રાસાયણિક વિજ્ઞાન ભાગ 1

«fhý-7 : p–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.247  „wýÄ{kuo : yƒtÄfkhfÞwø{–yƒtÄfkhfÞwø{ y™u ƒtÄfkhfÞwø{–  Œuyku ƒÄk s ‚n‚tÞkusf y™u «rŒ[wtƒfeÞ Au. yƒtÄfkhfÞwø{ ðå[u™k y…kf»koý™u LÞq™Œ{ fhðk r™hûkeÞ  ClF ðkÞw r‚ðkÞ™k 298 K Œk…{k™u Œuyku fÞkt Œku ƒk»…þe÷ MÚkk™ {u¤ðu Au, yk y…kf»koýku ƒtÄfkhfÞwø{–ƒtÄfkhfÞwø{ ðå[u™k y…kf»koý fhŒkt ðÄw nkuÞ Au. yk W…hktŒ yûkeÞ ^÷kurh™ ½™ yÚkðk «ðkne MðY…u nkuÞ Au. …h{kýwyku, yƒtÄfkhfÞwø{–yƒtÄfkhfÞwø{ y…kf»koý™u LÞq™Œ{  Œu{™k „÷™®ƒËw y™u Wíf÷™®ƒËw y…uûkk fhŒk Ÿ[k nkuÞ Au. fhðk {kxu r™hûkeÞ ^÷kurh™ …h{kýwyku ŒhV ð¤þu. yk{, • «rŒr¢Þkí{fŒk :  Œuyku nu÷kus™ (^÷kuhe™ r‚ðkÞ) Œ¥ðku fhŒk ðÄw «rŒr¢Þkí{f Œu™ku ykfkh Úkkuzkuf ð¤u÷k “T” suðku ÚkkÞ Au. nkuÞ Au. ÷¾ký MktçktrÄík «§11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 «rŒr¢Þkí{fŒk : ^÷kuhe™ > yktŒhnu÷kus™ > Cl2, Br2 fu I2 7.31 ICl þk {kxu I2 fhŒk ðÄw «rŒr¢Þkí{f Au ? su{ fu, F–F > F–Cl > Cl–Cl s. ICl yýw{kt I–Cl ƒtÄ÷tƒkE ðÄw nkuÞ Au y™u rðãwŒÉýŒk™ku  yk ƒÄk yktŒhnu÷kus™ ‚tÞkus™ku s¤rð¼ks™ …k{u Au y™u ™k™k ŒVkðŒ …ý ðÄkhu nkuÞ Au. ykÚke I–Cl ƒtÄ™e ƒtÄrðÞkus™ nu÷kus™™wt nu÷kRz (X–) {kt y™u {kuxk nu÷kus™™wt y™wðŒeo nu÷kRx yuLÚkkÕ…e ykuAe nkuÞ Au y™u Íz…Úke Œqxu Au. ykÚke Œu ðÄw fu nu÷ux ykÞ™{kt Y…ktŒh ÚkkÞ Au. «rŒr¢Þkí{f nkuÞ Au.  s¤rð¼ksLkÚke XX ' nkR…kunu÷kRx, XX ' 3 nu÷kRx, XX ' 5 → ßÞkhu I2 yýw{kt I–I ƒtÄrðÞkus™ yuLÚkkÕ…e ðÄkhu nkuðkÚke nu÷ux y™u XX ' 7 …hnu÷ux yu™kÞ™ ƒ™kðu Au. I–I ƒtÄ™wt ¾tz™ Íz…Úke ÚkŒwt ™Úke. ykÚke I2 ™e «rŒr¢Þkí{fŒk XX ' + H2O → HX ' + HOX ICl fhŒk ykuAe nkuÞ Au.  W…Þku„ku : «. 72 yuõðkheSÞk{kt fE ƒu W{Ëk ÄkŒwyku yku„¤u Au ? Œu{™kt  rƒ™s÷eÞ ÿkðfku Œhefu. ÿkÔÞ MktfeýoLkk ‚qºkku sýkðku.  ^÷kuhe™uþ™fŒko Œhefu su{ fu, 235U ™e ‚tð]rØ {kxu UF6 ™k s. Au y™u Pt. Œu{™k ÿkÔÞ ûkkhLkkt ‚qºkku yLkw¢{u AuCl4– y™u Wí…kË™{kt ClF3 y™u BrF3 ðk…hðk{kt ykðu Au. PtCl62– Au. C U + 3ClF6 → UF6 + 3ClF 7.23 ‚{qn–18 ™k Œ¥ðku CHEMISTRY XTRA (Group–18 Elements) : XXn ' ™wt s¤rð¼ks™ :  ‚{qn–18 fw÷ ‚kŒ Œ¥ðku Ähkðu Au :  XX ' + 2H2O → 2HX ' + HOX He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn y™u yku„™u‚ku™ Og.  XX ' 3 + 2H2O → 2HX ' + HXO2  XX ' 5 + 2H2O → 2HX ' + HXO3  yk ƒÄk Œ¥ðku ðkÞwyku Au y™u hk‚kÞrýf heŒu y«rŒr¢Þkí{f  XX ' 7 + 2H2O → 2HX ' + HXO4 (r™r»¢Þ) Au.  Œuyku ¾qƒ ykuAk ‚tÞkus™ku ƒ™kðu Au. yk fkhýu Œuyku W{Ëk ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzku1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444 ðkÞwyku fnuðkÞ Au. 7.23.1 «krÃíkMÚkk™ (Occurrence) 7.19 VSEPR r‚ØktŒ™k ykÄkhu BrF3 ™ku ykÛðeÞ ykfkh [[kuo.  Rn y™u Og r‚ðkÞ™k ƒÄk W{Ëk ðkÞwyku ðkŒkðhý{kt {¤e ykðu Au. s. {æÞMÚk …h{kýw Br Œu™k ‚tÞkusfŒk fkuþ{kt ‚kŒ  þw»f nðk{kt Œu{™e ðkŒkðhýeÞ «[whŒk ykþhu fËÚke 1% sux÷e R÷uõxÙkì™ Ähkðu Au. yk nkuÞ Au. su{kt Ar {wÏÞ ½xf nkuÞ Au. …ife™k ºký R÷uõxÙkì™  He y™u Ne hurzÞku‚r¢Þ Wí…r¥k™e ¾™eòu{kt {¤e ykðu Au. Ëk.Œ. ^÷kurh™™k ºký …h{kýwyku r…[ç÷uLz, {ku™kÍkRx, õ÷eðkRx. ‚kÚku R÷uõxÙkì™Þwø{ ƒtÄ  He ™ku {wÏÞ ÔÞk…krhf MºkkuŒ fwËhŒe ðkÞw Au. ƒ™kðu Au ŒÚkk [kh R÷uõxÙkì™  Xe y™u Rn yk ‚{qn™k ‚kiÚke rðh÷ Œ¥ðku Au. ƒkfe hnu Au. yk{, ºký  Rn ™u 226Ra ™e ûkrÞŒ ™e…s Œhefu {u¤ððk{kt ykðu Au. ƒtÄfkhf Þwø{ku y™u ƒu yƒtÄfkhfÞwø{ku nkuÞ Au. «. 73 Rn y™u Og ™e ƒ™kðx™k {kºk ‚{efhý ÷¾ku. VSEPR r‚ØktŒ {wsƒ yk R÷uõxÙkì™Þwø{ku xÙkÞ„ku™÷ 226 Ra → 222 Rn + 4 He ƒkÞr…hkr{z™k ¾qýkyku{kt MÚkk™ ÷uþu. ƒu yƒtÄfkhfÞwø{ku, 88 86 2

1.248 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 249 C f + 2408Ca → 294 Og + 3n1 7.23.4 …h{kÛðeÞ rºkßÞk (Atomic Radii) 98 118  yku„™u‚kì™™wt ‚kt&÷ur»kŒ Wí…kË™ 249 C …h{kýwyku …h 2480Ca  ‚{qn{kt He → Xe ŒhV …h{kÛðeÞ rºkßÞk Z ðÄu Œu{ ðÄu Au. 98 C f ™k ykÞ™ku™wt ‚t½kŒ fhe™u fhðk{kt ykðu Au. CHEMISTRY XTRA  yku„™u‚ku™ hurzÞku‚r¢Þ nkuðkÚke Œu™wt Wí…kË™ ¾qƒ ykuAk «{ký{kt : …h{kÛðeÞ rºkßÞk™ku ¢{ : fhðk{kt ykðu Au. He < Ne < Ar < Kr < Xe < Rn He, Ne y™u Ar hkMkkÞrýf «r¢Þk fhíkk LkÚke. ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzkuŒu™wt yÄoykÞw»Þ . r{r÷‚ufLz sux÷wt xqtfwt nkuÞ Au.11111111122222222233333333344444444455555555566666666677777777788888888899999999900000000011111111122222222233333333344444444455555555566666666677777777788888888899999999900000000011111111122222222203333333334444444447555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444 7.23.5 R÷uõxÙkì™ «krÃík yuLÚkkÕ…e (Electron Gain Enthalpy) 7.20 ‚{qn 18 ™k Œ¥ðku þk {kxu W{Ëk ðkÞwyku Œhefu yku¤¾kÞ  W{Ëk ðkÞwyku™e ns2np6 R÷uõxÙkì™ h[™k ‚tð]Œ y™u ½ýe MÚkkÞe Au. Au ?  ykÚke Œuyku R÷uõxÙkì™ Mðefkhðk™e ð]r¥k ÄhkðŒk ™Úke. s. ‚{qn 18 ™k Œ¥ðku Œu{™e ‚t…qýo ¼hkÞu÷e ‚tÞkusfŒk fkuþ fûkfku  ykÚke Œuyku™e ΔegH ™k {qÕÞku Ä™ nkuÞ Au. Ähkðu Au y™u ŒuÚke r™rùŒ …rhÂMÚkrŒyku{kt {kºk Úkkuzkt Œ¥ðku ‚kÚku x(g) + e– → x–(g) – W»{k .. W»{kþku»kf «r¢Þk fhu Au. ŒuÚke Œuyku nk÷{kt W{Ëk ðkÞwyku Œhefu yku¤¾kÞ Au. ßÞkt, X = He Úke Xe 7.23.2 R÷uõxÙkì™eÞ h[™k (Electronic Configuration) «. 74 W{Ëk ðkÞwLkk økwýÄ{kuo sýkðku.  He ™e R÷uõxÙkì™ h[™k 1s2 Au, ßÞkhu ƒkfe™k ƒÄk™e ns2np6 • ¼kirŒf „wýÄ{kuo :  ƒÄk W{Ëk ðkÞwyku yuf …h{kÛðeÞ Au. Au. ßÞkt n = 2 Úke 7 Au.  Œuyku ht„rðne™, ðk‚rðne™ y™u MðkËrðne™ Au.  Œuyku …kýe{kt yÿkÔÞ Au.  W{Ëk ðkÞwyku™e ƒkÌkfûkk{kt ƒÄe s fûkfku R÷uõxÙkì™Úke ‚t…qýo…ýu  Œu{™k …h{kýwyku ðå[u ðk™T zh ðkÕ‚ rºkßÞk nkuðkÚke „÷™®ƒËw ¼hkÞu÷e Au su ‚tð]Œfkuþ h[™k Œhefu yku¤¾kÞ Au. y™u Wíf÷™®ƒËw ½ýkt ™e[k nkuÞ Au.  He ™wt Wíf÷™®ƒËw ‚kiÚke ™e[wt (4.2 K) Au. ykÚke He  ns2np6 R÷uõxÙkì™ h[™k{kt R÷uõxÙkì™ W{uhðku fu Ëqh fhðku yrŒ «Þku„þk¤k{kt ð…hkŒk ‚kiÚke ðÄw …ËkÚkkuo suðk fu hƒh, fk[ y™u {w~fu÷ nkuÞ Au. ykÚke Œuyku hk‚kÞrýf «rŒr¢Þkí{fŒk Ëþkoðe Ã÷kÂMxf{ktÚke «‚hý …k{ðk™ku „wýÄ{o Ähkðu Au. þfŒk ™Úke. yk fkhýu Œu{™ku Mð¼kð r™r»¢Þ hnu Au. • hk‚kÞrýf „wýÄ{kuo : C CHEMISTRY XTRA  He, Ne, Ar, Kr hk‚kÞrýf «rŒr¢Þkí{fŒk ÄhkðŒk ™Úke.  Xe Œu™k {kuxk …h{kýw fË y™u ‚nu÷kEÚke …ku÷hkRÍuþ™ ÚkE : ‚{qn–18 ™k Œ¥ðku™e R÷uõxÙkì™ h[™k : þfŒwt nkuðkÚke Võík ^÷kuhkRz yLku ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku ƒ™kðu Au.  He(Z = 2) : 1s2  r™r»¢ÞŒk™kt fkhýku :  Ne(Z = 10) : [He] 2s22p6 Mk{kLk (i) He 1s2 r‚ðkÞ™k W{Ëk ðkÞw Œ¥ðku™e R÷uõxÙkì™ h[™k  Ar(Z = 18) : [Ne] 3s23p6 ns2np6 Au su ‚t…qýo ¼hkÞu÷e ‚tð]Œ–MÚkkÞe Au.  Kr(Z = 36) : [Ar] 3d104s24p6 Mk{kLk (ii) Œuyku Ÿ[e ykÞ™efhý y™u ðÄw Ä™ R÷uõxÙkì™ «krÃík  Xe(Z = 54) : [Kr] 4d105s25p6 yuLÚkkÕ…e Ähkðu Au. ykÚke Œu{kt R÷uõxÙkì™ Ëqh fhe þfkŒku  Rn(Z = 86) : [Xe] 4f 145d106s26p6 Mk{kLk  Og(Z = 118) : [Rn] 5f 146d107s27p6 7.23.3 ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e (Ionisation Enthalpy) ™Úke fu W{uhe þfkŒku ™Úke.  ns2np6 R÷uõxÙkì™ h[™k ‚tð]Œ y™u Wå[ MÚkkÞeíkk Ähkðu Au. ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzku1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444 ykÚke Œu{ktÚke R÷uõxÙkì™ Ëqh fhðku yrŒ {w~fu÷ nkuÞ Au. ykÚke 7.21 W{Ëk ðkÞwyku yíÞtŒ ™e[k Wíf÷™®ƒËw Ähkðu Au ? þk {kxu ? Œu{™e ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e ½ýe Ÿ[e nkuÞ Au. s. W{Ëk ðkÞwyku yuf …h{kÛðeÞ Œhefu r™ƒo¤ «feýo™ ƒ¤ku r‚ðkÞ fkuE yktŒhykÛðeÞ ƒ¤ku ÄhkðŒk ™Úke. ŒuÚke Œuyku yíÞtŒ  He Úke Xe {kt …h{kýw fË ðÄŒk ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e™k ™e[k Œk…{k™u «ðkne{kt VuhðkÞ Au. yk{, Œuyku ™e[k {qÕÞku ½xu Au. Wíf÷™®ƒËwyku Ähkðu Au.

«fhý-7 : p–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.249 «. 77 W{Ëk ðkÞw™k ‚tÞkus™ku™e ƒ™kðx{kt ƒkxo÷ux™ku Vk¤ku ‚{òðku.  W{Ëk ðkÞw™k ‚tÞkus™ku :  ƒkxo÷uxu ‚ki«Úk{ ÷k÷ ht„™wt ‚tÞkus™ ƒ™kÔÞwt nŒwt su™u (a) hu¾eÞ (b) Mk{ík÷eÞ Mk{[kuhMk O2+ [PtF6 ]– ðzu ËþkoðkÞ Au.  ƒkxo÷ux™k y™w¼ð «{kýu O2 ™e «Úk{ ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e (1175 kJ) ÷„¼„ Xe ™e «Úk{ ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e (1170 kJ/mol) sux÷e Au.  ŒuLku Xe ‚kÚku Œuðk s «fkh™wt ‚tÞkus™ ƒ™kððk{kt ‚V¤Œk {¤e (c) rðf]ík yüV÷f su Xe+ [PtF6 ] y™u ÷k÷ ht„™wt nŒwt.  XeF2 hu¾eÞ y™u XeF4 ‚{Œ÷eÞ ‚{[kuh‚ ƒtÄkhý Ähkðu Au.  Kr ™wt {kºk yuf ‚tÞkus™ KrF2 þõÞ Au.  ßÞkhu XeF6 ‚kŒ R÷uõxÙkì™ Þwø{ku Ähkðu Au y™u Œu ðkÞw yðMÚkk{kt  Rn ™k ‚tÞkus™ku™wt y÷„efhý fhe þfkÞwt ™Úke. …htŒw Œu{™e rðf]Œ yü^÷feÞ ƒtÄkhý Ähkðu Au. yku¤¾ RnF2 hurzÞku y™w¿kk…f …ØrŒ îkhk fhðk{kt ykðe Au. «. 76 XeF2, XeF4 y™u XeF6 ™e ^÷kuhe™u®x„ «r¢Þk™k «. 75 Í™u kLu k ^÷khu kRz ‚Þt ksu ™k™u e ƒ™kðx™k ‚{efhýku ÷¾k.u XeF4 ‚{efhýku ÷¾ku. y™u XeF6 Lke s¤rð¼ks™ «r¢Þk™k ‚{efhýku ÷¾ku.  ^÷kuhe™uxª„ «r¢Þkyku : (a) Íu™ku™–^÷kuhe™ ‚tÞkus™ku : (XeF2, XeF4 yLku XeF6)  Íu™ku™ ^÷kuhkRz ‚tÞkus™ku ¾k‚ fhe™u F– ykÞ™ „úkne ‚kÚku  ÞkuøÞ «kÞkur„f …rhÂMÚkrŒyku{kt Xe y™u F2 ðå[u™e ‚eÄe «r¢Þk «r¢Þk fhu Au y™u MðÞt ^÷kuhkufuxkÞ™eÞ ÂM…‚eÍ{kt VuhðkÞ Au. îkhk.  Œuyku F– ykÞ™ ËkŒk ‚kÚku «r¢Þk fhe™u ^÷kuhku yu™kÞ™{kt Xe(g) + F2(g) 617b3aKr XeF2(s) Y…ktŒh …k{u Au. (ðÄw) F– Xe(g) + 2F2(g) 877b3aKr XeF4(s) (1 : 5 «{ký{kt) (F– XeF2 + PF5 → [XeF]+ [PF6]– Xe(g) + 3F2(g) 603-7730 Kbar XeF6(s) ykÞ™ËkŒk) F– (^÷kuhku fuxkÞ™) (1 : 20 «{ký{kt) (F– XeF4 + SbF5 → [XeF3]+ [SbF6]–  ŒËTW…hktŒ XeF6 ™u 143 K Œk…{k™u XeF4 y™u O2F2 ™e ykÞ™ ËkŒk) (^÷kuhku fuxkÞ™) …khM…rhf r¢Þk îkhk Ãký ƒ™kðe þfkÞ Au. su{ fu, F– XeF4 + O2F2 → XeF6 + O2 (F– XeF6 + MF → M+ [XeF7]– C ykÞ™„úkne) (ßÞkt, M = Na, K, Rb, Cr)  „wýÄ{kuo : CHEMISTRY XTRA  XeF2, XeF4 y™u XeF6 ht„rðne™ MVrxf{Þ ½™ …ËkÚkkuo Au.  Œuyku 298 K Œk…{k™u Wæðo…kŒ™ …k{u Au.  FX–eFy2kÞy™™„u úkXnee FŒ4hyefuu F– ykÞ™ ËkŒk Œhefu y™u XeF6 yu ðŒuo Au.  Œuyku þÂõŒþk¤e ^÷kuhe™uxª„fŒko Au.  yk Ëhr{ÞkLk Xe Lkwt Mktfhý yLku ykfkh çkË÷kÞ Au.  Œuyku …kýe™k ykuAk sÚÚkk ðzu …ý s¤rð¼ks™ Ãkk{u Au. su{ fu, XeF2 Ãkkýe MkkÚku s¤rð¼ksLk …k{e™u Xe, HF y™u O2  ^÷kuheLkuxªøk «r¢Þk ÃkkBÞk çkkË íkuyku ykÞLkeÞ MÃkeMkeÍ{kt VuhðkÞ yk…u Au. Au. ykÚke íkuyku rðãwíkðnLk fhe þfu Au. 2XeF2 + 2H2O → Xe + 4HF + O2  ƒtÄkhýku :  Íu™ku™ ^÷kuhkRz™k ºký ƒtÄkhýku VSEPR r‚ØktŒ™k ykÄkhu ™e[u {wsƒ ™¬e ÚkÞu÷ Au :

1.250 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 «. 77 Xe ™k ykÂì õ‚s™ ‚Þt ksu ™k™u e ƒ™kðx y™u „ýw Ä{kou ‚{òðk.u  Œu™e hwrÄh{kt ykuAe ÿkÔÞŒk™k fkhýu Œu ykÄwr™f r™{ßs™ ‚kÄ™{kt ykìÂõ‚s™ {tËf Œhefu W…Þku„e Au.  XeF4 y™u XeF6 …kýe ‚kÚku s¤rð¼ks™ …k{e™u XeO3 yk…u Au. 6XeF4 + 12H2O → 4Xe + 2XeO3 + 24HF + 3O2 (ii) Ne ™k W…Þku„ku : XeF6 + 3H2O → XeO3 + 6HF  ðesrð¼kh ™¤eyku{kt yLku ònuhkŒ™k «Ëþo™ nuŒwyku {kxu «MVwhf  XeF6 ™wt yktrþf s¤rð¼ks™ ykìÂõ‚^÷kuhkRz ‚tÞkus™ku XeOF4 ƒÕƒku{kt. y™u XeO2F2 yk…u Au.  Ne–ƒÕƒ™ku W…Þku„ ð™M…rŒsLÞ ƒ„e[kyku{kt ŒÚkk „úe™nkW‚ XeF6 + H2O → XCOF4 + 2HF XeF6 + 2H2O → XeO2F2 + 4HF y‚hku{kt ÚkkÞ Au. (iii) Ar ™k W…Þku„ku :  „wýÄ{kuo y™u ƒtÄkhý :  Œu™ku {wÏÞ W…Þku„ Ÿ[k Œk…{k™u ÄkŒwf{o «¢{ku{kt r™r»¢Þ  XeO3 ht„rðne™ rðMVkuxf ½™ Au. ðkŒkðhý …qhwt …kzðk{kt ÚkkÞ Au.  Œu r…hkr{z÷ ykÛðeÞ ƒtÄkhý Ähkðu Au.  ŒËTW…hktŒ rðãwŒ ƒÕƒku {kt ðkÞw ¼hðk {kxu …ý Ar ð…hkÞ Au.  «Þku„þk¤k{kt Œu™ku W…Þku„ nðk ‚tðuË™þe÷ …ËkÚko™k ÔÞðMÚkk…™{kt ÚkkÞ Au. (iv) Xe y™u Kr ™k W…Þku„ku :  Xe y™u Kr ™ku fkuE yÚko‚q[f W…Þku„ ™Úke. Œu{™ku W…Þku„ rðrþü nuŒwyku {kxu ƒ™kðkŒk n÷fk ƒÕƒku {kt ÚkkÞ Au. ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzku1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444 (a) Mk{[kuhMk rÃkhkr{z÷ (b) rÃkhkr{z÷ 7.22 þwt XeF6 ™wt s¤rð¼ks™ yuf huzkuûk «r¢Þk Au ? s. ™k, s¤rð¼ks™™e ™e…òu XeOF4 y™u XeO2F2 Au, su{kt ƒÄkt Œ¥ðk™u e ykÂì õ‚zþu ™ yðMÚkkyku «r¢Þk …n÷u k™e ykÂì õ‚zþu ™  ßÞkhu XeOF4 ht„rðne™ ƒk»…þe÷ «ðkne Au. yðMÚkkyku™u ‚{k™ Au.  Œu ‚{[kuh‚ r…hkr{z÷ ykÛðeÞ ƒtÄkhý Ähkðu Au. ÷¾ký MktçktrÄík «§ku11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 C CHEMISTRY XTRA 7.32 þk {kxu r™{ßs™ ‚kÄ™ku{kt He ™ku W…Þku„ ÚkkÞ Au ? s. r™{ßsLk ‚kÄ™ku{kt He ™ku W…Þku„ ykìÂõ‚s™ {tËf Œhefu  XeF6 ™e s¤rð¼ks™ «r¢Þk™e ™e…s™ku ykÄkh …kýe™k ‚k…uûk «{ký …h hnu÷ku nkuÞ Au. òu {ÞkorËŒ sÚÚkk{kt …kýe ÷eÄu÷ nkuÞ ÚkkÞ Au. → fkhý fu, He ðkÞw ¼khu ˃ký nuX¤ hwrÄh{kt ¾qƒ s ykuAku Œku, XeOF2, …qhŒk sÚÚkk{kt …kýe ÷eÄu÷ nkuÞ Œku XeO2F2 y™u ðÄw {kºkk{kt …kýe™ku sÚÚkku ÷eÄu÷ nkuÞ Œku XeO3 ™e…s {¤u Au. ÿkÔÞ nkuÞ Au. → ykÚke ˃ký ½xu Œu{ hwrÄh{ktÚke He ðkÞw Íz…Úke y™u ðÄw {kºkk{kt «. 78 W{Ëk ðkÞw Œ¥ðku™k y„íÞ™k W…Þku„ku sýkðku. yÿkÔÞ ÚkE™u ƒnkh ™ef¤e sŒku ™Úke. hwrÄh™e ™‚ku Íz…Úke (i) He ™k W…Þku„ku : Vkxe (burst) sŒe ™Úke y™u ŒuÚke Ëw¾kðk™ku ynu‚k‚ ykuAku ÚkkÞ Au.  Œu yßð÷™þe÷ y™u nðk fhŒk n÷fku ðkÞw Au. 7.33 ™e[u Ëþkoðu÷ ‚{efhý™u ‚{Œkur÷Œ fhku.  ykÚke Œu™ku W…Þku„ nðk{k™™k yð÷kuf™ku {kxu Vwø„k{kt ¼hðk{kt XeF6 + H2O → XeO2F2 + HF ykðu Au. s. XeF6 + 2H2O → XeO2F2 + 4HF  Œu™ku W…Þku„ ðkÞwþerŒík LÞwÂõ÷Þh ¼êe {kt ÚkkÞ Au. 7.34 huzku™™k h‚kÞýrð¿kk™™ku yÇÞk‚ þk {kxu {w~fu÷ Au ?  «ðkne He (Wíf÷™®ƒËw 4.2 K) ™ku W…Þku„ ™e[k Œk…{k™u fhðk{kt ykðŒk «Þku„ku {kxu r™B™Œk…fŒko Œhefu ÚkkÞ Au. s. Rn hurzÞku‚r¢Þ Œ¥ð Au. ykÚke Œu ‚ŒŒ fuLÿkuí‚„eo rfhýku Wí…LLk fhe™u yLÞ Œ¥ðku{kt Y…ktŒh …k{u Au. ykÚke Œu™k h‚kÞý™ku  «ðkne He ™ku W…Þku„ þÂõŒþk¤e yrŒðknf [wtƒf ™k Wí…kË™{kt yÇÞk‚ {w~fu÷ nkuÞ Au. y™u Œu™u xfkðe hk¾ðk{kt ÚkkÞ Au su ykÄwr™f NMR M…uõxÙku{exh y™u r[rfí‚eÞ r™Ëk™ {kxu [wtƒfeÞ ‚tM…tË™ «rŒ®ƒƒ (MRI) Œtºk™k ykð~Þf ¼k„ ƒ™kðu Au.

«fhý-7 : p–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.251 «. 79 XeF6 ƒ™kððk™e ƒu heŒku™k ‚{efhý ÷¾ku. ykfkh : [kuh‚ ‚{Œ÷eÞ s. (i) Xe + 3F2 605-7730Kçkkh XeF6 •• F (1 : 20 «{ký{kt) F (ii) XeF4 + O2F2 —— XeF6 + O2 Xe «. 80 XeF4 yýw™e ¼kir{rŒf h[™k ËþkoðŒe ykf]rŒ Ëkuhku y™u F •• F Œu™wt ‚tfhý Œu{s ykfkh sýkðku. s. ‚tfhý : sp3d2 1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111122222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333334444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444455555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555B½fÄÄÄNNPNNNNSNBNAS66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666k™™™™bbCii77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777hsCHH222FFFCCHOOCO88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888ýl33l3333PPPfl99999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999y32l3l3533u000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000003CIB<>yf→>™<+511111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111«+→+>>ulr+Nw[+™222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222225ð5•NNN→PN333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333wutƒO3kH1PP:Hn44444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444→CC–HfH3→9HfO:(022E55555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555teX2yHg12e:ll23OO7:2O[Þ66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666)33fOMO.PyO2k.777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777773[N<53[ìõ8>OMƒ:IP:88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888><y:oPðH‚→o:4X→,99999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999tC→Ä>>Bz→,]MyNNþtCkA300000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000r+R3Úk→NNlBîrÞuk11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111PXk42lrskzAA4–ÞBð3{SBB{{iS]O22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222™H[HH]™H33Ä+™IÞb33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333k+ssibk‚errHet3™HO–3t3úw3ð22eF4444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444433k3OÞ]ƒ™ou·sPOO÷wrty355555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555[3COîy<>→eCBAtÄOs<>→[™w66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666R35yy[nìlrCyf77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777kP‚lMrk¤‚s3ìõu÷fNýkS–kÚ88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888lO>>+CNNyrkÞuý‚rk{]+9kzÞ9999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999ðbkw+R2ƒ™lÞ3IIfk+™u3L™k000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000HO¼6RŒ2SS33ºyzÚOekNu.r11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111k2]eokkŒuhÍH5T‚z3+Þ«bbk–43kk22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222HNksÕ{ekkÄo«HÞfƒ22fuC11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111…:,COOhyH>q:Õ<÷™Œ:r™3u:22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222¤CelŒÞkkûAlH33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333W5ðk3kŒk[kluÞÍ:B44444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444NýËu:usCkwÄtƒ™55555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555:T>>z¼HiA2h:l…66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666Hkf(Oðuu3k.77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777BÚNeOBBð3kÞuÄ888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888885eiu→iihA39999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999922+Ak½00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000uOO.ð:11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111xu.yu 359u22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222A133333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333Ar™ð44444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444.u.uu.8þ55555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555Fo66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666–u»77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777)k8888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888899999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999{00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000k11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111rn2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222233333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333ífNff4N‚y‚ny™‚ÞH222HH2H44444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444khìÂìÂeHHHHHwrkeqVkÞ55555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555ÕfOPÕNNNNkuh{R…tuÿuþÚþy66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666uoËÚ«ÞNNN33KkAòk…2ÚOOOO:77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777k–ÞurPP2ÞfkkH™uo™VkuOOOk88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888ðP{k223{2uOOVðE:NkyþwÞ[•99999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999¾NuìM332k:kN‚{0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000043ìÞw™MtVƒ+A>><™>ky:OOhVyŒ11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111wkkHe→→fu.ut„uÞhh→→22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222hP2u{3W‚)ekHHHƒH÷‚2:™n‚Þ11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111ìõ™í:kCÕh…u:urr‚k22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222u{k™N:33Nk™‚VÍ™÷sNNvPuPPOL33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333yPPykkuNukxyÞOfkLORu–yh44444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444OOt22ÿkh22Nì{reìP,ry™z55555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555:OOk3‚OO3{kìr‚:yìõ34f¾H‚66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666Hk,:PkNz…53‚zh™3577777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777t→(4‚>zCe2y>>hNuNHk88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888kŒNh→uyRy→YaA:99999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999y{ÞìrOuH3fC‚Ox…HH00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000u.ì™r‚Pw™2õqrfk™‚Ùux43ðkz11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111¤NŒ2ŒNuu™kOe33H)uHy™izÚ22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222…½K2kAA2kekŒ:™™uO–33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333kxeSò3+¾3ku™(kssÚP44444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444™Pe«…CPOWuys2kkðOOŒk>55555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555eOrŒe…O¥«OAŒ¤4¤u¥66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666Lky…h(43eƒŒ{3ðÞrA2¤77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777rN2rkk¢Hkð{(uuuku™¤{88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888u.kÞ>>us™→¼™…u→:h3)©99999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999+n«uŒ…kŒh{Pkhtek„í00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000kkRArk{¤qh{th„HHsRtN„ŒeO111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111112ky™xeukV:fV™z[r22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222fu33Ä2ÙHk:4ðy{kŒÙk…us33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333k:SSuu™OhwtƒìkMRìÂ…nkhk244444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444òktV„M™bb™ntzfzkO4ýeV55555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555555k{:OOu™Þuyekýur66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666™ÞR:™AÄefwõ43™e77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777ìrefkzŒÚŒfu‚.fh88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888ÚuhÙkwtNkýRr99999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999999uk¾zAyEy00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000HzAfku.11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111)fìrŒìr3u.‚22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222h‚hyh{11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111t„uzz‚22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222AAwõ™33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333Œhuu..k44444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444u

