{tkÚte fÞtu „wý MVxef{Þ ½™™tu ™Úte ? yk‚h™e ntuÞ Au. (A) r™rù‚ y™u ÷tûtrýf „÷™ yuLÚttÕ…e 8. ytÞturz™ yýwytu MVxef ÷urxË{tk ........ ðzu sfztÞu÷t (B) Ë{rŒ„Ä{eo Mð¼tð ntuÞ Au ? (C) Ë{„ú MVxef h[™t{tk ½xf fýtu™e r™Þr{‚ y™u (A) ÷kz™ ƒ¤tu (B) rî-ÄúwðeÞ - rî-ÄúwðeÞ …tM…trhf r¢Þtytu …w™htðŠ‚‚ ¼t‚ („tuXðý) ntuÞ Au. (C) ËnËkÞtusf ƒkÄ (D) fw÷kƒef ƒ¤tu (D) Ët[tu ½™ s . (A) ÷kz™ ƒ¤tu 9. ™e[u™t{tkÚte fÞtu ÃtŒtÚto ò¤eŒth ½™ Au ? s . (B) Ë{rŒ„Ä{eo Mð¼tð (A) SO2 (½™) (B) I2(s) (C) nehtu (D) H2O (ƒhV) 3. ™e[u™t{tkÚte fÞtu yMVxef{Þ ½™ Au ? s . (C) nehtu 10. ™e[u™t{tkÚte fÞt ½™ rðãw‚ðtnf ™Úte ? (A) „Vuú tRx (B) fðtoxTÍ ft[ (SiO2) (C) ¢tu{yu÷{ (D) rËr÷ftu™ ftƒtoRz s . (B) fðtoxTÍ ft[ (SiO2) 4. ™e[u™t{tkÚte [wkƒfeÞ [tf{tºttytu™e fE „tuXðýe (rðLÞtË) yu yuLxeVuhtu {uø™uxef («r‚÷tun[wkƒfeÞ) Œþtoðu Au ? (A) ↑ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑ (B) ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ (a) Mg (b) TiO (c) I2 (d) H2O (C) ↑ ↑ ↓ ↑ ↑ ↓ (A) {tºt (a) (B) {tºt (b) (C) (c) y™u (d) (D) b, c, d yýwytu (D) ↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓ s . (C) (c) y™u (d) 11. ™e[u™t{tkÚte fE ÷tûtrýf‚t ytÞtur™f ½™™e ™Úte ? s . (D) ↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓ (A) r…„r÷‚ yðMÚtt{tk ðtnf‚t™t {qÕÞtu ½ýt ™e[t ntuÞ Au. 5. fðtxoÍ ø÷tË™t ð¢e¼ð™tkf™t {qÕÞ {txu ™e[u™t{tkÚte (B) Mð¼tð ƒhz ntuÞ Au. fÞw Ët[wk Au ? (C) ytk‚h-ytÛðeÞ ƒ¤tu ntuÞ Au. (A) ƒÄe s rŒþtytu{tk Ë{t™ ntuÞ (D) ‚u Mð¼tðu rð»t{Œirþf Au. (B) swŒe-swŒe rŒþtytu{tk swŒtk swŒtk s . (A) r…„r÷‚ yðMÚtt{tk ðtnf‚t™t {qÕÞtu ½ýt ™e[t (C) {t…e þft‚tk ™Úte ntuÞ Au. (D) nk{uþt þqLÞ 12. „úuVtRx yu Ëthtu rðãw‚ðtnf Au...... s . (A) ƒÄe s rŒþtytu{tk Ë{t™ ntuÞ 6. yMVxef{Þ ½™ …ŒtÚttuo {txu õÞwk rðÄt™ Ët[wk ™Úte ? (A) yƒkÄfthf e– Þwø{ (B) {wõ‚ËkÞtusfítt R÷uõxÙtu™ (A) [tu¬Ë ‚t…{t™u yt …ŒtÚttuo™u „h{ fh‚tk ‚uytu MVxef{Þ (C) Ä™tÞ™tu (D) ÉýytÞ™tu ƒ™u Au. s . (B) {wõ‚ËkÞtusfítt R÷uõxÙtu™ (B) Úttuzt Ë{Þ ËwÄe ht¾e {wf‚tk ‚uytu MVxef{Þ ƒ™u Au. 13. ™e[u™t{tkÚte fÞtu ytuõËtRz ‚t…{tLt™t ytÄthu ðtnf (C) yMVxef{Þ ½™™u „h{e yt…e þftÞ Au. fu yðtnf ð‚uo Au ? (D) ‚u™t „wýÄ{tuo Œhuf rŒþt{tk swŒt ntuÞ Au. (A) TiO (B) SiO2 (C) Ti2O3 (D) MgO s . (D) ‚u™t „wýÄ{tuo Œhuf rŒþt{tk swŒt ntuÞ Au. s . (C) Ti2O3

2.4 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 14. ™e[u™t{tkÚte fÞtu ytuõËtRz Ät‚wytu suðe ðtnf‚t Œþtoðu Au ? 22. AgBr(s) îtht fÞt «fth™e ûtr‚ òuðt {¤u Au ? (1) þtuxTfe (2) £uLf÷ (3) Ät‚w ðÄthtu (4) Ät‚w Wý… (A) SiO2 (B) MgO (C) SO2 (D) CrO2 (A) 1 y™u 2 (B) 3 y™u 4 s . (D) CrO2 (C) 1 y™u 3 (D) 2 y™u 4 15. þwØ MVxef{tk™t ÷uxtRË ®ƒŒw Ãth fÞtu fý „tuXðtÞ ™ þfu ? s . (A) 1 y™u 2 (A) yýw (B) ytÞ™ 23. ™e[u™t{tkÚte fE òuz{tk ËtiÚte ðÄw …u®f„ ût{‚t Au ? (C) R÷uõxÙtu™ (D) …h{týw (A) HCP, BCC (B) HCP, CCP s . (C) R÷uõxÙtu™ (C) bcc, ccp (D) bcc, SCP 16. „úuVtRx ™e[u™t{tkÚte þwk ™ ntuE þfu ? s . (B) HCP, CCP (A) ðtnf ½Lt (B) ò¤eŒth ½™ 24. yk‚: furLÿ‚ ½™{tk fux÷t xft ¾t÷e søÞt hnu÷e ntuÞ ? (C) ËnËkÞtusf ½™ (D) ytÞtur™f ½™ (A) 74% (B) 68% s . (D) ytÞtur™f ½™ (C) 32% (D) 26% 17. ™e[u™t{tkÚte þu{tk Ä™tÞ™ ytk‚ht÷eÞ MÚtt™{tk „tuXðtÞ Au ? s . (C) 32% (A) £uLf÷ ûtr‚{tk (B) þtuxTfe ûtr‚{tk 25. nufTÍt„tu™÷ (»txTftuýeÞ) f÷tuÍ …uf h[™t {txu fÞw rðÄt™ ÞtuøÞ ™Úte ? (C) yðftþeÞ ûtr‚{tk (D) Ät‚w Wý… ûtr‚{tk (A) Ëð„yo tfk -12 s . (A) £uLf÷ ûtr‚{tk (B) …ufª„ ût{‚t 74% 18. MVxef{tk fÞthu þtuxTfe ûtr‚ òuðt {¤u Au ? (C) [‚w»V÷feÞ rAÿ yu ‚u™t …Ae™t M‚h™t „tu¤t ðzu fkftÞu÷wk hnu. (A) ßÞthu Ä™tÞ™ …tu‚t™t MÚtt™uÚte ytk‚ht÷eÞ MÚtt™{tk „tuXðtÞ. (D) [tuÚtwk M‚h yu MVxef™t «Út{ M‚h suðwk s ntuÞ Au. (B) ÷urxË{tkÚte Ë{t™ ËkÏÞt{tk Ä™tÞ™ y™u ÉýtÞ™ „uhntsh s . (D) [tuÚtwk M‚h yu MVxef™t «Út{ M‚h suðwk s ntuÞ Au. ntuÞ. 26. ™e[u™t{tkÚte þu{tk Ä™tÞ™ y™u „wýtÞ™™tu Ëð„oytkf (C) R÷uõxÙtu™ îtht ÷uxeË ®ƒŒw htuftÞu÷ ntuÞ. Ë{t™ ÚttÞ? (D) ÷uxeË{tk yþwrØ W{uhðt{tk ytðu. (A) Cl– yu fcc h[™t Ähtðu su{tk Na+ yu yüV÷feÞ rAÿ{tk s . (B) ÷urxË{tkÚte Ë{t™ ËkÏÞt{tk ½™tÞ™ y™u ÉýtÞ™ „tuXðtÞ Au. (B) Ca2+ yu fcc h[™t ‚Útt F– ƒÄt s [‚w»V÷feÞ rAÿtu „uhntsh ntuÞ. 19. P-«fth™t yÄoðtnf{tk fÞt «fth™tu ðes¼th ntuÞ Au ? htufu Au. (A) Ä™¼th (C) O2– fcc h[™t Ähtðu ßÞthu Na+ ‚{t{ ytX [‚w»V÷feÞ (B) Éý¼th rAÿ htufu Au. (C) ‚xMÚt (D) S2– ytÞ™ fcc h[™t Ähtðu Au. ‚Útt Na+ ‚{t{ (D) yþwrØ™t «{tý …h ytÄtrh‚ yüV÷feÞ rAÿtu htufu Au. s . (C) ‚xMÚt s . (A) Cl– yu fcc h[™t Ähtðu su{tk Na+ yu yüV÷feÞ 20. rËr÷ftu™™u n-«fth™t yÄoðtnf{tk Vuhððt {txu fE rAÿ{tk „tuXðtÞ Au. ËkÞtusf‚t e– ðt¤e yþwrØ W{uhtÞ Au ? 27. rî-…he{týeÞ [tuhË f÷tuÍ…uf h[™t{tk Ëð„oytkf (A) 2 (B) 1 sýtðtu. (C) 3 (D) 5 (A) 2 (B) 3 s . (D) 5 (C) 4 (D) 6 21. V÷f furLÿ‚ ½™{tk fw÷ [‚w»V÷feÞ rAÿtu™e ËkÏÞt sýtðtu. s. (C) 4 (A) 6 (B) 8 28. ztu®…„Úte fÞt «fth™e ûtr‚ òuðt {¤u Au ? (C) 10 (D) 12 (A) rðMÚtt…™eÞ ûtr‚ (B) þtuxTfe ûtr‚ s . (B) 8 (Ëhuf LkkLkk ½LkLkk fuLÿ{kt yuf T-rAÿ nkuÞ) (C) VuLf÷ ûtr‚ (D) R÷uõxÙtur™Þ ûtr‚ s . (D) R÷uõxÙtur™Þ ûtr‚

«fhý-1 : ½™ yðMÚkk : Exemplar rð¼k„ 2.5 29. rËr÷ftu™{tk e– Ë{]Ø yþwrØ W{uh‚t.... 35. õÞwƒef õ÷tuÍ…uf{tk yuf{ftu»t{tk..... (A) P-«fth yÄoðtnf (B) n-«fth yÄoðtnf (A) [th [‚w»V÷feÞ rAÿtu Au su ™Sf™t [th yuf{ftu»ttu ðzu (C) ytk‚hef yÄoðtnf (D) yðtnf ½uhtÞu÷t ntuÞ Au. s . (B) n -«fth yÄoðtnf (B) [th-[‚w»V÷feÞ rAÿtu yuf{ ftu»t{tk ntuÞ Au. 30. ™e[u™t{tkÚte fÞw rðÄt™ Ët[wk ™Úte ? (C) ytX [‚w»V÷feÞ rAÿtu Au su ™Sf™t [th yuf{ftu»ttu ðzu ½uhtÞu÷t Au. (A) y™w[wkƒfeÞ …ŒtÚttuo [wkƒfeÞûtuºt{tk r™ƒo¤‚tÚte ytf»ttoÞ Au. (D) ytX [‚w»V÷feÞ rAÿtu ntuÞ Au. (B) Vuhtu{uø™uxef …ŒtÚttuo ftÞ{e [wkƒf ƒ™‚t ™Úte. s . (D) ytX [‚w»V÷feÞ rAÿtu ntuÞ Au. (C) yuLxeVuhtu{uø™uxef …ŒtÚto{tk ztu{uR™ yufƒeòÚte rðhwØ 36. f.c.c., b.c.c. y™u ËtŒt ½™ {txu yuf{ ftu»t™t Äth™e „tuXðtÞu÷t ntuÞ Au. ÷kƒtE ‚u™t „tu¤tytu™e rºtßÞt™t ËkŒ¼o{tk sýtðtu. (D) «r‚[wkƒfeÞ …ŒtÚttuo{tk e– ÞwÂø{‚ ntuðtÚte ‚u{™e [wkƒfeÞ (A) 2 2 r : 4r 3 : 2r (B) 4r 3 : 2 2 r : 2r [tf{tºtt hŒ ÚttÞ Au. s . (B) Vuhtu{uø™uxef …ŒtÚttuo ftÞ{e [wkƒf ƒ™‚t ™Úte. (C) 2r : 2 2 r : 4r 3 (D) 2 2 r : 4r 3 : 2r 31. ytÞ™eÞ ½™ {txu fÞwk rðÄt™ ¾tuxwk Au ? (A) fŒ{tk {tuxt ytÞ™tu ðÄw f÷tuÍ…uf h[™t Ähtðu Au. s . (A) 2 2 r : 4r 3 : 2r 37. ™e[u™t{tkÚte fÞtu ¢{ ½™™e ðtnf‚t {txu ÞtuøÞ Au ? (B) fŒ{tk ™t™t ytÞ™ ‚u{™t fŒ™t ytÄthu [‚w»V÷feÞ fu yüV÷feÞ rAÿtu{tk „tuXðtÞ Au. (C) ƒÄt s rAÿtu ¼htÞ ‚u sYhe ™Úte. (A) K >> K <K Ät‚w yðtnf yÄoðtnf (D) [‚w»V÷f fu yüV÷f rAÿtu™tu ¼htðt™tu ykþ yu ytÞ™tu™t (B) K << K <K fŒ …h ytÄtrh‚ Au. Ät‚w yðtnf yÄoðtnf s . (D) [‚w»V÷f fu yüV÷f rAÿtu™tu ¼htðt™tu ykþ yu (C) K < K >K =0 Ät‚w yÄoðtnf yðtnf ytÞ™tu™t fŒ …h ytÄtrh‚ Au. (D) K < K >K ≠0 Ät‚w yÄoðtnf yðtnf 32. Vuhtu{uø™uxef …ŒtÚttuoyu [wkƒfeÞûtuºt{tk {wf‚t ‚u ftÞ{e s . (A) K >> K <K [wkƒf ƒ™u Au. fthý fu... Ät‚w yðtnf yÄoðtnf (A) ƒÄe s ztu{uR™ yu [wkƒfeÞûtuºt™e rŒþt{tk „tuXðtÞ Au. (II) MCQs «fth™t «§tu ™kUÄ : ™e[u™k «§ku{ktÚke ƒu yÚkðk ðÄw rðfÕ…ku Mkk[kt nkuE þfu : (B) ƒÄe s ztu{uR™ yu [wkƒfeÞûtuºt™e rŒþtÚte rðhwØ rŒþt{tk 38. rºt-…he{týeÞ f÷tuÍ …uf h[™t{tk hnu÷t rAÿ {txu „tuXðtÞ Au. fÞw rðÄt™ Ët[wk ™Úte ? (C) ztu{uR™ yu ÞtŒåAef he‚u „tuXðtÞ Au. (A) «Út{ M‚h™t rºtftuýtfthe rAÿ …h ƒeò M‚h™tu „tu¤tu ƒkÄ ƒuËu Au íÞthu [‚w»V÷feÞ rAÿ h[tÞ Au. (D) ztu{uR™ [wkƒfeÞ ûtuºtÚte yËh …t{‚e ™Úte. (B) ƒÄt s rºtftuýtfthe rAÿtu ƒeò M‚h™t rºtftuýtfthe rAÿÚte s . (A) ƒÄe s ztu{uR™ yu [wkƒfeÞûtuºt™e rŒþt{tk „tuXðtÞ Au. ZkftÞu÷t ntu‚t ™Úte. 33. …u®f„ ût{‚t™tu Ët[tu ¢{ sýtðtu. (C) «Út{ M‚h™t rºtftuýtfthe rAÿ …h ƒeò M‚h™t rºtftuýtfthe rAÿ „tuXðtÞ íÞthu [‚w»V÷feÞ rAÿ h[tÞ. (A) f.c.c. > b.c.c. > ËtŒtu ½™ (D) yüV÷feÞ rAÿ, ßÞthu «Út{ M‚h™t rºtftuýtfthe rAÿ™e (B) f.c.c. > b.c.c. > ËtŒtu ½™ ƒhtƒh W…h ƒeò M‚h™wk rºtftuýtfthe rAÿ „tuXðtÞ íÞthu (C) f.c.c. < b.c.c. > ËtŒtu ½™ ƒ™u Au. (D) b.c.c. < f.c.c. > ËtŒtu ½™ s . (C) y™u (D) 39. yuLxeVuhtu{uø™uxef …ŒtÚttuo™e [wkƒfeÞ [tf{tºtt þqLÞ s . (B) f.c.c. > b.c.c. > ËtŒtu ½™ ntuÞ Au fthý fu ztu{uR™.... 34. ™e[u™t{tkÚte fE ûtr‚ rðMÚtt…™ ûtr‚ …ý Au ? (A) £uLf÷ (B) þtuxTfe ûtr‚ (C) rƒ™‚¥ðÞtu„ r{r‚Þ (D) ‚¥ðÞtu„ r{r‚… s . (A) £uLf÷