1.252 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 ÃkkXâÃkMw íkfLkk MðkæÞkÞLkk «§ku yLku Wf÷u111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333 «.1 Mk{qn-15Lkk ík¥ðkuLke Mkk{kLÞ ÷kûkrýfíkkyku íku{Lke R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk, «.7 WËknhý ykÃkeLku Mk{òðku fu fkìÃkh Äkíkw HNO3 MkkÚku «r¢Þk fheLku rðrðÄ LkeÃks fuðe heíku ykÃku Au ? ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk, Ãkh{kÛðeÞ fË, ykÞLkefhý yuLÚkkÕÃke yLku rðãwíkÉýíkkLkk Mkt˼o{kt [[kuo. s. (i) {tË yLku Xtzk HNO3 MkkÚku NO çkLkkðu Au. s. Refer Topic No. : 7.1.2, 7.1.3, 7.1.4, 7.1.5, 7.1.7. 3Cu + 8HNO3 μW‹Î 3Cu(NO3)2 + 2NO + 4H2O ({tË) «.2 LkkRxÙkusLkLke «ríkr¢Þkí{fíkk þk {kxu VkuMVhMkÚke swËe Ãkzu Au ? s. LkkRxÙkusLkLke Lke[uLke çkkçkíkkuLkk fkhýu «ríkr¢Þkí{fíkk VkuMVhMkÚke (ii) økh{ yLku Mkktÿ HNO3 MkkÚku NO2 çkLkkðu Au. swËe Ãkzu Au : Cu + 4HNO3 μW‹Î Cu(NO3)2 + 2NO2 + 2H2O (i) LkkLkwt fË (ii) Ÿ[e rðãwíkÉýíkk (iii) Ÿ[e ykÞLkefhý yuLÚkkÕÃke yLku (Mkktÿ) (iv) d-fûkfkuLke «kÃÞíkk Lk nkuðkÚke. «.8 NO2 yLku N2O5 Lkk MktMÃktËLk çktÄkhýku ykÃkku. v yk fkhýkuLku ÷eÄu N Ãkh{kýw N ≡ N rºkçktÄ çkLkkððkLke s. Refer Topic No. : 7.4 yrîíkeÞ ûk{íkk Ähkðu Au. ßÞkhu P ík¥ð P ≡ P çkLkkðe þfíkwt «.9 HNH ¾ýq kLktw {Õq Þ {Õq Þ HPH, HAsH yLku HSbH ¾ýq kykLu kk {Õq Þ LkÚke. yk fkhýÚke N2 ¾qçk s ykuAwt «ríkr¢Þkí{f nkuÞ Au. fhíkk ðÄw nkuÞ Au. þk {kxu ? «.3 Mk{qn-15Lkk ík¥ðkuLke hkMkkÞrýf «ríkr¢Þkí{fíkkLkk ð÷ýkuLke [[ko fhku. s. s. Refer Topic No. : 7.17 Lkk {wÆk Lkt. (i), (ii) yLku (iii). N P As Sb «.4 NH3 nkRzÙkusLk çktÄ çkLkkðu Au Ãkhtíkw, PH3 nkRzÙkusLk çktÄ çkLkkðíkku HH H HH H HH H HH H LkÚke. [[ko fhku. 107o.8' 93o 92o 91o s. NH3 yýw H-çktÄ çkLkkðkLkk fkhýku : v NH3 yýw{kt N Lkwt sp3 Mktfhý ÚkÞu÷ Au yLku ºký N–H çktÄ (i) N-Ãkh{kýwLkwt ½ýwt LkkLkwt fË sp3–s Mktr{©ýÚke h[kÞu÷ Au. (ii) N-Ãkh{kýwLke Ÿ[e rðãwíkÉýíkk v ðÄw{kt N-Ãkh{kýw LkkLkwt fË yLku Ÿ[e rðãwíkÉýíkk Ähkðu Au. (iii) N-Ãkh{kýw Ãkh yçktÄfkhf R÷u. Þwø{Lke nkshe ykÚke N–H çktÄLkk R÷uõxÙkuLk Þwø{ N-Ãkh{kýwLke LkSf yLku (iv) N-H «çk¤ ÄúwðeÞ, su{fu, Nδ– −← Nδ+ H Úke Ëqh hnu÷k nkuÞ Au. v ykÚke ºký N–H çktÄLkk çktÄfkhf R÷uõxÙkuLk Þwø{ku NLke ðÄkhu ○ ykÚke, NH3 Lkk yýwyku ðå[u H-çktÄ h[kÞ Au. ○ ○ LkSf økkuXðkÞu÷kt nkuÞ Au. Ãkrhýk{u íku{Lke ðå[u yÃkkf»koý ○ ðÄkhu nkuÞ Au. ykÚke HNH çktÄfkuýLkwt {qÕÞ (107o 8') {kuxwt H○ ○ nkuÞ Au. su sp3 Lkk {qÕÞ 109o 28' Lke LkSfLkwt Au. H○ ○ H○ H○ ○ ○ N: H – N: H – N:○ ○ ○ ○○○ ○○○ H○ H○ H○ v ßÞkhu, P, As yLku SbLkk Ãkh{kýw fË {kuxk yLku rðãwíkÉýíkk ykuAe nkuðkÚke E–H çktÄLkk R÷uõxÙkuLk Þwø{ E Úke Ëqh yLku ○ ○ ○ ○ ○ ○ → ßÞkhu PH3 yýw{kt P Ãkh{kýwLkkt {kuxk fË, ykuAe rðãwík- HLke LkSf økÞu÷k nkuÞ Au. Ãkrhýk{u íku{Lke ðå[u ÃkhMÃkh ÉýíkkLkk fkhýu Pδ– − Hδ+ rLkçko¤ ÄúwðeÞ çktÄ nkuÞ Au. yÃkkf»koýLke {kºkk ykuAe nkuÞ Au. Ãkrhýk{u PH3 Lkk yýwyku ðå[u H-çktÄ çkLkíkku LkÚke. ⇒ ðÄw{kt HPH, HAsH yLku HSbH {kt E–H P–S fûkfeÞ Mktr{©ýÚke çkLku÷k nkuÞ Au yLku p-fûkfku yufçkeòLku 90o Lkk ¾qýu «.5 «Þkuøkþk¤k{kt LkkRxÙkusLk fuðe heíku çkLkkðkÞ Au ? íku{kt Mk{kÞu÷e «r¢ÞkykuLkk hkMkkÞrýf Mk{efhýku ÷¾ku. økkXu ðkÞ÷u nkðu kÚke yk çkÄk s nkRzkÙ Rz MkÞt ksu Lkk{u kt çkÄt fkýu ykþhu 90o Úke Úkkuzk ðÄkhu {qÕÞku Ähkðu Au. s. «Þkuøkþk¤k{kt LkkRxÙkusLkLke çkLkkðx yu{kurLkÞ{ õ÷kuhkRzLkk s÷eÞ ÿkðýLku MkkurzÞ{ LkkRxÙkRxLke MkkÚku økh{ fheLku çkLkkððk{kt «.10 R3P = O yrMíkíð Ähkðu Au, Ãkhtíkw R3N = O þk {kxu yrMíkíð ykðu Au. Ähkðíkwt LkÚke ? (R = ykÕfkR÷ Mk{qn) NH4Cl(aq) + NaNO2(g) Δ N2(g) + 2H2O(l) + NaCl(aq) s. N-Ãkh{kýwLke MktÞkusfíkk fûk{kt d-fûkfku «kÃÞ LkÚke. ykÚke, íkuLke v ynª Úkkuzk «{ký{kt NO yLku HNO3Lke yþwrØ Ãký nkuÞ Au. MktÞkusfíkk fûkkLkwt rðMíkhý ÚkE þfíkwt LkÚke. íkuLke {n¥k{ MknMktÞkusf çktÄ ûk{íkk 4 nkuÞ Au. yLku dπ − pπ økwýf çktÄ suLku ÃkkuxurþÞ{ zkÞ¢ku{ux Ähkðíkk H2SO4Lkk ÿkðý{ktÚke WÃkhkuõík þõÞ nkuíkku LkÚke. íkuÚke Ãkkt[ çktÄðkÞw R3N = O WËT¼ðíkwt LkÚke. heíku {u¤ðu÷ N2 ðkÞwLku ÃkMkkh fheLku Ëqh fhðk{kt ykðu Au. v ßÞkhu, PLke MktÞkusfíkk fûkk{kt 3d-fûkfku «kÃÞ nkuðkÚke P «.6 ykiãkurøkf heíku yu{kurLkÞkLkwt WíÃkkËLk fuðe heíku ÚkkÞ Au ? Ãkh{kýw íkuLke MktÞkusfíkk fûkkLkwt rðMíkhý fhe þfu Au yLku s. Refer Topic No. : 7.3 íkuÚke dπ − pπ økwýf çktÄ çkLkkðu Au yLku íkuÚke Ãkkt[ çktÄ ðk¤w R3P = O þõÞ çkLku Au.

«fhý-7 : p-rð¼køkLkk ík¥ðku 1.253 «.11 Mk{òðku fu NH3 çkurÍf Au, ßÞkhu BiH3 {kºk rLkçko¤ çkuRÍ Au. (ii) rhzõþLk fíkko íkhefu : (+3{ktÚke +5{kt) s. ⇒ NH3 yýw{kt N-Ãkh{kýw Mknu÷kEÚke yçktÄfkhf R÷uõxÙkuLk Þwø{Lkwt +3 +5 «ËkLk fhe þfu Au. fkhý fu N-Ãkh{kýwLkwt fË LkkLkwt nkuðkÚke PCl3 + SO2Cl2 → PCl5 + SO2 yçktÄfkhf R÷u.Þwø{Lke R÷uõxÙkuLk ½Lkíkk ðÄkhu nkuÞ Au. Ãkrhýk{u +3 +5 :NH3 ÷wRMk çkuRÍ íku{s çkúkuLMxuz çkuRÍ íkhefu ðíkuo Au. PCl3 + Cl2 → PCl5 ⇒ ßÞkhu BiH3 {kt BiLkwt {kuxwt fË nkuðkÚke yçktÄfkhf R÷uõxÙkuLkLke R÷uõxÙkuLk ½Lkíkk ½ýe ykuAe nkuÞ Au. ykÚke, BiH3 Mknu÷kEÚke «.17 O, S, Se, Te yLku Po íku{Lke R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk, ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk R÷uõxÙkuLk Þwø{Lkwt «Ëkþ fhe þfíkwt LkÚke. ykÚke BiH3 {kºk yÕÃk yLku nkRzÙkRz rLk{koýLkk Mkt˼o{kt ykðíkofkuüf{kt yuf s Mk{qn{kt çkurÍf nkuÞ Au. MÚkkLk ykÃkðkLkwt ðksçkeÃkýw [[kuo. s. O, S, Se, Te yLku Po Lkk ykðíkorLkÞ økwýÄ{kuo{kt MkkBÞíkkLke ÷eÄu «.12 LkkRxÙkusLk rî-Ãkh{kýwf yýw íkhefu yLku VkuMVhMk P4 yýw íkhefu yuf s Mk{qn{kt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au. su{fu, yrMíkíð Ähkðu Au. þk {kxu ? (i) íku{Lke çkÄkLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk ns2np4 «fkhLke Au. LkkRxÙkusLk yýw : VkuMVkuhMk yýw : (ii) íkuyku {kuxk ¼køku Mk{kLk ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku (ykìÂõMksLk P rMkðkÞ) Ëþkoðu Au. su{fu, –2, +2, +4 yLku +6 (iii) íkuyku Mk{kLk «fkhLkk nkRzÙkRz .E.t tH2 çkLkkðu Au, su{fu, s. N2 → N ≡ N (rºkçktÄ) P4 = P P H2O, H2S, H2Se, H2Te ðøkuhu. P «.18 zkÞykìÂõMksLk ðkÞw Au Ãkhtíkw ßÞkhu MkÕVh ½Lk Au. þk {kxu ? v N Ãkh{kýwLkwt LkkLkwt fË v P-Ãkh{kýwLkwt {kuxwt fË yLku s. O2 yýw S8 yýw yLku d-fûkfkuLke økuhnksheLkk MktÞkusfíkk fûkk{kt d-fûkfkuLke v O-Ãkh{kýwLkwt LkkLkwt fË yLku v S-Ãkh{kýwLkwt {kuxwt fË yLku fkhýu íku pπ − pπ økwýf nkshe nkuðkLkk ÷eÄu íku d-fûkfku «kÃÞ Lk nkuðkÚke {kºk O2 yýw çkLkkðu Au. d-fûkfku «kÃÞ nkuÞ Au. íkuÚke çktÄ çkLkkððkLkwt «çk¤ pπ − pπ økwýf çktÄ çkLkkðe íku {kuxk fËLkku S8 yýw çkLkkðe þfu Au. ð÷ý Ähkðu Au. þfíkwt LkÚke. v ykÚke LkkRxÙkusLk rºk-çktÄ v ykÚke P-P yuf çktÄ ðk¤w Ähkðíkwt rî-Ãkh{kýwf N2 [íkw»f Ãkh{kýwf P4 yýw v íku{kt R÷uõxÙkìLkLke MktÏÞk v S8 {kt R÷uõxÙkìLk MktÏÞk ðÄkhu yýw çkLkkðu Au. çkLkkðu Au. ykuAe yLku MktÃkfo MkÃkkxeLkwt yLku MktÃkfo MkÃkkxeLkwt ûkuºkV¤ «.13 MkVËu VkMu VhMk yLku ÷k÷ VkMu VhMkLkk økýw Ä{kou ðå[Lu kk {Ïw Þ íkVkðíkku ÷¾k.u ûkuºkV¤ ½ýwt ykuAwt nkuÞ Au. ½ýwt ðÄkhu nkuÞ Au. s. Refer Topic No. : 7.3 v O2 yýw ðå[u yktíkh v ykÚke, S8 yýwyku ðå[u «.14 VkuMVhMk fhíkkt LkkRxÙkusLk þk {kxu ykuAku fuxuLkuþLk økwýÄ{o Ähkðu ykÂÛðÞ ykf»koý ½ýwt «çk¤ ykít kh ykÂÛðÞ ykf»kýo Au ? ykuAwt nkuÞ Au. WËT¼ðíkwt nkuÞ Au. s. N–N ðå[uLke çktÄLke yuLÚkkÕÃke ½ýe ykuAe nkuÞ Au. N Ãkh{kýwLkk fË fkhýu N–N yuf÷ çktÄ çkLku íÞkhu yçktÄfkhf R÷uõxÙkuLk Þwø{Lkk v ykÚke, O2 Lkk øk.rçkt. v ykÚke, S8 Lkk øk.rçk. yLku fkhýu ¾qçk s ðÄkhu yktíkh R÷uõxÙkìrLkÞ yÃkkf»koý Úkíkwt nkuÞ Au. ykÚke, N-Ãkh{kýw ðÄw{kt ðÄw çku fu ºký N-Ãkh{kýw MkwÄe s yLku W.rçkt. Lke[k nkuðkÚke W.rçkt. ½ýk Ÿ[k nkuðkÚke fuxuLkuþLk økwý Ähkðe þfu Au. su{fu, HN3 ßÞkhu P–P ðå[uLke çktÄ yuLÚkkÕÃke ½ýe ðÄkhu yLku P–P çktÄ Mkk{kLÞ íkkÃk{kLku rîÃkh{kýwf Mkk{kLÞ íkkÃk{kLku íku S8 ½ýwt «çk¤ nkuÞ Au. ykÚke P-Ãkh{kýwLke fuxuLkuþLk ð]r¥k ðÄkhu nkuÞ Au. ðkÞw nkuÞ Au. nkuÞ Au. «.15 H3PO3 Lke rð»k{efhý «r¢Þk ÷¾ku. «.19 O → O– yLku O → O2– {kxu R÷uõxÙkìLk «krÃík yuLÚkkÕÃkeLkk {qÕÞku yLkw¢{u –141 yLku +702 kJmol–1 òÛÞk çkkË ík{u fuðe heíku s. +3 473K +5 –3 Mk{òðþku fu O2– rMÃkMkeÍ Ähkðíkk ykìõMkkRz MktÞkusLkku ðÄw çkLku Au, Lknª fu O– ÂMÃkMkeÍðk¤k. (Mktfuík : MktÞkusLkkuLkk rLk{koý{kt ÷ìrxMk Qòo 4PH3 3H3PO4 + PH3 yðÞðLku æÞkLk{kt hk¾ðku.) «.16 þwt PCl3 ykìÂõMkzuþLkfíkko íkhefu yLku rhzõþLkfíkko íkhefu Ãký ðíkeo s. ⇒ íkuLkwt {qÏÞ fkhý ykìõMkkRz MktÞkusLkkuLke ÷ìxeMk yuLÚkkÕÃkeLkk {qÕÞku þfu Au ? ÔÞksçkeÃkýw sýkðku. ¾çq k s {kxu k A,u su ík{u Lke ΔegH1 yLku ΔegH2 Lkk {Õq ÞkLu ku WÃkhðx s. PCl3 {kt P Lke ykÂì õMkzþu Lk yðMÚkk +3 Au su –3 yLku +5 ðå[Lu ke {æÞMÚk ÚkkÞ Au. Au. ykÚke, íku ykìÂõMkzuþLk fíkko íku{s rhzõþLk fíkko íkhefu ðíkeo þfþu. (i) ykìÂõMkzuþLk fíkko íkhefu : (+3{ktÚke –3{kt) ⇒ ykÚke, ík{u Lke MÚkkrÞíkk ½ýe ðÄkhu nkÞu A.u s{u f,u Na2O, MgO, Al2O3 ðøkuhuLke ÷ìrxMk yuLÚkkÕÃke ½ýe ðÄkhu Éý nkuÞ Au. +3 √fl‹Ì –3 ⇒ ðÄw{kt MO2– ykìõMkkRzLke çkLkkðx MO– fhíkk ðÄkhu Mkh¤ 6Na + PCl3 3NaCl + Na3P nkuÞ Au. ykÚke, ykìÂõMksLk O– fhíkk O2– MÃkerMkÍ Ähkðíkk ykìõMkkRz ðÄw «{ký{kt çkLkkðu Au.

1.254 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 «.20 fÞk ðkÞw rð÷Þku ykuÍkuLkLkwt ûkÞLk fhu Au ? «.25 Mk{òðku fu þk {kxu ÷øk¼øk Mk{kLk rðãwíkÉýíkk nkðu k Aíkkt LkkRxÙksu Lk, s. Lke[uLkk yuhkuMkku÷ ykuÍkuLk MkkÚku «r¢Þk fheLku O3 Lkwt ¾tzLk fhu Au : nkRzÙkusLk çktÄ çkLkkðu Au, ßÞkhu õ÷kurhLk çkLkkðíkku LkÚke ? (i) MkwÃkhMkkuLkef sux yuhkuÃ÷uLkLkk Wzký Ëhr{ÞkLk çk¤íkýLkk ËnLkÚke çknkh rLkf¤íkk ðkÞwyku{kt NO ðkÞw Ãký nkuÞ Au, su NO MkkÚku s. ⇒ O-Ãkh{kýwLkwt LkkLkwt fË Ähkðu Au yLku yMkhfkhf rðãwíkÉýíkk «r¢Þk fhu Au. O3 + NO → O2 + NO2 Cl-Ãkh{kýw fhíkk ðÄkhu nkuÞ Au. ⇒ ykÚke, Oδ– − Hδ+ çktÄLke ÄúwrðÞíkk ½ýe ðÄkhu nkuÞ Au. ykÚke, (ii) r£ÞkuLk ðkÞwyku (õ÷kuhku^÷kuhku fkçkoLk) fu su yuhkuMkku÷ Atxfkð{kt ðÃkhkÞ Au, íku{s hur£shuxh{kt ðÃkhkÞ Au. íkuyku íku H-çktÄ çkLkkðe þfu Au. su{fu, Ãký O3 MkkÚku MktÞkuòELku O3 Míkh{kt økkçkzwt Ãkkzu Au. .. .. .... H – O: ....... H – O: ....... H – O:....... «.21 MktÃkfo «¢{ îkhk H2SO4 Lkk WíÃkkËLkLkwt ðýoLk fhku. s. Refer Topic No. : 7.17 || | HH H ⇒ ßÞkhu Clδ– − Hδ+ çktÄLke ÄúwrðÞíkk ½ýe ykuAe nkuÞ Au. ykÚke «.22 SO2 fuðe heíku nðk «Ëq»kf Au ? Cl−H çktÄ ðzu H-çktÄ h[kíkku LkÚke. ykÚke Cl Lke rðãwíkÉýíkk s. ⇒ nðk{kt hn÷u SO2 ðkÞw ykÂì õMkzþu Lk Ãkk{eLku MkÕ^Þhw ef yrì Mkz{kt O-Ãkh{kýwLku ÷øk¼øk Mk{kLk nkuðk Aíkkt H-çktÄ çkLkkðíkwt LkÚke. «.26 ClO2 Lkk çku WÃkÞkuøkku ÷¾ku. Äe{u Äe{u VuhðkÞ Au. yk heíku çkLku÷ H2SO4 ½ýku ûkkhýfíkko s. (i) fkøk¤, ÃkÕÃk yLku xuõMkxkR÷{kt Âç÷®[økfíkko íkhefu yLku Íuhe yMkh Ähkðu Au. su VuVMkk yLku [k{ze Ãkh «ríkfq¤ (ii) ÃkkýeLke rxÙx{uLx{kt «.27 nu÷kusLk ík¥ðku þk {kxu htøkeLk nkuÞ Au ? yMkh rLkÃkòðu Au. s. ⇒ íkyu ku á~Þ rðMíkkh{kt [k¬u Mk íkhøt k ÷çt kkE Ähkðíke rðrfhýþÂõíkLktw þku»ký fhu Au. «.23 nu÷kusLk MktÞkusLkku þk {kxu «çk¤ ykìÂõMkzuþLkfíkkoyku Au ? ⇒ yk Ëhr{ÞkLk íku{Lke çkkÌkfûkkLkk R÷uõxÙkìLk þÂõík {u¤ðeLku Ÿ[k QòoMíkh{kt W¥kursík ÚkkÞ Au yLku yk R÷uõxÙkìLk ¼qr{ yðMÚkk{kt s. ⇒ n÷u ksu Lk ík¥ðkLu ke çkkÌkfûkkLke R÷õu xkÙ Lì k h[Lkk ns2np5 «fkhLke A.u ÃkkAk Vhu Au, íku Ëhr{ÞkLk þku»kkÞu÷e ðÄkhkLke þÂõík htøkeLk «fkþ MðYÃku WíMkŠsík fhu Au. ⇒ ykÚke ík{u Lku yüf Ãkýq o fhðk {kxu {kºk yfu s R÷õu xkÙ Lì kLke sYh ⇒ Ëhuf nu÷kusLk îkhk swËe swËe õðkìLx{ þÂõíkLkwt þku»ký Úkíkwt nkuðkÚke íku{Lkk htøk swËk swËk nkuÞ Au. Ãkzu Au. ⇒ su{fu, F2 → Ãke¤ku, Cl2 → r÷÷kþ Ãkzíkku Ãke¤ku, Br2 → ÷k÷ yLku I2 → òtçk÷e Ëþkoð Au. X(g) + e– → X–(g) «.28 F2 yLku Cl2Lke Ãkkýe MkkÚkuLke «r¢Þkyku ÷¾ku. (ns2np5) (ns2np6) s. 3F2 + 3H2O → 6HF + O3 ⇒ ykÚke, F2, Cl2, Br2 yLku I2Lke R÷uõxÙkìLk økúný fhðkLke 2F2 + 2H2O → 4HF + O2 íkíÃkhíkk ½ýe Ÿ[e nkuÞ Au. Cl2 + H2O MkÞq «o fkþ (hv) HCl + HClO ⇒ ðÄ{w kt ík{u Lke Lke[e çkÄt rðÞksu Lk yLu ÚkkÕÃke, Ÿ[e R÷õu xkÙ Lì k «kró yuLÚkkÕÃke yLku ðÄw rðãwíkÉýíkkLkk fkhýu íkuyku ÍzÃkÚke yuf «.29 ík{u HCl {ktÚke Cl2 yLku Cl2 {ktÚke HCl fuðe heíku çkLkkðþku ? {kºk «r¢Þkyku ÷¾ku. R÷uõxÙkìLk MðefkhLke ð]r¥k Ähkðu Au. ykÚke, íkuyku «çk¤ ykìÂõMkzuþLkfíkko íkhefu ðíkuo Au. s. (i) HCl {ktÚke Cl2 : ⇒ s÷eÞ ÿkðý{kt íku{Lke ykìÂõMkzuþLk fíkko íkhefuLkk Qòo VuhVkh MnO2 + 4HCl → MnCl2 + Cl2 + H2O HCl + O2 CuCl2 2Cl2 + 2H2O Lke[u {wsçkLkkt nkuÞ Au. 2KMnO4 + 16HCl → 2MnCl2 + 5Cl2 + 2KCl + 8H2O (ii) Cl2 {ktÚke HCl : 1 X2(g) 12 ΔHOD- eg HO- X–(g) ΔHOh-y X–(g) 2 X(g)  ⇒ íku{Lkku ykìÂõMk.fíkko «çk¤íkkLkku ¢{ Lke[u {wsçkLkku Au : H2 + Cl2 MkÞq «o fkþ 2HCl F2 > Cl2 > Br2 > I2 «.24 ^÷kurhLk þk {kxu {kºk yuf s ykìõMkkuyìrMkz HOF çkLkkðu Au ? Cl2 + H2O → HCl + HOCl s. v F-Ãkh{kýwLkwt yrík LkkLkwt fË, MktÞkusfíkk fûkk{kt d-fûkfLkku «.30 yuLk çkkxo÷ux Xe íkÚkk PtF6 ðå[u «r¢Þk fhkððk þk {kxu «urhík y¼kð yLku {n¥k{ rðãwíkÉýíkk sðkçkËkh Au. ÚkÞk ? v ykÚke, F-Ãkh{kýw ðÄw MktÏÞkLkk MknMktÞkusf çktÄ çkLkkðe þfíkwt s. N. çkxo÷uxLku Mkki«Úk{ O+2 [PtF6] Mktfeýo MktÞkusLk çkLkkÔÞwt níkwt su Xe PtF6 ðå[u LkÚke. Ãkrhýk{u {kºk yuf MknMktÞkusf çktÄ F–OH Ähkðíkku ÷k÷ htøkLkwt ½Lk níkwt. ykÚke «uhkELku íkuýu yLku ½Lk níkwt. ykìõMkkuyìrMkz çkLkkðu Au. su ¾qçk s yMÚkkÞe nkuÞ Au. Mktfeýo MktÞkusLk Xe+ [PtF6] çkLkkÔÞwt su Ãký ÷k÷ htøkLkwt Xe + PtF6 økh{e Xe+ [PtF6]–

«.31 Lke[u Ëþkoðu÷ MktÞkusLkku{kt VkìMVhMkLke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku þwt nþu ? «fhý-7 : p-rð¼køkLkk ík¥ðku 1.255 s. (a) H3PO3 : 3(H) + (P) + 3(O) = 0 «.38 yuðk W{Ëk ðkÞw ÂMÃkMkeÍLkk Mkqºk ykÃkku yLku çktÄkhýLku ðýoðku fu su +3 + x – 6 = 0 ∴ x = P = +3 Lke[uLke ÂMÃkMkeÍ MkkÚku Mk{çktÄkhýeÞ nkuÞ, s. (i) ICl4– Lkwt Mk{çktÄkhýeÞ XeF4 Au. (b) íkuðe s heíku PCl3 {kt P = +3 Cl Cl FF (c) Ca3P2 {kt P = –3 (d) Na3PO4 {kt P = +5 I yLku Xe (e) POF3 {kt P = +5 «.32 Lke[uLke «r¢Þkyku {kxu Mk{íkkur÷ík Mk{efhýku ÷¾ku. Cl Cl FF [kuhMk Mk{ík÷eÞ [kuhMk Mk{ík÷eÞ (i) MnO2Lke nkshe{kt NaCl Lku MkÕ^Þrw hf yrì Mkz MkkÚku økh{ fhðk{kt (ii) IBr–2 Lkwt Mk{çktÄkhýeÞ XeF2 Au. ykðu Au. Br F s. 2NaCl + 4H2SO2 + MnO2 Δ I yLku Xe Na2SO4 + MnSO4 + Cl2 + 2H2O Br F (ii) NaI Lkk Ãkkýe{kt çkLkkðu÷k ÿkðý{kt õ÷kurhLk ðkÞw ÃkMkkh fhðk{kt hu¾eÞ hu¾eÞ ykðu Au. s. 2NaI(aq) + Cl2(g) → 2NaCl(aq) + I2(g) (iii) BrO3– Lkwt Mk{çktÄkhýeÞ XeO3 Au. «.33 ÍuLkkuLk ^÷kuhkRz MktÞkusLkku XeF2, XeF4 yLku XeF6 fuðe heíku Br O yLku Xe {u¤ðkÞ Au ? O O s. Refer Topic No. : 7.23.5 O O «.34 fÞk íkxMÚk yýw MkkÚku ClO– Mk{R÷uõxÙkìrLkÞ Au ? þwt íku yýw ÷wRMk O çkuRÍ Au ? rÃkhkr{z rÃkhkr{z s. 2C61Fe–ys :ýC..w l.C. FlO{–k{t Ãkkýt fw÷26Re÷–suõxAÙkuìLyk =Lku Cl Lkk 17 + O Lkk 8 + 1e– = «.39 W{Ëk ðkÞwyku þk {kxu «{ký{kt {kuxk ykÂÛðÞ fË Ähkðu Au ? Cl-Ãkh{kýw Ãkh ºký yçktÄfkhf s. v W{Ëk ðkÞwyku He rMkðkÞLkk Ne, Ar, Kr, Ke ðøkuhu íku{Lke R÷uõxÙkìLk Þwø{ku nkuðk Aíkkt ÷wRMk çkuRÍ íkhefu ðíkeo þfu Au. MktÞkusfíkk fûkk{kt ns2np6 «fkhLkwt R÷u. yüf «kó fhu÷wt nkuÞ Au. ykÚke, íku{Lke MktÞkusfíkk fûkk R÷u.Úke Ãkqýo ¼hu÷e «.35 XeO3 yLku XeOF4 fuðe heíku çkLkkðkÞ Au ? yLku Mktík]ó nkuÞ Au. s. XeOF4 yLku XeOF6 Lkk s¤rð¼ksLkÚke. su{fu, ⇒ ykÚke, íku{Lkk Ãkh{kýwyku ðå[u {kºk rLkçko¤ ðkLkTzh ðkÕMk (÷tzLk (i) XeO3 Lke çkLkkðx : çk¤ku) «ðíkoíkk nkuÞ Au. yux÷u fu íkuykuLkk Ãkh{kýw ðkLkT zhðkÕMk 6XeOF4 + 12H2O → 4Xe + 2XeO3 + 24HF + 3O2 rºkßÞk Ähkðu Au. su MkkiÚke {kuxe nkuÞ Au. XeF6 + 3H2O → XeO3 + 6HF ⇒ ykÚke W{ËkðkÞyw kLu kk Ãkh{kÂÛðÞ fË íkLu kk s ykðík{o kt hn÷u kt yLÞ (ii) XeOF4 Lke çkLkkðx : XeF6 Lkk yktrþf s¤rð¼ksLk ík¥ðku fhíkk ½ýk {kuxk nkuÞ Au. XeF6 + H2O → XeOF4 + 2HF Ëk.ík., ykðíko-1 {kt : [Li > Be > ..... > F] < Ne «.36 Lke[u Ëþkoðu÷ Ëhuf sqÚk (set)Lku Mkq[ðu÷ økwýÄ{o {wsçk ¢{{kt økkuXðku : (a) F2, Cl2, Br2, I2 (çktÄrðÞkusLk yuLÚkkÕÃkeLkk [Zíkk ¢{{kt) ykðíko-3 {kt : [Na > Mg > ..... > Cl] < Ar ðøkuhu. s. I–I < F–F < Br–Br < Cl–Cl «.40 rLkÞkuLk yLku ykøkkuoLk ðkÞwLkk WÃkÞkuøkkuLke ÞkËe çkLkkðku. (b) HF, HCl, HBr, HI (yìrMkz «çk¤íkkLkk [Zíkk ¢{{kt) (a) Ne Lkk WÃkÞkuøkku s. HF < HCl < HBr < HI (i) rðsrð¼kh Lk¤eyku{kt, ^÷kuhuMkLx çkÕçk{kt, çkkuxLkef÷ (c) NH3, PH3, AsH3, SbH3, BiH3 (çkuRÍ «çk¤íkkLkk çkøke[kyku{kt yLku røkúLknkWMk yMkh{kt. [Zíkk ¢{{kt) (b) Ar Lkk WÃkÞkuøkku s. BiH3 < SbH3 < AsH3 < PH3 < NH3 (i) íkuLkku {qÏÞ WÃkÞkuøk Ÿ[k íkkÃk{kLku fhðk{kt ykðíke Äkíkwf{o rðrðrÄyku{kt (ykfo ðuÕzªøk) rLkr»¢Þ ðkíkkðhý «.37 Lke[uLkk Ãkife fÞwt MktÞkusLk yrMíkíð Ähkðíkwt LkÚke ? Ãkqhwt Ãkkzðk{kt. (ii) ðes¤eLkk økku¤k{kt ¼hðk{kt (a) XeOF4 (b) NeF2 (c) XeF2 (d) XeF6 (iii) nðk «íÞu MktðuËLkþe÷ nkuÞ íkuðk ÃkËkÚkkuoLku Mkwhrûkík ò¤ðe hk¾ðk{k.t s. (b) NeF2 (Mk[q Lk : He, Ne yLku Ar ík¥ðku ^÷khu kRz MkÞt ksu Lkku çkLkkðe þfíkk LkÚke.)