2.6 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 45. NaCl™t yuf{-ftu»t{tk [‚w»V÷feÞ rAÿtu™e ËkÏÞt sýtðtu. (A) [wkƒfeÞ ûtuºt™e rŒþt{tk „tuXðtÞ Au. (A) 4 (B) yt…u÷ [wkƒfeÞ ûtuºt™e rðhwØ rŒþt{tk „tuXðtÞ Au. (C) ztu{uR™ …hM…h rðhwØ rŒþt{tk „tuXðtÞ Au. (B) yüV÷feÞ rAÿ fh‚tk ƒ{ýtk (D) ztu{uR™ yufƒeò™e [wkƒfeÞ [tf{tºttytu™u hŒ fhu Au. s . (C) y™u (D) (C) 8 40. ™e[u™t{tkÚte õÞwk rðÄt™ Ët[wk ™Úte ? (A) yðftþeÞ ûtr‚ yu …ŒtÚto™e ½™‚t{tk ½xtztu fhu Au. (D) yüV÷feÞ rAÿ fh‚tk [th „ýtk (B) ytk‚ht÷eÞ ûtr‚Úte …ŒtÚto™e ½™‚t{tk ðÄthtu ÚttÞ Au. (C) yþwrØ ûtr‚Úte …ŒtÚto™e ½™‚t{tk Vuh …z‚tu ™Úte. s . (B) y™u (C) (D) £uLf÷ ûtr‚Úte …ŒtÚto™e ½™‚t ðÄu Au. s . (C) y™u (D) 46. yMVxef{Þ …ŒtÚto™u ƒeswk ............. fnuðtÞ. 41. Ät‚w {txu õÞwk rðÄt™ Ët[wk Au ? (A) ËkÞtusf‚t …x y™u ðtnf‚t …x yufƒeò …h ytðhtÞu÷t (A) yt¼tËe ½™ (B) Ët[tk ½™ ntuÞ Au. (C) yr‚Xkzt …tzu÷t «ðtne (D) yr‚Xkzt …tzu÷t ½™ (B) ËkÞtusf‚t …x y™u ðtnf‚t …x ðå[u þÂõ‚„u… ytuAtu s . (A) y™u (C) ntuÞ Au. 47. rËr÷ftu™{tk ™e[u™t{tkÚte fE yþwrØ W{uh‚tk ‚u (C) ËkÞtusf‚t …x y™u ðtnf‚t …x ðå[u þÂõ‚„u… ™¬e n-«fth™tu yÄoðtnf ƒ™tðu Au ? ™ ÚttÞ. Si (D) ËkÞtusf‚t …x yu ytkrþf ¼htÞu÷e ntuÞ Au. s . (A), (B) y™u (D) (a) (b) 42. P-«fth™t yÄoðtnf{tk R÷uõxÙtu™ y™u rAÿ™e ðtnf‚t (c) (d) rðãw‚ûtuºt™e ntshe{tk ÚttÞ, ‚tu õÞwk rðÄt™ Ët[wk Au ? s . (A) y™u (C) (A) R÷uõxÙtu™ yu Ä™¼the‚ Ã÷ux ‚hV ytf»ttoÞ 48. ™e[u™t{tkÚte fÞt rðÄt™ Ët[tk Au ? (B) rAÿtu yu Éý¼the‚ Ã÷ux ‚hV ytf»ttoÞ (C) R÷uõxÙtu™ y™u rAÿtu ƒk™u Ä™¼the‚ Ã÷ux ‚hV ytf»ttoÞ (A) Vuhe{uø™uxef …ŒtÚttuo™u „h{ fh‚tk y™w[wkƒfeÞ ƒ™u. (D) R÷uõxÙtu™™wk n÷™[÷™ yu rAÿtu™t n÷™-[÷™Úte Mð‚kºt Au. (B) Vuhe{uø™uxef …ŒtÚttuo™u „h{ fh‚tk yËh Út‚e ™Úte. s . (A) y™u (B) (C) yuLxeVuhtu{uø™uxef{tk ztu{uR™™e „tuXðýe yu Vuhtu{uø™uxef 43. yÄoðtnf {txu fÞt rðÄt™ Ët[tk Au ? (A) rËr÷ftu™{tk e– Ë{]Ø yþwrØ W{uh‚t p-«fth™t yÄoðtnf suðe s ntuÞ Au. (D) Vuhtu{uø™uxef{tk ztu{uR™™e „tuXðýe [wkƒfeÞ ûtuºt™e rŒþt{tk ƒ™u Au. (B) rËr÷ftu™{tk e– Ë{]Ø yþwrØ W{uh‚t ‚u n-«fth™t yÄoðtnf hnu Au. s . (A) y™u (D) ƒ™tðu Au. 49. fðtxoTÍ {txu õÞwk ÞtuøÞ ™Úte ? (C) rðMÚttr…‚ R÷uõxÙtu™™t fthýu yþwØ rËr÷ftu™™e ðtnf‚t (A) ‚u MVxef{Þ ½™ Au. ðÄu Au. (B) ð¢e¼ð™tkf Œhuf rŒþt{tk Ë{t™ ntuÞ Au. (C) „÷™ yuLÚttÕ…e [tu¬Ë ntuÞ Au. (D) R÷uõxÙtu™™t ½xtztÚte n-«fth yÄoðtnf™e ðtnf‚t ðÄu Au. (D) ‚u ¾qƒ s Xkztu …tzu÷ «ðtne Au. s . (B) y™u (C) s . (A) y™u (C) 44. KCl {tk ðÄw «{tý K+ ™t fthýyu ‚u òkƒ÷e hk„ «t fhu Au fthý fu... (A) yu™tÞ™™t MÚtt™ …h yÞwÂø{‚ R÷uõxÙtu™ „tuXðtÞ Au. (B) yu™tÞ™™t MÚtt™ …h ÞwÂø{‚ R÷uõxÙtu™ „tuXðtÞ Au. (C) yu™tÞ™™t fux÷tf MÚtt™tu ¾t÷e hnu Au. (D) F-fuLÿtu™t fthýu MVxef{tk hk„ òuðt {¤u Au. sðtƒ : (A) y™u (D)

«fhý-1 : ½™ yðMÚkk : Exemplar rð¼k„ 2.7 50. ™e[u™t{tkÚte õÞwk ytÛðeÞ ½™ ™Úte ? 59. þt {txu ZnO(s) ™u „h{ fh‚tk ‚u …e¤t hk„™t Œu¾tÞ Au ? s . Ät‚w ðÄthtu ûtr‚ Útðt™t fthýu ‚u{tk ðÄthu Ä™tÞ™ (Zn2+) {¤u (A) SiC (B) AlN Au. su ytk‚ht÷eÞ MÚtt™{tk „tuXðtÞ Au. ynª ZnO ™u „h{ (C) nehtu (D) I2 s . (A), (B) y™u (C) (çkÄk s ò¤eËkh ½Lk Au) fh‚tk ‚u ytìÂõËs™ „w{tðu Au. ‚uÚte ËVuŒ hk„ …e¤t hk„{tk 51. ™e[u™t{tkÚte þu{tk yüV÷feÞ rAÿ þõÞ Au ? Y…tk‚h ÚttÞ Au. (A) HCP (B) BCC ZnO ⎯„⎯h⎯{→ Zn2+ + 1 + 2e– 2 O2 (C) ËtŒtu ½™ (D) FCC s . (A) y™u (D) ËVuŒ …e¤tu hk„ 52. £uLf÷ ûtr‚ yu.... 60. ‚t…{t™ ðÄ‚tk yÄoðtnf{tk ðtnf‚tk ðÄu Au Ë{òðtu. (A) ‚¥ðÞtu„r{r‚Þ ûtr‚ (B) rðMÚtt…™eÞ ûtr‚ s . yÄoðtnftu{tk ËkÞtusf‚t …x y™u ðtnf‚t …x ðå[u þÂõ‚„u… (C) yþwrØ ûtr‚ (D) rƒ™‚¥ðÞtu„r{r‚Þ ûtr‚ yðtnf fh‚tk ytuAtu ntuÞ Au. l ytÚte ‚t…{t™ ðÄ‚tk ËkÞtusf‚t …x™t e– Qòo {u¤ðe™u ðtnf‚t s . (A) y™u (B) …x{tk Ëh¤‚tÚte «ðuþu Au. suÚte ðtnf‚t{tk ðÄthtu ÚttÞ Au. 53. ™e[u™t{tkÚte fE ûtr‚{tk MVxefLte ½™‚t ½xu Au ? (A) ytk‚ht÷eÞ ûtr‚ (B) yðftþeÞ ûtr‚ 61. s{uor™Þ{{tk „ur÷Þ{™e yþwrØ W{uh‚tk s{uor™Þ{™e (C) £uLf÷ ûtr‚ (D) þtuxTfe ûtr‚ ðtnf‚t ðÄu Au. fthý yt…tu. s . (B) y™u (D) s . s{uor™Þ{ yu [‚w: ËkÞtusf Au. ßÞthu „ur÷Þ{ yu rºt-ËkÞtusf Au. ytÚte „ur÷Þ{™e ƒtÌt fûtt{tk ºtý e– ntuÞ Au. su xqtf sðkçke «fkhLkk «§ku s{uor™Þ{™e ºtý ËkÞtusf‚t …qýo fhu Au. 54. «ðtne y™u ðtÞw þt {txu ÿð fnuðtÞ Au ? l …hk‚w s{uor™Þ{™e [tuÚte ËkÞtusf‚t …qýo Út‚e ™Úte. s . «ðtne y™u ðtÞw™wk ðn™ ÚtE þfu Au ‚Útt ‚u™t yýwytu {wõ‚ l suÚte GeLkk MVxef{kt ‚u MÚtt™u rAÿ hnu Au. he‚u Vhe þfu Au. ytÚte ‚u ÿð Au. l yt MÚtt™ R÷uõxÙtì™ Qý… Œþtoðu Au {txu ‚u™u R÷uõxÙtì™ rAÿ 55. fthý yt…tu : ½™ yËkftu[™eÞ Au. s . ½™™t yýwytu ¾qƒs ™Sf ntuÞ Au. ytÚte ‚u{™t ytf»toý yÚtðt R÷uõxÙtì™ ËkÞtusf‚t fnu Au. ƒ¤tu {n¥t{ ntuðtÚte ‚u ðÄw Œƒtðe þft‚t ™Úte. {txu ‚u l ytÚte ™Sf™t …h{týw{tkÚte R÷uõxÙtì™ ytðe™u yt rAÿ{kt ¼htÞ (yËkftu[™eÞ) yŒƒ™eÞ Au. Au. Ãkrhýk{u su MÚtt™uÚte R÷uõxÙtì™ ytðu íÞtk Lkðwt rAÿ h[tÞ Au. 56. MVxef{tk fýtu™e „tuXðýe ÷tkƒt „t¤t™e ntuÞ Au, A‚tk þt {txu Ëk…qýo þwØ MVxef þõÞ ™Úte ? l yt{ ƒtÌt rðãw‚ûtuºt™e ntshe{tk e– ytðt rAÿtu{tkÚte ðnu Au. ßÞthu rAÿyu Éý¼the‚ Ã÷ux ‚hV ¾Ë‚tk sýtÞ Au. ytÚte s . MVxef™e ƒ™tðx ŒhBÞt™ ‚u™t Xkzt …tzðt™tu ðu„ ‚Útt ‚u{tk Úttuzt ðtnf‚t ðÄu Au. ½ýt ykþu yþwrØ hne sðtÚte ‚u Ëk…qýo þwØ MVxef hne þf ™nª. 57. þt {txu NaCl yu …e¤t hk„™tu Œu¾tÞ Au ? 62. yuf ËkÞtus™{tk ™tRxÙtus™ …h{týwk (N) yu õÞwrƒf ½™ s . NaCl {tk Ät‚w ðÄthtu ûtr‚ ntuÞ Au. su™t ÷eÄu MVxef{tkÚte Cl– ƒ™tðu Au. su{tk Ät‚w …h{týwk (M) yu [‚w»V÷feÞ rAÿ™t yuf ‚]‚eÞtkþ (ºteòu ¼t„) htufu Au ‚tu ËkÞtus™™wk yu …tu‚t™wk MÚtt™ Atuzu Au ‚Útt ‚u™t MÚtt™u Na {tkÚte Wí…L™ Ëqºt sýtðtu. ÚtÞu÷t e– „tuXðtÞ Au. su™u F-fuLÿ fnu Au. su á~Þ{t™ ðýo…x{tkÚte «ftþ™wk þtu»tý fhu Au. ‚Útt W¥tuS‚ ÚttÞ Au. suÚte ‚u …e¤t s . …h{týwk™e ËkÏÞt = N [‚w»V÷feÞ rAÿ = 2 × …h{týw™e ËkÏÞt hk„™tu Œu¾tÞ Au. = 2N 58. þt {txu FeO(s) {tk ‚¥ðÞtu„-r{r‚Þ ƒkÄthý òuðt {¤‚wk ™Úte ? ytÚte, M yu [‚w»V÷feÞ Aeÿ™t 13 ¼t„ htufu = 2 × 1 N 3 s . FeO(s){tkÚte Fe2+ Ä™tÞ™™wk ytkrþf rðMÚtt…™ Fe3+ îtht ÚttÞ Au. yt{, N . M 23 = N3M2 yÚtðt M2N3 63. fE …rhÂMÚtr‚{tk yMVxef{Þ ½™ …ŒtÚto yu MVxef{Þ l su{tk ºtý Fe2+ ™wk rðMÚtt…™ ƒu Fe3+ ðzu ÚttÞ Au. suÚte Ä™¼th™u ÞtuøÞ he‚u Ë{Äthe‚ fhe þftÞ Au. suÚte ‚u™e ‚¥ðÞtu„ r{r‚Þ ½™{tk VuhðtÞ Au ? s¤ðt‚e ™Úte y™u Ät‚w Wý… ûtr‚ ËòoÞ Au. s . yMVxef{Þ ½™™u „h{ fh‚tk ‚u MVxef{Þ ½™{tk VuhðtÞ Au. su™u MVxefefhý fnu Au.