NH2CONH2 + 2H2O → (NH4)2CO3 2NH3 + H2O + CO2 2NH4Cl + Ca(OH)2 → 2NH3 + 2H2O + CaCl2 N2 + 3H2 2NH3∆H = –46.1 KJ/mol „wýÄ{kuo ht„rðrn™, Œeðú ðk‚, …kýe{kt ÿkÔÞ NH3 + H2O NH4+ + OH– ZnSO4 + 2NH4OH → Zn(OH)2 + (NH4)2SO4 FeCl3 + NH4OH → Fe2O3 . xH2O + NH4Cl (ƒËk{e yðûku…)

«fhý - 8 dyLku f rð¼køkLkkt ík¥ðku 8.1 Y ykðíkofkuüf{kt MÚkkLk 8.2 Y d-rð¼køkLkkt ík¥ðkuLke R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk 8.3 Y Mkt¢ktrík ík¥ðkuLkk (d-rð¼køk) Mkk{kLÞ økwýÄ{kuo 8.4 Y Mkt¢ktrík ík¥ðkuLkk fux÷kf yøkíÞLkk MktÞkusLkku 8.5 Y ÷uLÚkuLkkuRzTMk 8.6 Y yuÂõxLkkuRzTMk 8.7 Y d yLku f-rð¼køkLkkt ík¥ðkuLkk fux÷kf yLkw«Þkuøkku {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 17

1.258 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku (d–rð¼k„) rîŒeÞ ©uýe (4d–©uýe) Y Zr *Nb *Mo *Te *Ru *Rh *Pd *Ag Cd 8.1 ykðŒofkuüf{kt MÚkk™ Z 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 5s 2 2 1 1 1 1 1 0 1 2 (Position in the Periodic Table) 4d 1 2 4 5 6 7 8 10 10 10  d–rð¼k„ ykðŒofkuüf{kt {kuxku {æÞ ¼k„ hkufu Au. Œ]ŒeÞ ©uýe (5d–©uýe) La Hf Ta W R e O s Ir *Pt *Au Hg  Œu™e zkƒe ƒkswyu s–rð¼k„ y™u s{ýe ƒkswyu p–rð¼k„ Z 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 ykðu÷k Au. 6s 2 2 2 2 2 2 2 1 1 2 5d 1 2 3 4 5 6 7 9 10 10  d–rð¼k„™k Œ¥ðku s y™u p–rð¼k„™k Œ¥ðku™e {æÞ{kt hnu÷k nkuðkÚke Œu{™u ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku fnu Au.  Œu{™k …h{kýwyku{kt AuÕ÷ku Ëk¾÷ ÚkŒku R÷uõxÙkì™ W…ktrŒ{ (penul- timate) QòoMŒhku™e d–fûkfku{kt ((n – 1)d {kt) ¼hkÞ Au.  Œu{™e fw÷ [kh nhku¤ (©uýeyku) 3d, 4d, 5d y™u 6d Au. [ŒwÚko ©uýe (6d–©uýe)  [kuÚke nhku¤ (6d ©uýe) nk÷{kt y…qýo Au. Ac Rf Db Sg Bh H s Mt D s *Rg Cn 8.2 d–rð¼k„™k Œ¥ðku™e R÷uõxÙkì™eÞ h[™k Z 89 104 105 106 107 108 109 110 111 112 7s 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 (Electronic Configuration of the d– 6d 1 2 3 4 5 6 7 8 10 10 block Elements)  yk Œ¥ðku™e ‚k{kLÞ R÷uõxÙkì™ h[™k {wÏÞíðu (n – 1) d1–10  Ëhuf d-©uýeLkk AuÕ÷k ík¥ð Zn, Cd, Hg y™u Cn ™e ‚k{kLÞ ns1–2 Au. su{kt (n – 1) yktŒh d–fûkfku Ëþkoðu Au su 1 Úke 10 R÷uõxÙkì™ h[™k (n – 1) d10ns2 Au. R÷uõxÙkì™ Ähkðe þfu Au. ßÞkhu ns ƒkÌkŒ{ fûkf Au su 1 yÚkðk 2 R÷uõxÙkì™ ‚{kðe þfu Au y™u n = 4, 5, 6 fu 7 nkuÞ Au.  yk Œ¥ðku™e ÄhkyðMÚkk{kt Œu{s Œu{™e ‚k{kLÞ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk (+2) {kt d10 fûkfku ‚t…qýo ¼hkÞu÷e nkuÞ Au. ykÚke Œuyku™u ‚t¢ktrŒ  fux÷kf Œ¥ðku{kt (n – 1) d y™u ns fûkfku ðå[u Qòo™ku ŒVkðŒ ƒnw s ykuAku nkuÞ Au. Œ¥ðku „ýðk{kt ykðŒk ™Úke. (Ãkhtíkw d–rð¼køkLkk ík¥ðku Au.)  ykÚke, yÄo¼hkÞu÷e (d 5) fu …qýo ¼hkÞu÷e (d 10) fûkfku™wt sqÚk  ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku™e d–fûkfku, yLÞ fûkfku s y™u p fhŒk …h{kýw™k ‚k…uûk{kt ðÄw MÚkkÞe nkuÞ Au. …rh½ …h ðÄkhu «ûkur…Œ ÚkÞu÷e nkuÞ Au. ŒuÚke Œuyku Œu™e [kuVuhÚke  Ëk.Œ. Cr(Z = 24) : [Ar] 3d 44s2 ™k ƒË÷u [Ar] 3d 54s1 nkuÞ Au. (n + l) rLkÞ{ Ãk¤kíkku LkÚke. y‚h …k{u Au. Œu{s Œu{™e [kuVuh hnu÷k …h{kýwyku y™u yýwyku™u Cu(Z = 29) : [Ar] 3d 94s2 ™k ƒË÷u [Ar] 3d104s1 y‚h fhu Au. nkuÞ Au. (n + l) rLkÞ{ Ãk¤kíkku LkÚke. C CHEMISTRY XTRA  ynª, 3d y™u 4s ðå[u Qòo™ku ŒVkðŒ yux÷ku ykuAku nkuÞ Au fu su{kt R÷uõxÙkì™™ku 3d–fûkf{kt «ðuþ hkufe þfkŒku ™Úke. : d–rð¼k„™k ík¥ðkuLke Mkk{kLÞ R÷uõxÙkìLk h[Lkk :  3d–©uýe : [Ar] 3d1–104s1–2  4d–©uýe : [Kr] 4d1–105s0–2 fkuüf : ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku™e ƒkÌkŒ{ R÷uõxÙkì™eÞ h[™kyku (ÄhkyðMÚkk)  5d–©uýe : [Xe] 5d1–106s1–2 «Úk{ ©uýe (3d–©uýe)  6d–©uýe : [Rn] 6d1–107s1–2 Sc Ti V *Cr Mn F e Co Ni *Cu Zn : yÃkðkËYÃk R÷uõxÙkìLk h[Lkk : Z 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 4s 2 2 2 1 2 2 2 2 1 2  Cr = [Ar] 3d54s1  Cu = [Ar] 3d104s1 3 d 1 2 3 5 5 6 7 8 10 10  Mo = [Kr] 4d55s1  Pd = [Kr] 4d105s0  Ag = [Kr] 4d105s1

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.259 «. 1 Mkt¢ktrík ík¥ðkuLke {n¥ðLke ÷kûkrýfíkkyku sýkðku. Wå[ Œ™™ «ƒ¤Œk, Œýkð…ýwt, rx…kW…ýwt, Wå[–W»{eÞ yLku  ÷kûkrýf „wýÄ{kuo : rðãwŒðknfŒk ŒÚkk ÄkÂíðf [{f Ëþkoðu Au. (i) rðrðÄ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku Ëþkoððe.  Zn, Cd, Hg y™u Cn r‚ðkÞ™k yLÞ Œ¥ðku ‚k{kLÞ Œk…{k™u (ii) ht„e™ ykÞ™ku™wt r™{koý fhðwt. yuf yÚkðk ðÄkhu rðrþü ÄkíðeÞ ƒtÄkhýku Ëþkoðu Au. (iii) rðrðÄ r÷„uLz ‚kÚku ‚tfeýo ‚tÞkus™ku ƒ™kððk. (iv) WÆe…f Œhefu ðŒoýqtf Ëþkoððe y™u fkuüf : ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™k ÷urx‚ ƒtÄkhýku (v) y™w[wtƒfeÞ „wýÄ{o Ëþkoððku. (vi) r{©Äkíkwyku çkLkkððe Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn hcp hcp bcc bcc X bcc ccp ccp ccp X (bcc) (bcc) (bcc, (bcc, (hcp) (hcp) (hcp) ccp) ccp) ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzkuyktíkhk÷eÞ MktÞkusLkku çkLkkððk.111111111222222222333333333444444444555555555(666666666v777777777888888888ii999999999)000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444 Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd hcp hcp bcc bcc hcp hcp ccp ccp ccp X (bcc) (bcc) 8.1 Œ{u fÞk ykÄkhu fne þfku Aku fu MfuÂLzÞ{ (Z = 21) ‚t¢ktrŒ (hcp) Œ¥ð Au …ý ®Íf (Z = 30) ™nª ? La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg s. MfuÂLzÞ{ …h{kýw™e ÄhkyðMÚkk{kt R÷uõxÙkuLk h[Lkk [Ar] 3d1s2 Au. ykÚke 3d fûkfku y…qýo ¼hkÞu÷e (3d1) Au, ŒuÚke hcp hcp bcc bcc hcp hcp ccp ccp ccp X Œu™u ‚t¢ktrŒ Œ¥ð „ýðk{kt ykðu Au. (ccp, (bcc) bcc) → ßÞkhu ƒeS ŒhV ®Íf …h{kýw™e ÄhkyðMÚkk{kt R÷uõxÙkuLk h[Lkk  Zn, Cd y™u Hg r‚ðkÞ yLÞ ÄkŒwyku yíÞtŒ fXý nkuÞ Au. [Ar] 3d104s2 Au Œu{s Œu™e +2 ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk{kt d–  yk Äkíkwyku ™e[e ƒk»…þe÷Œk Ähkðu Au Ãkhtíkw „÷™®ƒËw/Wíf÷™®ƒËw fûkfku ‚t…qýo ¼hkÞu÷e (3d10) nkuÞ Au, ŒuÚke Œu™u ‚t¢ktrŒ Œ¥ð Ÿ[k nkuÞ Au. „ýðk{kt÷y¾kðŒkwt ý™Úke.MktçktrÄík «§ Œu™wt fkhý yfkûtŒkfhk…u™hk{ðkÛÄðw ‚eÞtÏÞÄkkí™ðket ÞR÷ƒuõtÄx™Ùkì™{kÃt ký ¼Rk÷økuõeËxÙkkìh™e Wf…huhAktŒu. (n – 1) d–111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222211111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444 ns– 8.1 Ag …h{kýw™e ÄhkyðMÚkk{kt d–fûkfku ‚t…qýo ¼hkÞu÷e  Mn y™u Tc Œ¥ðku øk.®çk./W.®çk.Lkk yr™Þr{Œ {qÕÞku (½ýk (4d10) Au. Œku Œ{u fE heŒu fne þfku fu Œu ‚t¢ktrŒ Œ¥ð Au ? ™k™k) Ähkðu Au. ßÞkhu yLÞ Œ¥ðku™e fkuE …ý nhku¤{kt yk s. Ag = 4d 105s1 Au. Äkíkw íkuLkk fux÷kf MktÞkusLkku{kt Ag2+ ÄkŒwyku™k „÷™®ƒËw d 5 R÷uõxÙkì™ h[™k …h {n¥k{ nkuÞ Au y™u íkhefu Ãký WËT¼ðu Au. …h{kÛðeÞ¢{ktf ðÄðk™e ‚kÚku „÷™®ƒËw r™Þr{Œ heŒu ½xu Au. ∴ Ag2+ = 4d 94s0 Au. Scan → yk{, Ag2+ ™e 3d 9 h[™k{kt yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™ Au. ykÚke, Ag ‚t¢ktrŒ Œ¥ð Au. for d–rð¼k„™e y„íÞ™e ÄkŒwyku fE Au ? : Video s. Ag, Au y™u Pt ®f{Œe ÄkŒwyku ([÷ýe rMk¬k) Au, ßÞkhu Fe, Cu y™u Ti ykiãkur„f heŒu {n¥ð™e Äkíkwyku Au. «. 3 d–rð¼køkLkk ík¥ðkuLke Ãkh{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕÃke 3d, 4d 8.3 ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku (d–rð¼k„) ™k ‚k{kLÞ yLku 5d ©uýeLkk Mkt˼o{kt Mk{òðku. „wýÄ{kuo (General Properties of the  …h{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕ…e : Transitional Elements)  d–rð¼køkLkk ík¥ðkuLke …h{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕ…e™k {qÕÞku ½ýk 8.3.1 ¼kirŒf „wýÄ{kuo (Physical Properties) Ÿ[k nkuÞ Au. «. 2 Mkt¢ktrík ík¥ðkuLkk yøkíÞLkk ¼kiríkf økwýÄ{kuo sýkðku.  Ëhuf ©uýe™e {æÞ{kt «ƒ¤ yktŒhykÛðeÞ …khM…rhf r¢Þk {kxu «rŒ d–fûkf {kxu yuf yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™ nkuðku sYhe Au.  ÷„¼„ ƒÄk s ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku rðrþü ÄkíðeÞ „wýÄ{kuo suðk fu

1.260 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  Mkt¢ktrík Œ¥ðku{kt ‚tÞkusfŒk fûkk{kt (d–fûkfku{kt) R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk  yk{, 5d fûkf …nu÷k 4f fûkf ¼hkððk™k fkhýu …h{kÛðeÞ sux÷e ðÄkhu nkuÞ Au Œux÷wt …rhýk{e ƒtÄ™ «ƒ¤ nkuÞ Au. rºkßÞk{kt r™Þr{Œ ½xkzku òuðk {¤u Au. yk ½xkzk™u ÷uLÚku™kuRz  yk ÄkŒwyku™k «{krýŒ …kuxuÂLþÞ÷™k {kr…Œ {qÕÞku™ku ykÄkh ‚tfku[™ fnu Au. Œu{™e …h{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕ…e …h hk¾u Au. su …h{kÛðeÞ ¢{ktf Z ðÄðk™e ‚kÚku …h{kÛðeÞ fË{kt ÚkŒk  yk{, ½ýe Ÿ[e …h{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕ…eðk¤e ÄkŒwyku y…urûkŒ ðÄkhk {kxu ykð~Þf heŒu ûkrŒ…qŠŒ fhu Au. hk‚kÞrýf «r¢Þkyku{kt W{Ëk (r™r»¢Þ) hnuðk™wt ð÷ý Ähkðu Au.  ÷uLÚku™kuRz ‚tfku[™™wt [kuϾwt …rhýk{ yu Au fu rîŒeÞ (4d) y™u Ëk.Œ. Au, Pt, ð„uhu. Œ]ŒeÞ (5d) ©uýe™k Œ¥ðku ÷„¼„ ‚{k™ fË Ëþkoðu Au. su{ fu,  d–rð¼k„™e «Úk{ ©uýe™e Œw÷™k{kt rîŒeÞ y™u Œ]ŒeÞ ©uýe™e (i) Mk{qn–4 : Zr (160 pm) ≈ HF 159 pm ÄkŒwyku™e …h{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕ…e™k {qÕÞku Œu{™k y™wðŒeo Œ¥ðku (ii) Mk{qn–5 : Nb ≈ Ta fhŒk ðÄkhu nkuÞ Au.  ykÚke ¼khu ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™k ‚tÞkus™ku{kt ÄkŒw–ÄkŒw ƒtÄ™ ƒ™ðk™wt (iii) Mk{qn–6 : Mo ≈ W ð„uhu. ð÷ý ðÄkhu nkuÞ Au.  ykÚke, Œu{™k fux÷kf ¼kirŒf y™u hk‚kÞrýf „wýÄ{kuo{kt ‚kBÞŒk Ëk.Œ. 4d ©uýe{kt …h{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕ…e íkuLke 3d ©uýe™e òuðk {¤u Au. Œw÷™k{kt (3d) Mo > Cr, (4d) Tc > Mn, (5d) Ru >  ÷uLÚku™kuRz ‚tfku[™ {kxu sðkƒËkh yÃkqýo rþ®Õzøk yMkh Au. su{kt Fe nkuÞ Au. …rhƒ¤ d–fûkfku™k ‚{k™ sqÚk{ktLkkt yuf R÷uõxÙkì™ îkhk WËT¼ðŒe 8.3.2 ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™k …h{kÛðeÞ y™u ykÞ™eÞ fË{kt þe®Õzøk yMkh ƒeò yLÞ R÷uõxÙkì™ …h y…qýo Au. VuhVkh (Variation in Atomic and Ionic Sizes  òu fu 4f–R÷uõxÙkì™™e ykðe þe®Õz„ yMkh 3d–R÷uõxÙkì™™e of Transition Metals) þe®Õz„ yMkh fhŒkt ykuAe nkuÞ Au. «. 4 Mkt¢ktrík ík¥ðku{kt Ãkh{kÛðeÞ yLku ykÞrLkf fË{kt Úkíkk VuhVkh þe®Õz„ y‚h : 4f–R÷uõxÙkì™ < 3d–R÷uõxÙkì™ ÞkuøÞ WËknhý MkkÚku Mk{òðku. ½Lkíkk{kt VuhVkh :  d–©uýe{kt su{ Œ¥ð™ku …h{kýw¢{ktf Z ðÄu Œu{ ‚{k™  ðÄw{kt, 4f–©uýe{kt su{ su{ furLÿÞ ðes¼kh ðÄŒku òÞ Au Œu{ Œu{ ƒÄe s 4f n fûkfku™k fË{kt ½xkzku ÚkŒku òÞ Au. ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk ÄhkðŒk ykÞ™ku™e rºkßÞk{kt ¢{k™w‚kh ½xkzku òuðk {¤u Au.  yk{, yuf ŒhV ÄkíðeÞ rºkßÞk ½xu Au y™u ƒeS ŒhV …h{kÛðeÞ  ßÞkhu Z ðÄu Au íÞkhu furLÿÞ ðes¼kh{kt yuf yuf{ ðes¼kh™ku ˤ ðÄu Au. ykÚke, ½Lkíkk d = m/v y™w‚kh Œu{™e ½™Œk{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au. yk Ëhr{Þk™ ™ðku Ëk¾÷ ÚkŒku R÷uõxÙkì™ Ëh ðÄkhku ÚkkÞ Au. ð¾Œu ytËhLke d–fûkf{kt s Ëk¾÷ ÚkkÞ Au.  Ëk.Œ. 3d–©uýe{kt Ti(Z = 22) Úke Cu(Z = 29) {kt ½™Œk{kt  …htŒw d–R÷uõxÙkì™™e þe®Õz„ y‚h ykuAe nkuðkÚke furLÿÞ ðes¼kh ðÄkhku ÚkŒku òuðk {¤u Au. y™u ƒkÌk R÷uõxÙkì™ ðå[u [kuϾk ÂMÚkhrðãwŒ ykf»koý{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au. ykÚke, ykÞ™eÞ rºkßÞk ½xu Au. Ti(4.1) < V(6.07) < Cr(7.19) < Mn(7.21) < Fe(7.8) su{ fu, Sc2+ > Ti2+ > V2+ > Cr2+ > ... > Zn2+ < Co(8.7) < Ni(8.9) < Cu(8.9)  ykðwt s ð÷ý Œu{™e …h{kÛðeÞ rºkßÞk{kt òuðk {¤u Au. C CHEMISTRY XTRA  …htŒw fkuE yuf ©uýe{kt rºkßÞkyku{kt òuðk {¤Œku yk ŒVkðŒ  d–rð¼køkLkk ík¥ðku{kt 4d yLku 5d Lkk yuf s Mk{qnLkk ík¥ðkuLkk fË ÷øk¼øk Mk{kLk òuðk {¤u Au. ykÚke íku{Lku ykðíkofkuüfLkk ƒnw s Úkkuzku nkuÞ Au. òuzeÞk ík¥ðku twins fnu Au. su{kt Zr yLku Hf, Nb yLku  ðÄw{kt «Úk{ ‚t¢ktrŒ ©uýe (3d) ™k Œ¥ðku™e ‚h¾k{ýe{kt rîŒeÞ Ta, íku{s Mo yLku W ðøkuhu twins Au. ‚t¢ktrŒ ©uýe (4d) ™k Œ¥ðku™k …h{kÛðeÞ fË {kuxk nkuÞ Au.  ykÚke, íku{Lkk økwýÄ{kuo{kt ½ýe MkkBÞíkk òuðk {¤u Au. …h{kÛðeÞ fË : 4d > 3d …h{kÛðeÞ fË : 5d ≈ 4d ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzku1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444  yk{ Úkðk™wt fkhý 4f fûkfku ™zŒhY… nkuðk™wt {™kÞ Au. yux÷u 8.2 ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku þk {kxu Ÿ[e …h{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕ…e Ëþkoðu fu 4f fûkfku 5d …nu÷k ¼hkðe s òuEyu. Au ?

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.261 s. Mkt¢ktrík ík¥ðku™k …h{kýwyku{kt ðÄw ‚tÏÞk{kt yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™  ykÚke Œu{™e …h{kÛðeÞ rºkßÞk Äe{uÚke ½xu Au. nkuðk™k fkhýu Œuyku «ƒ¤ yktŒh…h{kÛðeÞ …khM…rhf r¢Þk  ßÞkhu ΔiH2 ™k {qÕÞku ðÄðk™wt fkhý y…uûkk «{kýu™wt nkuÞ Au. fhu Au. ykÚke íku{Lkk …h{kýwyku ðå[u «ƒ¤ ƒtÄ™ Ähkðu Au.  3d– d– ÷¾ký MktçktrÄík «§…rhýk{u íku{Lke …h{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕ…e™wt {qÕÞ Ÿ[wt nkuÞ Au. yfkh‚ýh{fkut yuffûkfkRu™÷e uõsxwËÙkì™e sƒwËeeòrËþk™Ru ÷fkuõhxýÙkuì™f™urLwt ÿ…Þrhðheûský¼khf™hee111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222211111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444d– 8.2 Sc(Z = 21) Úke Zn(Z = 30) ©uýe{kt Zn ™e …h{kÛðeÞfhý þfŒku ™Úke. Œu{ AŒkt ΔiH2 y™u ΔiH3 {kt ÂMÚkh ðÄkhk™wt ð÷ý y™w¢{u Mn2+ y™u Fe3+ ™k r™{koý™u yxfkðu Au. yuLÚkkÕ…e ‚kiÚke ykuAe (126 kJ mol–1) nkuÞ Au. þk {kxu ?  yk ƒt™u ykÞ™ku{kt 3d 5 R÷uõxÙkì™ h[™k nkuÞ Au su Ÿ[wt MÚkkÞeíð s. Zn(Z = 30) = [Ar] 3d104s2 Ähkðu Au. yk «fkh™ku yxfkð Œu …Ae™k Œ¥ðku Co, Ni, Cu → yk{, Zn ™e ‚tÞkusfŒk fûkk{kt ƒÄe s fûkfku R÷uõxÙkì™Úke ð„uhu{kt …ý òuðk {¤u Au. → ‚t…qýo…ýu ¼hkÞu÷e Au y™u yuf …ý yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™ ™Úke.  3d n R÷uõxÙkì™ „kuXðýe {kxu ΔiH {kt ÚkŒk rð[÷™™wt yÚko½x™ ykÚke, ƒtÄ™{kt ¼k„ ÷uŒk R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk MkkiÚke ykuAe nkuÞ Au. ™e[u {wsƒ Au : → …rhýk{u yktíkh Ãkh{kÛðeÞ ÃkkhMÃkrhf r¢Þk MkkiÚke rLkçko¤ nkuÞ (i) fuLÿ ŒhV «íÞuf R÷uõxÙkì™™wt ykf»koý Au. ykÚke, Zn–Zn ÄkÂíðf ƒtÄ r™ƒo¤ nkuÞ Au y™u ŒuÚke Œu™e …h{kÛðeÞfhý yuLÚkkÕ…e ‚kiÚke ykuAe nkuÞ Au. (ii) ƒu R÷uõxÙkì™ ðå[u™wt ÃkhMÃkh y…kf»koý y™u 8.3.3 ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e (Ionisation Enthalpies) (iii) R÷uõxÙkì™ rðr™{Þ (exchange) Qòo «. 5 d–rð¼køkLkk ík¥ðkuLkkt ykÞLkefhý yuLÚkkÕÃke{kt Úkíkk VuhVkh  Qòo MŒh™k MÚkkÞefhý {kxu R÷uõxÙkì™ rðr™{Þ Qòo sðkƒËkh WËknhý MkkÚku Mk{òðku. nkuÞ Au.  d–rð¼k„™k Œ¥ðku{kt ™ðku Ëk¾÷ ÚkŒku R÷uõxÙkì™ ytËh™e d–fûkfku{kt  yk p R÷uõxÙkì™Lke rðr™{ÞQòo ykþhu ‚{þÂõŒÞ fûkfku{kt hnu÷k Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. yk ‚kÚku MkkÚku y‚hfkhf furLÿÞ ðes¼kh{kt ‚{ktŒh ÂMÃk™™k þõÞ Þwø{ku™e fw÷ ‚tÏÞk™k ‚{«{ký{kt nkuÞ Au. ðÄkhku ÚkkÞ Au. Ãkrhýk{u çkkÌk fûkkLkk R÷uõxÙkìLk Ãkh furLÿÞ ykf»koý ðÄu Au. ykÚke, Ëhuf d–©uýe{kt zkçke ƒkswÚke s{ýe  3d–fûkfku{kt ßÞkhu fux÷ktf R÷uõxÙkì™ ‚{þÂõŒÞ fûkfku™k ‚ux{kt ŒhV sŒk ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au. ¼hkÞ Au íÞkhu ‚{ktŒh ÂM…™ y™u fûkf™e {n¥k{ yuf÷ ¼hýe ∴ ΔiH : Sc → Zn ðÄu Au. LÞq™Œ{ Qòo Ëþkoðu Au.  …htŒw yk Œ¥ðku™e ¢r{f ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e{kt ÚkŒku ðÄkhku Œeðú Ëk.Œ. 3d 5 =      ... nqLz™ku r™Þ{ ™Úke nkuŒku su rƒ™‚t¢ktrŒ Œ¥ðku s y™u p rð¼k„{kt òuðk {¤u Au. {n¥k{ yuf÷ ¼hýe ΔiH {kt ÚkŒku ¢r{f ðÄkhku : d–Œ¥ðku << s y™u p Œ¥ðku  R÷uõxÙkì™ rðr™{Þ Qòo{kt ÚkŒku Ëhuf ½xkzku Œu™e MÚkkÞeŒk{kt  ðÄw{kt, rîŒeÞ (4d) y™u Œ]ŒeÞ (5d) ©uýe{kt ykÞ™efhý ðÄkhku fhu Au. yuLÚkkÕ…e{kt ÚkŒk ¢r{f ðÄkhk™e {kºkk ½ýe ðÄkhu nkuÞ Au.  y™u su{ MÚkkÞeíkk ðÄu Œu{ R÷uõxÙkì™ Ëqh fhðku {w~fu÷ ƒ™u Au  3d–©uýe™e ΔiH1 {kt yr™Þr{Œ ð÷ý™wt hk‚kÞrýf {n¥ð y™u ŒuÚke ykÞ™efhý {w~fu÷ ƒ™Œk ΔiH ™wt {qÕÞ ðÄu Au. ½ýwt ykuAwt nkuÞ Au.  3d6 R÷uõxÙkì™ h[™k{kt R÷uõxÙkì™ rðr™{Þ Qòo{kt ½xkzku ÚkŒku ™Úke.  d–rð¼k„™k Œ¥ðku Ä™ ykÞ™ ƒ™kðu Au íÞkhu (n – 1) d  ðÄw{kt Mn+ = 3d 5 4s1 Au y™u Cr+ = 3d 54s0 Au. ykÚke, R÷uõxÙkì™™e …nu÷k ns R÷uõxÙkì™ Ëqh ÚkkÞ Au. Mn+ ™e ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e Cr+ fhŒk ™e[e nkuÞ Au.  3d–©uýe{kt Sc → Zn ‚wÄe{kt Zeff ðÄu Au. …htŒw Ëhuf ð¾Œu ™ðku Ëk¾÷ ÚkŒku R÷uõxÙkì™ yktŒrhf …uxkfkuþ 3d–fûkfku{kt W{uhkÞ Au. ΔiH : Mn+ < Cr+  yk s heŒu Fe2+ = 3d 64s0 ™e ΔiH ™wt {qÕÞ Mn2+  yk …rhÂMÚkrŒ{kt ƒkÌkfûkk™k 4s R÷uõxÙkì™ yufƒeò™u sux÷k …rhhrûkŒ fhe þfu Au Œu™e Œw÷™k{kt 3d–R÷uõxÙkì™ 4s–R÷uõxÙkì™™u = 3d 54s0 fhŒk ™e[wt nkuÞ Au. ðÄw y‚hfkhf heŒu …rhhrûkŒ fhu Au. ΔiH : Fe2+ < Mn2+  yÚkkoŒT Fe ™e ΔiH3 ™wt {qÕÞ Mn ™e ΔiH3 fhŒk ™e[wt nkuÞ Au.

1.262 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 fkuüf : «Úk{ nhku¤™e ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku ∴ ΔiH (Mn+) < ΔiH (Cr+) (‚kiÚke ðÄw ‚k{kLÞ yðMÚkkyku™u ½kxk yûkhku{kt Ëþkoðu÷e Au.) ΔiH (Fe2+) < ΔiH (Mn2+) ΔiH (Fe3+) < ΔiH (Mn3+) Sc Ti V Cr Mn F e Co Ni Cu Zn «. 6 Mkt¢ktrík ík¥ðku{kt ykÞLkefhý yuLÚkkÕÃke íkuLke ykìÂõMkzuþLk +2 +2 +2 +2 +2 +2 +2 +1 +2 yðMÚkk MkkÚku fE heíku Mktf¤kÞu÷ Au ? ÞkuøÞ WËknhý MkkÚku +3 +3 +3 +3 +3 +3 +3 +3 +2 Mk{òðku. +4 +4 +4 +4 +4 +4 +4  d–ÄkŒwyku™e ‚kiÚke ™e[e ‚k{kLÞ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk +2 Au. +5 +5 +5 +6 +6 +6  ½Lk Äkíkw …h{kýwyku{ktÚke ƒu R÷uõxÙkì™ Ëqh fhe™u M2+(g) ykÞ™ku +7 ƒ™ðk {kxu fw÷ ΔiH1 y™u ΔiH2 W…hktŒ Œu{™e …h{kÛðeÞfhý Qòo ™e …ý sYh …zu Au.  ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk™e ‚tÏÞk : M(s) → M2+(g) + 2e– ∴ Δf H(M(s), M2+(g)) = ΔaH + ΔiH1 + ΔiH2  ©uýe™e {æÞ{kt :  yk {kxu Œu{™e rîŒeÞ ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e y‚hfkhf («¼kðe)  ‚kiÚke ðÄw ‚tÏÞk{kt ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku Ëþkoð™khk Œ¥ðku ©uýe™e nkuÞ Au. yk ƒkƒŒ Cr y™u Cu …h{kýwyku{kt òuðk {¤u Au. {æÞ{kt yÚkðk Œu™e …qðuo ™Sf{kt nkuÞ Au. Ëk.Œ.  Cr y™u Cu {kxu ΔiH2 Lkk y‚kÄkhý Wå[ {qÕÞku nkuÞ Au. Mn : +2, +3, +4, +5, +6, +7 (f÷w A ykÂì õ‚zþu ™ yðMÚkkyk)u fkhý fu Cr+ = 3d 5 y™u Cu+ = 3d10 R÷uõxÙkì™ h[™k su Cr : +2, +3, +4, +5, +6 (fw÷ Ãkkt[ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku) yÄo…qýo y™u …qýo ¼hkÞu÷e nkuÞ Au. ŒuÚke íkuyku Wå[ MÚkkÞeíkk V : +2, +3, +4, +5 (fw÷ [kh ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku) Ähkðu Au. ykÚke, íku{ktÚke R÷uõxÙkìLk Ëqh fhðku {w~fu÷ çkLku Au.  ©uýe™k çktLku Auzkyku Ãkh :  Zn Œ¥ð {kxu ΔiH2 ™wt {qÕÞ ™e[wt nkuÞ Au. fkhý fu ykÞ™efhýÚke ƒu R÷uõxÙkì™ Ëqh ÚkŒk MÚkkÞe 3d10 R÷uõxÙkì™ h[™k «kÃík ÚkkÞ Au.  ßÞkhu ©uýe™k ƒt™u Auzk …h hnu÷kt Œ¥ðku ykuAe ‚tÏÞk{kt ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku Ëþkoðu Au.  ŒËTW…hktŒ 4s–fûkf …rhƒ¤ îkhk ΔiH3 ™wt ð÷ý srx÷ ƒ™Œwt ™Úke y™u ŒuÚke d 5 (Mn2+) y™u d10 (Zn2+)ykÞ™ku{ktÚke ðÄw  Œu™wt fkhý fÞkt íkku íku{Lke 3d–fûkfku …qýo ¼hkÞu÷e Au yÚkðk yuf R÷uõxÙkì™ Ëqh fhðk{kt ðÄw {w~fu÷e òuðk {¤u Au. ykuAe ‚tÏÞk{kt d–R÷uõxÙkì™ Ähkðu Au. su{ fu, ∴ 3d 5, 3d10 → ðÄw yuf R÷uõxÙkì™ Ëqh fhðku {w~fu÷ ©uýe™e þYykŒ{kt : Sc → 3d1, Ti → 3d2 ©uýe™k ytŒ{kt : Cu → 3d10, Zn → 3d10  ðÄw{kt 3d–Œ¥ðku{kt ΔiH3 ™wt {qÕÞ «{ký{kt ½ýwt Ÿ[wt nkuÞ Au. (ytËh™e 3d–fûkf™k R÷uõxÙkì™ Ëqh fhðk …zŒk nkuðkÚke yLku  yk{, ©uýeLke þYykík{kt yk Œ¥ðku{kt „w{kððk {kxu yÚkðk Zeff «çk¤ çkLkíkku nkuðkÚke) ¼k„eËkhe fhðk {kxu ½ýe ykuAe ‚tÏÞk{kt R÷uõxÙkì™ «kÃÞ nkuÞ Au. ykÚke yk ík¥ðku ðÄw MktÏÞk{kt ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ëþkoðe þfíkk LkÚke.  ð¤e, Ni, Cu y™u Zn ™k ΔiH ™k Ÿ[k {qÕÞku Ëþkoðu Au fu yk Œ¥ðku™e +2 fhŒk Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku þk {kxu {w~fu÷ Au.  ðÄw{kt ©uýe™k «kht¼{kt Sc2+ ykÞLk ðkMŒrðf heŒu y¿kkŒ Au fkhý fu 4s2 ™k ƒu R÷uõxÙkì™™e ‚kÚku ‚kÚku 3d1 ™ku yuf R÷uõxÙkì™ ∴ Ni3+, Cu3+ y™u Zn3+ → {w~fu÷ nkuÞ Au. …ý Ëqh ÚkE òÞ Au. ykÚke, ‚eÄwt s Sc3+ þõÞ ƒ™u Au.  yk{, ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e, 3d–Œ¥ðku™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk™e  ŒÚkk Ti (II) yÚkðk Ti (III) (Ti2+, Ti3+) ™e ‚h¾k{ýe{kt ‚k…uûk MÚkkÞeíkk™wt fux÷wtf {k„oËþo™ yk…u Au. Ti(IV) ðÄw MÚkkÞe Au. (fkhý fu Ti4+ {kt 3d 0, ‚t…qýo ¾k÷e Au ŒuÚke ðÄw MÚkkÞe nkuÞ Au.) 8.3.4 ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku (Oxidation States)  ©uýe™k ytŒ{kt : «. 7 ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™e rðrðÄ ykìÂõ‚zuþLk yðMÚkkyku WËknhý ‚kÚku ‚{òðku.  ßÞkhu ©uýe™k ƒesu Auzu Zn ™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk {kºk +2 Au. (d–R÷uõxÙkì™ ‚k{u÷ ™Úke, fkhý fu 3d10 …qýo ¼hkÞu÷ yLku  ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku™e ‚kiÚke y„íÞ™e ÷kûkrýfŒkyu Œu{™e swËe swËe Ÿ[wt MÚkkÞeíð Ähkðu Au.) ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku Au su +2, +3, +4, +5, +6 y™u +7 MkwÄeLke nkuÞ Au.  Sc → Mn ‚wÄe{kt ‚k{kLÞ MÚkkÞeíkkðk¤e {n¥k{ ykìÂõ‚zuþ™