2.8 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 68. ftu÷{-I ftu÷{-II òuzfkt «fkhLkkt «§ku (1) rî-…he{tý{tk [tuhË (a) rºtftuýeÞ rAÿ 64. ftu÷{-I ftu÷{-II f÷tuÍ …ufª„ (1) Ët{tLÞ yðftþeÞ ûtr‚ (a) rƒ™ytÞ™eÞ ½™ îtht (2) rî-…he{tý{tk »txTftuýeÞ (b) „tu¤tytu™t M‚h Œhuf [tuÚtt ŒþtoðtÞ ‚Útt ½™‚t ðÄu f÷tuÍ …ufª„ M‚hu …w™htð‚o™ ÚttÞ. A.u (2) Ët{tLÞ ytk‚ht÷eÞ ûtr‚ (b) ytÞ™eÞ ½™ îtht ŒþtoðtÞ (3) rºt…he{tý{tk »txTftuýeÞ (c) Ëð„oytkf = 4 Au. ‚Útt ½™‚t ½xu Au. f÷tuÍ …ufª„ (3) £uLf÷ ûtr‚ (c) rƒ™ytÞ™eÞ ½™ îtht (4) rºt…rh{tý{tk õÞwrƒf (d) „tu¤tytu™e M‚h™e h[™t Œþtðo tÞ ‚Útt ½™‚t ½xu A.u f÷tuÍ …uf yuftk‚hu …w™htðŠ‚‚ ÚttÞ. (4) þtuxTfe ûtr‚ (d) ytÞ™eÞ ½™ îtht Œþtðo tÞ s . (1) → (c), (2) → (a), (3) → (d), (4) → (b) ‚Útt ½™‚t y[¤ hnu Au. A + R «fkh™k «§ku (Assertion & Reason Type) s . (1) → (c), (2) → (a), (3) → (d), (4) → (b) ™tUÄ : «§ : 69 Úte 73 ËwÄe Œhuf{tk (A); (B); (C); (D) ™wk ÷¾tý ÷uðt™wk Au. 65. ftu÷{-I ftu÷{-II (1) r«{exeð ½™ (a) ƒÄe Äth yuf ƒeò™u ÷kƒ (A) A y™u R ƒk™u Ët[tk Au. R yu A™e Ët[e Ë{sq‚e Au. (B) A y™u R ƒk™u Ët[tk Au. …hk‚w R yu A™e Ët[e Ë{sq‚e (2) yk‚:furLÿ‚ ½™ ‚Útt a ≠ b ≠ c (b) yuf{ ftu»t ŒeX …h{týw ™Úte. yuf Au. (C) A Ët[wk Au, …hk‚w R ¾tuxwk Au. (D) A y™u R ƒk™u ¾tuxtk Au. (3) V÷f furLÿ‚ ½™ (c) ƒÄe Äth yuf ƒeò™u ÷kƒ Au ‚Útt a = b = c (E) A ¾tuxwk Au. …hk‚w R Ët[wk Au. 69. rðÄt™ : ËtŒt yuf{ ftu»t{tk yuf{ftu»t ŒeX yufs …h{týwk (4) yk‚:furLÿ‚ ytuÚttuohntuBƒef (d) ¾qýt™e ¼t„eŒthe ntuðt™t ntsh ntuÞ Au. ½™ ÷eÄu yuf{ ftu»t ŒeX yuf …h{týwk {¤u Au. fthý : ËtŒt ½™{tk ¾qýtytu …h …h{týwk ntsh ntuÞ Au su (e) V÷f™e ¼t„eŒthe™t ÷eÄu ƒeò yuf{ ftu»t ËtÚtu ¼t„eŒthe fhu Au. yuf{ ftu»t ŒeX ºtý s . (A) rðÄt™ y™u fthý ƒk™u Ët[tk Au y™u fthý yu …h{týwk {¤u Au. rðÄt™™e Ë{sq‚e Au. s . (1) → (b) (c), (2) → (c), (d), (3) → (c) (e), (4) → (a), (d) 70. rðÄt™ : „úuVtRx yu Ëthtu rðãw‚ðtnf Au. ßÞthu nehtu yðtnf Au. 66. ftu÷{-I ftu÷{-II (1) yþwrØ ûtr‚ (a) NaCl {tk F-fuLÿ ßÞtk fthý : „úuVtRx {]Œw (…tu[tk) Au ßÞthu nehtu yu ˾‚ y™u ƒhz Au. (2) Ät‚w ðÄthtu ûtr‚ yu™tÞ™ yðftþ ntuÞ. (3) Ät‚w-Qý… ûtr‚ (b) FeO {tk Fe3+ s . (B) rðÄt™ y™u fthý ƒk™u Ët[tk Au …hk‚w fthý yu (c) NaCl{tk Sr2+ ‚Útt fux÷tkf rðÄt™™e Ë{sq‚e ™Úte. Ä™tÞ™™t MÚtt™ ¾t÷e 71. rðÄt™ : õÞwrƒf h[™t{tk yk‚:fuLÿ{tk ntsh yüV÷feÞ rAÿ ËtÚtu fw÷ [th yüV÷feÞ rAÿ ntuÞ Au. s . (1) → (c), (2) → (a), (3) → (b) 67. ftu÷{-I ftu÷{-II fthý : yk‚:fuLÿ rËðtÞ yuf yüV÷feÞ rAÿ V÷f™t fuLÿ{tk (1) ½™ yðMÚtt{tk Mg (a) p-«fth™t yÄoðtnf ntuÞ Au. (2) MgCl2™e r…„r÷‚ yðMÚtt (b) n-«fth™t yÄoðtnf s . (C) rðÄt™ Ët[wk, …ý fthý ¾tuxwk Au. (3) rËr÷ftu™{tk VtuMVhË (c) rðãw‚-rð¼tßÞ ðtnftu 72. rðÄt™ : fcc h[™t {txu …u®f„ ût{‚t {n¥t{ ntuÞ Au. (4) s{uor™Þ{{tk ƒtuhtu™ (d) R÷uõxÙtu™eÞ ðtnftu fthý : fcc h[™t™tu Ëð„oytkf 12 Au. s . (B) rðÄt™ y™u fthý ƒk™u Ët[tk Au …hk‚w fthý yu s . (1) → (d), (2) → (c), (3) → (b), (4) → (a) rðÄt™™e Ë{sq‚e ™Úte.

«fhý-1 : ½™ yðMÚkk : Exemplar rð¼k„ 2.9 73. rðÄt™ : yÄoðtnftu™t ðtnf‚t™t {qÕÞtu l yt{ ytðt fw÷ ytX ™t™t ½™ ntuðtÚte yuf{ftu»t ŒeX ytX [‚w»V÷feÞ rAÿtu h[tÞ Au. 10–6 – 10–4 ohm–1 m–1 l yt{ yuf{ ftu»t ŒeX …h{týw™e ËkÏÞt fh‚tk [‚w»V÷feÞ rAÿtu™e fthý : yt ðtnf‚t yu yÄoðtnftu™e yÄo¼htÞu÷ fûtftu™t ËkÏÞt ƒ{ýe ntuÞ Au. fthýu ntuÞ Au. s . (C) rðÄt™ Ët[wk, …ý fthý ¾tuxwk Au. 76. yÄoðtnf{tk ztu®…„ fhðtÚte ‚u™e ðtnf‚t{tk ðÄthtu ÚttÞ Au. Ë{òðtu. Ëe½kuo¥khe «§ku 74. õÞwrƒf f÷tuÍ …uf h[™t{tk yuf{ftu»t ŒeX [th s . Ët{tLÞ he‚u yÄoðtnftu™e ðtnf‚t™wk {qÕÞ ytuAwk ntuðtÚte ‚u™tu yüV÷feÞ rAÿtu ™u ytf]r‚ îtht Ë{òðtu. W…Þtu„ «tÞtur„f he‚u ÚtE þf‚tu ™Úte. s . ytf]r‚ : l ytÚte, \"yÄoðtnftu™e ðtnf‚t ðÄthðt {txu ‚u{tk yþwrØ W{uhðt{tk ytðu Au su™u ztu®…„ fnu Au.\" l Œhuf Äth™t {æÞ{tk yuf yüV÷feÞ rAÿ ntsh ntuÞ, l ztu®…„{tk yþwrØ ‚hefu e– Qý… fu e–- Ë{]Ø ‚¥ðtu™tu W…Þtu„ yt{, fw÷ 12 Äth {txu = 12 × 1 ÚttÞ Au. 4 n-«fth™tk yÄoðtnf : = 3 yüV÷feÞ rAÿtu l rËr÷ftu™ fu s{uor™Þ{ suðt yÄoðtnftu{tk òu Ë{qn-15™t P fu l ‚Útt ½™™t yk‚:fuLÿ …h yuf yüV÷feÞ rAÿ ntsh ntuÞ Au. As suðt ‚¥ðtu yþwrØ ‚hefu W{uhðt{tk ytðu ‚tu yt Ë{qn- yt{ = 3 + 1 15™t ‚¥ðtu™t ðÄtht™t e– ™t ÷eÄu yÄoðtnf™e ðtnf‚t ðÄu = 4 yüV÷feÞ rAÿtu Au y™u Ë{„ú MVxef™t Éý¼th{tk [tuϾtu ðÄthtu ÚttÞ Au. suÚte ‚u™u n-«fth™tu yÄoðtnf fnu Au. 75. õÞwrƒf f÷tuÍ …uf h[™t{tk yuf{ftu»t ŒeX ytX l P, As suðe yþwrØ W{uh‚tk ‚u™e ËkÞtusf‚t fûtt™t …tk[ e– - [‚w»V÷feÞ rAÿ ntsh ntuÞ Au. ‚u ytf]r‚ îtht …ife [th - e– yu …tztuþe rËr÷ftu™ fu s{uor™Þ{™t [th e– ËtÚtu Ë{òðtu. ¼t„eŒthe fhu Au. …hk‚w …tk[{tk R÷uõxÙtu™ {wõ‚ hnu Au. s . ytf]r‚ : l yt {wõ‚ R÷uõxÙtu™™t fthýu ðtnf‚t{tk ðÄthtu ÚttÞ Au. l CCP h[™t{tk yuf{ftu»t™u ™t™t-™t™t yuðt ytX ½™{tk p-«fth™tk yÄoðtnf : rð¼trs‚ fhtÞ Au. l rËr÷ftu™ fu s{uor™Þ{ suðt yÄoðtnf{tk Ë{qn-13™e e– - Qý… l Œhuf ™t™t ½™{tk yuftk‚hu ¾qýt …h …h{týw ntsh Au. yt{, ðt¤t ‚¥ðtu™e (B, Al, Ga) yþwrØ W{uhðt{tk ytðu íÞthu ‚u Œhuf ½™{tk 4-…h{týwytu ntsh Au. su™u òuz‚tk ‚u [‚w»V÷feÞ p-«fth™tk yÄoðtnf ƒ™u Au. rAÿ ƒ™tðu Au. l ynª, B, Al ™e yþwrØ W{uh‚tk ‚u™e ËkÞtusf‚t fûtt™t ºtý - e– yu …tztuþe rËr÷ftu™ Si s{uor™Þ{™t ºtý - e– ËtÚtu ËnËkÞtusf ƒkÄ ƒ™tðu Au. …hk‚w rËr÷ftu™ s{uor™Þ{™t [tuÚttu - e– ËtÚtu ƒkÄ ƒ™tððt {txu R÷uõxÙtu™ «t Út‚tu ™Úte. ytÚte ‚u rAÿ h[tÞ Au. ytÚte Ä™¼th™e su{ ð‚uo Au. ytÚte ‚u™u p-«fth{tk yÄoðtnf fnu Au. l yt rAÿ yu ™Sf™t rËr÷ftu™ …tËuÚte R÷uõxÙtu™ …tu‚t™e ‚hV ytf»tuo Au. ytÚte ßÞtkÚte e– rAÿ ‚hV ytðu Au íÞtk ™ðwk rAÿ h[tÞ Au. yt{ e– ™e ðtnf‚t ðÄu Au. 77. VuhË ytuõËtRz™wk yýwËqºt Fe0.93O1.00 Au. ‚tu ‚u{tk Fe2+ ™wk «{tý sýtðtu. yt fÞt «fth™e ûtr‚ Œþtoðu Au. s . Äthtu fu Fe0.93O1.0 {tk Fe2+ = x Au ‚tu, Fe3+ = 0.93 – x ÚttÞ.

2.10 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 Fe2+ {txu : 0.93 sux÷t ytÞ™ {txu → 100% nðu, yt…u÷ ytìõËtRz ‚xMÚt ntuðtÚte, ‚tu 0.79 sux÷t ytÞ™ {txu → (?) Fe ™tu fw÷ Ä™ ðes¼th = ytìÂõËs™™tu Éý ðes¼th = 0.79  100 2x + (0.93 – x) 3 = –2 0.93 2x + 2.79 – 3x = –2 = 84.94  85% x = 0.79 ÚttÞ. yt{, Fe2+ = 0.79 ÚttÞ. yt{, Fe3+ ™e xftðthe ßÞthu Fe3+ = 0.93 – x = 100 – Fe2+ ytÞ™™e xftðthe = 0.93 – 0.79 = 100 – 85 = 0.14 ÚttÞ. nðu, «t {qÕÞtu™u xftðthe{tk («{tý{tk) Y…tk‚h fh‚tk = 15% ÚttÞ.