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.263 yðMÚkkyku™e ‚tÏÞk 4s y™u 3d–fûkfku{kt hnu÷k R÷uõxÙkì™™k CHEMISTRY XTRA C‚hðk¤k sux÷e nkuÞ Au. ∴ {n¥k{ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk™e ‚tÏÞk = (4s–es + 3d–es)  3d ©uýeLkk ík¥ðku{kt Sc → Mn {kt ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk ðÄðkLkwt ð÷ý nkuÞ Au. ({n¥k{ MkwÄe ðÄu Au)  Ëk.Œ. TiIVO2, VVO2, CrVIO42–, MnVIIO4  íÞkhçkkË Fe Úke Cu MkwÄe ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk ½xðkLkwt ð÷ý  íÞkhƒkË Fe → Cu {kt Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku™e nkuÞ Au. ({wÏÞíðu +2 yLku +3) MÚkkÞeíkk{kt ykfÂM{f ½xkzku ÚkkÞ Au.  ykÚke, ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk rðhwØ Ãkh{kýw¢{ktf Z Lkku yk÷u¾  ykÚke yk ík¥ðku FeII, III, CoII, III, NiII, CuI, II y™u ZnII yÄo[tÿkfkh {u¤ðu Au. (Lke[e) ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk{kt nkuÞ Au.  Sc yLku Zn [r÷ík ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ëþkoðíkk LkÚke.  ðÄw{kt, d–Œ¥ðku™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku{kt ÚkŒku VuhVkh yuf ƒeòÚke yuf yuf{ sux÷ku (¢r{f) nkuÞ Au. Ëk.Œ.  Mkt¢ktrík Äkíkwyku çku MðYÃku ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ähkðu Au : Mn : +2, +3, +4, +5, +6 y™u +7 (i) {kºk íkkÂ¥ðf ÄLk ykÞLk MðYÃku. (Fe2+, Cu2+, Ni2+ ðøkuhu) V : +2, +3, +4 y™u +5 (ii) Äkíkw-ykìõMkku fuxkÞLk MðYÃku. (VO2+, VO2+, TiO2+)  ßÞkhu rƒ™‚t¢ktrŒ Œ¥ðku (s, p rð¼k„{kt) Lke ykìÂõMkzuþLk  Mkt¢ktrík Äkíkwyku fux÷kf fkçkkuorLk÷ MktÞkusLkku{kt yÃkðkËYÃk Éý yðMÚkkyku{kt ƒu yuf{ sux÷ku ¢r{f VuhVkh nkuÞ Au. Ëk.Œ. (–1 yLku –2) ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Ãký Ëþkoðu Au. su{ fu, VkuMVh‚ P : –3, –1, +1, +3, +5 K[Ni(CO)4] {kt Ni = –1 Au yLku  ‚{qn 4 Úke 10 ™k Œ¥ðku™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku : K2[Co(CO)4] {kt Co = –2 Au. 1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444 ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzku d–rð¼k„™k Œ¥ðku{kt Ëhuf ‚{qn 4 Úke 10 ‚wÄe ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku{kt yuf h‚«Ë ÷ûký òuðk {¤u Au. su{ fu,  p–rð¼k„{kt ¼khu Œ¥ðku (r™r»¢Þ Þwø{ y‚h™k fkhýu) ™e[e 8.3 yðu k ‚¢t krt Œ Œ¥ð™tw ™k{ sýkðku fu su …rhðŒ™o eÞ ykÂì õ‚zþu ™ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku «kÃík fhðk™wt ð÷ý Ëþkoðu Au. Ëk.Œ. yðMÚkkyku ™ ËþkoðŒk nkuÞ. Pb → +2, Bi → +3 ð„uhu. (Lknª fu +4, +5) s. MfuÂLzÞ{ (Z = 21) …rhðŒo™eÞ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku ËþkoðŒwt  ßÞkhu d–rð¼k„Lkk ‚{qnku{kt ¼khu ík¥ðku{kt Œu™kÚke rð…rhŒ ƒkƒŒ ™Úke. ({kºk +3) (Mkq[Lk : Zn Mkt¢ktrík ík¥ð LkÚke.) ‚k[e ƒ™u Au. su{ fu, ÷¾ký MktçktrÄík «§11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333  ‚{qn–6 {kt Mo → +6, W → +6 ™e MÚkkÞeíkk Œu™k s ‚{qn{kt W…h hnu÷ Cr → +6 fhŒk ðÄw MÚkkÞe òuðk {¤u Au. 8.3 3d–©uýe™e fE ‚t¢ktrŒ ÄkŒw ‚kiÚke ðÄw ‚tÏÞk{kt ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku Ëþkoðu Au ? þk {kxu ? ‚{qn–6 Lke +6 MÚkkÞeíkk : Mo(VI) > W(VI) > Cr(VI) s. Mn. fkhý fu Mn = 3d 54s2 Au. ykÚke ‚tÞkusfŒk fûkk™k  ykÚke, yìr‚rzf {kæÞ{{kt Cr(VI) zkÞ¢ku{ux Cr2O72– MðY…{kt ‚kŒ R÷uõxÙkì™ ƒtÄ™{kt ¼k„ ÷E þfu Au. ykÚke, Mn = «ƒ¤ ykìÂõ‚zuþ™fŒko Au. ßÞkhu Œu™k s ‚{qn™k MoO3(VI) +2, +3, +4, +5, +6 y™u +7 yu{ fw÷ A ykìÂõ‚zuþ™ y™u WO3(VI) «ƒ¤ ykìÂõ‚zuþ™fŒko ™Úke. yðMÚkkyku Ëþkoðu Au. ykìÂõMkzuþLk «çk¤íkk : Cr2O72– (CrO3) > MoO3 > WO3 8.3.5 M2+|M «{krýŒ rðãŒw Äðwú …kxu Âì LþÞ÷{kt ð÷ýku (Trends in M2+|M Standard Electrode Potential)  d–ÄkŒw™k fux÷kf ‚tÞkus™ku{kt ™e[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku (0 yÚkðk –1) Ãký òuðk {¤u Au. ßÞkhu ‚tfeýo ‚tÞkus™ku{kt «. 8 ‚t¢ktrŒ ÄkŒw {kxu M2+ | M {kxu ™k {qÕÞku{kt òuðk {¤Œk σ–ƒtÄ™ W…hktŒ π – R÷uõxÙkì™ Mðefkhðk™e ûk{Œk ÄhkðŒk ð÷ýku ‚{òðku. nkuÞ íÞkhu. su{ fu,  ÿkðý ÂMÚkrík{kt ÄkŒw …h{kýwyku M ™wt M2+ ykÞ™ku{kt Y…ktŒhý Ni(CO)4, Fe(CO)5, Cr(CO)6 ð„uhu{kt Ni, Fe y™u Cr {kxu Œu{™k «{krýŒ rðãwŒÄúwð …kuxìÂLþÞ÷ {qÕÞku™e ‚h¾k{ýe ™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk þqLÞ Au. ßÞkhu K[Ni(CO)4] {kt Ni fhe þfkÞ Au. ™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk –1 Au.

1.264 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  Cu ™ku Eo : → ƒeS ŒhV Mn3+ {ktÚke Mn2+ {kt rhzõþLkÚke yÄo…qýo ¼hkÞu÷ (d5) R÷uõxÙkì™eÞ h[™k «kÃík ÚkkÞ Au su rðþu»k MÚkkÞeíkk  Cu ™k Eo ™wt {qÕÞ Ä™ (+ve) (+0.34 V) Au su Œu™e yrîŒeÞ Ähkðu Au. ykÚke Mn3+ ykìÂõMkzuþLk fíkko íkhefu ðíkuo Au. ðŒoýqtf → yux÷u fu Äkíkw nkuðk Aíkkt yìr‚z™k {tË s÷eÞ ÿkðý{ktÚke H2 ðkÞw WíÃkLLk fhðk™e yûk{Œk™wt M…üefhý yk…u Au. Mn3+ = t23g eg2  {kºk «çk¤ ykìÂõ‚zuþ™fŒko ‚tÞkus™ku suðk fu HNO3, „h{ ‚ktÿ   H2SO4 ð„uhu Cu ÄkŒw ‚kÚku «r¢Þk fhu Au. ÷¾ký MktçktrÄík «§ku11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333  Cu(s) {ktÚke Cu2+(aq) Lke çkLkkðx Qòo Ÿ[e Au. su Œu™e s÷eÞfhý Qòo îkhk ‚{Œkur÷Œ (‚h¼h) ÚkE þfŒe ™Úke. 8.4 Cu ™wt (Cu2+|Cu) {qÕÞ Ä™ (0.34 V) Au. yk {kxu™wt þõÞ fkhý þwt Au ?  ŒËTW…hktŒ d–©uýe{kt E ™k ykuAk Éý (Ni, Co) {qÕÞku™wt s. Cu(s) → Cu2+(aq) ƒ™u íÞkhu íkuLkk ÃkkuxuÂLþÞ÷ {kxu ºký fkhý íku{Lkk ΔiH1 y™u ΔiH2 ™k ‚hðk¤k{kt Úkíkku ‚k{kLÞ «fkh™e yuLÚkkÕ…eyku™ku ƒirsf ‚hðk¤ku „ýŒhe{kt ÷uðku …zu ðÄkhku sðkçkËkh Au. Au. su{ fu,  ßÞkhu Mn, Zn, Ni ð„uhu Äkíkw™k E ™k {qÕÞku y…urûkŒ {qÕÞku → Cu(s) → Cu(g) ... …h{kÛðeÞfhý ΔaH (+ve) fhŒk ðÄw Éý nkuÞ Au. Cu(g) → Cu2+(g) ... ykÞ™efhý ΔiH (+ve) Cu2+(g) + …kýe → Cu2+(aq) ... s÷Þkus™ ΔHyH (–ve)  ykÚke yk ÄkŒwyku H+ ™wt H2 {kt ykÃk{u¤u rhzõþ™ fhe þfu Au.  Mn2+ (d5) yÄo…qýo ¼hkÞu÷ d–…uxkfkuþ ßÞkhu Zn2+(d10) ‚t…qýo → Cu {kxu (ΔaH + ΔiH) ™wt {qÕÞ ½ýwt ðÄkhu (y™u ƒt™u W»{kþku»kf) nkuÞ Au. ßÞkhu Œu™e Œw÷™k{kt Cu2+ ™e s÷eÞfhý yuLÚkkÕ…e ¼hkÞu÷ d–…uxkfkuþ™k fkhýu Ÿ[e MÚkkÞeíkk Ähkðu Au. ykÚke Œu{™k Éý yLku ykuAe nkuÞ Au. ykÚke ΔhyH yu ΔaH yLku ΔiHLkk Eo Lkk ðÄw Éý {qÕÞku Œu{™e MÚkkÞeíkk™wt ‚{Úko™ fhu Au. Mkhðk¤kLku WÃkhðx sE þfíke LkÚke.  ßÞkhu Ni ™wt Eo {qÕÞ íkuLke ‚kiÚke Ÿ[k Éý ΔhydH {qÕÞLkk ∴ (ΔaH + ΔiH) > (ΔyH) fkhýu nkuÞ Au. ∴ Cu2+ | Cu {kxu Eo ™wt {qÕÞ Ä™ {¤u Au.  3d ©uýe™e ÄkŒw{kt M2+ | M ™k Eo ™k {qÕÞku{kt ‚ŒŒ 8.3.6 «{krýŒ rðãwŒÄúwð …kuxìÂLþÞ÷ M3+ | M2+ {kt ð÷ýku (Trends in the M3+ | M2+ Standard yr™Þr{ŒŒk òuðk {¤u Au. íkuLkwt fkhý ΔaH, ΔiH yLku ΔmH Electrode Potentials) Lkk yrLkÞr{ík {qÕÞku Au. C CHEMISTRY XTRA  d–©uýeLke Äkíkwyku Cr, Mn, Fe, Co, Ni yLku Zn Lkkt E {qÕÞku Éý Au. ykÚke, íkuyku 2H+ Lkwt H2 {kt rhzõþLk fhe «. 9 E M3+ | M2+ ™k {qÕÞku™k ykÄkhu ykìÂõ‚zuþ™ þfu Au. yðMÚkk™e ‚k…uûkeÞ MÚkkÞeíkk ‚{òðku.  ßÞkhu Cu, Ag, Au, Pt ðøkuhuLkk E {qÕÞku ÄLk nkuðkÚke  3d ÄkŒwyku{kt Eo (M3+ | M2+) ™k {qÕÞku{kt yr™Þr{Œ …ýu íkuyku 2H+ Lkwt H2 {kt ykÃk{u¤u rhzõþLk fhe þfíke LkÚke. çkË÷kíkkt ð÷ýku òuðk {¤u Au. ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzku1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444 (i) Sc ™wt E ™e[wt Éý {qÕÞ Sc3+™e MÚkkÞeíkk Ëþkoðu Au su W{Ëk (ii) ðkÞw Œ¥ð Ar suðe Mktð]r¥k yLku MÚkkÞe R÷uõxÙkì™ h[™k Ähkðu Au. 8.4 þk {kxu Cr2+ ykÞLk rhzõþ™ fíkko Au y™u Mn3+ ykÞLk Zn2+ ™e 3d10 MÚkkÞe R÷uõxÙkì™ h[™k{ktÚke yuf R÷uõxÙkì™ Ëqh ykìÂõ‚zuþ™ fíkko Au ? òu fu ƒt™u d 4 R÷uõxÙkì™eÞ h[™k Úkðk™k fkhýu Zn3+/Zn2+ {kxu E ™wt {qÕÞ ‚kiÚke Ÿ[wt Éý nkuÞ Au. Ähkðu Au. (iii) Mn3+/Mn2+ {kxu ‚k…uûkeÞ Ÿ[wt Éý {qÕÞ Ëþkoðu Au fu Mn3+ s. Cr2+ = 3d 44s0 Au. ykÚke íku d 4 {ktÚke d 3 {kt ykìÂõMkzuþLk (d 5 ™k fkhýu) rðþu»k heŒu MÚkkÞe Au. Ãkk{eLku rhzõþ™ fíkko íkhefu ðíkuo Au. su{kt Cr2+Lke R÷uõxÙkì™eÞ (iv) ßÞkhu Fe3+/Fe2+ {kxu™wt ‚k…uûkeÞ E ™wt ™e[wt Éý {qÕÞ h[™k yÄo…qýo ¼hkÞu÷ t2g MŒh™e ƒ™u Au. Fe3+ (d 5 ™e MÚkkÞeŒk™u ÷eÄu) ‚rðþu»k MÚkkÞeŒk Ëþkoðu Au. Cr3+ = t23g =    (v) V3+/V2+ {kxu™wt ‚k…uûkeÞ E Éý {qÕÞ ™e[wt Au su V2+  t23g ™e MÚkkÞeíkk ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au.

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.265 8.3.7 Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk™e MÚkkÞeíkk™k ð÷ýku (Trends  þYykíkLkk ík¥ðku Sc → Mn MkwÄe ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku{kt ‚kiÚke Ÿ[ku ykìÂõ‚zuþ™ yktf y™u Œu{™ku ‚{qn ¢{ktf ‚{k™ nkuÞ Au. in Stability of Higher Oxidation States) 10. ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku {kxu Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk {kxu™k ð÷ýku ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku{kt : WËknhý ‚kÚku ‚{òðku. ‚kiÚke Ÿ[ku ykìÂõ‚zuþ™ yktf = ‚{qn ¢{ktf  ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™e Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk nu÷kus™ yLku  yk ð÷ý Sc2O3 Úke Mn2O7 ‚wÄe{kt òuðk {¤u Au. ykìÂõMksLk Œ¥ðku ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ nkuÞ Au. ‚{qn ¢{ktf 3456 7  nu÷kRz MktÞkusLkku{kt : ykìõ‚kRz Sc2O3 TiO2 V2O5 CrO3 Mn2O7  TiX4, VF5 y™u CrF6Lkk MkkËk nu÷kRzTMk{kt Œu{™k ‚kiÚke Ÿ[k ykìÂõ‚zuþ™ yktf +4, +5 yLku +6 (yðMÚkk) «kÃík ÚkkÞ Au. ykìÂõ‚zuþ™ yktf +3 +4 +5 +6 +7  ßÞkhu ‚kËk nu÷kRz ‚tÞkus™ku{kt Mn +7 {n¥k{ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk  ‚{qn–7 …Ae™wt Œ¥ð Fe {kxu Fe2O3 {kt ykìÂõMkzuþLk yktf +3 ËþkoðŒwt ™Úke. …htŒw MnO3F {kt +7 ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk Ëþkoðu Au. Au Œu™kÚke Ÿ[k ykìÂõ‚zuþ™ yktfðk¤k ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku òýeŒk ™Úke. MnF7 → þõÞ ™Úke. MnO3F → þõÞ Au.  òu fu, ykÕf÷kR™ {kæÞ{{kt Vuhux (VI) FeO42– þõÞ nkuÞ Au. …htŒw Œu Fe2O3 y™u O2 {kt rð½x™ …k{u Au.  Mn …Ae™e ÄkŒwyku xÙkÞnu÷kRz ‚tÞkus™ku ƒ™kðŒk ™Úke r‚ðkÞ fu FeX3 y™u CoF3. (Ÿ[e ÷urxMk QòoLkk fkhýu)  V yLku Ti Œ¥ðku {kxu ykìõ‚kRz W…hktŒ ykìõ‚ku ykÞLkku Ãký (Ni, Cu y™u Zn Äkíkwyku MX3 ƒ™kðŒk ™Úke) MÚkkÞe ƒ™u Au. su{ fu,  VF5 y™u CrF6™e ‚kiÚke Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk™k MÚkkÞeíð VV → VO2+ (ðu™uzuxkR÷) ; VIV → VO2+ (ðu™uzkR÷) {kxu Ÿ[e ÷urx‚ Qòo yÚkðk Wå[Œh ‚n‚tÞkusf ‚tÞkus™ku {kxu™e Wå[Œh ƒtÄ™ yuLÚkkÕ…e sðkƒËkh Au. TiIV → TiO2+ (rxxu™kR÷) ðøkuhu MÚkkÞe nkuÞ Au.  òu fu, V5+ ™u {kºk VF5 îkhk ËþkoðkÞ Au ßÞkhu V Lkk yLÞ  ðÄw{kt ykìÂõ‚s™™e yk Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku™u MÚkkÞeíkk nu÷kRz ‚tÞkus™ku s¤rð¼ks™ …k{e™u ykìõ‚kunu÷kRz ‚tÞkus™ku yk…ðk™e ûk{Œk ^÷kurh™ fhŒkt ðÄw nkuÞ Au. VOX3 yk…u Au. (∴ VCl5, VBr5, VI5 çkLkíkk LkÚke.)  ykÚke Mn ™wt Wå[Œ{ ^÷kuhkRz MnF4 nkuÞ Au ßÞkhu Wå[Œ{  ^÷kuhkRz ‚tÞkus™ku™wt ƒeswt ÷ûký ™e[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk{kt ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ Mn2O7 nkuÞ Au. hnu÷e yMÚkkÞeíkk Au. Ëk.Œ. VX2 (X = Cl, Br, I) y™u CuX {kxu yk s ÷k„w …zu Au.  yk™wt fkhý ykìÂõ‚s™Lke ÄkŒw ‚kÚku ƒnwƒtÄku (dπ – pπ) ƒ™kððk™e ©uc ûk{Œk sðkçkËkh Au.  CuII {kxu ykÞkuzkRz (CuI2) r‚ðkÞ ƒÄk nu÷kRz ‚tÞkus™ku òýeŒk Au.  Ëk.Œ. ‚n‚tÞkusf ykìõ‚kRz Mn2O7 {kt Ëhuf Mn …h{kýw yuf Mn–O–Mn ‚uŒw ‚rnŒ yLÞ ºký O–…h{kýw {khVŒu [Œw»V÷feÞ  CuI2Lkk rfM‚k{kt Cu2+ yu I– ™wt I2{kt ykìÂõ‚zuþ™ fhu Au. 2Cu2+ + 4I– → Cu2I2(s) + I2 heŒu ½uhkÞu÷ku nkuÞ Au. (su{kt dπ – pπ çktÄLk nkuÞ Au)  Œu{ AŒkt s÷eÞ ÿkðý{kt ½ýk Cu(I) ‚tÞkus™ku yMÚkkÞe nkuÞ  Œuðe s heŒu VV, CrVI, MnVI y™u MnVII {kxu ‚{[Œw»V÷feÞ Au y™u ŒuÚke rð»k{efhý …k{u Au. su{ fu, [MO4]n– «fkh™k ykìõ‚ku yu™kÞ™ku òýeŒk Au. 2Cu+(aq) → Cu2+(aq) + Cu(s) C CHEMISTRY XTRA  ynª, Cu2+(aq) ™e MÚkkÞeíkk Cu+(aq) fhŒk ðÄkhu nkuðk™wt fkhý  fux÷kf Mkt¢ktrík ÄkíkwLke MkkiÚke ðÄw MÚkkÞe ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Cu+ fhŒk Cu2+ ™e Δhyd H ™wt {qÕÞ ƒnw ðÄw Éý nkuÞ Ti → +4, Cr → + 3 Mn → +2, Au su Cu ™e ΔiH2 ™e ûkrŒ…qŠŒ fhíkk ðÄw nkuÞ Au. Fe → +3 Co → +3, Ni → +2  ykìõ‚kRzku{kt Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk{kt MÚkkÞeíkk : Cu → +2, Zn → +2 Ag → +1, Pt → +4 Au → +3, Hg → +2  ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™e ‚kiÚke Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk Œu{™k ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku{kt MÚkkÞeíð …k{u÷e nkuÞ Au.

1.266 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 OO : Mn2O7 ™wt ƒtÄkhý : O O Mn Mn O  Mn O çktÄ Au. OO d – p Ëhuf Mn Lkwt d 3s Mktfhý yLku [íkw»V÷f h[Lkk nkuÞ Au. fkuüf : 3d ÄkŒwyku™k ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku ykìÂõ‚zuþ™ ykðíko fkuüf{kt ‚{qnku yktf 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 +7 +6 Sc2O3 TiO2 V2O5 Mn2O7 Fe2O3 +5 Ti2O3 V2O4 CrO3 Fe3O4* +4 V2O3 Co3O4* CuO ZnO +3 TiO CrO2 MnO2 FeO CoO NiO VO Cr2O3 Mn2O3 +2 +1 Mn3O4* (CrO) MnO Cu2O * r{r©Œ ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku [Mn3O4 = MnO · Mn2O3] ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzku111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444 8.3.8 hk‚kÞrýf «rŒr¢Þkí{fŒk y™u E {qÕÞku (Chemical Reactivity and E Values) 8.5 Œ{u ©uýe VO2+ < Cr2O72– < MnO4– {kt ykìÂõ‚zuþ™ ûk{Œk{kt ðÄkhk™u fuðe heŒu M…ü fhþku ? «. 11 ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku™e «rŒr¢Þkí{fŒk WËknhý yk…e ‚{òðku. s. yk™wt fkhý Œuyku su{kt rhzõþ™ …k{u Au Œu r™B™ ÂM…‚eÍ™e  {kuxk¼k„™e ÄkŒwyku …qhŒe rðãwŒÄ™ nkuÞ Au. ykÚke Œuyku ¾™es MÚkkÞeŒk{kt ÚkŒku ðÄkhku Au. yìr‚z™k ÿkðý{kt yku„¤u Au. ÷¾ký MktçktrÄík «§V5 → V2+ t23g → yÄoÃkqýo, ðÄw MÚkkÞe  òu fu Úkkuzef ÄkŒwyku ‘W{Ëk’ ð÷ý Ëþkoðu Au. su{ fu, Au, Pt Cr2O72– → Cr3+ ðÄw MÚkkÞe (3d 3 Lkk fkhýu)  su ‚kËk yìr‚z ‚tÞkus™ku îkhk y‚h …k{Œe ™Úke. – 2+ 5 Cu ÄkŒw r‚ðkÞ «Úk{ ©uýe™e ÄkŒwyku ‚k…uûkeÞ ðÄw «rŒr¢Þkí{f nkuÞ Au, su 1 M H+ îkhk ykìÂõ‚zuþ™ …k{u Au. MnO → Mn d yÄoÃkqýo, ðÄw MÚkkÞe1111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222211111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444 8.5 ‚¢t krt Œ Œ¥ðk™u e «Úk{ ©ýu e{kt ykÞ™efhý yLu ÚkkÕ…e («Úk{ y™u  òu fu, yk «r¢Þk™k ðu„{kt fÞkhuf ½xkzku …ý òuðk {¤u Au. rîŒeÞ) {kt yr™Þr{Œ Vhu Vkh™u Œ{u fðu e heŒu ‚{òðþku ?  Ëk.Œ. ÔÞðnkh{kt ykuhzk™k Œk…{k™u Ti y™u V ÄkŒwyku {tË s. Mn = [Ar] 3d 5 4s2 ykìÂõ‚zuþ™fŒko ‚tÞkus™ku «íÞu r™r»¢Þ nkuÞ Au. Mn+ = [Ar] 3d 5 4s1  fkhý fu M2+ | M {kxu E ™k {qÕÞku rî‚tÞkusf fuxkÞ™ku Mn2+ = [Ar] 3d 5 4s0 ƒ™kððk™k ð÷ý{kt ½xkzku ‚q[ðu Au.  Mn ™e 4s2 fûkf™k ƒt™u R÷uõxÙkì™™e Qòo ÷„¼„ ‚{k™ Au.  E ™k ykuAk Éý {qÕÞku ΔiH1 y™u ΔiH2 ™k ‚hðk¤k{kt ykÚke, ykÞ™efhý Ëhr{Þk™ ƒt™u R÷uõxÙkì™ yuf‚kÚku Ëqh ÚkE ÚkŒk ðÄkhk ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷wt Au. òÞ Au. ykÚke, ΔiH1 y™u ΔiH2 ðå[u ðÄkhu ŒVkðŒ nkuŒku ™Úke.

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.267  ðÄw{kt Mn, Ni y™u Zn ÄkŒwyku™k E {qÕÞku ‚k{kLÞ ð÷ý™e «. 16 ÷uLÚku™kuRz ‚tfku[™ yux÷u þwt ? ÷uLÚku™kuRz ‚tfku[™™wt fkhý y…uûkk fhŒk ðÄw Éý nkuÞ Au. sýkðk.u  ynª Mn2+ {kt 3d 5 y™u Zn2+ {kt 3d10 ™e Ÿ[e MÚkkÞeíkkLku s. Mkt¢ktrík ík¥ðku{kt 5d–fûkf …nu÷k 4f fûkfku{kt R÷uõxÙkì™ Ëk¾÷ fkhýu Œu{™k E {qÕÞku ðÄw Éý Au. Úkðk™k ÷eÄu Œu{™e …h{kÂÛðÞ rºkßÞk r™Þr{Œ ½xu Au. yk  ßÞkhu Ni ÄkŒw {kxu E ™wt Éý {qÕÞ Œu™e ‚kiÚke ðÄw Éý ½xkzk™u ÷uLÚku™kuRz ‚tfku[™ fnu Au.  yk{, íku yuf s «fkh™e fûkfku{kt (4f ) hnu÷ yuf R÷uõxÙkì™™wt s÷eÞfhý yuLÚkkÕ…eLkk ÷eÄu nkuÞ Au. ƒeò R÷uõxÙkì™ îkhk ÚkŒwt yr™Þr{Œ hûký Au.  M3+ | M2+ huzkuûk Þwø{ku™k E {qÕÞku Ëþkoðu Au fu s÷eÞ ÿkðýku{kt Mn3+ y™u Co3+ ykÞ™ku «ƒ¤ ykìÂõ‚zuþ™fŒko Au. «. 17 ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku™e rðrðÄ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku rƒ™Mkt¢ktrík Œ¥ðkuÚke fE ƒkƒŒ{kt swËe …zu Au ?  ßÞkhu Ti2+, V2+ y™u Cr2+ ykÞ™ku s÷eÞ ÿkðýku{kt «ƒ¤ rhzõþ™fŒko Au y™u Œuyku yìr‚z™k {tË ÿkðý{ktÚke H2 {wõŒ s. ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku™e rðrðÄ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku yuf yuf{Úke ¢r{f fhu Au. Ëk.Œ., heŒu ƒË÷kÞ Au. su{ fu, Mn = +2, +3, +4, +5, +6 y™u 2Cr2+(aq) + 2H+(aq) → 2Cr3+(aq) + H2(g) +7 yu{ ‚¤t„ nkuÞ Au.  ßÞkhu rçkLkMkt¢ktrík ík¥ðku{kt rðrðÄ ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku çku yuf{Úke «. 12 þk {kxu Zn, Cd y™u Hg ™u ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku „ýðk{kt ykðŒk ¢r{f heíku çkË÷kíke nkuÞ Au. su{ fu, P–ík¥ð +5, +3, +1, ™Úke ? –1 yLku –3 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Au su çku yuf{Úke çkË÷kÞ s. Zn, Cd y™u Hg ™e ƒkÌk fûkk{kt d–fûkfku R÷uõxÙkì™Úke …qýo Au yLku Mk¤tøk LkÚke. ¼hkÞu÷e Au yLku Œu{™e ‚k{kLÞ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk +2 Au «. 18 Mn, Ni y™u Zn ™k Eo {qÕÞku y…uûkk fhŒk ðÄkhu Éý su{kt Ãký d–fûkfku …qýo ¼hkÞu÷ Au. su{ fu, Zn2+ = 3d10, nkuðk™wt fkhý yk…ku. Cd = 4d10 y™u Hg2+ = 5d10 Au. yk{, Œuyku y…qýo s. Mn2+ | Mn {kxu Mn2+ ™e yÄo…qýo 3d …uxkfûkk y™u Zn2+ | Zn {kxu Zn2+ ™e …qýo¼hkÞu÷e 3d …uxkfûkk sðkçkËkh ¼hkÞu÷ d–fûkfku (yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk) ÄhkðŒk ™ nkuðkÚke Au suyku Ÿ[e MÚkkÞeíkk Ähkðu Au. Mkt¢ktrík Œ¥ðku økýkíkk ™Úke.  ßÞkhu Ni2+/Ni {kxu Ni2+ ™e {n¥k{ Éý s÷eÞfhý «. 13 ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™k Ÿ[k „÷™®ƒËw {kxu™wt fkhý sýkðku. yuLÚkkÕ…e sðkçkËkh Au. s. ns fûkf W…hktŒ (n – 1)d fûkfku™k ðÄw ‚tÏÞk{kt R÷uõxÙkì™™wt C yktŒh …h{kÂÛðf ÄkÂíðf ƒtÄ™e h[™k{kt ¼k„ ÷uŒk nkuðkÚke CHEMISTRY XTRA „÷™®ƒËw ½ýk Ÿ[k nkuÞ Au.  Mkt¢ktrík Äkíkw ykÞLkku íkuLke Lke[e ykìÂõMk yðMÚkk{kt «çk¤ «. 14 Mn y™u Fe {kxu Œ]ŒeÞ ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e IE3 ™e rhzõþLkfíkko nkuÞ Au. su{ fu, Ti2+, Cr2+, V2+ ðøkuhu. ‚h¾k{ýe fhku.  Mkt¢ktrík Äkíkwyku íkuLke {n¥k{ ykìÂõMk. yðMÚkk{kt «çk¤ s. Mn {kxu IE3, IE2 fhŒk ½ýe Ÿ[e nkuÞ Au. Œu™wt fkhý ºkeòu ykìÂõMkzuþLkfíkko nkuÞ Au. su{ fu, Mn7+(MnO4–), Cr6+ R÷uõxÙkì™ 3d 5 {ktÚke Ëqh fhðku …zu Au. ßÞkhu Fe {kxu IE3, IE2 fhŒk ½ýe ™e[e nkuÞ Au. Œu™wt fkhý 3d 6 {ktÚke yuf ðÄw R÷uõxÙkì™ ÃkkXâÃkwMíkfLkk fkuÞzkykuËqh fhŒk 3d 5 (Ÿ[e MÚkkÞeíkk) h[™k {¤u Au. «. 15 ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku rðrðÄ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku Ëþkoðu Au. (Cr2O72–), V5+ (V2O5) ðøkuhu. yk {kxu™wt fkhý yk…ku. 1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444 8.6 ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™e «Úk{ nhku¤ {kxu E {qÕÞku : E V Cr Mn Fe Co Ni Cu s. ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku ns fûkf W…hktŒ (n – 1) d fûkfku™k R÷uõxÙkì™ (M2+/M) –1.18 –0.91 –1.18 –0.44 –0.28 –0.25 +0.34 ƒtÄ r™{koý{kt ¼k„ ÷u Au. fkhý fu ns y™u (n – 1) d fûkfku W…h™k {qÕÞku{kt yr™Þr{ŒŒk™u ‚{òðku. ðå[u Qòo™ku ŒVkðŒ ½ýku ykuAku Au. s. V → Cu {kt E (M2+/M) {qÕÞku r™Þr{Œ ™Úke. íkuLkwt Qòo : 3d ≈ 4s Ëk.Œ. Mn = +2, +3, +4, +5, +6 y™u +7. fkhý ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e (ΔiH1 + ΔiH2) {kt yr™Þr{Œ VuhVkhku y™u Qæðo…kŒ™ yuLÚkkÕ…e ðÄkhu fu ykuAe nkuÞ Au.