«fhý-2 : ÿkðýku : Exemplar rð¼k„ 2.11 «fhý-2 «fhý-2 : ÿkðýku (I) MCQs «fkh™k «§ku s . (B) yr‚Ëk‚] Hint : òu …ŒtÚto W{uhðtÚte ÿtÔÞ ƒ™u ‚tu → yËk‚] ÿtðý 1. ™e[u™t …ife õÞtu yuf{ ÿtðý™e Ëtkÿ‚t y™u ‚u™tk òu …ŒtÚto W{uhðtÚte ÿtÔÞ ƒ™u ™rn ‚tu → Ëk‚] ÿtðý ƒt»…Œƒtý ËtÚtu ËkƒkÄ Œþtoðu Au ? òu …ŒtÚto W{uhðtÚte ‚u yðûtur…‚ ÚttÞ ‚tu → yr‚Ëk‚] ÿtðý (A) {tu÷ykþ (B) …txoË …h r{r÷Þ™ 5. [tu¬Ë fŒ™t yt…u÷t «ðtne ÿtðf{tk ½™ ÿtÔÞ …ŒtÚto (C) Œ¤Úte xftðthe (D) {tu÷tr÷xe {n¥t{ ÿtÔÞ ƒ™‚tu ntuÞ ‚tu ‚u{tk ™e[u™t{tkÚte fE s . (A) {tu÷ykþ ƒtƒ‚ …h ytÄth ntu‚tu ™Úte ? Hint : nu™úe™tk r™Þ{ {wsƒ, \"ÿtðý W…h hnu÷t ðtÞw{Þ ÿtÔÞ™wk (A) ‚t…{t™ (B) ÿtÔÞ™e «f]r‚ rð¼t„eÞ Œƒtý, ÿtðý{tk hnu÷tk ‚u ðtÞw{Þ ÿtÔÞ™tk {tu÷ (C) Œƒtý (D) ÿtðf™e «f]r‚ ykþ™u Ë{«{tý{tk ntuÞ Au. s . (C) Œƒtý Hint : ½™ ‚u{s «ðtne{tk Œƒtý™tu ðÄthtu fhðt A‚tk ‚u{™tu p = KH . X (ßÞtk KH = nu™úe y[¤tkf) 2. ytuhzt (Room)™t ‚t…{t™u …týe{tk ¾tkz™u ytu„t¤ðtÚte yËkftu[™eÞ „wý ntuðtÚte ‚u{tk Œƒtý™e ftuE…ý yËh ÿtÔÞ‚t ÿtðý™u M…þoðtÚte ‚u Xkzw ÷t„u Au. ™e[u™t …ife fÞt …h Út‚e ntu‚e ™Úte. 6. ŒrhÞt™e Ë…txeÚte Ÿ[tEyu {t™ð þheh{tk YrÄh y™u rfMËt{tk ¾tkz Íz…Úte ytu„¤þu ? …uþeytu{tk ytìÂõËs™™e Ëtkÿ‚t ½xu Au. fthý fu..... (A) Xkzt …týe{tk ¾tkz™tk fýtu (A) ™e[wk ‚t…{t™ (B) Xkzt …týe{tk ¾tkz™tu ƒthef ¼qftu (C) „h{ …týe{tk ¾tkz™tk fýtu (B) ðt‚tðhý™wk ™e[wk Œƒtý (D) „h{ …týe{tk ¾tkz™tu ƒthef ¼qftu s . (D) „h{ …týe{tk ¾tkz™tu ƒthef ¼qftu (C) ðt‚tðhý™wk Ÿ[wk Œƒtý Hint : ¾tkz ytu„¤ðt™e r¢Þt W»{tþtu»tf Au. ytÚte ‚t…{t™™tu (D) ™e[wk ‚t…{t™ y™u Ÿ[wk ðt‚tðhý™wk Œƒtý ƒk™u s . (B) ðt‚tðhý™wk ™e[wk Œƒtý ðÄthtu yt r¢Þt™u Íz…Úte ƒ™tðu Au. ‚ŒTW…htk‚ ¾tkz™tu ƒthef Hint : s{e™ fh‚tk Ÿ[tE …h s‚tk ðt‚tðhý™wk Œƒtý ½xðt™u ¼qftu ht¾ðtÚte ‚u{™tk fýtu Ënu÷tRÚte «ðtne (…týe™tk) yýwytu fthýu ytuÂõËs™™wk ytkrþf Œƒtý ytuAwk ntuÞ Au. ytÚte þheh{tk ðå[u™e ¾t÷e søÞtytu{tk Íz…Úte …ntU[e sðtÚte ÿtÔÞ‚t{tk YrÄh y™u …uþeytu{tk ytuÂõËs™™e Ëtkÿ‚t ½xu Au. …rhýt{u YrÄh îtht ytuÂõËs™™t þtu»tý™e {tºtt ½xu Au. ðÄthtu ÚttÞ Au. 7. ntRzÙtus™ƒkÄ™e h[™t, «ƒ¤‚t y™u ‚qxðt {txu™e 3. Ëk‚w÷™ Ë{Þu ƒt»…þe÷ «ðtne ÿtðf{tk ½™ ÿtÔÞ™e ƒtƒ‚™u æÞt™{tk ht¾e™u Œþtoðtu fu ™e[u™t …ife fÞtk ÿtÔÞ‚t™tu ðu„...... r{©ý{tk Ä™ rð[÷™ \"htWÕx\"™tu r™Þ{ Œþtoðþu ? (A) MVrxrffhý™tk Œh fh‚tk ytuAtu ntuÞ Au. (B) MVrxrffhý™tk Œh fh‚tk ðÄw ntuÞ Au. (A) r{Útu™tu÷ + yurËxtu™ (B) õ÷tuhtuVtu{o + yurËxtu™ (C) MVrxrffhý™tk Œh™u Ë{t™ ntuÞ Au. (D) þqLÞ (C) ™tRxÙef yurËz + …týe (D) rV™tu÷ + yur™÷e™ s . (C) MVrxrffhý™tk Œh™u Ë{t™ ntuÞ Au. s . (A) r{Útu™tu÷ + yurËxtu™ Hint : → þwØ r{Útu™tu÷{tk yýwytu ntRzÙtus™ ƒkÄÚte òuztÞu÷tk ntuÞ Au. nðu òu ‚u{tk yurËxtu™™u W{uhðt{tk ytðu ‚tu ‚u{™tk yýwytu™e ytu„¤ðt™e r¢Þt ntshe™u fthýu r{Útu™tu÷{tk fux÷tkf H-ƒkÄ ‚qxu Au. …rhýt{u Hint : ÿtÔÞ(½™) ÿtðf («ðtne) ÿtðf-ÿtðf ðå[u™wk ytk‚hytÛðeÞ ytf»toýƒ¤ fh‚tk ÿtðf- yðûtu…™ r¢Þt ÿtÔÞ ðå[u™wk ytf»toýƒ¤ rLtçto¤ ƒ™u Au. …rhýt{u ‚u{tk Ä™ rð[÷™ òuðt {¤u Au. Ëk‚w÷™ Ë{Þu ytu„¤ðt™e «r¢Þt™tu ðu„ y™u ÿtðý{tkÚte → ßÞthu yLÞ ºtý rðfÕ…tu{tk W…htuõ‚ ½x™tÚte rðhwØ Út‚wk ntuðtÚte MVrxrffhý Útðt™tu ðu„ Ë{t™ ƒ™u Au. ‚u{tk Éý rð[÷™ òuðt {¤u Au. 4. yuf ƒefh{tk …ŒtÚto-A™wk ÿtðý hnu÷wk Au. ßÞthu yt 8. ËkÏÞtí{f „wýÄ{tuo™tu ytÄth.... ÿtðý{tk Úttuztkf «{tý{tk ƒnthÚte …ŒtÚto-A™u W{uhðt{tk (A) ÿtðý{tk ytu„¤u÷tk ÿtÔÞ fýtu™e «f]r‚ (Mð¼tð) …h ytðu Au íÞthu ‚u{tk yðûtu… ƒ™ðt ÷t„u Au. ‚tu yt (B) ÿtðý{tk hnu÷tk ÿtÔÞ fýtu™e ËkÏÞt …h ÿtðý ............... Au. (C) ÿtðý{tk ytu„¤u÷tk ÿtÔÞ fýtu™tk ¼tir‚f „wýÄ{tuo …h (D) ÿtðf fýtu™e «f]r‚ (Mð¼tð) …h (A) Ëk‚] (B) yr‚Ëk‚] (C) yËk‚] (D) Ëtkÿ s . (B) ÿtðý{tk hnu÷tk ÿtÔÞ fýtu™e ËkÏÞt …h

2.12 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 (A) yr¼Ëhý™t fthýu ‚u{tk …týe W{uhðtÚte 9. ™e[u™tk …ife fÞwk sr÷Þ ÿtðý ËtiÚte Ÿ[wk Wíf÷™®ƒŒw Ähtðþu ? (A) 1M NaOH (B) 1M Na2SO4 (B) «r‚«Ëhý ½x™t™u fthýu ‚u …týe „w{tððt™u ÷eÄu (D) 1M KNO3 (C) 1M NH4NO3 (C) «r‚«Ëhý ½x™t™u ÷eÄu ‚u{tk …týe W{uhðtÚte s . (B) 1M Na2SO4 (D) yr¼Ëhý™tk fthýu ‚u …týe „w{tððt™u ÷eÄu Hint : ÿtðý ðtuLxntuV yðÞð (i) s . (D) yr¼Ëhý™tk fthýu ‚u …týe „w{tððt™u ÷eÄu 1M NaOH 2 13. yt…u÷t ‚t…{t™u …ŒtÚto™tk Ëtkÿ ÿtðý™wk yr¼Ëhý Œƒtý .......... ntuÞ Au. 1M Na2SO4 3 (A) ‚u™tk {kŒ ÿtðý fh‚tk ðÄw ntuÞ Au. 1M NH4NO3 2 1M KNO3 2 (B) ‚u™tk {kŒ ÿtðý fh‚tk ytuAwk ntuÞ Au. (C) ‚u™tk {kŒ ÿtðý sux÷wk s ntuÞ Au. su ÿtðý™tk (i) ™wk {qÕÞ ðÄw ‚u™wk Wíf÷™®ƒŒw™wk WL™Þ™ ðÄw (D) ‚u™tk {kŒ ÿtðý™tk yr¼Ëhý Œƒtý ËtÚtu Ëh¾tðe þftÞ Út‚wk ntuÞ Au. s ™nª. 10. {tu÷÷ WL™Þ™ y[¤tkf™tu yuf{ ............... Au. s . (A) ‚u™tk {kŒ ÿtðý fh‚tk ðÄw ntuÞ Au. (A) K kg mol–1 or K ({tu÷tr÷xe)–1 (B) mol kg K–1 or K–1 ({tu÷tr÷xe) Hint : yr¼Ëhý Œƒtý™e ÔÞtÏÞt y™wËth, (C) kg mol–1 K–1 or K–1 ({tu÷tr÷xe)–1 (D) K mol Kg–1 or K ({tu÷tr÷xe) π = CRT ∴ π ∝ C s . (A) K kg mol–1 or K ({tu÷tr÷xe)–1 nðu, {kŒ ÿtðý fh‚tk Ëtkÿ ÿtðý™e Ëtkÿ‚t (C) ðÄw ntuðtÚte Ëtkÿ ÿtðý™wk yr¼Ëhý Œƒtý (π) …ý ðÄw ntuÞ Au. 14. ™e[u™t …ife õÞw k rðÄt™ ¾tuxwk Au ? Hint : ΔTb = Kb . m (A) Ë{t™ {tu÷thexe Ähtð‚tk Ëw¢tuÍ™tk swŒtk-swŒtk ÿtðf{tk ƒ™tðu÷tk ƒu ÿtðýtu™tk Xth ®ƒŒw{tk Út‚tu ½xtztu …ý Ë{t™ Tb ntuÞ Au. m ∴ Kb = (B) ÿtðý™wk yr¼Ëhý Œƒtý π = CRT Au. (ßÞtk C = ÿtðý™e {tu÷trhxe) K ‚uÚte, Kb ™tu yuf{ = mol kg1 = K mol–1 kg (C) 0.01 M Ëtkÿ‚t Ähtð‚tk ƒurhÞ{ õ÷tuhtRz, …tuxurþÞ{ õ÷tuhtRz, yurËrxf yurËz y™u Ëw¢tuÍ™t sr÷Þ ÿtðý™tk 11. 0.01 M ø÷wftuÍ™tk ÿtðý™wk 0.01 M MgCl2™tk ÿtðý™tk yr¼Ëhý Œƒtý™tu ½x‚tu ¢{ ™e[u «{týu™tu ntuÞ Au. Xth®ƒŒw™e Ëh¾t{ýe{tk fux÷tu ½xtztu Útþu ? BaCl2 > KCl > CH3COOH > Ëw¢tuÍ (A) Ë{t™ (B) ÷„¼„ ƒ{ýtu (D) htWÕx™tk r™Þ{ y™wËth ÿtðý{tk hnu÷tk ƒt»…þe÷ ½xf™wk (C) ÷„¼„ ºtý „ýtu (D) ÷„¼„ A „ýtu ytkrþf ƒt»…Œƒtý yu ‚u™tk {tu÷ykþ™t Ë{«{tý{tk s . (C) ÷„¼„ ºtý „ýtu ntuÞ Au. Hint : ÿtðý i ™wk {qÕÞ s . (A) Ë{t™ {tu÷thexe Ähtð‚tk Ëw¢tuÍ™tk swŒtk-swŒtk 0.01 M ø÷wftuÍ 1 ÿtðf{tk ƒ™tðu÷tk ƒu ÿtðýtu™tk Xth ®ƒŒw{tk Út‚tu ½xtztu 0.01 M MgCl2 3 …ý Ë{t™ ntuÞ Au. ÿtðý™tk Xth®ƒŒw{tk Út‚tu ½xtztu yu ðtuLxntuV yðÞð(i) ËtÚtu Hint : Xth®ƒŒw{tk Út‚tu ½xtztu ™e[u™tk Ëqºt …hÚte {u¤ðe þftÞ Au. ËeÄtu ËkƒkÄ Ähtðu Au. yux÷u fu i ™wk {qÕÞ su{ ðÄw ‚u{ Xth®ƒŒw ΔTf = Kf . m (ßÞtk, Kf = {tu÷÷ yð™Þ™ y[¤tkf) Kf ™wk {qÕÞ ÿtðf™e «f]r‚ (Mð¼tð) …h ytÄth ht¾u Au. …ý ðÄw hnu Au. …rhýt{u ø÷wftuÍ{tk ÿtðý™wk Xth®ƒŒw ºtý „ýw ynª ÿtðý™e Ëtkÿ‚t Ë{t™ ntuðt A‚tk ÿtðf y÷„- ½xþu. 12. yÚttýt™e ƒ™tðx Œhr{Þt™ ft[e fuhe™u {eXt™tk Ëtkÿ y÷„ ntuðt™u fthýu ‚u{™tk Xth®ƒŒw{tk Út‚tu ½xtztu …ý swŒtu- ÿtðý{tk ht¾ðt{tk ytðu Au íÞthu ‚u þt {txu [e{¤tR swŒtu ntuÞ Au. (Ëkftu[tÞ) òÞ Au ?

«fhý-2 : ÿkðýku : Exemplar rð¼k„ 2.13 15. KCl, NaCl y™u K2SO4 {txu ðtuLxntuV yðÞð™wk {qÕÞ 19. ™e[u yt…u÷e ytf]r‚™tk ytÄthu õÞwk rðÄt™ Ët[wk Au ? y™w¢{u õÞwk Útþu ? r…Mx™ (A) r…Mx™ (B) (A) 2, 2, 2 (B) 2, 2, 3 (C) 1, 1, 2 (D) 1, 1, 1 s . (B) 2, 2, 3 16. ™e[u™t …ife õÞwk rðÄt™ ¾tuxwk Au ? þwØ …týe Ëtkÿ NaCl™wk s÷eÞ ÿtðtý (A) ðt‚tðhý™wk Œƒtý y™u yr¼Ëhý Œƒtý™tk yuf{tu Ë{t™ (A) (B) ntuÞ Au. (B) «r‚«Ëhý Œhr{Þt™ ‚u{tk ÿtðf™tk yýwytu yÄo-…th„BÞ …zŒtk {thV‚u ðÄw Ëtkÿ‚t Ähtð‚tk ÿtðý{tkÚte ytuAe Ëtkÿ‚t ↑ yÄo…th„BÞ …zŒtk Ähtð‚tk ÿtðý ‚hV™tk rð¼t„{tk òÞ Au. (A) òu r…Mx™-B …h yr¼Ëhý Œƒtý fh‚tk ytuAwk Œƒtý ÷„tzðt{tk ytðu ‚tu rð¼t„-(A) {tkÚte rð¼t„-(B) ‚hV (C) {tu÷÷ Xth®ƒŒw yð™Þ™ y[¤tkf™wk {qÕÞ ÿtðf™e «f]r‚ …h ytÄth ht¾u Au. …týe™wk ðn™ Útþu. (D) ƒt»…Œƒtý{tk Út‚tu Ët…uût ½xtztuyu yuf{ hrn‚ ntuÞ Au. (B) òu r…Mx™-B …h yr¼Ëhý Œƒtý fh‚tk ðÄw Œƒtý ÷„tzðt{tk ytðu ‚tu rð¼t„-B {tkÚte rð¼t„-(A) ‚hV s . (B) «r‚«Ëhý Œhr{Þt™ ‚u{tk ÿtðf™tk yýwytu yÄo- …th„BÞ …zŒtk {thV‚u ðÄw Ëtkÿ‚t Ähtð‚tk ÿtðý{tkÚte …týe™wk ðn™ Útþu. ytuAe Ëtkÿ‚t Ähtð‚tk ÿtðý ‚hV™tk rð¼t„{tk òÞ Au. (C) òu r…Mx™-B …h yr¼Ëhý Œƒtý sux÷wk s Œƒtý ÷t„w …tzðt{tk ytðu ‚tu rð¼t„-(B) {tkÚte rð¼t„-(A) ‚hV Hint : yr¼Ëhý ½x™t Œhr{Þt™ {kŒ ÿtðý Ähtð‚tk rð¼t„{tkÚte ÿtðf™tk yýwytu yt…{u¤u Ëtkÿ ÿtðý ‚hV yÄo…th„BÞ …zŒtk …týe™wk ðn™ Útþu. {thV‚u „r‚ fh‚tk ntuÞ Au. (D) òu r…Mx™-A …h yr¼Ëhý Œƒtý sux÷wk s Œƒtý ÷t„w …tzðt{tk ytðu ‚tu rð¼t„-(A) {tkÚte rð¼t„-(B) ‚hV 17. nu™úe y[¤tkf KH ™wk {qÕÞ ........ (A) ‚t…{t™™tk ðÄtht ËtÚtu ðÄu Au. …týe™wk ðn™ Útþu. (B) ‚t…{t™tk ðÄtht ËtÚtu ½xu Au. s . (B) òu r…Mx™-B …h yr¼Ëhý Œƒtý fh‚tk ðÄw Œƒtý ÷„tzðt{tk ytðu ‚tu rð¼t„-B {tkÚte rð¼t„-(A) (C) y[¤ s hnu Au. ‚hV …týe™wk ðn™ Útþu. (D) …nu÷tk ðÄu íÞth ƒtŒ ½xu Au. Hint : òu ÿtðý …h yr¼Ëhý Œƒtý fh‚tk ðÄw Œƒtý ÷t„w s . (A) ‚t…{t™™tk ðÄtht ËtÚtu ðÄu Au. …tzðt{tk ytðu ‚tu ÿtðý{tkÚte ÿtðf™tu «ðtn þwØ ÿtðf ‚hV™tu yÄo…th„BÞ …zŒtk {thV‚u þY Útþu su™u «r‚…htËý (Reverse 18. nu™úe y[¤tkf KH ™wk {qÕÞ ........ Osmosis) ‚hefu ytu¤¾tÞ Au. (A) ðtÞw™e ÿtÔÞ‚t ðÄðt™e ËtÚtu ðÄu Au. ytÚte, …týe™wk ðn™ rð¼t„-(B) {tkÚte rð¼t„-(A) ‚hV (B) ðtÞw™e ÿtÔÞ‚t ½xðt™e ËtÚtu ðÄu Au. Útþ.u (C) Œhuf ðtÞw {txu y[¤ s hnu Au. 20. 0.1 M, 0.01 M y™u 0.001 M Ëtkÿ‚t Ähtð‚tk NaCl ™wk sr÷Þ ÿtðýtu Ähtð‚tk y™w¢{u A, B y™u C ™{q™t Au. (D) ðtÞw™e ÿtÔÞ‚t ËtÚtu ftuE ËkƒkÄ ntu‚tu ™Úte. s . (B) ðtÞw™e ÿtÔÞ‚t ½xðt™e ËtÚtu ðÄu Au. yt ÿtðýtu™tk ðtuLxntuV yðÞð™tu fÞtu ¢{ Ët[tu „ýtþu ? Hint : nu™úe™tk r™Þ{ y™wËth, (A) iA < iB < iC (B) iA > iB > iC pαX (C) iA = iB = iC (D) iA < iB > iC ∴ p = KH . X (ßÞtk KH = nu™úe y[¤tkf) s . (B) iA > iB > iC p Hint : ðtuLxntuV yðÞð (i) yu ÿtðý{tk hnu÷tk fw÷ ytÞ™tu™e ∴ KH = X ËkÏÞt …hÚte ™¬e fhðt{tk ytðu Au. su{ ÿtðý™e Ëtkÿ‚t ðÄu ðtÞw™e ÿtÔÞ‚t ½xðt™u fthýu KH ™wk {qÕÞ ðÄu Au. ‚u{ ‚u™tk i ™wk {qÕÞ …ý ðÄu Au.

2.14 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 (C) ÿtðý™wk ƒt»…Œƒtý ½xu Au. fthý fu ÿtðý{tkÚte ytuAe 21. ™e[u Œþtoðu÷e {trn‚e™tk ytÄthu õÞwk rðÄt™ Ët[wk „ýtþu. ËkÏÞt{tk yýwytu ftuE…ý yuf «ðtne™tk Œqh Út‚tk ntuÞ Au. {trn‚e : (D) A–B ðå[u™wk ytk‚hytÂÛðÞ ytf»toý yu A–A yÚtðt (i) ƒútu{tur{Útu™ y™u f÷tuhtu r{Útu™™tk r{©ý{tk A–B «fth™wk B–B fh‚tk ytuAwk ntuÞ Au. ytk‚hytÂÛðÞ ytf»toýƒ¤ yu A–A y™u B–B ðå[u™tk ytf»toýƒ¤™u ÷„¼„ Ë{t™ ntuÞ Au. s . (A) A–B ðå[u™wk ytk‚hytÂÛðÞ ytf»toý yu A–A yÚtðt B–B fh‚tk ðÄw ntuÞ Au. (ii) RÚtu™tu÷ y™u yurËxtu™™tk r{©ý{tk A–B «fth™wk ytk‚h ytÂÛðÞ ytf»toýƒ¤ yu A–A y™u B–B ðå[u™tk 24. 0.02 M NaCl ™tk 4L s÷eÞ ÿtðý™wk {kŒ™ 1L …týe™u Q{uhe™u ytf»toýƒ¤ fh‚tk ytuAwk ntuÞ Au. fhðtÚte {¤‚tk …rhýt{e ÿtðý™e {tu÷trhxe fux÷e nþu ? (iii)õ÷tuhtuVtu{o y™u yurËxtu™™t r{©ý{tk A–B «fth™wk ytk‚h ytÂÛðÞ ytf»toýƒ¤ yu A–A y™u B–B ðå[u™tk (A) 0.04 (B) 0.008 ytf»toýƒ¤ fh‚tk ðÄw ntuÞ Au. (C) 0.012 (D) 0.016 (A) r{©ý-(ii) y™u (iii) htWÕx™tk r™Þ{™u y™wËhþu. (B) r{©ý-(i) yu (iii) htWÕx™tk r™Þ{™u y™wËhþu. s . (D) 0.016 (C) r{©ý-(ii) htWÕx™tk r™Þ{™wk Éý rð[÷™ Œþtoðþu. (D) r{©ý--(iii) htWÕx™tk r™Þ{™wk Ä™ rð[÷™ Œþtoðþu. Hint : M1V1 = M2V2 s . (B) r{©ý-(i) yu (iii) htWÕx™tk r™Þ{™u y™wËhþu. Hint : ytŒþo ÿtðý{tk A–A y™u B–B «fth™e ytf»tof ∴ 0.02 × 4 = M2 × 5 ytk‚hytÂÛðÞ r¢Þt yu A–B ðå[u™e ytf»tof ytk‚hr¢Þtƒ¤ ÷„¼„ Ë{t™ ntuÞ Au. ytÚte ƒútu{tuRÚtu™ + õ÷tuhtu RÚtu™ M2 = 0.08 = 0.016 M r{©ý ytŒþo ÿtðý™wk WŒtnhý „ýtþu. 5 ßÞthu õ÷tuhtuVtu{o + yurËxtu™ y™u RÚtu™tu÷ + yurËxtu™ yu 25. ™e[u yt…u÷e {trn‚e™u ytÄthu fÞtu rðfÕ… Ët[tu Au : rƒ™ytŒþo ÿtðý ntuðtÚte ‚u{tk ƒ¤tu Ë{t™ ntu‚tu ™Úte. {trn‚e : r{Útu™tu÷{tk yurËxtu™™u W{uhðtÚte r{Útu™tu÷ 22. 500 mL ût{‚t Ähtð‚tk ƒu ƒefhtu ÷E™u ‚u{tk yuf yýwytu ðå[u™tk fux÷tkf ntRzÙtus™ ƒkÄ ‚qxu Au. ƒefh-(A){tk 400 mL …týe ¼hðt{tk ytðu ßÞthu ƒeò ƒefh-(B) {tk 2M NaCl ™wk 400 mL ÿtðý ÷E™u Ë{t™ (A) htWÕx™t r™Þ{ y™wËth, r{Útu™tu÷ + yurËxtu™™wk r{©ý ‚t…{t™u ƒk™u ƒefhtu™u Ë{t™ «fth™t ƒu swŒtk swŒtk ÷½w¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… ƒ™þu, su Ä™ rð[÷™ Œþtoðþu. ƒkÄ…tºt{tk {qfðt{tk ytðu ‚tu, yt ‚t…{t™u þwØ …týe y™u NaCl ™tk ÿtðý {txu™tk ƒt»…Œƒtý yk„u ™e[u™t (B) htWÕx™tk r™Þ{ y™wËth, r{Útu™tu÷ + yurËxtu™™wk r{©ý …ife õÞwk rðÄt™ Ët[wk „ýtþu ? {n¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… ƒ™þu, su Ä™ rð[÷™ Œþtoðþu. (A) rƒfh-A ™wk ƒt»…Œƒtý rƒfh-B fh‚tk ðÄw nþu. (B) rƒfh-A ™wk ƒt»…Œƒtý rƒfh-B fh‚tk ytuAwk nþu. (C) htWÕx™tk r™Þ{ y™wËth r{Útu™tu÷ + yurËxtu™™wk r{©ý (C) ƒk™u™tk ƒt»…Œƒtý Ë{t™ nþu. (D) rƒfh-A fh‚tk rƒfh-B™wk ƒt»…Œƒtý ƒ{ýwk nþu. ÷½w¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… ƒ™þu, su Éý rð[÷™ Œþtoðþu. s . (A) rƒfh-A ™wk ƒt»…Œƒtý rƒfh-B fh‚tk ðÄw nþu. 23. òu A y™u B ƒu «ðtneytu îtht ÷½w¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… (D) htWÕx™tk r™Þ{ y™wËth r{Útu™tu÷ + yurËxtu™™wk r{©ý yu ftuE [tu¬Ë ƒkÄthý Ähtð‚wk ntuÞ ‚tu ‚u™tk {txu.... {n¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… ƒ™þu su Éý rð[÷™ Œþtoðþu. (A) A–B ðå[u™wk ytk‚hytÂÛðÞ ytf»toý yu A–A yÚtðt B–B fh‚tk ðÄw ntuÞ Au. s . (A) htWÕx™t r™Þ{ y™wËth, r{Útu™tu÷ + yurËxtu™™wk (B) ÿtðý™wk ƒt»…Œƒtý ðÄu Au fthý fu ÿtðý{tkÚte «ðtne A r{©ý ÷½w¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… ƒ™þu, su Ä™ y™u B ™tk ðÄw yýwytu Œqh Út‚tk ntuÞ Au. rð[÷™ Œþtoðþu. Hint : r{Útu™tu÷ + yurËxtu™™wk r{©ý ÷½w¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… ƒ™þu su Ä™ rð[÷™ Œþtoðþu. fthý fu ‚u{tk A–B ytk‚h ytÛðeÞ ytf»toý yu A–A ‚u{s B–B fh‚tk ytuAwk hnu‚wk ntuÞ Au. yux÷u fu, A–B < A–A y™u B–B. 26. Ar(g); CO2(g); HCHO(g) y™u CH4(g) ™tk KH {qÕÞ y™w¢{u 40.39, 1.67, 1.83 × 10–5 y™u 0.413 Au. yt ðtÞwytu™e ÿtÔÞ‚t™tu ðÄ‚tu ¢{ fÞtu „ýtþu ? (A) HCHO < CH4 < CO2 < Ar (B) HCHO < CO2 < CH4 < Ar (C) Ar < CO2 < CH4 < HCHO (D) Ar < CH4 < CO2 < HCHO s . (C) Ar < CO2 < CH4 < HCHO