1.268 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 su{ fu {U„u™eÍ y™u ðu™urzÞ{ {kxu ‚k…uûkeÞ heŒu ΔaH ½ýe (ii) Zn2+ y™u Zn3+ …ife Zn2+ ðÄw MÚkkÞe Au. Œu™wt fkhý ykuAe nkuÞ Au Œu™k îkhk ‚{òðe þfkÞ Au. 3d 10 Au su ‚t…qýo ¼hu÷e Au. 8.7 Mn3+/Mn2+ Þwø{ {kxu E ™wt {qÕÞ Cr3+ / Cr2+ yÚkðk (iii) Mn2+ y™u Mn3+ …ife Mn2+ ðÄw MÚkkÞe Au. Œu™wt fkhý Fe3+ / Fe2+ ™k E {qÕÞ fhŒkt ½ýwt ðÄkhu Ä™ þk {kxu 3d 5 Au su yÄo…qýo ¼hkÞu÷e Au. nkuÞ Au ? ‚{òðku. (iv) Fe2+ y™u Fe3+ …fi e Fe3+ ðÄkhu MÚkkÞe A.u Œ™u tw fkhý 3d 5 Au, su yÄo…qýo ¼hkÞu÷e Au. ÷¾ký MktçktrÄík «§kus. yk {kxu Mn ™e IE3 ™wt ðÄw {qÕÞ (ßÞkt sYhe VuhVkh d 2. 3d–©uýe™e ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™k nu÷kRz îkhk {n¥k{ s. ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk ÄhkðŒk ‚tÞkus™ku sýkðku. 5 Úke d 4 ™ku Au) {wÏÞíðu sðkƒËkh Au. yk Œu …ý ‚{òðu Au fu Mn ™e +3 yðMÚkk™wt {n¥ð þk {kxu ykuAwt Au. TiX4(+4) (X = F, Cl, Br, I), VF5(+5), CrF6(+6). ßÞkhu Mn {kxu MnF7(+7) «kÃík fhe þfkŒwt ™Úke …htŒw 111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222211111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444 MnO3F (ykìõ‚ku ^÷kuhkRz) MðY…u +7 ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk 8.6 fkuE ÄkŒw Œu™e ‚kiÚke Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk þk {kxu «kÃík fhe þfkÞ Au. {kºk Œu™k ykìõ‚kRz y™u ^÷kuhkRz ‚tÞkus™ku{kt Ëþkoðu Au ?  íÞkhƒkË Fe {kxu FeX3(+3) y™u Co {kxu CoF3(+3) þõÞ nkuÞ Au. s. F Œ¥ð ‚kiÚke ðÄw rðãwŒÉý Œ¥ð Au y™u íku R÷uõxÙkì™ ykf»koðk™e  Cu yLku Zn {kxu CuX2 yLku ZnX2 (+2) òýeíkk Au. «ƒ¤ ð]r¥k Ähkðu Au. ykÚke F Œ¥ð ‚kÚku™k ‚tÞkus™ku{kt ‚kiÚke Ti {kxu {n¥k{ → TiX4(+4) (X = F, Cl, Br, I) Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk òuðk {¤u Au. V {kxu {n¥k{ → VF5(+5) Ëk.Œ. VF5 (+5), CrF6 (+6) ð„uhu. Cr {kxu {n¥k{ → CrF6(+6) → ßÞkhu O – Œ¥ð …ý «ƒ¤ rðãwŒÉý Œ¥ð Au. Ãkhtíkw Mkt¢ktrík 3. þk {kxu CuI2 òýeŒwt ™Úke ? s. Cu2+ ™ku y‚hfkhf furLÿÞ ðes¼kh «ƒ¤ nkuÞ Au y™u ŒuÚke Äkíkw ykÞLk MkkÚku íku yuf÷ çktÄ WÃkhktík ðÄkhk{kt pπ – pπ ykìÂõ‚zuþ™fŒko Œhefu ðŒuo Au. ßÞkhu ‚k{u …ûku I– ™wt {kuxwt yÚkðk pπ – dπ ƒnwƒtÄ …ý ƒ™kðu Au. ykÚke ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku fË nkuðkÚke «ƒ¤ rhzõþ™fŒko Œhefu ðŒuo Au. ykÚke, CuI2 íku{Lkk ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku{kt ‚kiÚke Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk ‚tÞkus™{kt Cu2+ y™u I– …hM…h íðheík huzkuûk «r¢Þk y™w¼ðu Ëþkoðu Au. Au su{kt Cu2+; I– ™wt I2 {kt ykìÂõ‚zuþ™ fhe ™k¾u Au. ykÚke, CuI2 òýeŒwt nkuŒwt ™Úke. → Ëk.Œ. CrO3(+6), Mn2O7(+7) ð„uhu. 8.7 s÷eÞ ÿkðý{kt Cr2+ yÚkðk Fe2+ …ife fkuý «ƒ¤ 2Cu2+ + 4I– → Cu2I2 + I2 rhzõþ™fŒko Au ? þk {kxu ? 8.3.9 [wtƒfeÞ „wýÄ{kuo (Magnetic Properties) s. Cr2+ «ƒ¤ rhzõþ™fŒko Au. → fkhý fu Cr2+ ™e R÷uõxÙkì™ h[™k 3d 4 4s0 Au. ykÚke Œu «. 19 3d–©uýe™k Œ¥ðku™k y™w[wtƒfeÞ „wýÄ{o ‚{òðe y™w[wtƒfeÞ [kf{kºkk „ýðk™wt ‚qºk WËknhý ‚kÚku ‚{òðku. ‚nu÷kEÚke R÷uõxÙkì™ „w{kðe þfu Au ðÄw{kt Cr3+{kt t23gLkk fkhýu Ÿ[e MÚkkÞeíkk nkuÞ Au yLku «çk¤ rhzõþLkfíkko íkhefu ðíkuo  …ËkÚko …h ßÞkhu çkkÌk [wtƒfeÞ ûkuºk ÷k„w …kzðk{kt ykðu Au íÞkhu Au. ßÞkhu Fe2+ {kt ðÄu÷k Zeff Lkk fkhýu ‚nu÷kEÚke R÷uõxÙkì™ Œu ƒu «fkhku™e [wtƒfeÞ ðŒoýqtf Ëþkoðu Au : „w{kððk™wt ð÷ý ykuAwt nkuÞ Au. ykÚke, Fe2+ ykuAku (i) «rŒ[wtƒfíð y™u (ii) y™w[wtƒfíð rhzõþLkfíkko Au.  «rŒ[wtƒfeÞ …ËkÚkkuo ÷k„w …kzu÷k ûkuºk îkhk y…kf»koý …k{u Au (ðsLk{kt ½xkzku Ëþkoðu Au) ßÞkhu y™w[wtƒfeÞ …ËkÚkkuo ykf»koý d dHigher Order Thinking Skills (HOTS) …k{u (ðsLk{kt ðÄkhku Ëþkoðu Au) Au. 1. ™e[u™e ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku …ife fE ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk ðÄw MÚkkÞe  su …ËkÚkkuo ÷k„w …kzu÷k çkkÌk[wtçkfeÞ ûkuºk îkhk yrŒ «ƒ¤ heŒu ykf»kkoÞ Au Œu{™u ÷kun[wtƒfeÞ …ËkÚkkuo fnu Au. (Fe, Co, Ni, CrO2) Au y™u Œu™wt fkhý sýkðku.  ðkMŒð{kt ÷kun[wtƒfíð y™w[wtƒfíð™wt [h{ MðY… Au. (i) Sc2+ fu Sc3+ (ii) Zn2+ fu Zn3+  {kuxk ¼k„™k ‚t¢ktrŒ ÄkŒw ykÞ™ku y™w[wtƒfeÞ Au. (iii) Mn2+ fu Mn3+ (iv) Fe2+ fu Fe3+  ÄkŒw ykÞ™ku™wt y™w[wtƒfíð Œu{kt hnu÷ yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e s. (i) Sc2+ y™u Sc3+ …ife Sc3+ ðÄw MÚkkÞe, Œu™wt fkhý nkshe™k fkhýu Wí…LLk ÚkkÞ Au. 3d 0 su ‚t…qýo ¾k÷e Au.

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.269  Ëhfu yÞÂw ø{Œ R÷õu xkÙ ™ì [ƒtw feÞ [kf{kºkk Ähkðu Au su Œ™u k ¼{ú ý μso = nn + 2 BM (spin) fkýu eÞ ð„u {k™ y™u fûkfeÞ (orbit) fkýu eÞ ‚ðt „u ‚kÚku ßÞkt, n = yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk Au y™u ‚ft ¤kÞ÷u A.u ∴ μnet = μspin + μorbit μso = MÃkeLk-{kºk[wtƒfeÞ [kf{kºkk Au.  ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™e «Úk{ ©uýe™k ‚tÞkus™ku {kxu fûkfeÞ fkuýeÞ (BM = çnkuh {uø™uxku™) ‚tðu„™ku Vk¤ku y‚hfkhf heŒu ¾qƒ s þr{Œ (MÚkr„Œ) ÚkÞu÷ku  Ëk.Œ. yuf yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e μ ™wt {qÕÞ 1.73 BM nkuÞ Au. nkuÞ Au. ŒuÚke μorbit Lkku y™w[wtƒfíð{kt fkuE Vk¤ku nkuŒku ™Úke. ∴ μ = nn + 2 = 11 + 2 = 3 = 1.73 BM  ykÚke [wtƒfeÞ [kf{kºkk {kºk yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk™k  yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk ðÄu Œu{ μ ðÄu Au. ykÄkhu ™¬e fhðk{kt ykðu Au.  yk{, yð÷kurfŒ μ ™wt {qÕÞ yýw, …h{kýw fu ykÞ™{kt hnu÷  Œu™e „ýŒhe ¼ú{ý–{kºk (Spin only) ‚qºk îkhk ™¬e fhðk{kt yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk™wt ‚q[™ fhu Au. ykðu Au. fkuüf : „ýŒhe fhu÷e y™u yð÷kurfŒ [wtƒfeÞ [kf{kºkk (BM) ykÞ™ R÷uõxÙkì™eÞ yÞwÂø{Œ [wtƒfeÞ [kf{kºkk h[™k R÷uõxÙkì™ „ýŒhe fhu÷e yð÷kurfŒ Sc3+ 3d0 0 00 Ti3+ 3d1 1 1.73 1.75 Ti2+ 3d2 2 2.84 2.76 V2+ 3d3 3 3.87 3.86 Cr2+ 3d4 4 4.90 4.80 Mn2+ 3d5 5 5.92 5.96 ({n¥k{) Fe2+ 3d6 4 4.90 5.3–5.5 Co2+ 3d7 3 3.87 4.4–5.2 Ni2+ 3d8 2 2.84 2.9–3.4 Cu2+ 3d9 1 1.73 1.8–2.2 Zn2+ 3d10 0 00 (3) Ni2+ = 3d 84s0 =      C CHEMISTRY XTRA ∴ n = 2 Úkþu. : fux÷kf ‚t¢ktrŒ ÄkŒw ykÞ™ku™kt μ {qÕÞku™e „ýŒhe : ∴ μ = nn + 2 = 22 + 2 BM = 8 (1) Cr3+ = 3d34s0 =    ∴ n = 3 Úkþu. μ = 2.84 BM ∴ μ = nn + 2 = 33 + 2 BM = 15 (4) Co3+ = 3d 64s0 =      μ = 3.87 BM ∴ n = 4 Úkþu. (2) Fe3+ = 3d 54s0 =      ∴ μ = nn + 2 ∴ n = 5 Úkþu. = 44 + 2 BM ∴ μ = nn + 2 = 55 + 2 BM = 35 = 24 μ = 5.92 BM μ = 4.90 BM

1.270 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzku1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444 fkuüf : «Úk{ ‚t¢ktrŒ ©uýe™k fux÷kf ÄkŒw ykÞ™ku™k (s¤ÞwõŒ) ht„ 8.8 òu fkuE …h{kýw™ku …h{kÛðeÞ¢{ktf 25 nkuÞ Œku, Œu™k s÷eÞ R÷uõxÙkì™eÞ h[™k WËknhý ht„ ÿkðý{kt rî‚tÞkusf ykÞ™™e [wtƒfeÞ [kf{kºkk „ýku. 3d0 Sc3+ ht„rðne™ s. Z = 25 ðk¤ku rî‚tÞkusf ykÞ™Lke R÷uõxÙkìLk h[Lkk 3d0 Ti4+ ht„rðne™ 25M2+ = [Ar] 3d 5 4s0 Úkþ.u ykÚke, d 5 R÷õu xkÙ ™ì eÞ h[™k 3d1 Ti3+ òtƒwzeÞku (…k[t yÞÂw ø{Œ R÷uõxÙkì™) Ähkðu Au. ŒuÚke [wtƒfeÞ [kf{kºkk 3d1 V4+ ðkˤe μ = nn + 2 = 55 + 2 = 5.92 BM ÚkkÞ. 3d2 V3+ ÷e÷ku 3d3 V2+ òtƒ÷e ÷¾ký MktçktrÄík «§111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222211111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444 3d3 Cr3+ òtƒ÷e 8.8 M2+(aq) ykÞ™ (Z = 27) {kxu ‘¼ú{ý–{kºk’ [wtƒfeÞ 3d4 Mn3+ òtƒ÷e [kf{kºkk „ýku. 3d4 Cr2+ ðkˤe s. M2+(Z = 27) = 3d 74s0 Au. 3d5 Mn2+ „w÷kƒe      3d5 Fe3+ …e¤ku 3d6 Fe2+ ÷e÷ku yk{, M2+ ykÞ™{kt yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk n = 3 3d6, 3d7 Co3+, Co2+ ðkˤe, „w÷kƒe nkuÞ Au. ∴ μ = nn + 2 BM {wsƒ, 3d8 Ni2+ ÷e÷ku μ = 33 + 2 = 15 = 3.87 BM 3d9 Cu2+ ðkˤe ∴ μ = 3.87 BM 3d10 Zn2+ ht„rðne™ 8.3.10 ht„e™ ykÞ™ku™wt r™{koý (Formation of Coloured Ions) C CHEMISTRY XTRA «. 20 ‚t¢ktrŒ Äkíkw ykÞLkkuLkk htøk rðþu Mk{sqíke ykÃkku. : d–d ‚t¢{ý : d–fûkf, Ÿ[e Qòo  ßÞkhu ™e[e Qòoðk¤e d–fûkf{ktÚke R÷uõxÙkì™ Ÿ[e Qòoðk¤e hv hv d–fûkf{kt W¥kursŒ ÚkkÞ Au íÞkhu W¥kursŒ Qòo yðþkur»kŒ «fkþ™e yðþku»ký WíMksoLk ykð]r¥k™u y™wY… nkuÞ Au y™u {kuxk ¼k„u yk ykð]r¥k á~Þûkuºk{kt R÷uõxÙkìLkLkwt d–d Mkt¢{ý d–fûkf, Lke[e Qòo nkuÞ Au. : …qhf ht„ {kxu Lke[wt ðíkwo¤ ÞkË hk¾ku :  yk ½x™k™u R÷uõxÙkì™™wt d–d ‚t¢{ý fnu Au. «fkþLke  yk ½x™k{kt yð÷kurfŒ ht„ yu yðþkur»kŒ «fkþ™k …qhf ht„™u ðk  ðÄu Au. y™wY… nkuÞ Au. E ðÄu Au. òLke ÷e  ðÄu A.u  ynª, yðþkur»kŒ ht„™e ykð]r¥k ÄkŒw ykÞ™ ‚kÚku òuzkÞu÷ hk rÃk r÷„uLz™k Mð¼kð («ƒ¤ fu r™ƒo¤) îkhk ™¬e fhðk{kt ykðu Au. Lkk  ykÞ™ku™k s÷eÞ ÿkðýku{kt …kýe™k yýwyku r÷„uLz Œhefu ÄkŒw  yk{, òu ðkˤe ht„™wt þku»ký ÚkkÞ Œku Œu™ku …qhf ht„ ™kht„e ykÞ™ ‚kÚku òuzkÞu÷ nkuÞ Au. yð÷kurfŒ ÚkkÞ Au yÚkðk Lkkhtøke htøkLkwt þku»ký ÚkkÞ íkku íkuLkku Ãkqhf htøk ðkˤe yð÷kurfík ÚkkÞ Au. íkuðe s heíku òu ÷e÷ku ht„  Œu{™k s÷eÞ ÿkðýkuLkk ht„™e ÞkËe ™e[u™k fkuüf{kt yk…u÷ A.u yðþkur»kŒ ÚkkÞ Œku íkuLkku Ãkqhf ÷k÷ ht„ yð÷kurfŒ ÚkkÞ Au.

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.271 8.3.11 ‚tfeýo ‚tÞkus™ku™wt r™{koý (Formation of Complex  ykÞ™o (III), ykÞkuzkRz y™u …h‚ÕVux ykÞ™ku ðå[u™e «r¢Þk™u Compounds) ™e[u {wsƒ ÃkkuíkkLke ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk ƒË÷e™u WÆer…Œ fhu Au. 2I– + S2O82– → I2 + 2SO42– «. 21 3d–©uýeLkk ík¥ðku Mktfeýo MktÞkusLkku çkLkðkLkk [kh Ãkrhçk¤ku sýkðku.  yk «r¢Þk{kt Fe3+ ™e[u {wsƒ Fe2+ {kt y™u Auðxu Fe3+ {kt ƒË÷kÞ Au.  ‚t¢ktrŒ ÄkŒw ykÞ™ku r™rùŒ ‚tÏÞk{kt Éý ykÞ™ yÚkðk ŒxMÚk yýwyku ‚kÚku M–L ƒtÄ ƒ™kðe™u ÷kûkrýf „wýÄ{kuoðk¤e M…e‚eÍ Fe3+ ™wt Fe2+ {kt …rhðŒo™ : ƒ™kðu Au, su™u ‚tfeýo ‚tÞkus™ku fnu Au. 2Fe3+ + 2I– → 2[Fe2+] + I2  Ëk.Œ. [Fe(CN)6]3– → Vuhe‚kÞ™kRz ykÞ™ Fe2+ ™wt Fe3+ {kt …rhðŒo™ : [Cu(NH3)4]2+ → õÞw«kyu{kur™Þ{ ykÞ™ 2[Fe2+] + S2O82– → 2Fe3+ + 2SO42–  ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku {kuxe ‚tÏÞk{kt ‚tfeýo ‚tÞkus™ku ƒ™kðu Au. ∴ yuftËh «r¢Þk : 2I + S2O82– → I2 + 2SO42–  Œu™wt fkhý, (i) ÄkŒw ykÞ™ku™wt ‚k…uûkeÞ ™k™wt fË 8.3.13 yktŒhk÷eÞ ‚tÞkus™ku™wt r™{koý (Formation of (ii) Œuyku™k Ÿ[k ykÞ™eÞ ðes¼kh Interstitial Compounds) (iii) ƒÄt ƒ™kððk {kxu ¾k÷e d–fûkfk™u e «kÃÞŒk y™u «. 23 ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™k yktŒhk÷eÞ ‚tÞkus™ku™e ÷kûkrýfŒkyku (iv) yuf fhŒk ðÄkhu [r÷Œ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku. ‚{òðku. 8.3.12 WÆe…feÞ „wýÄ{kuo (Catalytic Properties)  ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™e MVrxf ÷urx‚ h[™k{kt ytËh™k ¼k„{kt ™k™k …h{kýwyku suðk fu H, C yÚkðk N „kuXðkÞ Au íÞkhu ƒ™Œk «. 22 ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku™ku WÆe…feÞ „wýÄ{o y™u r¢ÞkrðÄe WËknhý ‚tÞkus™ku™u yktŒhk÷eÞ ‚tÞkus™ku fnu Au. ‚kÚku ‚{òðku.  yk ‚tÞkus™ku {kuxk¼k„u rƒ™Œ¥ðÞku„r{ŒeÞ nkuÞ Au.  {kuxk ¼k„™e ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku y™u Œu{™k ‚tÞkus™ku ½™ ÂMÚkrŒ{kt WÆe…f íkhefu ðíkuo Au.  Œuyku ™Úke ykÞ™eÞ nkuŒk fu ™Úke ‚n‚tÞkusf nkuŒk.  yk {kxu™wt fkhý Œu{™e ƒnw ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku Ähkððk™wt  Ëk.Œ. TiC, Mn4N, Fe3H, VH0.56, TiH1.7 ð„uhu. ð÷ý y™u ‚tfeýo ‚tÞkus™ku ƒ™kððk™e Ÿ[e ûk{Œk nkuÞ Au. su{ fu,  yk ‚ºq kk{u kt ÄkŒw Œ{u ™e ‚k{kLÞ ykÂì õ‚zþu ™ yðMÚkk Ëþkðo Œk ™Úke. (i) ‚t…fo …ØrŒ{kt → V2O5 (ii) nuƒh …ØrŒ{kt → ‚qû{ rð¼krsŒ Fe  Œu{kt ½xf Œ¥ðku™wt ‚t½x™ …ý r™rùŒ nkuŒwt ™Úke. ykÚke Œu{™u rƒ™Œ¥ðÞku„r{ŒeÞ ‚tÞkus™ku …ý fnu Au.  ÷kûkrýfŒkyku : (iii) ð™M…rŒ Œu÷™wt nkRzÙkuS™uþ™ → Ni ™ku ¼q¬ku (i) Œuyku Ÿ[k „÷™®ƒËw Ähkðu Au su Œu{™e þwØ ÄkŒwyku™k „÷™®ƒËw  r¢ÞkrðrÄ : fhŒk …ý Ÿ[k nkuÞ Au.  WÆe…™ r¢Þk{kt WÆe…f™e ½™ ‚…kxe …h «r¢Þf™k yýwyku y™u (ii) Œuyku ðÄw ‚¾Œ nkuÞ Au y™u fux÷kf ƒkuhkRz ‚tÞkus™ku Œku nehk WÆe…f™e ‚…kxe …h hnu÷k Mkt¢ktrík Äkíkw …h{kýwyku ðå[u hk‚kÞrýf sux÷e frX™Œk Ähkðu Au. ƒtÄ ƒ™u Au. (iii) Œuyku ÄkíðeÞ ðknfŒk ò¤ðe hk¾u Au.  ykÚke WÆe…f™e ‚…kxe …h «r¢Þfku™e ‚ktÿŒk{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au (iv) Œuyku hk‚kÞrýf heŒu r™r»¢Þ hnu Au. y™u ŒuÚke «r¢Þfku™k yýwyku{kt hnu÷k ƒtÄku …ý r™ƒo¤ ƒ™u÷k nkuÞ Au. su Mknu÷kEÚke íkqxu Au. ykÚke, «r¢Þk™e ‚r¢Þfhý Qòo C CHEMISTRY XTRA Eact ½xu Au.  WC, VC, Fe3C ðøkuhu yktíkhk÷eÞ fkçkkoRz Au ßÞkhu CaC2,  yk r¢Þk{kt ‚t¢ktrŒ ÄkŒw fu ykÞ™™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku{kt SiC, Al4C3 ðøkuhu fkçkkoRz Au Ãkhtíkw íkuyku yktíkhk÷eÞ fkçkkoRz VuhVkh ÚkkÞ Au y™u ŒuÚke Œuyku Mkkhk WÆe…f Œhefu fkÞo fhu Au. su{ fu LkÚke. rçkLkMkt¢ktrík ík¥ðku yktíkhk÷eÞ fkçkkoRz çkLkkðíkk LkÚke.

1.272 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 8.3.14 r{©ÄkŒw™wt r™{koý (Alloy Formation) s. (i) Mkt¢ktrík ÄkŒw ykÞ™ku™k «{ký{kt ½ýk ™k™k fË; (ii) Œu{™ku ¾qƒ Ÿ[ku ykÞLkeÞ ðes¼kh; «. 24 ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™e r{© ÄkŒw ƒ™kððk™wt ð÷ý ðÄw Ähkðu (iii) ƒtÄ ƒ™kððk {kxu d–fûkfku™e «kÃÞŒk; Au. WËknhý yk…e ‚{òðku. (iv) íku{Lke [r÷ík ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku.  r{©ÄkŒwyku swËe swËe ƒu fu ðÄkhu ÄkŒwyku™wt r{©ý Au su Œu™k «. 28 yktŒhk÷eÞ ‚tÞkus™ku™e ƒu ÷kûkrýfŒkyku ÷¾ku. ½xf Œ¥ðku™u r{© fhe™u ƒ™kððk{kt ykðu Au.  r{©ÄkŒw ‚{kt„e ½™ ÿkðýku nkuÞ Au su{kt fkuE yuf ÄkŒw™e …h{kýw™e s. (i) Œu{™k ykÛðeÞ ‚qºkku ¾hu¾h ‚k[k nkuŒk ™Úke. (ii) Œuyku{kt ½xf Œ¥ðku™wt «{ký r™rùŒ nkuŒwt ™Úke y™u ŒuÚke Œuyku MVrxf h[™k{kt ƒeS ÄkŒw™k …h{kýwyku ÞkáÂåAf (yr™Þr{Œ) ‚h¤ „wýf ‚tÞkusfŒk™k r™Þ{™u y™w‚hŒk ™Úke.1111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222111111112222222233333333444444445555555566666666777777778888888899999999000000001111111122222222333333334444444455555555666666667777777788888888999999990000000011111111222222223333333344444444555555556666666677777777888888889999999900000000111111112222222211111111222222223333333344444444 …ýu rðŒrhŒ ÚkÞu÷k nkuÞ Au. òu r{© Ãkk{íke ÄkŒwyku™e ÄkíðeÞ rºkßÞkyku{kt 15% Úke ykuAku íkVkðík nkuÞ Œku Œuyku r{©ÄkŒwyku ƒ™kðe þfu Au. ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzku  r{©ÄkíkwLke ÷kûkrýfŒkyku : 8.9 ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk™k ‘rð»k{efhý’™ku yÚko þwt ÚkkÞ Au ?  Œuyku ‚¾Œ nkuÞ Au. yuf WËknhý yk…ku.  Œuyku™k „÷™ ®ƒËw ½ýk Ÿ[k nkuÞ Au. s. ßÞkhu yuf [ku¬‚ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk Œu™kÚke ™e[e y™u  Œuyku ûkkhý™ku «rŒfkh fhe þfu Au. Ÿ[e ykÂì õ‚zþu ™ yðMÚkkyk™u e ‚h¾k{ýe{kt ykAu e MÚkkÞe nkÞu Œku  Œuyku ½‚khk™ku «rŒfkh fhe þfu Au. íku ík¥ð íkLu ke ykÂì õMkzþu Lk yðMÚkk{kt ðÄkhku yLku ½xkzku fhu A.u yk  WËknhý : Vhu VkhLku Œ™u tw rð»k{efhý fhu Au. (i) Vuh‚ r{©ÄkŒwyku ‚kiÚke ðÄw òýeŒe Au. su{ fu Mxe÷ y™u → WËknhý Œhefu, {U„u™eÍ (VI) yìr‚rzf ÿkðý{kt {U„u™eÍ Mxu™÷u‚ Mxe÷. Œu{™k Wí…kË™{kt Cr, V, W, Mo y™u Mn ÄkŒwyku W{uhðk{kt ykðu Au. (VII) y™u {U„u™eÍ (IV) ™e ‚h¾k{ýe{kt ykuAwt MÚkkÞe Au. (ii) y‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku ‚kÚku …ý Œuyku r{©ÄkŒw ƒ™kðu Au. su{ Mn Lkwt +6 {ktÚke +7 yLku +4 {kt rð»k{efhý. fu r…¥k¤ → Cu + Zn y™u fkt‚w → Cu + Sn. 3MnVIO42– + 4H+ → 2MnVIIO4– + MnIVO2 + 2H2O (LkkUÄ : Zn yMkt¢ktrík Äkíkw Au) LkkuUÄ : Mn O 2–  Mn O4– + Mn O2  «. 25 ™e[u™k{ktÚke fÞk ƒu ykÞ™ku {kxu μ ™ku „wýku¥kh 4  35 / 15 Au. Mn2+, Cr3+, Cu+. +6 +7 +4 ÷¾ký MktçktrÄík «§11111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333 8.9 ‚{òðku fu Cu+ ykÞ™ s÷eÞ ÿkðýku{kt þk {kxu MÚkkÞe nkuŒk ™Úke ? s. Mn2+ = 3d 5 Au y™u ŒuÚke n = 5 y™u μ = 35 Au, s. fkhý fu Cu+(aq) fhŒkt Cu2+(aq) ™e MÚkkÞeíkk ðÄw nkuÞ Au. → Œu™wt fkhý Cu+ fhŒk Cu2+ ™wt ΔhydH ™wt {qÕÞ ƒnw ðÄw → ßÞkhu Cr3+ = 3d 3, n = 3 y™u μ = 15 Au. Éý nkuÞ Au. ykÚke rð»k{efhý Ãkk{u Au. → ßÞkhu Cu+ = 3d 9 {kxu n = 1, μ = 3 Au. 2Cu+(aq) → Cu2+(aq) + Cu ykÚke, μ(Mn2+) / μ Cr3+ = 35 / 15 Úkþu. d dHigher Order Thinking Skills (HOTS) «. 26 ‚tfeýo ‚tÞkus™ku fku™u fnu Au ? 1. Crx+ ™e [wtƒfeÞ [kf{kºkk™wt {qÕÞ 3.87 BM Au. s. su ‚tÞkus™ku{kt Mkt¢ktrík ÄkŒw ykÞ™ku r™rùŒ ‚tÏÞk{kt Éý ykÞ™ku (i) Œu{kt yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk sýkðku. yÚkðk ŒxMÚk yýw ‚kÚku Mkðøko MknMktÞkusf çktÄÚke òuzkE™u ‚tfeýo M…e‚eÍ ƒ™kðu Au Œu™u ‚tfeýo ‚tÞkus™ku fu ‚tfeýo ykÞ™ku fnu Au. (ii) Œu™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk yku¤¾kðku. su{ fu [Cu(NH3)4]2+, [PtCl4]2– ðøkuhu. (iii) Œu™k ‚ÕVux ûkkh™wt ‚qºk ÷¾ku. «. 27 Mkt¢ktrík ÄkŒwyku {kuxe ‚tÏÞk{kt ‚tfeýo ‚tÞkus™ku ƒ™kðu Au. s. (i) yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk : yk {kxu™kt fkhýku sýkðku. (swyku s. 25) ‚qºk μ = nn + 2 BM y™w‚kh μ2 = n2 + 2n (3.87)2 = n2 + 2n ∴ n2 + 2n = 15

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.273 ∴ n2 + 2n – 15 = 0 {wsƒ  ‚{qn–7 …Ae™k ykìõ‚kRzku{kt Œu{™k ‚{qn¢{ktf fhíkk ™e[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk òuðk {¤u Au. n = 3 y™u n = –5 {¤u su{kt –5 þõÞ ™Úke. Ëk.Œ. Fe2O3 {kt Fe ™ku ‚{qn¢{ktf 8 Au …htŒw Œu™e ykìÂõ‚zuþ™ ∴ yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk n = 3 Úkþu. yðMÚkk +3 Au. (ii) ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk :  fux÷ef ÄkŒwyku ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku W…hktŒ ykìõ‚kufuxkÞ™ku …ý ƒ™kðu Au. su{ fu, Cr = 3d 54s1 {kt ºký yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™ 4s {ktÚke yuf VV → VO22+ , VIV → VO2+ y™u TiIV → TiO2+ ƒ™kðu Au. y™u 3d {ktÚke ƒu R÷uõxÙkì™ Ëqh fhðk …zu. ykÚke,  ykÞ™eÞ ð÷ý : Cr3+ = 3d 34s0 yux÷u fu ºký yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™ {¤u. ∴ þõÞ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk = Cr3+  yk ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku{kt su{ ÄkŒwyku™ku ykìÂõ‚zuþ™ yktf ðÄu Au Œu{ Œu{™wt ykÞ™eÞ ÷ûký ½xu Au. (iii) Crx+ ™k ‚ÕVux ûkkh™wt ‚qºk : ynª, Cr3+ nkuðkÚke SO42– ‚kÚku™wt ‚qºk Cr2(SO4)3 Úkþu.  MnO {kt (Mn2+) ykÞ™eÞ ð÷ý ðÄkhu Au ßÞkhu Mn2O7 (Mn7+) ykÞ™eÞ ð÷ý ykuAwt y™u ‚n‚tÞkusf ð÷ý ðÄkhu nkuÞ [LkkUÄ : Cr3+ 2– SO 4 = Cr2 (SO4)3] Au y™u Œu ÷e÷ku Œi÷e …ËkÚko Au. 2. s÷eÞ ÿkðý{kt Cu+ ykÞ™™e MÚkkÞeíkk ‚{òðku.  ßÞkhu CrO3 y™u V2O5 MknMktÞkusf ð÷ýLkk fkhýu ™e[k „÷™®ƒËw ÄhkðŒk ykìõ‚kRzku Au. s. s÷eÞ ÿkðý{kt Cu+ ™k ½ýk ‚tÞkus™ku yMÚkkÞe nkuÞ Au y™u ŒuÚke  yurMkrzf ð÷ý : Cu+ rð»k{efhý …k{u Au. su{ fu,  ðÄw{kt Ÿ[k ykìÂõ‚zuþ™ yktfðk¤k ‚tÞkus™ku{kt yìr‚rzf ÷ûký 2Cu+(aq) → Cu2+(aq) + Cu(s) {wÏÞ nkuÞ Au. (+1) (+2) (0)  yk{, Mn2O7 → HMnO4 yru Mkz yk…u A,u ßÞkhu CrO3 → → yk{, Úkðk™wt fkhý yu Au fu Cu+ {kt 3d10 nkuðk AŒkt Œu™e H2CrO4 y™u H2Cr2O7 yurMkz yk…u Au. s÷eÞfhý yuLÚkkÕ…e ½ýe ykuAe nkuÞ Au su Cu+ ™u MÚkkÞe ƒ™kðe  V2O5 Q¼ÞÄ{eo nkuðk AŒkt {wÏÞíðu yìr‚rzf Au y™u Œu VO43– þfŒe ™Úke. Œu{s VO2+ ûkkh ƒ™kðu Au. ðÄw{kt V2O5 ƒuRÍ Œu{s yìr‚z ‚tÞkus™ku ‚kÚku (Q¼ÞÄ{eo) «r¢Þk fhe™u y™w¢{u VO43– y™u → ßÞkhu Cu2+ {kt 3d 9 su y…qýo ¼hkÞu÷e Au AŒkt Cu2+ ™e VO2+ (ƒt™u{kt V = +5) ƒ™kðu Au. s÷eÞfhý yuLÚkkÕ…e ¾qƒ s Ÿ[e Éý Au su Cu2+ ™u ðÄw  ßÞkhu CrO …qýo…ýu ƒuRÍ Au y™u Cr2O3 Q¼ÞÄ{eo Au. MÚkkÞe ƒ™kðe Ëu Au. 8.4 ‚t¢ktrŒ Œ¥ðku™k fux÷kf y„íÞ™k «. 30 K2Cr2O7 ™e ƒ™kðx ‚{efhý yk…e ‚{òðku. ‚tÞkus™ku (Some Important Compounds  ƒ™kðx : of Transition Elements)  Œu [{o Wãku„{kt y™u yuÍku ‚tÞkus™ku™e ƒ™kðx{kt ykìÂõ‚zuþ™fŒko Œhefu ð…hkÞ Au. «. 29 ‚t¢ktrŒ ÄkŒw™k ykìõ‚kRzku ykÞLkeÞ yLku yurMkrzf ÷ûkýku  ykÞ™o (II) ¢ku{kRx yÞMf™e (FeCr2O4) ™e ðÄw …zŒe nðk™e Sc, Ti, V y™u Cr ™k ‚t˼o{kt ‚{òðku. nkshe{kt ‚kurzÞ{ yÚkðk …kuxìrþÞ{ fkƒkuo™ux ‚kÚku™e ‚t÷ø™ «r¢Þk  ‚k{kLÞ heŒu Ÿ[k Œk…{k™u ‚t¢ktrŒ ÄkŒwyku™e ykìÂõ‚s™ ‚kÚku™e îkhk ‚ki«Úk{ ¢ku{ux {u¤ððk{kt ykðu Au. «r¢Þk îkhk yk ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku ƒ™kððk{kt ykðu Au. 4FeCr2O4 + 8Na2CO3 + 7O2 →  Sc r‚ðkÞ™e ƒÄe ÄkŒwyku MO «fkh™k {ku™kuõ‚kRz ƒ™kðu Au 8Na2CrO4 + 2Fe2O3 + 8CO2 su ykÞ™eÞ nkuÞ Au.  yk heŒu {¤Œk ‚kurzÞ{ ¢ku{ux™k …e¤k ÿkðý™u „kéÞk ƒkË Œu™u  Ëk.Œ. TiO, VO, CrO, MnO ð„uhu. (ykÞLkeÞ Au.) {tË H2SO4 ðzu yìr‚rzf ƒ™kððk{kt ykðu Au. ykÚke ÿkðý{ktÚke ™kht„e ht„™k ‚kurzÞ{ zkÞ¢ku{ux Na2 Cr2O7 · 2H2O ™wt  ‚t¢ktrŒ ÄkŒw™k ykìõ‚kRzku{kt ‚kiÚke Ÿ[ku ykìÂõ‚zuþ™ yktf Œu{™k MVxefefhý ÚkkÞ Au. ‚{qn¢{ktf™u ‚{k™ nkuÞ Au, su Sc2O3 Úke Mn2O7 ‚wÄe{kt òuðk {¤u Au. 2Na2CrO4 + 2H+ → Na2Cr2O7 + 2Na+ + H2O {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 18

1.274 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1  Ëk.Œ. yìr‚z{Þ K2Cr2O7 Lke[u {wsƒ yLÞ ÂM…‚eÍ™wt ykìÂõ‚zuþ™ fhu Au.  Na2Cr2O7, K2Cr2O7 fhŒk ðÄw ÿkÔÞ nkuÞ Au. ykÚke Na2Cr2O7 ™k ÿkðý{ktÚke KCl ðzu K2Cr2O7 ™kht„e ht„™k 2I– → I2 {kt, S2– → S {kt, MVxefku {u¤ðe þfkÞ Au. Sn(II) → Sn(IV) {kt, Fe(II) → Fe(III) {kt. Na2Cr2O7 + 2KCl → K2Cr2O7 + 2NaCl «. 31 CrO42– y™u Cr2O72– ™k ƒtÄkhý yk…e Œu{™k …h yìr‚z–  Œu{™e Cr2O72– ‚kÚku™e ‚{Œkur÷Œ «r¢Þkyku ™e[u {wsƒ Au : ƒuRÍ™e y‚h ‚{òðku. 6I– → 3I2 + 6e–, 3Sn2+ → 3Sn4+ + 6e–  pH y™u yktŒh…rhðŒo™ : 3H2S → 3S + 6H+ + 6e–, 6Fe2+ → 6Fe3+ + 6e–  s÷eÞ ÿkðý{kt ¢ku{ux ykÞ™ku y™u zkÞ¢ku{ux ykÞ™ku ðå[u „rŒþe÷ C CHEMISTRY XTRA ‚tŒw÷™ MÚk…kÞu÷wt nkuÞ Au y™u ŒuÚke Œuyku yktŒh…rhðŒo™þe÷ nkuÞ Au. 1. Cr2 O72– + 6 I– + 14H+ → 2Cr3+ + 3I2 + 7H2O  Œu™ku ykÄkh ÿkðý™e pH …h hnu÷ku nkuÞ Au. 2. Cr2 O72– + 6 Fe2+ + 14H+ → 2Cr3+ + 6Fe3+ + 7H2O  Œu™k yk ƒt™u MðY…ku{kt Cr ™ku ykìÂõ‚zuþ™ yktf ‚{k™ +6 s hnu Au. 3. Cr2 O72– + 3 Sn2+ + 14H+ → 2Cr3+ + 3Sn4+ + 7H2O 2CrO42– + 2H+ → Cr2O72– + H2O 4. Cr2 O72– + 3 H2S + 8H+ → 2Cr3+ + 3S + 7H2O Cr2O72– + 2OH– → 2CrO42– + H2O  CrO42– yuf fuLÿeÞ Mktfeýo Au su{kt Cr6+ 3d 0 nkuðk Aíkkt • ƒtÄkhý : Ãke¤k htøkLkku Au. Cr6+ ykÞLk d3s Mktfhý Ähkðu Au yLku CrO42– [íkw»V÷feÞ ykfkhLkku nkuÞ Au. O 2– 2–  ßÞkhu Cr2O72– {kt çku Cr nkuðkÚke rîfuLÿeÞ Mktfeýo Au. O  çktLku{kt Cr Lkku Mkðøkoyktf 4 Au yLku ykìÂõMkzuþLk yktf +6 Au. Cr O O O O O Cr Cr O  Ëhuf Cr6+ Lkwt d 3s Mktfhý Ähkðu Au. O O O «. 33 KMnO4 ™e ƒ™kðx rðrðÄ …ØrŒyku îkhk ‚{òðku. ;  çkLkkðx : ¢ku{ux ykÞ™ zkÞ¢ku{ux ykÞ™  MnO2 ™u ykÕf÷e ÄkŒw nkRzÙkuõ‚kRz y™u KNO3 suðk  ¢ku{ux ykÞ™ ‚{[Œw»V÷feÞ nkuÞ Au ßÞkhu zkÞ¢ku{ux ykÞ™{kt ykìÂõ‚zuþ™fŒko ‚kÚku nðk™e nkshe{kt ‚t„r÷Œ fhe™u K2MnO4 ƒu ‚{[Œw»V÷fku™k þe»ko yufƒeò ‚kÚku ¼k„eËkhe{kt nkuÞ Au. ƒ™kððk{kt ykðu Au su ½uhk ÷e÷k ht„™ku Au. (zkÞxuxÙknuzÙ÷ MðY…u).  yk K2MnO4 ŒxMÚk yÚkðk yìr‚rzf ÿkðý{kt rð»k{efhý …k{u  yk ƒÄt khý{kt Cr–O–Cr ƒÄt fkýu ™tw {Õq Þ 126o (rðMŒrhŒ) nkÞu A.u Au y™u …h{U„u™ux ykÃku Au.  ykìÂõ‚zuþ™fŒko Œhefu : 2MnO2 + 4KOH + O2 → 2K2MnO4 + 2H2O 3MnO42– + 4H+ → 2MnO4– + MnO2 + 2H2O  ‚kurzÞ{ y™u …kuxìrþÞ{ zkÞ¢ku{ux ƒt™u yìr‚rzf {kæÞ{{kt «ƒ¤ ykìÂõ‚zuþ™fŒko Œhefu ðŒuo Au.  ÔÞk…krhf Äkuhýu :  Na2Cr2O7 …kýe{kt ðÄw ÿkÔÞŒk ÄhkðŒku nkuðkÚke Œu fkƒor™f  ÔÞk…krhf MŒhu Œu™u MnO2 ™wt ykÕf÷kR™ {kæÞ{{kt ykìÂõ‚zuþ™ ‚tÞkus™ku™k ykìÂõ‚zuþ™{kt ðÄw W…Þku„e Au. fh™khe ‚t„÷™ «r¢Þk fÞko ƒkË {U„u™ux (VI) ™k rðãwŒrð¼ks™eÞ  …htŒw fË{k…f …]ÚÚkfhý{kt K2Cr2O7 ™u (¼us„úkne ™nªðŒT ykìÂõ‚zuþ™ îkhk ƒ™kððk{kt ykðu Au. nkuðkÚke) «kÚkr{f «{krýŒ …ËkÚko Œhefu W…Þku„{kt ÷uðkÞ Au. KOKHNOMkk3ÚkuMMkkk÷tÚkuøyLkknìÂõðMkkzyuþÚLkkðk MnO42– «. 32 …kuxìrþÞ{ zkÞ¢ku{ux™k ykìÂõ‚zuþ™fŒko Œhefu™k I–, Fe2+, MnO2 {U„u™ux ykÞ™ H2S ‚kÚku™k ‚{Œkur÷Œ ‚{efhý ÷¾ku. ({k[,o 2020) MnO42– rðãwíykrðkÕ¼f÷kskRLkLeÞk ÿykðkýìÂõ{Mkkzt uþLk MnO4–  yìr‚rzf ÿkðý{kt Œu™e ykìÂõ‚zuþ™ «r¢Þk ™e[u {wsƒ™e nkuÞ Au : Cr2O72– + 14H+ + 6e– → 2Cr3+ + 7H2O; ( E = 1.33 V) {U„u™ux ykÞ™ …h{U„u™ux ykÞ™ (™kht„e) (ðkˤe)

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.275  «Þku„þk¤k{kt …hykìõ‚kuzkÞ‚ÕVux îkhk ƒ™kðx :  yk ƒt™u ykÞ™ku d3S Mktfhý nkuðkÚke ‚{[Œw»V÷feÞ Au.  «Þku„þk¤k{kt Mn(II) ykÞ™™k ûkkh™e …hykìõ‚kuzkÞ‚ÕVux ‚kÚku  Œu ƒt™u{kt O ™e 2p fûkfku y™u Mn ™e 3d–fûkfku™k ‚tr{©ýÚke «r¢Þk fhŒk Mn(II) ™wt Mn(VII) {kt ykìÂõ‚zuþ™ ÚkkÞ Au. π ƒtÄ (pπ – dπ ƒtÄ) ƒ™u Au. su{ fu, Mn d – p O 2Mn2+ + 5S2O82– + 8H2O →  C 2MnO4– + 10SO42– + 16H+  ßÞkhu ÷e÷ku MnO42– ykÞ™ yuf yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™k fkhýu y™w[wtƒfeÞ nkuÞ Au, ßÞkhu òtƒwzeÞku MnO4– yuf …ý yÞwÂø{Œ CHEMISTRY XTRA R÷uõxÙkì™ ™ nkuðkÚke «rŒ[wtƒfeÞ nkuÞ Au. C  yìrMkrzf {kæÞ{{kt 1 {ku÷ MnO42– ykÞLkLkwt rð»k{efhý CHEMISTRY XTRA 2/3 {ku÷ MnO4– yLku 1/3 {ku÷ MnO2 {kt ÚkkÞ Au.  MnO42– ykÞLk {UøkuLkux ykÞLk íkhefu «[r÷ík Au yLku íkuLkku  su{kt Mn Lkku ykìÂõMk. yktf +6 {ktÚke +7 yLku +2 {kt çkË÷kÞ Au. htøk ½uhku ÷e÷ku nkuÞ Au yLku n = 1 nkuðkÚke yLkw[wtçkfeÞ yLku d–d Mkt¢ktríkLkk fkhýu htøk Äkhý fhu Au. ßÞkhu Mn O4– {kt  „wýÄ{kuo : Mn+7 {kt n = 0 Au. íkuLkku htøk ÷urøkLz-Äkíkw ðes¼kh çkË÷kðLkk  KMnO4 ½uhk òtƒwzeÞk (fk¤ku) ht„™ku MVrxf{Þ ½Lk nkuÞ Au. fkhýu nkuÞ Au. (Ligand òtçk÷e–Metal Charge transfer)  Œu™wt ƒtÄkhý KClO4 ™u ‚{k™ (ykR‚ku{kuhVku‚) nkuÞ Au. «. 35 KMnO4 Lkwt ykìÂõ‚zuþ™fŒko Œhefu yìr‚rzf y™u ƒurÍf {kæÞ{{kt ‚{efhý yk…ku. «. 34 MnO42– y™u MnO4– ™k ƒtÄkhý yk…ku. KMnO4 …h „h{e™e y‚h™wt ‚{efhý ÷¾ku.  MnO4– ™wt ykìÂõ‚zuþ™fŒko ÷ûký :  Œu Xtzk …kýe{kt ðÄw ÿkÔÞ ™Úke (273 K Œk…{k™u 6.4% W/  yìr‚z{Þ MnO4– ÿkðý ykìõ‚u÷ux ykÞ™™wt CO2 {kt, ykÞLko W) …htŒw Œu ‚nus „h{ …kýe{kt ÿkÔÞ ÚkkÞ Au y™u 513 K (II) ™wt ykÞ™o (III) {kt, ™kRxÙkRx™wt ™kRxÙux{kt y™u ykÞkuzkRz™wt sux÷k Ÿ[k Œk…{k™u rð½x™ …k{u Au. {wõŒ I2 {kt ykìÂõ‚zuþ™ fhu Au. rð»k{efhý : 2KMnO4 → K2MnO4 + MnO2 + O2  yk rhzõþ™fŒkoyku™e ‚{Œkur÷Œ yÄo«r¢Þkyku ™e[u {wsƒ Au :  Œu™k ƒu y„íÞ™k ¼kirŒf „wýÄ{kuo (i) ½uhku òtƒ÷e ht„ y™u (ii) «rŒ[wtƒfíð. COO– → 10CO2 + 5e– 5|  ƒtÄkhýku : (i) COO– (ii) 5Fe2+ → 5Fe3+ + 5e– O– 51N0 OI–2– + 5H2O → 5NO3– + 10H+ + 5e– → 5I2 + 5e– (iii)  H+ ™e ‚ktÿŒk™k ykÄkhu MnO4– ™e yÄo«r¢Þkyku : Mn O–  ÿkðý{kt H+ ykÞ™™e ‚ktÿŒk™k ykÄkhu MnO4– ™e rhzõþ™ yÄo«r¢Þkyku ÚkŒe nkuÞ Au. O MnO4– + e– → MnO42– (E = +0.56 V) O = +1.69 V) = +1.52 V) ‚{[Œw»V÷feÞ {U„u™ux ykÞ™ (÷e÷ku) MnO4– + 4H+ + 3e– → MnO2 + H2O ( E O– MnO4 + 8H+ + 5e– → Mn2+ + 4H2O ( E  «r¢Þk™e hk‚kÞrýf „rŒfe …ý yuf y„íÞ™wt …rhƒ¤ Au. Mn  ßÞkhu [H+] = 1 M nkuÞ íÞkhu MnO4– ðzu …kýe™wt ykìÂõ‚zuþ™ Úkðwt òuEyu …htŒw «kÞkur„f heŒu yk «r¢Þk yíÞtŒ Äe{e nkuÞ Au. OO O  ÿkðý{kt ßÞkt ‚wÄe Mn(II) ykÞ™ku ™ ƒ™u yÚkðk Œk…{k™ ðÄkhðk{kt ™ ykðu íÞkt MkwÄe. ‚{[Œw»V÷feÞ …h{U„u™ux ykÞ™ (òtƒwzeÞku)

1.276 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 «. 36 KMnO4– ™e ykìÂõ‚zuþ™fŒko Œhefu™k KI, Fe2+, H2S,  KMnO4 ™k W…Þku„ku : H2C2O4, H2S, NO2– ‚kÚku yìr‚rzf {kæÞ{{kt  ði&÷ur»kf h‚kÞýrð¿kk™{kt WÃkhktík ‚kt&÷ur»kŒ fkƒor™f «r¢Þkyku{kt Mk{íkkur÷ík ‚{efhýku ÷¾ku. ykìÂõ‚zuþ™fŒko Œhefu.  KMnO4– ™e ykìÂõ‚zuþ™ «r¢Þkyku :  Q™, Y, huþ{ y™u fk…z™k hu‚kyku™k rðhts™{kt Au.  yìr‚z ÿkðý{kt :  fux÷kf Œi÷e …ËkÚkkuo™u ht„rðne™ ƒ™kððk{kt. «. 38 Mkt¢ktrík ÄkŒw™k ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku{kt ÄkŒw™ku ykìÂõ‚zuþ™ (a) KI {ktÚke I2 {wõŒ fhu Au : yktf ðÄu Œu{ Œu™e ƒtÄ™ «f]rŒ{kt fÞku VuhVkh ÚkkÞ Au ? 2MnO4– + 10I– + 16H+ → 2Mn2+ + 5I2 + 8H2O s. ÄkŒw ykÞ™™ku ykìÂõ‚zuþ™ yktf ðÄu Œu{ M–O ƒtÄ™wt ykÞ™eÞ (b) Fe2+ (÷e÷ku) ™wt Fe3+ (…e¤k){kt Y…ktŒh : ÷ûký ½xu Au y™u ‚n‚tÞkusf ÷ûký ðÄu Au. MnO4– + 5Fe2+ + 8H+ → Mn2+ + 5Fe3+ + 4H2O Ëk.ík. CrO ykÞ™eÞ ykìõ‚kRz Au ßÞkhu CrO3 ‚n‚tÞkusf (c) 333 K Œk…{k™u C2O42– ™wt CO2 {kt ykìÂõ‚zuþ™ : ykìõ‚kRz Au. 2MnO4– + 5C2O42– + 16H+ → [Mkq[Lk : Lke[ku ykìÂõMkzuþLk yktf {wÏÞíðu ykÞLkef 2Mn2+ + 10CO2 + 8H2O Ÿ[ku ykìÂõMkzuþLk yktf {wÏÞíðu MknMktÞkusf] (d) H2S ™wt S {kt yðûku…™ : (H2S = 2H+ + S2–) «. 39 Mkt¢ktrík ÄkŒw™k ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku{kt ÄkŒw™ku ykìÂõ‚zuþ™ 2MnO4– + 5S2– + 16H+ → ykft ðÄu Œ{u yrì ‚z–ƒRu Í „ýw Ä{{o kt fÞku Vhu Vkh ÚkkÞ Au ? 2Mn2+ + 5S + 8H2O s. Mkt¢ktrík ÄkŒw™k ykìõ‚kRz{kt ÄkŒw™ku ykìÂõ‚zuþ™ yktf ðÄu Œu{ (e) H2SO3 {ktÚke H2SO4 {kt ykìÂõ‚zuþ™ : Œu™ku ƒurÍf „wý ½xu Au yLku yìr‚rzf „wý ðÄu Au. 2MnO4– + 5SO32– + 6H+ → Ëk.Œ. MnO(+2) ƒurÍf Au ßÞkhu Mn2O7 (+7) yìr‚rzf Au. 2Mn2+ + 5SO42– + 3H2O «. 40 ‚kurzÞ{ ¢ku{ux™k ÿkðý{ktÚke ‚kurzÞ{ zkÞ¢ku{ux fE heŒu {u¤ððk{kt ykðu Au ? (f) NO2– ™wt NO3– {kt ykìÂõ‚zuþ™ : s. …e¤k ht„™k Na2CrO4 ™k ÿkðý™u H2SO4 ðzu yìr‚z{Þ ƒ™kðŒk ™kht„e ht„™wt ‚kurzÞ{ zkÞ¢ku{ux™wt ÿkðý {¤u Au. 2MnO4– + 5NO2– + 6H+ → 2Mn2+ + 5NO3– + 3H2O → su{ktÚke Na2Cr2O7 ™wt MVxefhý fhŒk ½™ Na2Cr2O7 {¤u Au. «. 37 KMnO4– ™k ŒxMÚk yÚkðk r™ƒo¤ ƒurÍf {kæÞ{{kt 2Na2CrO4 + 4H+ → Na2Cr2O7 + 2Na+ ykìÂõ‚zuþ™fŒko Œhefu™k ƒu ‚{efhý ÷¾ku. (…e¤ku) ™kht„e  ŒxMÚk yÚkðk r™ƒo¤ ƒurÍf ÿkðý{kt : «. 41 9 {ku÷ Fe2+ ™wt Fe3+ {kt Cr2O72– ðzu yìr‚rzf {kæÞ{{kt ‚t…qýo ykìÂõ‚zuþ™ fhðk {kxu Cr2O72– Lkk fux÷k {ku÷™e Mn O – {ktÚke MnO2 çkLku. sYh …zþu ? 4 (a) I– ykÞ™™wt IO3– (ykÞkuzux){kt ykìÂõ‚zuþ™ : s. yk huzkuûk «r¢Þk™wt ‚{Œkur÷Œ ‚{efhý ™e[u {wsƒ Au : I– Cr2O72– + 6Fe2+ → 2Cr3+ + 6Fe3+ 2MnO4– + + H2O → 2OH– 1 {ku÷ 6 {ku÷ 2MnO2 + IO3– + (b) S2O32– (ÚkkÞku‚ÕVux)™wt ‚ÕVux{kt sÚÚkkí{f Y…ktŒh : yk{, 6 {ku÷ Fe2+ ™k ykìÂõ‚zuþ™ {kxu → 1 {ku÷ Cr2O72– 8MnO4– 3S2O32– + H2O ∴ 9 {ku÷ Fe2+ ™k ykìÂõ‚zuþ™ {kxu → ? + 8MnO2 + → 2OH– 6SO42– + Cr2O72– 9×1 6 (c) Mn2+ ({U„u™‚) ûkkh™wt MnO2 {kt ykìÂõ‚zuþ™ fhu Au su ZnSO4 ∴ ™k {ku÷ = = 1.5 {ku÷ yÚkðk ZnO ðzu WÆeÃík ÚkkÞ Au : «. 42 1 {ku÷ MnO42– ™wt yìr‚rzf {kæÞ{{kt rð»k{efhý ÚkŒkt 2MnO4– + 3Mn2+ + 2H2O → 5MnO2 + 4H+ fux÷k {ku÷ MnO4– y™u MnO2 ™k {¤u Au ? ™kUÄ : HCl ™e nkshe{kt KMnO4 ðzu ÚkŒwt y™w{k…™ y‚tŒku»kfkhf s. MnO42– ™wt rð»k{efhý ‚{efhý ™e[u {wsƒ Au : nkuÞ Au. fkhý fu HCl ™wt KMnO4 ðzu Cl2 {kt ykìÂõ‚zuþ™ ÚkE 3MnO42– H+ 2MnO4– + MnO2 òÞ Au. ßÞkhu H2SO4 ™wt KMnO4 ðzu ykøk¤ ykìÂõMkzuþLk Úkíkwt LkÚke. {kºk yìrMkrzf {kæÞ{ Ãkqhwt Ãkkzu Au. ykÚke, 1 {ku÷ MnO42– ™k rð»k{efhýÚke 2/3 {ku÷ MnO4– y™u 1/3 {ku÷ MnO2 {¤u Au.

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.277 yktíkh‚t¢ktrŒ Œ¥ðku ( f–rð¼k„)  Ce4+/Ce3+ {kt E Lkwt {qÕÞ +1.74 V (+ve) Au su Mkq[ðu Au fu íku ÃkkýeLkwt ykìÂõMkzuþLk fhe þfu Au. ykÚke, Ce(IV) yuf 8.5 ÷uLÚku™kuRzT‚ (The Lanthanoids) Mkkhku ði&÷ir»kf «r¢Þf Au. 8.5.1 R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk (Configuration)  Pr, Nd, Tb yLku Dy ík¥ðku +4 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ëþkoðu  yk ík¥ðkuLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk{kt 6s2 yufMk{kLk Au Ãkhtíkw 4f–Míkh Au Ãkhtíkw {kºk MO2 ykìõMkkRz MktÞkusLkku{kt s. swËe swËe heíku (yrLkÞr{íkÃkýu) ¼hkÞ Au.  Eu2+ ykÞLk 6s Lkk çku R÷uõxÙkìLk økw{kðeLku WíÃkLLk ÚkkÞ Au su{kt  Ãkhtíkw çkÄk s rºkMktÞkusf M3+ ykÞLkkuLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk rLkÞr{ík íkuLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk 4f 7 çkLku Au su MÚkkÞe Au. ykÚke, Eu2+ yuf «çk¤ rhzõþLkfíkko Au, su íkuLke Mkk{kLÞ +3 yðMÚkk{kt VuhðkÞ Au. 4f n MðYÃk (4f 1–14 ¢r{f) nkuÞ Au.  íkuðe s heíku Yb2+ fu su 4f 14 R÷uõxÙkìLk h[LkkLkk fkhýu MÚkkÞe 8.5.2 Ãkh{kÂÛðÞ h[Lkk : nkuÞ Au yLku íkuÚke «çk¤ rhzõþLkfíkko çkLku Au.  La Úke Lu MkwÄe Ãkh{kÂÛðÞ rºkßÞk yLku ykÞLkeÞ rºkßÞk{kt Úkíkku  Sm Lke ðíkoýqtf Eu MkkÚku ½ýe çkÄe çkkçkíkku{kt {¤íke ykðu Au. yuftËh ½xkzku ÷uLÚkuLkkuRz Mktfku[LkLkk fkhýu nkuÞ Au.  su +2 yLku +3 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Ëþkoðu Au.  Ãkh{kÂÛðÞfhý rºkßÞkyku{kt Úkíkku ½xkzku ðÄw rLkÞr{ík nkuíkku LkÚke ßÞkhu M3+ ykÞLkku{kt rºkßÞk ½xkzku rLkÞr{ík nkuÞ Au. LkkUÄ : ykìÂõMkzuþLk-rhzõþLkfíkko  íkuLkwt fkhý yu Au fu yuf s Ãkuxkfkuþ{kt yuf R÷uõxÙkìLk Ãkh çkeò Ce2+ → «çk¤ rhzõþLkfíkko R÷uõxÙkìLk îkhk yÃkqýo þeÕztøk yMkh WËT¼ðíke nkuÞ Au. su{kt ©uýe{kt fuLÿeÞ ðes¼kh ðÄðkLke MkkÚku yuf d–R÷uõxÙkìLk Ãkh çkeò d– Ce4+ → «çk¤ ykìÂõMkzuþLkfíkko (Mkkhku ði&÷ur»kf «r¢Þk) R÷uõxÙkìLkLke sux÷e þe®Õzøk yMkh Ãkzu Au íkuLkk fhíkk yuf 4f– R÷uõxÙkìLkLke çkeò 4f–R÷uõxÙkìLk Ãkh þe®Õzøk yMkh ykuAe Ãkzíke Eu2+ → «çk¤ rhzõþLkfíkko nkuÞ Au. (4f–fûkfku Lkçk¤e þe®Õzøk yMkh Ähkðu Au) Yb2+ → «çk¤ rhzõþLkfíkko  ykÚke 4f–©uýe{kt Ãkh{kÂÛðÞ¢{ktf Z ðÄðkLke MkkÚku Ãkh{kÂÛðÞ rºkßÞk{kt rLkÞr{ík ½xkzku òuðk {¤u Au. fkuüf : ÷uLÚku™{ y™u ÷uLÚku™kuRzT‚™e R÷uõxÙkì™eÞ h[™k  ÷uLÚkuLkkuRz ©uýeLkk Mktfku[LkLke Mkt[Þe yMkh ÷uLÚkuLkkuRz Mktfku[Lk …h{kÛðeÞ ™k{ ‚t¿kk R÷uõxÙkì™eÞ h[™k* íkhefu yku¤¾kÞ Au. ¢{ktf Ln Ln2+ Ln3+  suLkk fkhýu ík]íkeÞ Mkt¢ktrík ©uýeLkk ík¥ðkuLke rºkßÞkyku, çkeS ©uýeLkk 57 ÷uLÚku™{ La 5d16s2 5d0 4f 0 yLkwðíkeo ík¥ðkuLke rºkßÞkykuLku ÷øk¼øk Mk{kLk ÚkkÞ Au. Ëk.ík. Zr (160 pm) yLku Hf (159 pm) 58 r‚rhÞ{ Ce 4f 15d16s2 4f 2 4f 1  yk çkkçkík ík{u Lkk y÷økefhý{kt Ãkzíke {~w f÷u e {kxu sðkçkËkh çkLku A.u 59 «ur‚ykurzr{Þ{ Pr 4f 36s2 4f 3 4f 2 8.5.3 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku (Oxidation States) 60 r™ykurzr{Þ{ Nd 4f 46s2 4f 4 4f 3  ÷uLÚkuLkkuRzTMk íku{Lkk MktÞkusLkku{kt Ln(III) {wÏÞ ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk 61 «kur{rÚkÞ{ Pm 4f 56s2 4f 5 4f 4 Ëþkoðu Au. 62 ‚{urhÞ{ Sm 4f 66s2 4f 6 4f 5  íku{ Aíkkt íku{Lkk ÿkðýku{kt yÚkðk ½Lk MktÞkusLkku{kt fÞkhuf +2 yLku +4 ykÞLkku Ãký «kÃík ÚkkÞ Au. 63 Þwhkur…Þ{ Eu 4f 76s2 4f 7 4f 6  yk yrLkÞr{íkíkkLkwt fkhý, MktÃkqýo ¾k÷e (f 0), yÄoÃkqýo ¼hkÞu÷ 64 „uzkur÷r™Þ{ Gd 4f 75d16s2 4f 75d1 4f 7 (f 7) yÚkðk Ãkqýo¼hkÞu÷e (f 14) f–ÃkuxkfkuþLke Ÿ[e MÚkkÞeíkk Au. 65 xŠƒÞ{ Tb 4f 96s2 4f 9 4f 8  CeII çkLkkððk{kt íkuLke W{ËkðkÞw R÷uõxÙkìLk h[Lkk sðkçkËkh Au yLku íku «çk¤ ykìÂõMkzuþLkfíkko íkhefu ðíkuo Au su Mkk{kLÞ +3 yðMÚkk{kt 66 zkÞM«kuhr‚Þ{ Dy 4f 106s2 4f 10 4f 9 ÃkkAk Vhe þfu Au. 67 nku÷r{Þ{ Ho 4f 116s2 4f 11 4f 10  òu fu, yk {kxu «r¢ÞkLkku ðuøk ½ýku Äe{ku nkuÞ Au. 68 yŠçkÞ{ Er 4f 126s2 4f 12 4f 11 69 Úkwr÷Þ{ Tm 4f 156s2 4f 18 4f 12 70 ÞxhrƒÞ{ Yb 6f 146s2 4f 14 4f 13 71 ÕÞwxurþÞ{ Lu 4f 145d16s2 4f 145d1 4f 14 * {kºk [Xe] ytŒ¼ko„Úke ƒnkh™k R÷uõxÙkì™ Ëþkoððk{kt ykÔÞk Au.

1.278 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 C CHEMISTRY XTRA ßÞkhu ΔiH2 ÷„¼„ 1206 kJ mol–1 sux÷e nkuÞ Au su Ca™e ΔiH2 ™u ‚{ŒwÕÞ nkuÞ Au.  Pm(Z = 61) yuf {kºk {kLkðMkŠsík hurzÞku Mkr¢Þ ík¥ð Au.  ΔiH3 {kt VuhVkhku ‚q[ðu Au fu rðr™{Þ yuLÚkkÕ…e ¾k÷e (f 0), yÄo¼hkÞu÷e (f 7) y™u ‚t…qýo ¼hkÞu÷e (f 14) fûkfku f–MŒh™u  ÷uLÚkuLkkuRzTMkLke Mkk{kLÞ R÷uõxÙkìLk h[Lkk fux÷ef {ÞkoËkyku ‚wÄe MÚkkÞeíkk «Ëk™ fhðk{kt Vk¤ku yk…u Au. [Xe] 4f 1–145d 0–16s2 Au su ºký r¼LLk Qòo Míkhku Ähkðu Au.  yk ƒkƒŒ ÷uLÚku™{ La, „uzkur÷r™Þ{ Gd y™u ÕÞwxurþÞ{ Lu ™e ΔiH3 ™k y‚k{kLÞ ™e[k {qÕÞku ‚q[ðu Au. 8.5.4 ‚k{kLÞ ÷kûkrýfŒkyku (General Characteristics)  hk‚kÞrýf «rŒr¢Þkí{fŒk : «. 43 ÷uLÚku™kuRzT‚™e ‚k{kLÞ ÷kûkrýfŒkyku sýkðku.  ‚k{kLÞ heŒu 4f–©uýe™k «kht¼{kt hnu÷kt ‚ÇÞku Œu{™e hk‚kÞrýf  ƒÄk s ÷uLÚku™kuRzT‚ [ktËe suðe ‚VuË ™h{ ÄkŒwyku Au y™u nðk{kt ðŒoýqtf{kt Ca ™e su{ ðÄw «rŒr¢Þkí{f nkuÞ Au. Íz…Úke Íkt¾e (r™MŒus) ƒ™u Au.  …htŒw …h{kÛðeÞ¢{ktf–Z ðÄu Œu{ Œuyku Al ™e su{ ðíkuo Au.  Ce → Lu {kt Z ðÄu Œu{ frX™Œk ðÄu Au su{kt Sm Mxe÷ suðe frX™ ÄkŒw Au.  yÄo«r¢Þk : Ln3+(aq) + 3e– → Ln(s) {kxu Eu Œ¥ð r‚ðkÞ E ™wt {qÕÞ – 2.2 Úke – 2.4 V ™k „k¤k{kt nkuÞ Au.  Œu{™k „÷™®ƒËw™ku rðMŒkh 1000 K Úke 1200 K ðå[u™ku nkuÞ Au. …htŒw ‚{urhÞ{ (Sm) y…ðkËY… 1623 K sux÷k Ÿ[k Œk…{k™u  Eu {kxu E ™wt {qÕÞ – 2.0 V Au. («{ký{kt ½ýwt ykuAwt) …e„¤u Au.  ßÞkhu yk ÄkŒwyku™u H2 ‚kÚku Äe{uÚke „h{ fhðk{kt ykðu Au íÞkhu  Œuyku rðrþü ÄkíðeÞ ƒtÄkhýku Ähkðu Au y™u W»{k Œu{s rðãwŒ™k ‚wðknfku Au. Œuyku H2 ‚kÚku ‚tÞkuòÞ Au.  {kºk Eu y™u Yb y™u fÞkhuf–fÞkhuf Sm y™u Tm r‚ðkÞ™k yurMkz MkkÚku → H2 + Ln3+ Œ¥ðku {kxu ½™Œk y™u yLÞ „wýÄ{kuo ‚h¤ŒkÚke ƒË÷kÞ Au. H+  ht„e™ y™u y™w[wtƒfeÞ ykÞ™ku : nu÷kusLk ík¥ðku → LnX3 X2 MkkÚku Ln(OH)3 + H2  y™uf rºk‚tÞkusf (Ln3+) ykÞ™ku ½™ yðMÚkk{kt y™u s÷eÞ Ln LnC2 ÿkðýku{kt ht„e™ nkuÞ Au. ÷uLÚkuLkkuRz H2O MOkkHÚku–)→ LnN (H+ – Ln2S3  yk ykÞ™ku™k ht„ f–R÷uõxÙkì™™e nkshe™k fkhýu nkuÞ Au. Ln2O3 (R÷uõxÙkì™™wt f–f ‚t¢{ý) C MkkÚku → 2773 K  La3+ (5d06s0) y™u Lu3+ (4f 14) {kt yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™ ™ nkuðkÚke (n = 0) fkuE ht„ ÄhkðŒk ™Úke. (f–f ‚t¢ktrŒ ÚkŒe ™Úke) N2 MkkÚku → økh{ fhíkkt  Œu{ AŒkt f–MŒh™e W¥kus™k™k fkhýu yðþku»ký …x ‚ktfzku nkuÞ Au.  4f 0 «fkh (La3+, Ce4+) y™u 4f 10 «fkh (Yb2+, Lu3+)Lkk S MkkÚku → økh{ fhíkkt ykÞ™ku r‚ðkÞ™k ƒÄk ÷uLÚku™kuRzT‚ ykÞ™ku y™w[wtƒfeÞ nkuÞ Au. O2{kt →  r™ÞkurzÞ{{kt (Nd) y™w[wtƒfíð {n¥k{ nkuÞ Au. çkk¤ðkÚke «. 44 ÷uLÚku™kuRzT‚™e ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e y™u hk‚kÞrýf  ßÞkhu Ln–ÄkŒwyku™u C ‚kÚku „h{ fhðk{kt ykðu Au íÞkhu Œuyku «rŒr¢Þkí{fŒk ‚{òðku. Ln3C, Ln2C3 y™u LnC2 «fkh™k fkƒkoRz ‚tÞkus™ku ƒ™kðu Au.  ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e :  Œuyku {tË yìr‚z™k s÷eÞ ÿkðý{ktÚke H2 ðkÞw {wõŒ fhu Au y™u nu÷kus™ X2 ‚kÚku ƒ¤e™u LnX3 «fkhLkk xÙkÞ nu÷kRz  Ln Œ¥ðku™e ΔiH1 ÷„¼„ 600 kJ mol–1 sux÷e nkuÞ Au. ‚tÞkus™ku ƒ™kðu Au.  Œuyku Ln2O3 «fkh™k ykìõ‚kRz y™u Ln(OH)3 «fkh™k nkRzÙkuõ‚kRz ƒ™kðu Au. (su çkurÍf Mð¼kðLkk Au)  Œu{™k nkRzÙkuõ‚kRz ‚tÞkus™ku rLkrùík ‚tÞkus™ku nkuÞ Au ™nª fu s¤ÞwõŒ ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku.