Hint : yt…u÷t (298K) ‚t…{t™u KH ™wk {qÕÞ ðÄw ntuÞ ‚u{ ðtÞw™e «fhý-2 : ÿkðýku : Exemplar rð¼k„ 2.15 «ðtne{tk ÿtÔÞ‚t ½xu Au. 30. ðtuLxntuV yðÞð (i) ™u Œþtoðu÷wk …Œ / …Œtu õÞwk ÞtuøÞ ðtÞw Ar CO2 CH4 HCHO „ýtþu ? Ët{tLÞ ytÂÛðÞŒ¤ KH 40.3 1.67 0.413 1.83 × 10–5 (A) i = yËt{tLÞ ytÂÛðÞŒ¤ (II) MCQs «fkh™k «§ku yËt{tLÞ ytÂÛðÞŒ¤ ™kUÄ : ™e[u™k «§ku{ktÚke ƒu yÚkðk ðÄw rðfÕ…ku Mkk[kt nkuE þfu : (B) i = Ët{tLÞ ytÂÛðÞŒ¤ ËkÏÞtí{f „wýÄ{tuo™wk «tÞtur„f {qÕÞ 27. [tu¬Ë fŒ™tk «ðtne ÿtðf{tk ðtÞw™e ÿtÔÞ‚t {txu (C) i = ËkÏÞtí{f „wýÄ{tuo™wk ËiØtkr‚f {qÕÞ ™e[u™tk …ife fÞtk …rhƒ¤tu yËh fh‚tk ntuÞ Au ? ËkÏÞtí{f „wýÄ{tuo™wk ËiØtkr‚f {qÕÞ (i) ÿtÔÞ™e «f]r‚ (ii) ‚t…{t™ (iii) Œƒtý (D) i = ËkÏÞtí{f „wýÄ{tuo™wk «tÞtur„f {qÕÞ (A) y[¤ ‚t…{t™u (i) y™u (iii) (B) y[¤ Œƒtýu (i) y™u (ii) s . (A) y™u (C) (C) (ii) y™u (iii) (D) Võ‚ (iii) Hint : ÿtÔÞ …ŒtÚto™wk ËwÞtus™ fu rðÞtus™ ƒk™u «fth™e ½x™t {txu s . (A) y™u (B) ðtuLxntuV yðÞð (i) ™wk {qÕÞ rðfÕ… (A) y™u (C) …hÚte {u¤ðe þftÞ Au. 28. ƒuÂLÍ™™tk ƒu yýwytu ðå[u™wk ytk‚h ytÂÛðÞ ytf»toýƒ¤ 31. Ë{yr¼Ëthe (Ë{Œtƒe) ÿtðýtu {txu þwk nk{uþt Ë{t™ ntuÞ Au? yu xtuÕÞwR™™tk ƒu yýwytu ðå[u hnu÷tk ytk‚h ytÂÛðÞ (A) ÿtÔÞ (B) ½™‚t ytf»toýƒ¤™u ÷„¼„ Ë{t™ ntuÞ Au. ƒuÂLÍ™ y™u (C) Wíf÷™®ƒŒw™wk WL™Þ™ (D) Xth®ƒŒw™wk yð™Þ™ xtuÕÞwR™™tk r{©ý {txu ™e[u™tk …ife õÞwk Ët[wk ™Úte ? s . (C) y™u (D) (A) Δmix H = 0 Hint : Ë{yr¼Ëthe ÿtðýtu™e Ëtkÿ‚t y™u yr¼Ëhý Œƒtý (B) Δmix V = 0 Ë{t™ ntuÞ Au. Wíf™÷®ƒŒw™wk WL™Þ™ y™u Xth®ƒŒw™wk yð™Þ™ (C) ‚u ÷½w¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… (D) ‚u ytŒþo ÿtðý ƒ™þu ™rn. yu ËkÏÞtí{f „wýÄ{tuo Au. su ÿtðý™e Ëtkÿ‚t …h ytÄth ht¾u Au. ytÚte ÿtðýtu™e {tu÷h Ëtkÿ‚t Ë{t™ ntuðtÚte yt ƒk™u s . (C) y™u (D) „wýÄ{tuo Ë{t™ ntuÞ Au. Hint : ƒuÂLÍ™ + xtuÕÞwR™™tk r{©ý {txu ΔmixH = 0 y™u 32. ™e[u yt…u÷tk rîyk„e r{©ý™tk «ðtne ‚u{s ðtÞw ΔmixV = 0 ntuðtÚte ‚u ytŒþo ÿtðý™wk WŒtnhý Au. ‚uÚte rðfÕ… (C) y™u (D) ¾tuxtu „ýtþu. yðMÚtt{tk Ë{t™ Mtk½x™ ntuÞ Au ? (A) ƒuÂLÍ™ - xtuÕÞwR™ (B) …týe - ™tRxÙef yurËx 29. ƒt»…Œƒtý{tk Út‚tu Ët…uût ½xtztu yu ËkÏÞtí{f „wýÄ{o (C) …týe - RÚtu™tu÷ (D) n-nufÍu™ - n-nuÃxu™ Au fthý fu.... s . (B) y™u (C) (A) ‚u ÿtðý{tk ytu„¤u÷tk rðãw‚ yrð¼tßÞ ÿtÔÞ™e Ëtkÿ‚t Hint : su «ðtneytu™u r™rù‚ «{tý{tk r{© fhe Wft¤‚tk ‚u{™wk …h ytÄth ht¾u Au. …hk‚w ‚u ÿtÔÞ™e «f]r‚ …h ytÄth ht¾‚tu ™Úte. rð½x™ ÚtÞt ð„h ftuE [tu¬Ë ‚t…{t™u Wf¤u ‚tu ‚u™u yurÍÞtuxÙtu… (B) ‚u ÿtðý{tk ytu„¤u÷tk rðãw‚ rð¼tßÞ ÿtÔÞ™tk fýtu™e ËkÏÞt fnu Au. …h ytÄth ht¾u Au. ßÞthu ‚u ÿtÔÞ fýtu™e «f]r‚ …h ynª, …týe + HNO3 y™u …týe + RÚtu™tu÷ yu rƒ™ytŒþo ÿtðý ntuðtÚte ‚uytu yurÍÞtuxÙtu… Au. ytÄth ht¾‚tu ™Úte. (C) ‚u ÿtðý{tk ytu„¤u÷tk rðãw‚ rð¼tßÞ ÿtÔÞ™e Ëtkÿ‚t …h 33. Ë{yr¼Ëthe ÿtðýtu{tk ...... ËtÚtu ËtÚtu ‚u ÿtÔÞ fýtu™e «f]r‚ …h …ý ytÄth ht¾u Au. (A) ÿtÔÞ y™u ÿtðf ƒk™u Ë{t™ ntuÞ Au. (D) ‚u ÿtðý{tk ytu„¤u÷tk rðãw‚ rð¼tßÞ yÚtðt rðãw‚ (B) yr¼Ëhý Œƒtý Ë{t™ ntuÞ Au. yrð¼tßÞ ÿtÔÞ™e Ëtkÿ‚t …h ËtÚtu ËtÚtu ÿtÔÞ™e «f]r‚ (C) ÿtÔÞ y™u ÿtðf Ë{t™ yÚtðt yË{t™ ntuE þfu Au. …h …ý ytÄth ht¾u Au. (D) ÿtÔÞ nk{uþt Ë{t™ ntuÞ Au …hk‚w ÿtðf swŒtu ntuE þfu Au. s . (A) y™u (B) s . (B) y™u (C)

2.16 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 ÚttÞ A.u ßÞthu r{ÚttR÷ ytÕftnu t÷u yu …týe fh‚tk ðÄw ƒt»…þe÷ 34. rî-yk„e ytŒþo ÿtðý {txu fw÷ ƒt»…Œƒtý™tu VuhVth ntðu tÚte ‚™u u …týe{tk W{hu ðtÚte f÷w ƒt»…Œƒtý{tk ðÄthtu ÚttÞ A.u s™u u …rhýt{u ‚{u tk Wíf÷™®ƒŒ{w tk ½xtztu ÚttÞ A.u rðhwØ ÿtðý™wk ƒkÄthý ({tu÷ykþ)™tk yt÷u¾ fÞt „ýtþu ? 38. \"ÞtuøÞ ÿtðf{tk ÞtuøÞ ÿtÔÞ …ŒtÚto ÿtÔÞ ƒ™u Au.\" ÿtÔÞ‚t yk„u™tk yt r™Þ{ «{týu ÿtÔÞ‚t {txu yýwytu (A) (B) ðå[u™wk ytk‚h ytÂÛðÞ ytf»toýƒ¤ sðtƒŒth ntuÞ Au. – Ë{òðtu. (C) (D) s . òu ÿtÔÞ y™u ÿtðf™t yýwytu ðå[u «ƒ¤ ytf»tof ytk‚hr¢Þt s . (A) y™u (D) ÚttÞ ‚tu ÿtðý ƒ™u Au. 35. ËkÏÞtí{f „wýÄ{tuo fÞthu òuðt {¤u Au ? su{fu, (A) ƒt»…þe÷ «ðtne{tk yƒt»…þe÷ ½™ ÿtÔÞ ÚtðtÚte (B) ƒt»…þe÷ «ðtne{tk yƒt»…þe÷ «ðtne ÿtÔÞ ÚtðtÚte l ÄúwrðÞ …ŒtÚttuo ÄúwrðÞ ÿtðftu{tk ÿtÔÞ ntuÞ Au. (C) yƒt»…þe÷ «ðtne{tk ðtÞw ÿtÔÞ ƒ™ðtÚte Œt.‚. : …týe + HCl (D) ƒt»…þe÷ «ðtne{tk ƒeswk ƒt»…þe÷ «ðtne ÿtÔÞ ÚtðtÚte s . (A) y™u (B) l yÄúwrðÞ …ŒtÚttuo yÄúwrðÞ ÿtðftu{tk ÿtÔÞ ntuÞ Au. xqtf sðkƒe «fkh™k «§ku Œt.‚. : ƒuÂLÍ™ + ™uÃÚtur÷™ 36. rî-yk„e ÿtðý{tk hnu÷tk «ðtneytu A y™u B ™u r™MÞkŒ™ îtht yt{, \"ÞtuøÞ ÿtðf{tk ÞtuøÞ ÿtÔÞ …ŒtÚto ÿtÔÞ ƒ™u Au.\" y÷„ fhðt{tk ytðu Au. íÞthu Úttuztk Ë{Þ ƒtŒ ‚u{tk yt y™wËth Ëtrƒ‚ ÚttÞ Au fu, ftƒor™f ËkÞtus™tu yÄúwrðÞ ftƒor™f y÷„efhý yxfe òÞ Au y™u ðtÞwY… «ýt÷e (f÷t) yu ÿtðf{tk ÿtÔÞ ƒ™u Au, ßÞthu ÄúwrðÞ yftƒor™f …ŒtÚttuo yu ÄúwrðÞ «ðtneY… f÷t{tk s hnu Au. ytÚte ƒk™u «ðtne ½xftu™wk ÿtðf{tk ÿtÔÞ ÚttÞ Au. r™MÞkŒ™ Útðt ÷t„u Au. ytðwk þt {txu ÚttÞ Au ? - Ë{òðtu. 39. Ë{òðtu fu ÿtðý™e Ëtkÿ‚t Œþtoððt {txu™e ðs™ – s . r{©ý{tk hnu÷tk ƒk™u «ðtneytu r™MÞkŒ™ Œhr{Þt™ yuf ËtÚtu ðs™Úte xftðthe; ppm; {tu÷ykþ y™u {tu÷tr÷xe yu {¤‚t ntuÞ Au. su{tk «ðtne y™u ðtÞw™wk r{©ý ËtÚtu s hnu Au. ‚t…{t™Úte Mð‚kºt Au ßÞthu {tu÷trhxe yu ‚t…{t™ su Œþtoðu Au fu yt ƒk™u «ðtneytu yurÍÞtuxÙtu…ef r{©ý Au, su ËtÚtu Ëkf¤tÞu÷ ntuÞ Au. y[¤ ‚t…{t™u Wf¤u Au. ytÚte, yt ƒk™u «ðtneytu™u r™MÞkŒ™ s. →{tu÷trhxe yux÷u fu 1-r÷xh ÿtðý{tk ytu„¤u÷tk ÿtÔÞ™tk {tu÷™e îtht yÚtðt rð¼t„eÞ r™MÞkŒ™ îtht …ý yufƒeòÚte y÷„ ËkÏÞt Au. yt{, {tu÷trhxe{tk fŒ™tu Ë{tðuþ ÚtÞu÷tu Au, su fhe þft‚t ntu‚t ™Úte. ‚t…{t™ …h ytÄth ht¾u Au. yux÷u fu, ‚t…{t™ ƒŒ÷tðtÚte Ëtkÿ‚t ƒŒ÷tÞ Au …rhýt{u {tu÷trhxe …ý ƒŒ÷tÞ Au. ‚ŒTW…htk‚, htWÕx™tk r™Þ{ y™wËth ‚u{tk Ä™ fu Éý → ÿtÔÞ (Œ¤) ‚t…{t™ ƒŒ÷tðtÚte ƒŒ÷t‚wk ™nª ntuðtÚte rð[÷™ òuðt {¤u Au. su™tu ytÄth ‚u{tk hnu÷t yýwytu ðå[u™tk ƒtfe™e Ëtÿk ‚t Œþtðo ðt {tx™u e ðs™-ðs™Úte xftðthe; ppm; {t÷u yþk (A–A y™u B–B ‚Útt A–B) ytk‚h ytÛðeÞ htËtÞrýf y™u {t÷u tr÷xe™tk {Õq Þtu ‚t…{t™ ƒŒ÷t‚tk ƒŒ÷t‚tk nt‚u tk ™Úte. ytf»toýƒ¤ …h ntuÞ Au. 37. 1 r÷xh …týe{tk 1-{tu÷ NaCl ™u W{uhðtÚte …týe™wk 40. nu™úe™tk r™Þ{{tk y[¤tkf KH ™tu yÚto þwk Au ? Wíf÷™®ƒŒw ðÄu Au, ßÞthu 1 r÷xh …týe{tk 1-{tu÷ s . \"nu™úe\"™tk r™Þ{ {wsƒ, r{ÚttR÷ytÕftuntu÷™u W{uhðtÚte …týe™wk Wíf÷™®ƒŒw ½xu Au. þt {txu ? - Ë{òðtu. pαX s . NaCl yu yƒt»…þe÷ ÿtÔÞ A.u ytÚte ‚™u u …týe{tk W{hu ðtÚte …týe™tk ∴ p = KH . X ƒt»…Œƒtý{tk ½xtztu ÚttÞ A.u ytÚte ÿtðý™t Wíf÷™®ƒŒ{w tk ðÄthtu (ßÞtk, KH = nu™úe y[¤tkf Au. su ðtÞw™tk Mð¼tð™wk …rhƒ¤ Œþtoðu Au. ‚u™tu yuf{ ƒth Au.) → su{ KH ™wk {qÕÞ ðÄthu ‚u{ ðtÞw{Þ ÿtÔÞ™e «ðtne{tk ÿtÔÞ‚t ½xu Au. → ‚t…{t™ ðÄ‚tk KH ™wk {qÕÞ ðÄu Au. ytÚte ðtÞw{Þ ÿtÔÞ™e «ðtne{tk ÿtÔÞ‚t ½xu Au. 41. s¤[h ËSðtu „h{ …týe fh‚tk Xkzt …týe{tk þt {txu ðÄw y™wfq¤‚t Ähtðu Au ?