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.279  Œuyku™k ykìõ‚kRz y™u nkRzÙkuõ‚kRz ykÕf÷kR™ yÚkoÄkŒwyku™e 94 Ã÷wxkur™Þ{ Pu 5f 67s2 5f 5 5f 4 su{ ƒurÍf nkuÞ Au. 95 y{urhrþÞ{ Am 5f 77s2 5f 6 5f 5 C CHEMISTRY XTRA 96 õÞwrhÞ{ Cm 5f 76d17s2 5f 7 5f 6  f–rð¼køkLkk ík¥ðkuLkk MktÞkusLkku htøkeLkk nkuðkLkwt fkhý f–f 97 ƒfuor÷Þ{ Bk 5f 97s2 5f 8 5f 7 Mkt¢{ý Au. 98 fur÷VkuŠ{Þ{ Cf 5f 107s2 5f 9 5f 8  La(OH3) MkkiÚke ðÄw çkurÍf yLku Lu(OH)3 MkkiÚke ykuAku çkurÍf 99 ykRLMxkRr™Þ{ Es 5f 117s2 5f 10 5f 9 nkuÞ Au. La(OH)3 → Lu(OH)3 {kt çkurÍf «çk¤íkk ½xu Au. Fm 5f 127s2 5f 11 5f 10 «. 45 ÷uLÚku™kuRzT‚™k W…Þku„ku sýkðku. 100 VŠ{Þ{  W…Þku„ku : 101 {uLzur÷rLkÞ{ Md 5f 137s2 5f 12 5f 11  íku{Lkku y„íÞ™ku W…Þku„ …Œhkt y™u ™¤eyku ƒ™kððk {kxu ðÃkhkíke 102 ™kuƒur÷Þ{ No 5f 147s2 5f 13 5f 12 r{©ÄkŒw Mxe÷ ™k Wí…kË™{kt. 103 ÷kuhuÂL‚Þ{ Lr 5f 146d17s2 5f 14 5f 13  yuf ‚w«r‚Ø r{©ÄkŒw ‘r{þÄkŒw’ su ÷uLÚku™kuRz ÄkŒw (~ 95%) LkkUÄ : Mkk{kLÞ R÷uõxÙkìLk h[Lkk : [Rn] 5f 1–146d 0–17s2 y™u ykÞ™o (~ 5%) y™u yÕ… «{ký{kt S, C, Ca y™u Al Ähkðu Au.  ƒÄk yìÂõx™kuRzT‚ ({kLkðMkŠsík) hurzÞku‚r¢Þ Œ¥ðku Au su{kt Œu™e þYykŒ™k Œ¥ðku ‚k…uûkeÞ ÷ktƒku yÄoykÞw»Þ ‚{Þ Ähkðu Au.  r{þÄkŒw™ku {kuxku sÚÚkku Mg ykÄkrhŒ r{©ÄkŒw ƒ™kððk{kt  íÞkh …Ae™k Œ¥ðku™k t1/2 1 rËð‚Úke 3 r{r™x™k „k¤k{kt nkuÞ Au. W…Þku„e Au suLkk W…Þku„ ƒtËqf™e „ku¤e, fð[ y™u ÷kRxh{kt  su{ fu, Lr(Z = 103) ™ku t1/2 {kºk 3 r{r™x™ku nkuÞ Au. [f{f (íký¾k WíÃkÒk fhðk) {kxu™k …ÚÚkh ƒ™kððk{kt ÚkkÞ Au.  ykÚke, 5f–©uýe{kt …kA¤™k Œ¥ðku {kºk ™u™ku„úk{{kt s {u¤ðe  Ln ™k r{© ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku™ku W…Þku„ …uxÙkur÷Þ{ ¼ts™{kt þfkÞ Au. ykÚke Œu{™ku yÇÞk‚ ðÄw {w~fu÷ nkuÞ Au. WÆe…f Œhefu ÚkkÞ Au. 8.6.1 R÷uõxÙkì™eÞ h[™k (Electronic Configuration)  Ln ™k fux÷kf ykìõ‚kRz ‚tÞkus™ku™ku W…Þku„ TV ™k …zËk{kt  ƒÄk yìÂõx™kuRzT‚{kt 7s2 R÷uõxÙkì™ h[™k nkuÞ Au ßÞkhu 5f y™u ‚tËe…f Œhefu y™u «MVwhý …]cku{kt ÚkkÞ Au. 6d …uxkfkuþ swËe swËe heŒu ¼hkÞ Au. 8.6 yuÂõx™kuRzT‚ (Actinoids)  5f–fûkfku{kt {n¥k{ 14 R÷uõxÙkì™ ¼hkE þfu Au.  yuÂõx™kuRzT‚ 5f–©uýe{kt Th Úke Lr ‚wÄe™k 14 Œ¥ðku (yktŒh‚t¢ktrŒ  Th(z = 90) ‚wÄe ™nª …htŒw Pa y™u Œu …Ae™k Œ¥ðku{kt R÷uõxÙkì™ Œ¥ðku) nkuÞ Au. 5f– {kt ¼hkŒk sE Œ¥ð Lr(Z = 103) yk„¤ 5f–fûkfku ‚t…qýo ¼hkE òÞ Au.  Œu{™e R÷uõxÙkì™ h[™k ™e[u {wsƒ Au :  ÷uLÚku™kuRzT‚™e su{ yuÂõx™kuRzT‚™e R÷ufxÙku™ h[™k™e fkuüf : Lkk{, Mkt¿kkLk yLku R÷uõxÙkìLk h[Lkk yr™Þr{ŒŒk 5f–…uxkfkuþ{kt hnu÷e f 0, f7 y™u f14 Ÿ[e MÚkkÞeíkk ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ nkuÞ Au. …h{kÛðeÞ ™k{ ‚t¿kk R÷uõxÙkì™eÞ h[™k * ¢{ktf M M3+ M4+  yk{, Am y™u Cm ™e R÷uõxÙkì™ h[™k yÃkðkËYÃk ™e[u 89 yuÂõxr™Þ{ Ac 6d17s2 5f 0 {wsƒ™e nkuÞ Au : 90 ÚkkurhÞ{ Th 6d27s2 5f 1 5f 0 Am = [Rn] 5f 77s2 y™u 91 «kuxuÂõxr™Þ{ Pa 5f 26d17s2 5f 2 5f 1 Cm = [Rn] 5f 76d17s2 92 Þwhur™Þ{ U 5f 36d17s2 5f 3 5f 2  5f fûkfku, 4f fûkfku sux÷e ytËh™k ¼k„{kt ˃kÞu÷e nkuŒe ™Úke. 93 ™uÃåÞwr™Þ{ Np 5f 46d17s2 5f 4 5f 3 ŒuÚke 5f fûkfku ƒtÄ ƒ™kððk{kt ðÄw «{ký{kt ¼k„ ÷E þfu Au.

1.280 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 C CHEMISTRY XTRA  yk ‚tfku[™ 5f R÷uõxÙkì™™e ™ƒ¤e þeÕzª„ y‚h™k fkhýu yuf Œ¥ðÚke ƒeò Œ¥ð{kt ¢{þ: ðÄŒwt òÞ Au.  5f–©uýe{kt U92 ÃkAeLkk ík¥ðku xÙkLMkÞwhurLkõMk ík¥ðku íkhefu 8.6.3 ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku (Oxidation States) yku¤¾kÞ Au.  yuìÂõx™kuRzT‚{kt ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku™ku {kuxku „k¤ku nkuÞ Au.  yk ©uýeLkk çkÄk ík¥ðku hurzÞku Mkr¢Þ Au.  Œu™wt fkhý ftEf ytþu 5f, 6d y™u 7s MŒhku™e ‚{ŒwÕÞ Qòo Au.  yk ©uýeLkk ¼khu ík¥ðku (99 Úke 103) Lkku t1/2 ½ýku ykuAku Au. ykÚke íkuyku ¾qçk s yrík ykuAe {kºkk{kt {u¤ðe þfkÞ Au.  yuÂõx™kuRzT‚™e ‚kiÚke ‚k{kLÞ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk +3 Au.  yuÂõxLkkuRzTMkLke Mkk{kLÞ R÷uõxÙkìLk h[Lkk [Rn] 4f1–146d0–17s2  ©uýe™e þYykŒ™kt «Úk{ yzÄk ¼k„™k Œ¥ðku ‚k{kLÞ heŒu Ÿ[e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku Ëþkoðu Au. su{ fu,  yk ©uýe{kt ºký fwËhíke ík¥ðku Th, Pr yLku U Au ßÞkhu yLÞ 11 ík¥ðku xÙkLMkÞwhurLkõMk Au. Th {kt {n¥k{ ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk +4 Au y™u Pa, U y™u Np {kt y™w¢{u +5, +6 y™u +7 ‚wÄe ðÄu Au. 8.6.2 ykÞ™eÞ fË (Ionic Sizes)  …htŒw íÞkh…Ae™k Œ¥ðku{kt ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk ½xu Au. «. 46 yuÂõx™kuRzT‚™k ykÞ™eÞ fË y™u ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku  yuÂõx™kuRzT‚ +4 fhŒk +3 yðMÚkk{kt ðÄw ‚tÞkus™ku ƒ™kðu Au. ‚{òðku.  Œu{™k +3 y™u +4 ykÞ™ku s¤rð¼ks™ …k{ðk™wt ð÷ý  5f ©uýe{kt …h{kýwyku™k fË yÚkðk M3+ ykÞ™ku™k fË Ähkðu Au. …h{kýw¢{ktf Z ðÄu Œu{ ¢{þ: ½xu Au. yk™u yuÂõx™kuRz ‚tfku[™ fnu Au.  ßÞkhu ©uýe™k …kA¤™k Œ¥ðku{kt ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku{kt ¾qƒ s yr™Þr{ŒŒk y™u r¼LLkŒk òuðk {¤u Au. ykÚke Œu{™k h‚kÞýrð¿kk™™e ‚{eûkk ‚tŒku»kfkhf heŒu fhe þfkŒe ™Úke. fkuüf : yuÂõxr™Þ{ y™u yuÂõx™kuRzT‚™e ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkkyku Ac Th Pa U Np Pu Am Cm B k Cf E s Fm Md M o Lr 3 3333333333 333 44444444 55555 6666 77 8.6.4 ‚k{kLÞ ÷kûkrýfŒkyku y™u ÷uLÚku™kuRzT‚ ‚kÚku ‚h¾k{ýe  HCl ƒÄe s ÄkŒwyku …h nw{÷ku fhu Au …htŒw {kuxk¼k„™e ÄkŒwyku (General Characteristics and Comparison HNO3 ðzu ykuAe y‚h …k{u Au. Œu™wt fkhý ÄkŒwyku™e ‚…kxe with Lanthanoids) …h íku{Lkk ykìõ‚kRz™wt ‚thûke y™u r™r»¢Þ MŒh ƒ™e òÞ Au. «. 47 yuÂõx™kuRzT‚™e hk‚kÞrýf «rŒr¢Þkí{fŒk y™u [wtƒfeÞ  ðÄw{kt ykÕf÷e (MOH, M(OH)2) ™e yk ÄkŒwyku …h fkuE „wýÄ{o ‚{òðku. y‚h ÚkŒe ™Úke.  «rŒr¢Þkí{fŒk :  [wtƒfeÞ „wýÄ{kuo :  yuÂõx™kuRzT‚ ‚qû{rð¼krsík yðMÚkk{kt yíÞtŒ «rŒr¢Þkí{f  yuÂõx™kuRzT‚™k [wtƒfeÞ „wýÄ{kuo ÷uLÚku™kuRzT‚™e Œw÷™k{kt ðÄw ÄkŒwyku Au. srx÷ nkuÞ Au.  Ëk.Œ. Wf¤Œk …kýe ‚kÚku íkuyku ykìõ‚kRz y™u nkRzÙkìõ‚kRz™wt  òu fu 5f–fûkfku{kt yÞwÂø{Œ R÷uõxÙkì™™e ‚tÏÞk ðÄu Œu{ r{©ý yk…u Au. ßÞkhu {æÞ{ Œk…{k™u Œuyku {kuxk¼k„™e yÄkŒwyku yìÂõx™kuRz™e [wtƒfeÞ [kf{kºkk{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au. òu fu yk ‚kÚku ‚tÞkuòÞ Au. {qÕÞku ÷uLÚku™kuRzT‚ fhíkk Úkkuzkf ykuAk nkuÞ Au.

«fhý-8 : d yLku f–rð¼køkLkk ík¥ðku 1.281  ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e : 8.7 d y™u f–rð¼k„™kt Œ¥ðku™k fux÷kf  5f–©uýe{kt þYykŒ™k ík¥ðku™e ykÞ™efhý yuLÚkkÕ…e™k {qÕÞku y™w«Þku„ku (Some Applications of d [ku¬‚ heŒu òýeŒk ™Úke. and f–block Elements)  …htŒw íku{Lkk {qÕÞku þYykŒ™k ÷uLÚku™kuRzT‚™k ykÞ™efhý «. 48 d y™u f–rð¼k„™k Œ¥ðku™k y™w«Þku„ku WËknhý ‚kÚku yuLÚkkÕ…e™k {qÕÞku fhŒk ykuAk nkuÞ Au. sýkðk.u  fkhý fu ßÞkhu 5f fûkf ¼hkððk™wt þY ÚkkÞ Au íÞkhu Œu ytŒ¼ko„{kt  ÷ku¾tz y™u Mxe÷ yíÞtŒ {n¥ð™k ƒktÄfk{ {kxu™e ‚k{„úe Au. ykuAwt ¼uË™ fhu Au. (5fLke ¼uËLkþÂõík ½ýe ykuAe nkuðkÚke)  ykÚke 5f R÷uõxÙkì™™e furLÿÞ ðes¼kh «íÞu y™wðŒeo  TiO ðýof Wãku„{kt ð…hkÞ Au. ÷uLÚku™kuRzT‚™k 4f R÷uõxÙkì™™e ‚h¾k{ýe{kt ðÄw y‚hfkhf  MnO2 ‚qfk ƒìxhe fku»k{kt, ƒìxhe Wãku„{kt Zn ÄkŒw Œu{s heŒu þeÕzª„ y‚h …k{u÷k nkuÞ Au. Ni | Cd …ý ð…hkÞ Au.  yuÂõx™kuRzT‚{kt ƒkÌk R÷uõxÙkì™ ykuAe áZŒkÚke ƒtÄkÞu÷k nkuðkÚke ƒtÄ™ {kxu ‚nu÷kEÚke «kÃÞ nkuÞ Au.  ‚{qn–11 Lke ÄkŒwyku Cu, Ag y™u Au {qÕÞðk™ nkuðkÚke {wÿk ÄkŒwyku fnuðkÞ Au. ([÷ýe r‚¬kyku™e ƒ™kðx{kt ðÃkhkÞ Au.)  ‚h¾k{ýe :  Ag y™u Au {ktÚke ƒ™kðu÷ ðMŒwyku™wt {n¥ð Œu™k ‚t„ún ‚wÄe  yuÂõx™kuRzT‚{kt ÷uLÚku™kuRzT‚ suðe ðŒoýqtf ÷uLÚku™kuRzT‚ ©uýe™k ƒeò {ÞkorËŒ ÚkÞu÷ Au. yzÄk ¼k„ ‚wÄe M…ü nkuŒe ™Úke.  nk÷{kt UK ‘fkì…h’ r‚¬k ðkMŒð{kt Cu ™wt MŒh [Zkðu÷  ÷uLÚku™kuRzT‚ y™u yuÂõx™kuRzT‚ ‚tfku[™™e Œ¥ð™k ykfkh …h Mxe÷ Au. rðMŒ]Œ y‚h …zu Au.  ÷uLÚku™kuRz ‚tfku[™ ðÄw {n¥ð™wt Au. fkhý fu yuÂõx™kuRzT‚ …Ae™k  UK ‘r‚Õðh’ r‚¬k Cu | Ni r{©ÄkŒw Au. (Ag Äkíkw LkÚke.) ÃkkXâÃkwMíkfLkku fkuÞzkuŒ¥ðku™wt h‚kÞýrð¿kk™ nk÷{kt ykuAwt òýeŒwt Au.111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444  fux÷kf ‚tÞkus™ku WÆe…f Œhefu W…Þku„e Au. su{ fu V2O5, H2SO4 ™k Wí…kË™{kt SO2 {ktÚke SO3 ™k ykìÂõ‚zuþ™{kt WÆe…f Œhefu W…Þku„e Au. 8.10 ÷uLÚku™kuRz ©uýe™k yuf ‚ÇÞ™wt ™k{ yk…ku fu su +4  Al(CH)3 ÞwõŒ TiCl4 rÍ„÷h WÆe…f Œhefu …kur÷RÚke÷e™™k ykìÂõ‚zuþ™ yðMÚkk Ëþkoððk {kxu ‚w«r‚Ø Au. Wí…kË™{kt ÚkkÞ Au. s. r‚rhÞ{ ( çkLkðkLkk fkhýu) WÆe…f™ku W…Þku„ ™k r{©ý{ktÚke ™k(Z = 58), Ce4+ 4f 0  Fe N2 | H2 NH3 ÷¾ký MktçktrÄík «§ Wí…kË™™e nuƒh …ØrŒ{kt ÚkkÞ Au.111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222221111111222222233333334444444555555566666667777777888888899999990000000111111122222223333333444444455555556666666777777788888889999999000000011111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222211111112222222333333344444445555555666666677777778888888999999900000001111111222222233333334444444 8.10 yuf Œ¥ðÚke ƒeò Œ¥ð™e ðå[u ÷uLÚku™kuRz ‚tfku[™™e  [hƒe™k nkRzÙkurs™uþ™{kt Ni WÆe…f Œhefu WÃkÞkuøke Au. ‚h¾k{ýe{kt yuÂõx™kuRz ‚tfku[™ ðÄkhu nkuÞ Au. þk {kxu ?  PdCl2 ™ku W…Þku„ WÆe…f Œhefu RÚkkR™™k ykìÂõ‚zuþ™Úke s. fkhý fu 5f fûkf™k R÷uõxÙkì™ ½ýe ykuAe ¼uËLkþÂõík Ähkðu Au. RÚku™k÷ ƒ™kððk™e ðkfh …ØrŒ{kt ÚkkÞ Au. yLku íkuÚke ™ƒ¤e rþÕzª„ y‚h Ähkðu Au. ykÚke Zeff ðÄkhu  Ni–‚tfeýkuo ykÕfkR™ ‚tÞkus™ku y™u ƒuÂLÍ™ suðk yLÞ yfkƒor™f «ƒ¤ çkLku Au. Ãkrhýk{u ƒ™Œk yuÂõx™kuRz ‚tfku[™ ðÄkhu nkuÞ Au. ‚tÞkus™ku™k …kur÷{hkR-Íuþ™{kt WÆe…f Œhefu ðÃkhkÞ Au. C CHEMISTRY XTRA  Vkuxku„úkVe Wãku„{kt AgBr rðrþü «fkþ ‚tðuË™þe÷Œk™k „wýÄ{o …h ykÄkrhŒ Au.  Pt, Pd yLku Ni Äkíkw îkhk nkRzÙkusLkLkkt yðþku»kýLku ykuõ÷wsLk (Occlusion) fnu Au su yktíkhk÷eÞ nkRzÙkRz çkLkðkLkk fkhýu nkuÞ Au.

1.282 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 ÃkkXâÃkMw íkfLkk MðkæÞkÞLkk «§ku yLku Wf÷u111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333 «.1 Lke[u Ëþkoðu÷ ykÞLkkuLke R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk ÷¾ku. v ßÞkhu, Fe2+ = [Ar] 3d 64s0, Mn3+ = [Ar] 3d 44s0 (i) 24Cr3+ = 18[Ar] 3d 34s0 ðøkuhu{kt d 0, d 10 fu d 5 h[Lkk LkÚke. ykÚke, íku{Lke ÂMÚkhíkk (ii) 61Pm3+ = 54[Xe] 4f 16s0 «{ký{kt ykuAe nkuÞ Au. (iii) 29Cu+ = 18[Ar] 3d 104s0 «.5 Lke[u Ëþkoðu÷e Mkt¢ktrík ík¥ðkuLkk Ãkh{kýwykuLke ÄhkyðMÚkk{kt d (iv) 58Ce4+ = 54[Xe] 4f 05d 06s0 R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk{kt fE ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk MÚkkÞe nþu ? (v) 21Co2+ = 18[Ar] 3d 74s0 3d3, 3d5, 3d8 yLku 3d4 (vi) 71Lu2+ = 54[Xe] 4f 145d 16s0 s. ¼qr{ yðMÚkk{kt ykðu÷e d-R÷u. h[Lkk {kxu Lke[u {wsçkLkk (vii) 25Mn2+ = 18[Ar] 3d 54s0 Mkt¢ktrík ík¥ðku {¤u Au. (i) 3d 34s2 → V : +2, +3, +4, +5 MÚkkÞe ykìÂõMkzuþLk (viii) 90Th4+ = 86[Rn] 5f 06d 07s0 yðMÚkk «.2 +3 yðMÚkk{kt ykÂì õMkzþu Lk Ãkk{ðk MkËt ¼ou Mn2+ MkÞt ksu Lkku Fe2+ fhíkk (ii) 3d 34s1 → Cr : +2, +3 yLku +6 þk {kxu ðÄkhu MÚkkÞe nkuÞ Au ? (iii) 3d 54s2 → Mn : +2, +4, +6, +7 s. yk çkkçkík R÷uõxÙkìLk h[LkkLkk ykÄkhu Mk{òðe þfkÞ Au. (iv) 3d 84s2 → Ni : +2 yLku +3 Mn2+ = [Ar] 3d 54s0...d-fûkfku yÄoÃkqýo ¼hu÷e Au. (v) 3d44s2 → R÷u. h[Lkk Mkt¼rðík LkÚke. Fe2+ = [Ar] 3d 64s0...d-fûkfku yÄoÃkqýo ¼hu÷e LkÚke. v yk{, Mn2+ {kt 3d5 R÷uõxÙkìLk h[Lkk yÄoÃkqýo ¼hkÞu÷ «.6 Mkt¢ktrík ÄkíkwykuLke «Úk{ ©uýeLkk ykìõMkkuÄkíkw ykÞLk{kt ÉýkÞLkkuLkk Lkk{ sýkðku fu su Äkíkw íkLu kk Mk{nq ¢{kft Lke Mk{kLk ykÂì õMkzþu Lk yðMÚkk Ëþkðo u nkuðkÚke «{ký{kt Ÿ[e MÚkkÞeíkk Ähkðu Au. ykÚke íku A.u ykìÂõMkzuþLk «íÞu ðÄkhu MÚkkÞe Au. s. 3d-©uýeLkk ík¥ðku{kt fux÷ef ÄkíkwykuLkk ykìõMkku. ykÞLkku{kt hnu÷e v ßÞkhu Fe2+ {kt 3d6 R÷uõxÙkìLk h[Lkk{kt d-fûkfku yÄoÃkqýo ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk íkuLkk Mk{qn¢{ktf sux÷e nkuÞ Au. Ëk.ík., ¼hkÞu÷ LkÚke. ðÄw{kt íku{ktÚke yuf ðÄw R÷uõxÙkìLk Ëqh Úkíkk 3d 5 h[Lkk {¤u Au. ykÚke Fe2+ {ktÚke Fe3+ çkLkðkLkwt ð÷ý Äkíkw ykìõMkku. Lkk{ ykìÂõMk. Mk{qn- ðÄkhu nkuÞ Au. Ãkrhýk{u Fe2+ ykìÂõMkzuþLk «íÞu ykuAwt yðMÚkk ¢{ktf yuLkkÞLk MÚkkÞe Au. (i) MnO4– Ãkh{UøkuLkux ykÞLk +7 7th «.3 xftq {kt Mk{òðku fu «Úk{ Mk¢t krt ík ©ýu eLkk «Úk{ yzÄk ík¥ðk{u kt Ãkh{kÛðeÞ (ii) Cr2O72– zkÞ¢ku{ux ykÞLk +6 6th ¢{ktf ðÄðkLke MkkÚku +2 yðMÚkk fuðe heíku ðÄw Lku ðÄw MÚkkÞe çkLku Au? yÚkðk yÚkðk s. 3d ©uýeLkk «Úk{ yzÄk ¼køkLkk ík¥ðku Lke[u {wsçk Au : ¢ku{ux ykÞLk CrO42– v Sc, Ti, V, Cr yLku Mn (iii) VO43– ðuLkuzux ykÞLk +5 5th v yk ík¥ðku{kt Sc → Mn {kt Ãkh{kýw¢{ktf ðÄu íku{ ytËhLke (iv) TiO32– xexkLkux ykÞLk +4 4th 3d-fûkf{kt R÷uõxÙkìLk ¢{þ: 3d1 Úke 3d 5 MkwÄe ðÄu Au. ykÚke ¾k÷e hnuíke 3d-fûkfkuLke MktÏÞk ½xu Au. Ãkrhýk{u «.7 ÷Lu ÚkLu kkRu z Mkft k[u Lk yxu ÷u þtw ? ÷Lu ÚkLu kkRu z Mkft k[u LkLktw Ãkrhýk{ þtw nkÞu Au ? M2+ yðMÚkkLke rMÚkhíkk ðÄu Au. s. (i) ÷uLÚkuLkkuRz Mktfku[Lk : “÷uLÚkuLkkuRz ík¥ðku{kt Ce → Lu {kt yk{, MÚkkÞeíkk M2+ : Sc2+ < Ti2+ < V2+ < Cr2+ < Mn2+ Ãkh{kýw¢{ktf ðÄu íku{ R÷uõxÙkuLkÚke ¼hu÷e ytËhLke fûkfkuLke v ynª, Mn2+ Lke MÚkkÞeíkk 3d5 Lkk fkhýu {n¥k{ nkuÞ Au. Lkçk¤e rþÕzªøk yMkhLkk fkhýu ÷uLÚkuLkkuRz ík¥ðkuLkk Ãkh{kýwykuLkwt fË ¢{þ: ½xu Au. Ãkh{kýw fËLkk yk ½xkzkLku «.4 «Úk{ Mkt¢ktrík ík¥ðkuLke R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk fÞk økk¤k MkwÄe ykìÂõMkzuþLk ÷uLÚkuLkkuRz Mktfku[Lk fnu Au.” yðMÚkkykuLku Lk¬e fhu Au ? ík{khk W¥khLku WËknhýMkrník Mk{òðku. (ii) ÷uLÚkuLkkuRz Mktfku[LkLke yMkhku s. 3d-Mkt¢ktrík ík¥ðku{kt yÄoÃkqýo 3d5 yLku Ãkqýo ¼hu÷e 3d10 fûkfkuLke (a) ÷uLÚkuLkkuRz ík¥ðku{kt ¼kiríkf yLku hkMkkÞrýf økwýÄ{kuo ÂMÚkhíkk «{ký{kt Ÿ[e nkuÞ Au. Ëk.ík. ½ýe MkkBÞíkk{kt Ãkrhý{u Au. Sc3+ = [Ar] 3d 04s0....d-fûkfku MktÃkqýo ¾k÷e Mn2+ = [Ar] 3d 54s0....d-fûkfku yÄoÃkqýo ¼hu÷e (b) fux÷kf ík¥ðkuLke Ãkh{kýw rºkßÞk ÷øk¼øk Mk{kLk ÚkkÞ Zn2+ = [Ar] 3d 104s0....d-fûkfku MktÃkqýo ¼hu÷e Au. ykÚke íku{Lkk økwýÄ{kuo Ãký Mk{kLk çkLku Au. su{fu, Mk{qn-4 Lkk Zr yLku Hf íku{s Mk{qn-5 Lkk Nb v yk{, 3d-Mkt¢krík ykÞLkku{kt d 0, d 5 yLku d 10 R÷uõxÙkìLk yLku Ta. h[Lkk Ÿ[e MÚkkÞeíkk Ähkðu Au.