«fhý-2 : ÿkðýku : Exemplar rð¼k„ 2.17 s. → Xkzt …týe{tk ytuÂõËs™ ðÄw ÿtÔÞ ƒ™‚tu ntuðtÚte s¤[h 44. …ðo‚eÞ rðM‚th{tk hM‚tytu …h ò{e „Þu÷tk ƒhV™u Œqh ËSðtu™u Xkzt …týe{tkÚte …qh‚tk «{tý{tk ytuÂõËs™ {¤e hnu‚tu fhðt {txu {eXt™tu Akxftð fhðt{tk ytðu Au. yt «r¢Þt{tk ntuðt‚e ‚u{™u ðÄw y™wfq¤ ntuÞ Au. fE ½x™t Ëkf¤tÞu÷e Au ? ‚u™e Ë{sq‚e yt…tu. → ‚t…{t™ ðÄðt™e ËtÚtu …týe{tk ytuÂõËs™™e ÿtÔÞ‚t …ý ½xu s . ßÞthu ƒhV ò{u÷t hM‚t …h {eXtk™tu Akxftð fhðt{tk ytðu Au. Au. …rhýt{u …týe{tkÚte …qh‚tk «{tý{tk ytuÂõËs™ ËSðtu íÞthu Ë…txe …h™tu ƒhV r…„¤ðt™wk þY ÚttÞ Au fthý fu …týe™tk Xth®ƒŒw™wk yð™Þ™ {eXt™e ntshe™u ÷eÄu ntuÞ Au. su htuz™e {u¤ðe þf‚t ntu‚t ™Úte. yux÷u fu, ‚t…{t™{tk ðÄthtu ‚u{™t ËVtE {txu {ŒŒY… ÚttÞ Au. {txu «r‚fq¤ ntuÞ Au. 45. yÄo…th„BÞ …zŒtu ftu™u fnu Au ? s . fwŒh‚e yÚtðt f]rºt{ (Ëtk&÷ur»t‚) …t‚¤e Ã÷ux fu rVÕ{ su{tk 42. (a) \"nu™úe\"™t r™Þ{™e {ŒŒÚte ™e[u yt…u÷e ½x™tytu Ë{òðtu: (i) nðt™tk Œƒtý™e þheh …h Út‚e yËh yr‚Ëqû{ rAÿtu ntuÞ Au. su{tkÚte …týe suðtk ™t™t fŒ™tk ÿtðf™tk (ii) s{e™Úte Ÿ[tE …h «r‚fq¤‚t, ™ƒ¤tR ‚u{s fýtu ‚u{tkÚte …Ëth ÚtE þfu Au …hk‚w {tuxtk fŒ™tk ÿtÔÞ™tk yýwytu ïtË ÷uðt{tk {w~fu÷e y™w¼ðt‚e ntuÞ Au. ‚u{tkÚte …Ëth ÚtE þf‚tk ntu‚tk ™Úte. su™u yÄo…tht„BÞ …zŒtu fnu Au. (b) Ëtuzt ðtuxh ¼hu÷e ƒtux÷™u Y{™tk ‚t…{t™u ¾tu÷‚tk ‚u{tkÚte W¼htu þt {txu ytðu Au ? Œt.‚. …t[o{uLx …u…h, Ëu÷tuVu™ ð„uhu. 46. «r‚ …th&÷u»tý (Reverse Osmosis) {txu ð…ht‚tk s . [a] (i) \"nu™úe\"™tu r™Þ{ ðtÞw{Þ ÿtÔÞ™e «ðtne{tk ÿtÔÞ‚t™tu Œƒtý yÄo…th„BÞ …zŒtk{tk ð…ht‚tk …ŒtÚto™wk WŒtnhý yt…tu. ËtÚtu™tu ËkƒkÄ Œþtoðu Au. {hSðtytu ŒrhÞt{tk zqƒfe {th‚e ð¾‚u Ÿ[t Œƒtýu ¼hu÷tk (11.7% He + 56.2% N2 + s . «r‚yr¼Ëhý ½x™t{tk ¾qƒ s Ÿ[wk Œƒtý sYhe ntuÞ Au. 31.1% O2) ðtÞw™wk r{©ý Ähtð‚tk rËr÷Lzh™tu W…Þtu„ fhu ytÚte ‚u{tk ð…ht‚t yÄo-…th„BÞ …zŒt™e ƒ™tðx Œhr{Þt™ Au. ßÞthu {hSðtytu …tAt Vhu Au, íÞthu ðtÞw™wk Œƒtý [tu¬Ë …ŒtÚto™tu W…Þtu„ sYhe ntuÞ Au. Äe{u Äe{u ½xu Au. …rhýt{u ðtÞw YrÄh{tk ÿtÔÞ ƒ™u Au. → ytÚte, Ë…txe™e W…h™t ¼t„u ËuÕÞw÷tuÍ yurËxux …ŒtÚto™tu W…Þtu„ hûtýtí{f fð[ ‚hefu ÚttÞ Au. ytÚte ™tRxÙtus™ ðtÞw™tk …h…tuxtytu YrÄh{tk ¼¤ðtÚte òuzfkt «fkh™kt «§ku YrÄhðtrn™eytu „kXtE sðtÚte Œw:¾tðt WŒT¼ðu Au. 47. M‚k¼-(I){tk hnu÷e rð„‚tu™u M‚k¼-(II) ËtÚtu ËkƒkrÄ‚ (ii) s{e™Úte Ÿ[tE …h s‚tk ðt‚tðhý™wk Œƒtý ½xu Au. nðt ntuÞ ‚u™e ËtÚtu ÞtuøÞ òuze ƒ™tðtu : …t‚¤e Út‚e ntuðtÚte ïË™{tk {w~fu÷e y™w¼ðtÞ Au. ‚u{s M‚k¼-I M‚k¼-II yþÂõ‚ y™u ™ƒ¤tE y™w¼ðtÞ Au. (A) Ëk‚] ÿtðý (i) ÿtðýtu™t yr¼Ëhý Œƒtý [b] ßÞthu Ëtuzt ðtuxh™e ƒtux÷ ¾tu÷ðt{tk ytðu Au íÞthu ‚u{tk yt…u÷tk (r™Þ‚) ‚t…{t™u «ðtne W…h™wk CO2 ðtÞw™wk ytkrþf Œƒtý ½xu Au. ‚u{s ŒƒtýÚte ÿtÔÞ fhu÷tu CO2 ðtÞw …ý ðtÞwMðY…u {wõ‚ ÚttÞ Ë{t™ ntuÞ Au. Au. yux÷u fu CO2 ™e ÿtÔÞ‚t ½xu Au. …rhýt{u ‚u …h…tuxt MðY…u ƒnth ™ef¤u Au. (B) rîyk„e ÿtðý (ii) su ÿtðý™wk yr¼Ëhý Œƒtý 43. …týe fh‚tk ø÷wftuÍ™tk sr÷Þ ÿtðý™wk ƒt»…Œƒtý þt yLÞ ÿtðý™e Ët…uût{tk ytuAwk {txu ½xu Au ? ntuÞ Au. s. → þwØ «ðtne{tk ‚u™e Ë…txe …h ƒÄt s yýwytu ‚u «ðtne™tk s hnu÷tk ntuÞ Au y™u y[¤ ‚t…{t™u «ðtne-ƒt»… ðå[u Ëk‚w÷™ (C) Ë{Œtƒe ÿtðý (iii) ƒu ½xftu Ähtð‚wk ÿtðý MÚt…tÞu÷wk hnuðtÚte [tu¬Ë ƒt»…Œƒtý Ähtðu Au. (D) ntR…tuxtur™f ÿtðý (iv) r™Þ‚ ‚t…{t™u [tu¬Ë → nðu, ßÞthu ½™ ÿtÔÞ «ðtne ÿtðf{tk ytu„¤u Au y™u «ðtne sÚÚtt™tk ÿtðf{tk ÿtÔÞ™tu ÿtðý ƒ™u Au íÞthu ÿtðý™e Ë…txe …h ÿtÔÞ y™u ÿtðf yu{ {n¥t{ sÚÚttu ÿtÔÞ ÚtÞu÷tu ntuÞ ƒk™u™tk yýwytu ytðu÷tk ntuÞ Au. ‚uÚte, ‚u{tk ÿtðf™tk yýw îtht ‚uðwk ÿtðý htufu÷e Ë…txe™tu ykþ ½xu Au. …rhýt{u Ë…txe™u Atuze s‚tk (E) ½™ ÿtðý (v) su ÿtðý™wk yr¼Ëhý Œƒtý ƒt»…™tk yýwytu™e ËkÏÞt ½xu Au y™u ‚uÚte ƒt»…Œƒtý ½xu Au. yLÞ ÿtðý™e Ët…uût{tk ðÄw → W…htuõ‚ ŒþtoÔÞt y™wËth þwØ …týe fh‚tk ‚u™tk ƒ™u÷tk ø÷wftuÍ™tk sr÷Þ ÿtðý™wk ƒt»…Œƒtý nk{uþtk ytuAwk s ntuÞ Au. ntuÞ Au. {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 2A (F) ntR…hxtur™f ÿtðý (vi) ½™ yðMÚtt{tk hnu÷wk ÿtðý s . (A) → iv ; (B) → iii ; (C) → i ; (D) → ii ; (E) → vi ; (F) → v

2.18 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 48. M‚k¼-(I){tk yt…u÷e rð„‚tu™u M‚k¼-(II){tk Œþtoðu÷t A + R «fkh™k «§ku (Assertion & Reason Type) ÿtðý™tk «fth ËtÚtu ÞtuøÞ òuze ƒ™tðtu. ™tUÄ : «§ : 51 Úte 54 ËwÄe Œhuf{tk (A); (B); (C); (D) ™wk ÷¾tý M‚k¼-I M‚k¼-II ÷uðt™wk Au. (A) A y™u R ƒk™u Ët[tk Au. R yu A™e Ët[e Ë{sq‚e Au. (A) Ëtuzt ðtuxh (i) ½™{tk ðtÞw™wk ÿtðý (B) A y™u R ƒk™u Ët[tk Au. …hk‚w R yu A™e Ët[e Ë{sq‚e ™Úte. (B) ¾tkz™wk ÿtðý (ii) ðtÞw™wk ðtÞw{tk ÿtðý (C) A Ët[wk Au, …hk‚w R ¾tuxwk Au. (C) s{o™ rËÕðh (iii) ½™™wk «ðtne{tk ÿtðý (D) A y™u R ƒk™u ¾tuxtk Au. (D) nðt (iv) ½™™wk ½™{tk ÿtðý (E) A ¾tuxwk Au. …hk‚w R Ët[wk Au. 51. rðÄt™ : ‚t…{t™™t VuhVth ËtÚtu ÿtðý™e {tu÷trhxe ƒŒ÷t‚e (E) …ur÷rzÞ{{tk H2–ðtÞw (v) «ðtne{tk ðtÞw™wk ÿtðý ntuÞ Au. (vi) «ðtne™wk ½™{tk ÿtðý fthý : ‚t…{t™™t ƒŒ÷tðtÚte ÿtðý™wk fŒ …ý ƒŒ÷tÞ Au. s . (A) → v ; (B) → iii ; (C) → iv ; s . (A) A y™u R ƒk™u Ët[tk Au. R yu A™e Ët[e Ë{sq‚e Au. (D) → ii ; (E) → i ÿtÔÞ™tk {tu÷ Hint : {tu÷thexe (M) = ÿtðý™wk fŒ (r÷xh{tk) 49. M‚k¼-(I){tk Œþtoðu÷tk r™Þ{tu™u M‚k¼-(II) {tk Œþtoðu÷e òýfthe ËtÚtu™e ÞtuøÞ òuze ƒ™tðtu. fŒ ‚t…{t™ …h ytÄth ht¾u Au. ‚t…{t™ ƒŒ÷t‚t ÿtðý™wk fŒ ƒŒ÷t‚wk ntuðtÚte ÿtðý™e {tu÷trhxe …ý ƒŒ÷t‚e ntuÞ Au. M‚k¼-I M‚k¼-II 52. rðÄt™ : ßÞthu …týe{tk r{ÚttR÷ ytÕftuntu÷™u W{uhðt{tk ytðu Au íÞthu …týe™tk Wíf÷™®ƒŒw{tk ðÄthtu ÚttÞ Au. (A) htWÕx™tu r™Þ{ (i) ΔTf = Kf . m (B) nu™úe™tu r™Þ{ fthý : ßÞthu ƒt»…þe÷ ÿtðf{tk ftuE ƒt»…þe÷ ÿtÔÞ™u (C) Wíf÷™®ƒŒw™wk WL™Þ™ (ii) π = CRT W{uhðt{tk ytðu Au. íÞthu Wíf÷™®ƒŒw™wk WL™Þ™ òuðt {¤u Au. (D) Xth®ƒŒw™wk yð™Þ™ s . (D) A y™u R ƒk™u ¾tuxtk Au. (E) yr¼Ëhý Œƒtý (iii) p = x1 . p1° + x2 p°2 Hint : …týe{tk ßÞthu r{ÚttR÷ ytÕftuntu÷™u W{uhðt{tk ytðu Au (iv) ΔTb = Kb . m íÞthu …týe™wk Wíf÷™®ƒŒw ½xu Au. fthý fu ƒt»…þe÷ ÿtðf{tk (v) p = KH . X ƒt»…þe÷ ÿtÔÞ™u W{uhðt{tk ytðu Au. íÞthu ‚u{tk Wíf÷™®ƒŒw{tk ðÄthtu òuðt {¤u Au. s . (A) → iii ; (B) → v ; (C) → iv ; 53. rðÄt™ : …týe{tk ßÞthu NaCl™u W{uhðt{tk ytðu Au íÞthu Xth®ƒŒw{tk ½xtztu òuðt {¤u Au. (D) → i ; (E) → ii fthý : ÿtðý™tk ƒt»…Œƒtý{tk ½xtztu yu Xth®ƒŒw™t ½xtzt 50. M‚k¼-(I){tk Œþtoðu÷e {trn‚e™u M‚k¼-(II){tk fhu÷e {txu sðtƒŒth (fthý¼q‚) ntuÞ Au. hsqyt‚™e ÞtuøÞ òuze ƒ™tðtu. s . (A) A y™u R ƒk™u Ët[tk Au. R yu A™e Ët[e Ë{sq‚e Au. 54. rðÄt™ : ßÞthu þwØ ÿtðf y™u ÿtðý™u ftuE yÄo…th„BÞ M‚k¼-I M‚k¼-II …zŒtk ðzu y÷„ ht¾ðt{tk ytðu÷tk ntuÞ íÞthu þwØ ÿtðf{tkÚte yýwytu ‚u{tkÚte yth…th …Ëth ÚtE™u ÿtðý ‚hV s‚tk ntuÞ Au. (A) Œ¤Úte xftðthe ÿtÔÞ™tk {tu÷™e ËkÏÞt fthý : ÿtðf™wk yr¼Ëhý ðÄw Ëtkÿ‚t Ähtð‚tk rð¼t„{tkÚte (i) ytuAe Ëtkÿ‚t Ähtð‚tk ÿtðý ‚hV Út‚wk ntuÞ Au. s . (A) A y™u R ƒk™u Ët[tk Au. …hk‚w R yu A ™e Ët[e ÿtðý™wk fŒ (r÷xh{tk) Ë{sq‚e ™Úte. (B) fŒÚte xftðthe yuf ½xf™tk {tu÷™e ËkÏÞt Hint : ßÞthu ÿtðf y™u ÿtðý™u yÄo…tht„BÞ …zŒtk ðzu y÷„ (C) {tu÷ykþ ht¾ðt{tk ytðu÷tk ntuÞ Au íÞthu ‚u{tk ÿtðf™tk yýwytu ÿtðý (ii) ‚hV „r‚ fh‚tk ntuÞ Au. …hk‚w ÿtðf™tk yýwytu nk{uþt ytuAe ƒÄt s ½xftu™e fw÷ {tu÷ ËkÏÞt ÿtðý{tk ÿtÔÞ™wk fŒ Ëtkÿ‚t Ähtð‚t rð¼t„{tkÚte ðÄw Ëtkÿ‚t Ähtð‚tk rð¼t„ ‚hV (iii) × 100 s „r‚ fh‚tk ntuÞ Au. ÿtðý™wk fw÷ fŒ (D) {tu÷tr÷xe ÿtðý{tk ÿtÔÞ™wk Œ¤ (iv) × 100 ÿtðý™wk fw÷ Œ¤ (E) {tu÷trhxe ÿtÔÞ ½xf™e {tu÷ ËkÏÞt (v) ÿtðf™wk Œ¤ (rf÷tu„út{{tk) s . (A) → iv ; (B) → iii ; (C) → ii ; (D) → v ; (E) → i

ËeÄkuo¥khe «§ku «fhý-2 : ÿkðýku : Exemplar rð¼k„ 2.19 55. ÿtðý™e Ëtkÿ‚t Œþtoð‚tk …Œtu™u ÔÞtÏÞtrÞ‚ fhtu y™u 56. htWÕx™tk r™Þ{™tu W…Þtu„ fhe™u ÿtðý™e Ë…txe …h™wk fw÷ Œƒtý yu ‚u{tk hnu÷tk ½xftu™t {tu÷ykþ …h fE ‚u …ife õÞtk …Œtu ‚t…{t™Úte Mð‚kºt Au ? þt {txu ? he‚u ytÄth ht¾u Au ‚u ™e[u™tk ÿtðýtu {txu Ë{òðtu : (a) W/W (Œ¤Úte xft) (b) V/V (fŒÚte xft) (a) CHCl3(l) y™u CH2Cl2(l) (c) W/V (Œ¤-fŒÚte xft) (d) ppm (…txoË …h r{r÷Þ™) (b) NaCl(s) y™u H2O(l) s . htWÕx™tk r™Þ{ y™wËth, (e) X ({tu÷ykþ) (f) M ({tu÷trhxe) \"ftuE…ý ÿtðý {txu ‚u™t «íÞuf ƒt»…þe÷ ½xf™wk ÿtðý{tk (g) m ({tu÷tr÷xe) ytkrþf ƒt»…Œƒtý, ‚u ½xf™t {tu÷ykþ™u Ë{«{tý{tk [÷u s. A.u \" (a) W/W (Œ¤Úte xft) : 100 „út{ ÿtðý{tk ÿtÔÞ ÚtÞu÷tk …ŒtÚto™t Œ¤™u Œ¤Úte xftðthe (% W/W) fnu Au. „trý‚eÞ he‚u ‚u™u p1 = p°1 . x1 ™e[u «{týu ÷¾e þftÞ : (a) CHCl3(l) y™u CH2Cl2(l) ƒ™k u ƒt»…þe÷ ½xftu A.u ytÚte, rîy„k e %W/W = 100 × ÿtÔÞ™wk Œ¤ ÿtðý{tk ƒk™u ƒt»…þe÷ «ðtne ½xftu ntuÞ ‚tu fw÷ Œƒtý ™e[u ÿtðý™wk fw÷ Œ¤ «{týu™wk Útþu : (b) V/V (fŒÚte xft) : 100 r{r÷ ÿtðý{tk ÿtÔÞ ÚtÞu÷tk …ŒtÚto{tk fŒ (r{r÷)™u fŒÚte xftðthe (%V/V) fnu Au. „trý‚eÞ he‚u p = p1 + p2 = x1. p°1 + x2. p°2 ‚u™u ™e[u {wsƒ ÷¾e þftÞ : ∴ p = x1. p°1 + (1 – x1)p°2 ( x1 + x2 = 1ntuðtÚte) 100 × ÿtÔÞ™wk fŒ ∴ p = (p°1 – p°2) x1 + p°2 %V/V = ßÞtk, p = fw÷ ƒt»…Œƒtý ÿtðý™wk fŒ p1 = ½xf-1™wk ytkrþf ƒt»…Œƒtý p2 = ½xf-2™wk ytkrþf ƒt»…Œƒtý (c) W/V (Œ¤-fŒÚte xft) : 100 r{r÷ ÿtðý{tk ytu„¤u÷tk ÿtÔÞ …ŒtÚto™tk Œ¤ („út{)™u Œ¤-fŒÚte xftðthe (%W/V) fnu Au. (b) NaCl(s) y™u H2O(l) ™tk r{©ý{tk NaCl yu yƒt»…þe÷ „trý‚eÞ he‚u ‚u™u ™e[u {wsƒ ÷¾e þftÞ : ntuðtÚte htWÕx™tk r™Þ{ y™wËth Võ‚ ƒt»…þe÷ ½xf™tk ytkrþf 100 × ÿtÔÞ™wk Œ¤ Œƒtý …h fw÷ Œƒtý™tu ytÄth ntuÞ Au. su™u ™e[u «{týu ÷¾e %W/V = þftþu : ÿtðý™wk fŒ p = p1 = x1. p°1 (d) …txoË …h r{r÷Þ™ (ppm) : ÿtÔÞ™e {tºtt ¾qƒ s ytuAe 57. ytŒþo ÿtðý y™u rƒ™ytŒþo ÿtðý rðþu™e Ë{sq‚e ntuÞ íÞthu ‚u™u ppm ðzu ŒþtoðtÞ Au. yt…e™u ‚u{tk yýwytu ðå[u™tk ytk‚h ytÛðeÞ ytf»toýƒ¤ ÿtÔÞ™tu sÚÚttu (r{r÷„út{) rðþu™e òýfthe yt…tu. ppm = s . su ÿtðý ftuE…ý Ëtkÿ‚tyu y™u ‚t…{t™u \"htWÕx\"™t r™Þ{™wk ÿtðý™tu sÚÚttu (r÷xh) …t÷™ fhu Au ‚uðt ÿtðý™u ytŒþo ÿtðý fnu Au. (e) {tu÷ykþ (X) : {tu÷ykþ yuf{ hrn‚ Au. ‚u ÿtðý{tk hnu÷tk Œt.‚. : (i) ƒútu{tu RÚtu™ + f÷tuhtu RÚtu™ ftuE …ý yuf ½xf™tk {tu÷™tu r™Œuoþ fhu Au. (ii) ƒuÂLÍ™ + xtuÕÞwR™ yuf ½xf™tk {tu÷ ÷tûtrýf‚tytu : X= (i) ÿtÔÞ y™u ÿtðf r{© ÚtE ytŒþo ÿtðý ƒ™u íÞthu ‚u «r¢Þt {txu™e yuLÚttÕ…e{tk Út‚tu VuhVth (ΔH) þqLÞ ntuÞ Au. fw÷ ½xftu™tk {tu÷ (ii) ÿtÔÞ y™u ÿtðf r{© ÚtE ytŒþo ÿtðý ƒ™u íÞthu ÿtðýLtt (f) {tu÷trhxe (M) : 1 r÷xh ÿtðý{tk ytu„¤u÷t ÿtÔÞ™tk {tu÷™e f÷w fŒ{tk Út‚tu Vhu Vth (ΔV) þLq Þ ntÞu A.u yÚtt‚o T ΔVmix = 0 ËkÏÞt™u {tu÷trhxe fnu Au. (iii) ÿtðý™tk ½xftu A y™u B ßÞthu þwØ ½xf MðY…u ntuÞ íÞthu ÿtÔÞ™tk {tu÷™e ËkÏÞt A–A y™u B–B «fth™e ytk‚h-ytÛðeÞ …thM…trhf r¢Þt ßÞthu rîyk„e ÿtðý{tk A–B «fth™e ytf»tof ytk‚h- M= ytÂÛðÞ …thM…trhf r¢Þt …ý ntsh ntuÞ Au. ÿtðý™wk fŒ (r÷xh) (g) {tu÷tr÷xe (m) : 1 rf÷tu„út{ ÿtðf{tk ytu„¤u÷tk ÿtÔÞ™tk {tu÷™e ËkÏÞt™u {tu÷tr÷xe fnu Au. ÿtÔÞ™tk {tu÷™e ËkÏÞt M= ÿtðf™wk ðs™ (rf„út)

2.20 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 òu ÿtðý{tk A–A y™u B–B ðå[u™tk ‚u{s A–B l ytf]r‚{tk ŒþtoÔÞt {wsƒ …týe{tk hurÍ™™u {qfðt{tk ytðu ‚tu ‚u ðå[u™tk ytk‚h-ytÂÛðÞ ytf»toýƒ¤ Ë{t™ ntuÞ ‚tu ÿtðý Vq÷u Au fthý fu …týe™tk yýw hurÍ™™tk «ðuþu Au. su™u \"Endo ytŒþo ƒ™u Au. Osmosis\" ‚hefu ytu¤¾ðt{tk ytðu Au. yr¼Ëhý™e ½x™t fwŒh‚{tk Sðrð¿tt™{tk ‚u{s ytiãtur„f l su ÿtðý ftuE…ý Ëtkÿ‚tyu y™u ‚t…{t™u htWÕx™t r™Þ{™wk he‚u {tuxt …tÞu W…Þtu„e ntuÞ Au : …t÷™ fh‚tk ™Úte ‚uðt ÿtðý™u rƒ™ytŒþo ÿtðý fnu Au. (i) ð™M…r‚{tk {q¤ îtht s{e™{tkÚte …týe™wk þtu»tý yr¼Ëhý Œt.‚. : (i) rV™tu÷ + yur™÷e™ Œƒtý™u yt¼the Au. (ii) õ÷tuhtuVtu{o + yurËxtu™ (ii) ð™M…r‚{tk rðrðÄ ¼t„tu{tk …týe™wk …ntU[ðwk ‚u yr¼Ëhý™u yt¼the Au. ÷tûtrýf‚tytu : (iii) {tkMt™u ƒufxuheÞtÚte ƒ[tððt {txu ‚u{tk «eÍðoðuxeÔË ‚hefu {eXwk W{uhðt{tk ytðu Au. (i) rƒ™ytŒþo ÿtðý {txu ΔHmix ≠ 0 ‚Útt ΔVmix ≠ 0 ntuÞ Au. (ii) ‚u{tk A–A y™u B–B ðå[u™tk ytk‚h-ytÂÛðÞ ytf»toýƒ¤, 60. yr¼Ëhý Œƒtý™e sirðf ‚u{s ytiãtur„f W…Þtu„e‚t sýtðtu. A–B ðå[u™tk ytk‚h ytÂÛðÞ ytf»toýƒ¤ Ë{t™ ntu‚t ™Úte. s . (i) Atuz™tk Íz…e rðftË y™u ‚u™t ƒes™e V¤ÿw…‚t yr¼Ëhý™u yt¼the Au. 58. rð¼t„eÞ r™MÞkŒ™ îtht þt {txu RÚtu™tu÷™wk r™»f»toý þõÞ ntu‚wk ™Úte ? rîyk„e ÿtðý {txu \"htWÕx\"™tk (ii) ð™M…r‚™tk rðrðÄ ¼t„tu{tk …týe™wk …ntU[ðwk ‚u yr¼Ëhý Œƒtý™u yt¼the Au. r™Þ{ y™wËth fÞtk «fth™tk rð[÷™™u ÷eÄu ½xftu™wk (iii) Vq÷™wk ¾e÷ðwk y™u fh{tððwk ‚u …ý yr¼Ëhý Œƒtý™u y÷„efhý ÚtE þf‚wk ™Úte ? yt «fth™tk ÿtðýtu™tk fthýu ntuÞ Au. WŒtnhý yt…tu. (iv) yr¼Ëhý Œƒtý™u fthýu «týeytu™tk þheh™tk rðrðÄ ¼t„tu{tk …týe …ntU[u Au. s . fux÷tkf «ðtne™u r™rù‚ «{tý{tk r{© fhe™u Wft¤‚t ‚u{™wk rð½x™ ÚtÞt ð„h ftuE [tu¬Ë ‚t…{t™u Wf¤u Au. ‚u™u yurÍÞtuxÙtu… (v) ð™M…r‚{tk {q¤ îtht s{e™{tkÚte …týe™wk þtu»tý yr¼Ëhý fnu Au. ‚u™tk «fth ™e[u {wsƒ Au : Œƒtý™u yt¼the Au. (1) ÷½w¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… : (vi) yr¼Ëhý Œƒtý™u fthýu hõ‚fý™u …týe{tk {qfðtÚte ‚u r™rù‚ «{tý Ähtð‚t ƒu «ðtne™wk ƒ™u÷wk su ÿtðý htWÕx™t Vtxe òÞ Au. r™Þ{Úte ðÄw Ä™ rð[÷™ Œþtoðu Au ‚u™u r™rù‚ «{tý ÷½w¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… fnu Au. 61. #zt™e ƒnth™wk fuÂÕþÞ{ ftƒtuo™ux™wk ƒ™u÷wk fXe™ fð[ (…z)™u ™wfËt™e fÞto ð„h fE he‚u Œqh fhe þfþtu ? yt Œt.‚. : 95 % V/V RÚtu™tu÷™wk …týe{tk ÿtðý #zt™u Ëtkfztk {tU Ähtð‚e ƒtux÷{tk fE he‚u ‚u™tk ytfth™u (2) {n¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… : yËh fÞto ð„h {qfe þftþu ? ‚u™e Ë{sq‚e yt…tu. r™rù‚ «{tý Ähtð‚t ƒu «ðtne™wk ƒ™u÷wk su ÿtðý htWÕx™t s. r™Þ{Úte ðÄw Éý rð[÷™ Œþtoðu Au ‚u™u r™rù‚ «{tý {n¥t{ Wíf÷™ yurÍÞtuxÙtu… fnu Au. ntR…h xtur™f ÿtðý Œt.‚. : 68 % W/W HNO3 ™wk …týe{tk ÿtðý 59. hurÍ™™u …týe{tk ht¾ðtÚte ‚u Vw÷u Au. ytf]r‚ îtht yt Úttuzt Ë{Þ ƒtŒ ntR…h xtur™f ÿtðý{tk Ë{Þ (t1) $zt™u {qf‚tk ½x™t™wk ™t{ yt…e™u Ë{òðtu. yt «fth™e ½x™t {txu™tk ºtý WŒtnhý òýfthe yt…tu. s. hurÍ™ yÄo…th„BÞ ¾r™s yurËz™tk $zt™wk ƒtÌt ÿtðý{tk {qfu÷wk $zwk fð[ ytu„¤u Úttuzt Ë{Þ ƒtŒ ............................................................................................................................................................................................................................................. ntR…txu tru ™f Ëtkfztk {tU ðt¤e Ë{Þ (t2) ÿtðý™u W{hu ‚tk ƒtux÷{tk $zt™u …týe {fq ‚tk yr¼Ëhý™u fthýu yr¼Ëhý™u fthýu $ztk™wk fŒ VheÚte $zt™wk Ëkftu[™ ÚtðtÚte ðÄu Au. ‚u™wk fŒ ½xu Au.