«.8 Mkt¢ktrík ík¥ðkuLke ÷kûkrýfíkkyku þwt nkuÞ Au yLku íkuyku þk {kxu Mkt¢ktrík ík¥ðku «fhý-8 : d yLku f rð¼køkLkk ík¥ðku 1.283 fnuðkÞ Au ? d-rð¼køkLkk fÞk ík¥ðkuLku Mkt¢ktrík ík¥ðku íkhefu økýe þfkíkk LkÚke ? s. v Mkt¢ktríkf Äkíkwyku yLku íku{Lkk {kuxk ¼køkLkk MktÞkusLkku{kt (n–1) d fûkfku yÃkqýo ¼hkÞu÷e nkuÞ Au. ykÚke íkuyku yuf s. ÷kûkrýfíkkyku : fu yuf fhíkk ðÄkhu yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk Ähkðu Au. ykÚke íkuyku çkkÌk[wtçkfeÞ ûkuºk{kt íkuyku ykf»koý yLkw¼ðu Au yLku (i) íkuyku d-fûkfku{kt yuf fu ðÄkhu yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk Ähkðu ðsLk{kt ðÄkhku Ëþkoðu Au. Au. (n – 1) d 1–9 (ii) Mkt¢ktrík ÄkíkwykuLke Ãkh{kÛðefhý yuLÚkkÕÃke Ÿ[e nkuÞ Au. (ii) íkuyku [r÷ík yux÷u fu yuf fhíkk ðÄkhu ykìÂõMk. yðMÚkkyku s. v Mkt¢ktrík ÄkíkwLkk Ãkh{kýwykuLke (n–1) d fûkfku{kt yuf fhíkk Ähkðu Au. su{fu, Mn = +2, +3, +4, +5, +6 yLku +7 ðÄkhu yÞwÂø{ík R÷u. nkuÞ Au. ykÚke ðÄw MktÏÞk{kt yÞwÂø{ík (iii) íkuyku htøkeLk MktÞkusLkku çkLkkðu Au. Ëk.ík., CuSO4 R÷u. ÄkÂíðf çktÄ h[Lkk{kt ¼køk ÷u Au. ðkˤe htøkLkwt. v Ãkrhýk{u íkuyku «çk¤ yktíkh Ãkh{kÂÛðÞ ÃkkhMÃkkrhf r¢Þkyku Ähkðu Au yLku íkuÚke íku{Lkk Ãkh{kýwyku ðå[u «çk¤ çktÄLk (iv)íkuyku Mktfeýo MktÞkusLkku çkLkkðu Au. rLkÃksíkk Ÿ[e Ãkh{kÂÛðfhý yuLÚkkÕÃke Ähkðu Au. (iii)Mkk{kLÞ heíku Mkt¢ktrík Äkíkwyku htøkeLk MktÞkusLkku çkLkkðu Au. (v) íkuyku WÆeÃkfeÞ økwýÄ{o Ëþkoðu Au. s. v Mkt¢ktrík ÄkíkwLkk ykÞLkku{kt (n–1) d fûkfku{kt yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLkLke nkshe nkuÞ Au. yk yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk MkVuË (vi)íkuyku yktíkhkr÷Þ fu rçkLk«k{krýÞ MktÞkusLkku çkLkkðu Au. «fkþLke nkshe{kt d – d Mkt¢ktrík Ãkk{u Au. v yk Ëhr{ÞkLk Úkíkwt rðrfhý þÂõíkLkwt þku»ký á~Þ ðýoÃkxLkk (vii) íkuyku ÃkhMÃkh r{© ÚkELku yLkuf r{© Äkíkwyku çkLkkðu Au. rðMíkkh{ktÚke ÚkkÞ Au. v íkuyku Mkt¢ktríkf ík¥ðku økýkÞ Au, fkhý fu ykðíko fkuüf{kt d (Ÿ[e Qòo) íkuyku s-rð¼køk yLku p-rð¼køkLke ðå[u ykðu÷kt ík¥ðku Au yLku íku{Lkk økwýÄ{kuo{kt 4s-rð¼køkÚke Mkt¢ktrík òuðk {¤u Au. hv htøkeLk íku{Lke d-fûkfku yÃkqýo ¼hkÞu÷ nkuÞ Au. v d-rð¼køk{kt Mk{qn-12Lkk ºký ík¥ðku Zn, Cd yLku Hg Lku þku»ký «fkþ Mkt¢ktrík ík¥ðku Mðefkhðk{kt ykðíkk LkÚke. fkhý fu, íku{Lke ¼qr{ yðMÚkk{kt íku{s {n¥k{ MÚkkÞe ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk{kt d (Lke[e Qòo) Ãký d-fûkfku Ãkqýo ¼hkÞu÷e nkuÞ Au. v su{fu Zn2+(3d10), Cd2+(4d10) yLku Hg2+(5d10). ykÚke, v Ãkrhýk{u íkuyku [ku¬Mk íkhtøk÷tçkkE Ähkðíke rðrfhý þÂõíkLkwt íkuyku Mkt¢ktríkf ík¥ðkuLke ÷kûkrýfíkk Ëþkoðe þfíkk LkÚke. «.9 Mk¢t krt ík ík¥ðkLu ke R÷õu xkÙ Lì keÞ h[Lkk fðu e heíku yMk¢t krt ík ík¥ðkLu ke R÷õu xkÙ Lì keÞ htøkeLk «fkþ MðYÃku WíMksoLk fhu Au. h[LkkÚke r¼LLk Au ? Ëk.ík., Cu2+ → ðkˤe htøk, Ni2+ → ÷e÷ku htøk ðøkuhu. v Mkt¢ktríkf ík¥ðku{kt R÷uõxÙkìLk (n–1) yLku ns-fûkfku{kt ¼hkÞu÷k nkuÞ Au yLku íku{Lke Mkk{kLÞ R÷uõxÙkìLk h[Lkk (n–1) d 1–10 (iv) Mkt¢ktrík Äkíkwyku yLku íku{Lkk ½ýk MktÞkusLkku{kt Mkkhk WÆeÃkf íkhefu ns1–2 suðe nkuÞ Au. ðíkuo Au. v ßÞkhu rçkLk-Mkt¢ktríkf ík¥ðku{kt suðk fu s-rð¼køk{kt ns1–2 yLku p-rð¼køk{kt ns2np1–6 suðe R÷uõxÙkìLk h[Lkk s. v Mkt¢ktríkf Äkíkwyku yuf fhíkk ðÄkhu [r÷ík ykìÂõMkzuþLk Ähkðu Au. yux÷u fu íku{kt s yLku p-fûkfku{kt R÷uõxÙkìLk ¼hkÞu÷kt yðMÚkk «kÃík fhðkLkku økwýÄ{o Ähkðu Au yLku Mktfeýo nkuÞ Au. yðMÚkkyku Ähkðu Au yLku «r¢Þfku {kxu ¾qçk s ðÄkhu {wõík v ðÄw{kt s yLku p-rð¼køkLkk «ríkrLkrÄ ík¥ðku{kt AuÕ÷ku R÷uõxÙkìLk MkÃkkxe Ãkqhe Ãkkzu Au. MkkiÚke çknkhLke fûkf ns yÚkðk np {kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au, ßÞkhu d-rð¼køkLkk Mkt¢kríkf ík¥ðku{kt AuÕ÷ku Ëk¾÷ Úkíkku R÷uõxÙkìLk v Ãkrhýk{u «r¢ÞfkuLku MkÃkkxe ÃkhLkk Ãkh{kýwyku MkkÚku ðÄw (n – 1) d (ytËhLke) fûkf{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. MktÏÞkLkk çktÄ çkLkkððk{kt {ËË fhu Au. ykÚke WÆeÃkfLke MkÃkkxe Ãkh «r¢ÞfkuLke Mkktÿíkk ðÄu Au. yk ÂMÚkrík{kt «.10 ÷uLÚkuLkkuRzTMk fE swËe swËe ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Ëþkoðu Au ? «r¢ÞfkuLkk yýw{kt hnu÷k çktÄ rLkçko¤ çkLku Au su Mknu÷kEÚke s. 4f - ©uýeLkk ÷uLÚkuLkkuRz ík¥ðku {wÏÞíðu +2, +3 yLku +4 ykìÂõMkzuþLk íkqxu Au. yk Ëhr{ÞkLk «r¢ÞkLke Mkr¢Þfhý þÂõík ½xu Au. ykÚke «r¢Þk ðuøk ðÄu Au. yðMÚkkyku Ëþkoðu Au. su{kt +3 MkkiÚke Mkk{kLÞ ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk nkuÞ Au. v ðÄw{kt Mkt¢ktríkf Äkíkw ykÞLkku WÆeÃkLk fkÞo Ëhr{ÞkLk íku{Lke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ãký çkË÷e þfu Au yLku íkuÚke ðÄkhu «.11 fkhý ykÃke Mk{òðku. fkÞoûk{ WÆeÃkfku íkhefu ðíkuo Au. (i) Mkt¢krík ík¥ðku yLku íku{Lkk ½ýk MktÞkusLkku yLkw[wtçkfeÞ ðíkoýqf v su{fu, 2I– + S2O82– → I2 + 2SO42– «r¢Þk{kt Fe(III) Ëþkðo u A.u íkuLke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Lke[u {wsçk çkË÷eLku «r¢ÞkLkk ytíku {q¤ ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk ÃkwLk: «kó fhu Au. 2Fe3+ + 2I– → 2Fe2+ + I2...«Úk{ íkçk¬k{kt 2Fe2+ + S2O82– → 2Fe3+ + 2SO42–...rîíkeÞ íkçk¬k{kt

1.284 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 v rîíkeÞ íkçk¬ku-II : MkkurzÞ{ ¢ku{uxLkwt yìrMkrzfhý fheLku «.12 yktíkhkr÷Þ MktÞkusLkku yux÷u þwt ? Mkt¢ktrík Äkíkw {kxu ykðk MktÞkusLkku MkkurzÞ{ zkÞ¢ku{ux{kt ÃkrhðíkoLk. þk {kxu Mkw«rMkØ nkuÞ Au ? 2Na2CrO4 + H2SO4 s. v Mkt¢ktríkf ÄkíkwykuLke MVxef ÷urxMk h[Lkk{kt Ãkh{kýwykuLke  Na2Cr2O7 + Na2SO4 + H2O økkuXðýe ðå[u [ku¬Mk ÔÞkÃkLkk yktíkhkr÷Þ rAÿku (voids) nkuÞ Au. yk rAÿku{kt LkkLkk fËLkk yLku yÄkíkwLkk Ãkh{kýwyku v ík]íkeÞ íkçk¬ku-III : MkkurzÞ{ zkÞ¢ku{uxLkwt ÃkkuxurþÞ{ suðk fu, H, C yÚkðk N ðøkuhu Mknu÷kEÚke økkuXðkE þfu Au. zkÞ¢ku{ux{kt rðMÚkkÃkLk : yk heíku h[kíkk MktÞkusLkkuLku yktíkhkr÷Þ MktÞkusLkku fnu Au. Na2Cr2O7 + 2KCl  K2Cr2O7 + 2NaCl Mkt¢ktrík Äkíkw s÷eÞ ÿkðý{kt pH Lke yMkh : v ¢ku{ux yLku zkÞ¢ku{ux íku{Lke pH Lkk VuhVkhLkk ykÄkhu yktíkhr÷Þ Ãkh{kýwyku C, H fu N yufçkeò{kt yktíkh ÃkrhðíkoLkeÞ nkuÞ Au. yk Ëhr{ÞkLk íku{Lke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk ÞÚkkðíkT hnu Au. (TiC, Mn4N) 2CrO42– + 2H+ pH<7 Cr2O27– + H2O Cr2O27– + 2 . OH– pH>7 2CrO42– + H2O v yk MktÞkusLkku{kt ½xf ík¥ðkLkwt «{ký rLkrùík nkuíkwt LkÚke. v yk{, yìrMkrzf {kæÞ{{kt Cr2O72– Lkwt «{ký ðÄkhu yLku ykÚke, íku{Lku rçkLk«k{krýÞ MktÞkusLkku Ãký fnu Au. çkurÍf {kæÞ{{kt CrO42– Lkwt «{ký ðÄkhu nkuÞ Au. v su{fu, VH0.56, TiH1.7 ðøkuhu. 2CrO42– Cr2O27– «.13 Mk¢t krík Äkíkyw kLu ke ykÂì õMkzþu Lk yðMÚkkyk{u kt ÃkrhðíkLo kþe÷íkk, yMk¢t krt ík ¢ku{ux ykÞLk zkÞ¢ku{ux ykÞLk ÄkíkwykuLke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku{kt ÃkrhðíkoLkþe÷íkk fhíkkt fuðe heíku (Ãke¤ku) (Lkkhtøke) swËe Au ? WËknhýku Mkrník Mk{òðku. s. v Mkt¢ktrík ÄkíkwykuLkk (n – 1) d-fûkfkuLkk R÷uõxÙkìLk Ãký çktÄ «.15 ÃkkuxìrþÞ{ zkÞ¢ku{uLkuxLke ykìÂõMkzuþLk r¢Þk ðýoðku yLku íkuLke Lke[u rLk{koý{kt ¼køk ÷u Au. ykÚke íkuyku yuf fhíkk ðÄkhu Ëþkoðu÷k MkkÚkuLke «r¢ÞkLkk ykÞLkeÞ Mk{efhýku ÷¾ku : [÷kÞ{kLk ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ähkðu Au. v yk ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku ¢r{f(Mk¤tøk) yLku 1 yuf{Úke (i) ykÞkuzkRz (ii) ykÞLko (II) ÿkðý yLku (iii) H2S ðÄíke nkuÞ Au. su{fu, s. v K2Cr2O7 {kt Cr Lke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk +6 Au su ½ýe Mn = +2, +3, +4, +5, +6 yLku +7 v yk çkÄk s ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Mkíkík ¢r{f nkuÞ Au. Ÿ[e Au. ykÚke yìrMkrzf {kæÞ{{kt íku «çk¤ ykìÂõMkzuþLkfíkko v ßÞkhu rçkLkMkt¢ktrík íkíðku suðk fu s-rð¼køk fu p-rð¼køkLkk íkhefu ðíkeo þfu Au yLku íkuLkwt Cr3+ {kt rhzõþLk ÚkkÞ Au. «ríkrLkrÄ ík¥ðku{kt ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk õÞktíkku rLkrùík (a) Cr2O72– + 6–I + 14H+ 2Cr3+ + 3I2 + 7H2O (fixed) yÚkðk 2 yuf{Úke [r÷ík nkuÞ Au. su{fu, (b) Cr2O27– + 6Fe2+ + 14H+ s-rð¼køk : ykÕfe Äkíkwyku +1 yLku ykÕf÷kRLk yÚko Äkíkwyku +2. su rLkrù[ nkuÞ Au. 2Cr3+ + 6Fe3+ + 7H2O p-rð¼køk : 2 yuf{Úke çkË÷kíke nkuÞ Au, su{fu Mk{qn-15Lkwt N ík¥ð : +5, +3, +1, –1 yLku –3 su çku (c) Cr2O27– + 3H2S + 8H+ 2Cr3+ + 3S + 7H2O yuf{Úke çkË÷kÞ Au. «.14 ykÞLko ¢ku{kRx ¾Lkes{ktÚke ÃkkuxurþÞ{ zkÞ¢ku{uxLke çkLkkðx Mk{òðku. «.16 Ãkkxu ru þÞ{ Ãkh{øU kLu kxu Lke çkLkkðx ðýðo k.u yrì Mkz{Þ Ãkh{øtì kLu kxu îkðý fðu e ÃkkuxurþÞ{ zkÞ¢ku{uxLkk s÷eÞ ÿkðýLke pH ðÄkhðkÚke íkuLkk Ãkh fE yMkh ÚkkÞ Au ? heíku (i) ykÞLko (II) ykÞLkku (ii) SO2yLku (iii) ykuõÍur÷f yìrMkz s. v ykÞLko ¢ku{kRx FeCr2O4 {ktÚke K2Cr2O7 Lke[u {wsçk ºký MkkÚku «r¢Þk fhu Au ? yk «r¢Þkyku {kxu ykÞkurLkÞ Mk{efhý ÷¾ku. íkçk¬k îkhk çkLkkðkÞ Au. v «Úk{ íkçk¬ku-I : {wõík nðkLke nkshe{kt øk÷Lk s. çkLkkðx : 4FeCr2O4 + 8Na2CO3 + 7O2 v íkçk¬ku-I: íkuLke çkLkkðx MnO2 Lkwt ykÕf÷e Äkíkw nkRzÙkuõMkkRz MkkÚku KNO3 suðk ykìÂõMkzuþLkfíkkoLke nkshe{kt øk÷Lk  8Na2CrO4 + 2Fe2O3 + 8CO2 fheLku fhðk{kt ykðu Au. 2MnO2 + 4KOH + O2  2K2MnO4 + 2H2O v íkçk¬ku-II: K2MnO4 Lkwt yìrMkrzfhý 3MnO42– + 4H+ 2MnO4– + MnO2 + 2H2O

«fhý-8 : d yLku f rð¼køkLkk ík¥ðku 1.285 v ÔÞkÃkkrhf Äkuhýu WíÃkkËLk MnO2 Lkk ykìÂõMkzuxeð øk÷Lk v íÞkh çkkË Cr Lkku Eo = –0.9 V Au. ykÚke Cr Lkwt ykìÂõMkzuþLk îkhk ykÕf÷kRLk {kæÞ{{kt fhðk{kt ykðu Au. þõÞ çkLkþu. ßÞkhu Fe Lkku Eo = –0.4 V nkuðkÚke Fe Lkwt ykìÂõMkzuþLk MkkiÚke {q~fu÷ nþu. MnO2 nðKk OMkHkÚku MykkÚÚkku ðrkÃkøKk÷NLkO3 MnO42– ÃkkÞhkÕu ÞMw kkRx {UøkuLkux ykÞLk ∴ ykìÂõMkzuþLk Ãkk{ðkLke ð]r¥kLkku ¢{ Lke[u {wsçk Úkþu. MkkÚku ykìÂõMkzuþLk ¾Lkes Fe < Cr < Mn MnO42– + e– rðyãkÕwíkfr÷ð¼kRkLsk L{kkyæÞk{ìÂõ{Mkkt. MnO42– (–0.4 V) (–0.9 V) (–1.2 V) {UøkuLkux ykÞLk Ãkh{UøkuLkux ykÞLk «.18 yLkw{kLk fhku fu Lke[uLkk Ãkife fÞk ykÞLk s÷Ëe îkðý{kt htøk ykÃkþu ? Ti3+, V3+, Cu+, Sc3+, Mn2+, Fe3+ yLku Co2+. Ëhuf {kxu fkhý v yìrMkrzf {kæÞ{{kt «r¢Þkyku : (a) 2MnO42– + 10Fe2+ + 16H+ ykÃkk.u 2Mn2+ + 10Fe3+ + 8H2O Mk¢t krt ík Äkík-w ykÞLkk{u kt (n–1) d fûkfk{u kt yÞÂw ø{ík R÷õu xkÙ Lì kLke nksheLkk fkhýu R÷u.Lkwt d–d Mkt¢{ý ÚkkÞ Au. íkuÚke [ku¬Mk htøk Äkhý fhu Au. (b) 2MnO42– + 5SO2 + 2H2O s. (i) Ti3+ = 3d14s0, n = 1, d – d Mkt¢krík þõÞ Au. 2Mn2+ + 5SO42– + 4H+ ∴ htøkeLk ykÞLk Au. (ii) V3+ = 3d24s0, n = 2, çku yÞwÂø{ík R÷u. Au. (c) 2MnO42– + 5C2O42– + 16H+ ∴ d – d Mkt¢krík þõÞ nkuðkÚke htøkeLk Au. 2Mn2+ + 10CO2 + 8H2O (iii) Cu+ = 3d104s0, n = 0, çkÄk s R÷uõxÙkìLk ÞwÂø{ík Au. «.17 M2+/M yLku M3+/M2+ «ýk÷eyku {kxu fux÷ef ÄkíkwykuLkk E0 {qÕÞku yuf Ãký yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk LkÚke. ∴ d – d Mkt¢krík þõÞ LkÚke yLku íkuÚke Cu+ htøkrðrnLk Lke[u Ëþkoðu÷k Au : (i) Cr3+/Cr = –0.9 V (ii) Cr3+/Cr2+ = –0.4 V nkuÞ Au. (iii) Mn2+/Mn = –1.2 V (iv) Mn3+/Mn2+ = +1.5 V (iv) Sc3+ = 3d04s0, n = 0, yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk LkÚke. (v) Fe2+/Fe = –0.4 V (vi) Fe3+/Fe2+ = +0.8 V ∴ d – d Mkt¢krík þõÞ LkÚke yLku htøkrðrnLk nkuÞ Au. yk {qÕÞkuLkku WÃkÞkuøk fhe Lke[u Ëþkoðu÷kLke yk÷ku[Lkk fhku : (v) Mn2+ = 3d54s0, n = 5, Ãkkt[ yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk nkuðkÚke (a) yìrMkrzf ÿkðý{kt Cr3+ yÚkðk Mn3+Lke Mkh¾k{ýe{kt d – d Mkt¢krík þõÞ Au yLku íkuÚke htøkeLk Au. Fe3+Lke MÚkkÞeíkk (vi) Fe3+ = 3d54s0, n = 5, Ãkkt[ yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk, d – d s. v Cr3+/Cr2+ Lkku Eo Éý Au su Ëþkoðu Au fu Cr3+ Lkwt Mkt¢krík þõÞ Au yLku íkuÚke htøkeLk Au. ykÃk{u¤u Cr2+ {kt rhzõþLk ÚkE þfu Lkrn yux÷u fu Cr3+ (vii) Ca2+ = 3d74s0, ºký yÞwÂø{ík R÷u. Au. MkkiÚke ðÄw MÚkkÞe Au. ∴ d – d Mkt¢krík þõÞ Au, íkuÚke htøkeLk ykÞLk Au. v Mn3+/Mn2+ Lkku Eo ¾qçk s ðÄkhu ÄLk (+1.5 V) Au, su «.19 «Úk{ Mkt¢krík ©uýeLkk ík¥ðku {kxu +2 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkLke MÚkkÞeíkkLke Ëþkoðu Au fu Mn3+ ¾qçk s Mknu÷kEÚke Mn2+ {kt Mkh¾k{ýe fhku. rhzõþLk Ãkk{e þfu Au. yux÷u fu Mn3+ MkkiÚke ykuAku s. Topic 8.3.4 Lkk ykÄkhu Mk{òðku. MÚkkÞe ykÞLk Au. v Fe3+/Fe2+ Lkku Eo «{ký{kt LkkLkku yLku ÄLk {qÕÞ Ähkðu «.20 yìÂõxLkkRzTMkLke Mkh¾k{ýe ÷uLÚkuLkkuRzTMk MkkÚku Lke[uLkk Mkt˼o{kt fhku. Au. ykÚke Fe3+ «{ký{kt Fe2+ fhíkk ðÄkhu MÚkkÞeíkk Ähkðu (a) R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk (b) ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk A.u (c) Ãkh{kÛðeÞ yLku ykÞrLkf fË (d) hkMkkÞrýf «ríkr¢Þkí{fíkk v ykÚke Eo Lkk {qÕÞkuLkk ykÄkhu íku{Lke MÚkkÞeíkkLkku ¢{ s. (a) R÷õxÙkìLkeÞ h[Lkk : Mn3+ < Fe2+ < Cr3+ v yuÂõxLkkuRzTMk : 5f ©uýeLkk ík¥ðku Au. (b) Mk{kLk «¢{ {kxu ¢kur{Þ{ yÚkðk {ìøkuLkeÍ ÄkíkwykuLke R÷u. h[Lkk : [Rn] 5f 1–14 6d 0–1 7s2 Mkh¾k{ýe{kt ykÞLkoLkk ykìÂõMkzuþLk{kt Mkh¤íkk ÷uLÚkuLkkuRzTMk : 4f ©uýeLkk ík¥ðku Au. s. v Fe2+/Fe, Mn2+/Mn yLku Cr2+/Cr Lkk Eo yLkw¢{u ∴ R÷u. h[Lkk : [Xe] 4f 1–14 5d 0–1 6s2 –0.4 V, –1.2 V yLku –0.9 V Au. su{kt íku{Lkku Mn Lkku Eo MkkiÚke ðÄw Éý nkuðkÚke Mn MkkiÚke ðÄw Mknu÷kEÚke v yk{, yìÂõxLkkuRz{kt AuÕ÷ku R÷uõxÙkìLk ytËhLke 5f-fûkf{kt Ëk¾÷ ykìÂõMkzuþLk Ãkk{e þfþu. ÚkkÞ A,u ßÞkhu ÷Lu ÚkLu kkRu zMT k{kt AÕu ÷ku R÷õu xkÙ Lì k yËt hLke 4f-fûkf{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au.

1.286 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 (b) ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku : (ii) fkuçkkÕx (II) s÷eÞ ÿkðý{kt MÚkkÞe Au Ãkhtíkw Mktfeýofíkko v yuÂõxLkkuRzTMk : «{ký{kt Ÿ[e ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Ëþkoðe «r¢ÞfkuLke nkshe{kt íku Mknu÷kEÚke ykìÂõMkzuþLk Ãkk{u Au. þfu Au. s. MktfeýofíkkoLke nkshe{kt Co2+ Lkwt Mknu÷kEÚke ykìÂõMkzuþLk ÚkE su{fu, +3, +4, +5, +6 yLku +7. íkuLkwt fkhý 5f-fûkfLkk Co3+ ykÞLk çkLku Au. ðÄw MktÏÞkLkk R÷uõxÙkìLk hkMkkÞrýf çktÄLk{kt ¼køk ÷E þfu Au. Co2+(eq) → Co3+ + e– (3d 7) (3d 6) v ÷uLÚkuLkkuRzTMk : «{ký{kt Lke[e ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Ëþkoðe þfu Au. su{fu, +2, +3 yLku +4. íkuLkwt fkhý 4f-fûkfLkk ðÄw Ëk.ík., [Co (H2O)6]2+66HN2HO3 [Co (NH3)6]93+ + e– MktÏÞkLkk R÷uõxÙkìLk hkMkkÞrýf çktÄLk{kt ¼køk ÷E þfíkk LkÚke. ykuAwt MÚkkÞe ðÄw MÚkkÞe (c) Ãkh{kÛðeÞ yLku ykÞrLkf fË : v yk{, Co3+ Lke Ÿ[e ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk (ðÄw íkeðú ÄLk v yuÂõxLkkuRzTMk : yìÂõxLkkuRz Mktfku[LkLkk fkhýu Ãkh{kÂÛðÞ fË ðes¼kh)Lkk fkhýu r÷økuLzLku ykf»koðkLke ð]r¥k «çk¤ çkLku yLku ykÞrLkÞ fË Th → Lr {kt ½xu Au. Au. íkuÚke MktfeýoLke ÂMÚkhíkk ðÄu Au. v ÷uLÚkuLkkuRzTMk : ÷uLÚkuLkkuRz Mktfku[LkLkk fkhýu Ãkh{kÂÛðÞ fË yLku ykÞrLkÞ fË Ce → Lu {kt ½xu Au. (iii) ykÞLkku{kt d1 R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk yíÞtík yMÚkkÞe Au. (d) hkMkkÞrýf «ríkr¢Þkí{fíkk : s. Mkt¢krík Äkíkw ykÞLkku{kt d 1 R÷uõxÙkìLk h[Lkk ½ýe yMÚkkÞe nkuðkLkwt fkhý íku d 0 Lke ¾qçk s LkSf Au. ykÚke d 1 R÷uõxÙkìLk v yuÂõxLkkuRzTMk : hkMkkÞrýf «ríkr¢Þkí{fíkk ½ýe Ÿ[e h[Lkk yuf R÷uõxÙkìLk økw{kðeLku ÍzÃkÚke d 0{kt VuhððkLke ð]r¥k nkuÞ Au. ykÚke íkuyku ðÄw MktÏÞk{kt MktÞkusLkku çkLkkðu Au. Ähkðu Au. ynª d 0 MktÃkqýo ¾k÷e nkuðkÚke íkuLkwt MÚkkÞeíð ½ýwt v ÷uLÚkuLkkuRzTMk : hkMkkÞrýf «ríkr¢Þkí{fíkk Mknus Ÿ[e Ãkhtíkw Ÿ[wt nkuÞ Au. ykÚke d 1 R÷uõxÙkìLk h[Lkk òíku s yuf e– økw{kðu íku{Lkk Ãkh{kýw¢{ktf ðÄíkk hkMkkÞrýf «ríkr¢Þkí{fíkk Al ÄkíkwLkk suðe çkLkíke òÞ Au. Au. yÚkðk rð»k{efhý Ãkk{eLku d 0 yLku d 2, d 3 ðøkuhu{kt VuhðkE òÞ Au yLku Ÿ[wt MÚkkÞeíð «kÃík fhu Au. «.21 Lke[u Ëþkoðu÷k rðÄkLkkuLku fuðe heíku MÃkü fhþku ? «.22 ‘rð»k{efhý’Lkku yÚko þwt ÚkkÞ ? s÷eÞ ÿkðý{kt rð»k{efhý «r¢Þk {kxuLkk çku WËknhý sýkðku. (i) d4 MÃkeMkeÍLkk Cr2+ «çk¤ rhzõþLkfíkko Au ßÞkhu Mn(III) s. su huzkuûk «r¢Þk{kt yuf s ÃkËkÚko{kt hnu÷kt yuf s «fkhLkk «çk¤ ykìÂõMkzuþLkfíkko Au. s. «r¢ÞfLkku ykìÂõMkzuþLkfíkko fu rhzõþLkfíkko økwýÄ{o íkuLke MÚkkÞe Ãkh{kýwyku Ãkife yuf Ãkh{kýwLkwt ykìÂõMkzuþLk yLku çkeò ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ãkh Ãký yð÷tçku Au. Ãkh{kýwLkwt rhzõþLk yuf MkkÚku ÚkkÞ íkuLku rð»k{efhý fnu Au. v rð»k{efhý{kt yuf Ãkh{kýwLkku ykuÂõMkzuþLk yktf ðÄu v Cr2+ = 3d 44s0 Au, su rhzõþLkfíkko íkhefu Mknu÷kEÚke yuf (rhzõþLk fíkkoLkku) yLku çkeò Ãkh{kýwLkku ykuÂõMkzuþLk yktf R÷uõxÙkìLk økw{kðeLku Cr3+ {kt VuhðkE þfu Au, fkhý fu Cr ½xu Au (ykìÂõMkzuþLk fíkkoLkku). su{fu, Lke +3 ykìÂõMk. yðMÚkk ½ýe MÚkkÞe nkuÞ Au. (i) 2Cu+ → Cu2+ + Cu v íkuLkwt fkhý CFT {wsçk Cr3+ Lke R÷uõxÙkìLk h[Lkk t23g eg0 (+1) (+2) (0) çkLku Au, su{kt t2g yÄoÃkqýo ¼hkÞu÷e nkuÞ Au yLku íkuÚke rMÚkhíkk Ÿ[e nkuÞ Au. (ii) 3MnO24– + 4H+ → MnO24– + MnO2 + 2H2O (+6) (+7) (+4) ∴ Cr2+ s÷eÞ ÿkðý{kt «çk¤ rhzõþLk fíkko íkhefu ðíkuo Au. «.23 Mk¢t krík Äkíkyw kLu ke «Úk{ ©ýu eLke fE Äkíkw MkkÚi ke ðÄw ð¾ík +1 ykÂì õMkzþu Lk yðMÚkk Ëþkoðu Au ? «çk¤ rhzõþLk fíkko : s. 3d-©uýeLkwt Cu Äkíkw +1 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ëþkoðu Au. Cr2+ (3d 4) (t23g eg0) → Cr3+ (3d 3) (t23g eg0) Cu+ = [Ar]3d104s0 su{kt 3d10 fûkf R÷uõxÙkìLkÚke Ãkqýo ¼hkÞu÷e v ßÞkhu Mn3+ = 3d4 4s0 Au. ynª +3 ykìÂõMkzuþLk nkuðkÚke Ÿ[wt MÚkkÞeíð Ähkðu Au. su{fu Cu2Cl2, Cu2O yðMÚkkLke MÚkkÞeíkk ykuAe nkuÞ Au. fkhý fu 3d4 R÷uõxÙkìLk ðøkuhu{kt Cu+ ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk{kt Au. h[Lkk yuf R÷uõxÙkìLk {u¤ðeLku 3d5 h[Lkk «kÃík fhðkLkwt «.24 Lke[u Ëþkoðu÷k ðkÞw{Þ ykÞLkku{kt yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLkkuLke MktÏÞk økýku: Mn2+, Cr3+, V3+ yLku Ti3+ yk ÃkifeLkwt fÞwt ÄLkkkÞLk s÷eÞîkðý{kt ð÷ý Ähkðu Au, suÚke 3d5 Lke MÚkkÞe ½ýe Ÿ[e nkuÞ Au. MkkiÚke ðÄw MÚkkÞe Au ? íkuLkwt fkhý CFT {wsçk Mn2+=d5 Lke R÷u. h[Lkk t23g eg2 s. (a) 25Mn3+ = [Ar] 3d44s0 çkLku Au, su{kt t2g yLku eg çktLku yÄoÃkqýo ¼hu÷e nkuÞ Au. ∴ yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLkLke MktÏÞk n = 54 ykÚke íkuLke MÚkkÞeíkk ½ýe Ÿ[e nkuÞ Au. (b) 24Cr3+ = [Ar] 3d34s0, ∴ n = 3 «çk¤ yku.fíkko : Mn3+ (3d4) + e– → Mn2+ (3d5) (c) 23V3+ = [Ar] 3d24s0 ∴ n = 2 (t23g eg1) (t23g eg2)

(d) 22Ti3+ = [Ar] 3d14s0 ∴ n = 1 «fhý-8 : d yLku f rð¼køkLkk ík¥ðku 1.287 MkkiÚke MÚkkÞe ykÞLk : «.27 r{©Äkíkwyku þwt Au ? yøkíÞLke r{©Äkíkw fu su Úkkuze ÷uLÚkuLkkuEz Äkíkwyku v s÷eÞ ÿkðý{kt MkkiÚke ðÄw MÚkkÞe ykÞLk Cr3+ Au. fkhý Ähkðu Au íkuLkwt Lkk{ ykÃkku. íkuLkk WÃkÞkuøkku sýkðku. fu CFT «{kýu Cr3+ Lke R÷uõxÙkìLk h[Lkk t23g e0g çkLku Au, su{kt t2g R÷uõxÙkìLk yÄoÃkqýo ¼hu÷e Au. s. v yuf ÄkíkwLkwt çkeS Äkíkw MkkÚku yÚkðk yÄkíkw MkkÚkuLkk Mk{ktøk ¼kiríkf r{©ýLku r{©Äkíkw fnu Au. «.25 Mkt¢ktríkÞ hMkkÞýrð¿kkLkLkk Lke[u Ëþkoðu÷k ÷ûkýku {kxu WËknhýku ykÃkku v Ëk.ík. r{Mk{ux÷ (ÃkkÞhkuVkuhef r{©Äkíkw) su{kt r{©Äkíkw yLku fkhý sýkðku : nfefík{kt Mk{ktøk ½Lk ÿkðýLkwt WËknhý Au. íku{kt 40 % Ce, 44 % rLkÞkurzÞ{, 4-5 % Fe yLku yÕÃk{kºkk{kt S, (i) Mkt¢krík ÄkíkwLkk MkkiÚke Lke[uLkku ykìõMkkRz çkurÍf Au, ßÞkhu MkkiÚke Ÿ[ku C, Ca, Al nkuÞ Au. WÃkÞkuøk : çkw÷ux (bullets), þu÷ (shell) yLku økuMk ykìõMkkRz W¼ÞÄ{eo/yìrMkrzf Au. ÷kRxhLke ^÷eLx çkLkkððk{kt. s. v Mkt¢krík ÄkíkwLkk Lke[k ykìõMkkRz{kt ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk «.28 yktíkhMkt¢krík ík¥ðku yux÷u þwt ? Lk¬e fhku fu Lke[u Ëþkoðu÷k{ktÚke fÞk Ãkh{kÛðeÞ ¢{ktfku yktíkhMkt¢ktrík ík¥ðkuLkk Au : LÞqLkík{ nkuÞ Au. ykÚke Lke[e ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk{kt Äkíkw 29, 59, 74, 95, 102, 104 ykÞLkLke R÷uõxÙkìLk ykf»kofð]r¥kLku çkË÷u R÷uõxÙkìLk «ËkLk s. su ík¥ðkuLke çkkÌk fûkk{kt 4f yLku 5f fûkfku R÷uõxÙkìLkÚke yÃkqýo fhðkLke ð]r¥k nkuÞ Au. Ãkrhýk{u íku çkurÍf økwýÄ{o Ëþkoðu ¼hkÞu÷ Au íku{Lku yktíkh Mkt¢krík ík¥ðku fnu Au. yux÷u fu, 4f 1–14 yLku 5f 1–14 R÷uõxÙkìLk Ähkðíkk ík¥ðku. Au. su{fu, v Z = 59, 95 yLku 102 ík¥ðku yktíkh Mkt¢krík ík¥ðku Au. TiO, CrO, MnO ðøkuhu +2 yðMÚkk{kt Au. su çkurÍf økwý «.29 yìÂõxLkkuRz ík¥ðkuLkwt hMkkÞýrð¿kkLk, ÷uLÚkuLkkuRz ík¥ðkuLkk hMkkÞýrð¿kkLk sux÷w Mkh¤ nkuíkwt LkÚke.yk ík¥ðkuLke ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkykuLkk ykÄkhu Ëþkoðu Au. ßÞkhu íkuLke íkw÷Lkk{kt TiO2, CrO3, Mn2O7 fux÷kf WËknhýku îkhk yk rðÄkLkLkwt ðksçkeÃkýwt [[kuo. ðøkuhu yLkw¢{u +4, +6 yLku +7 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk{kt Au, s. v ÷uLÚkuLkkuRz ík¥ðkuLke çkkÌk fûkk{kt 4f, 5d yLku 6s fûkfku{kt su íku{Lke {n¥k{ Ÿ[e ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Au yLku íkuyku R÷uõxÙkìLk ¢{þ: ¼hkÞ Au. Ãkhtíkw 4f, 5d yLku 6s fûkfku ðå[u Qòo íkVkðík «{ký{kt ðÄkhu Au. R÷uõxÙkìLk ykf»koðkLkku økwýÄ{o Ähkðu Au. ykÚke íkuyku ÷wRMk v ykÚke yk ík¥ðku «{ký{kt Lke[e yLku {ÞkorËík ykìÂõMkzuþLk yìrMkz íkhefu ðíkuo Au. yðMÚkkyku Ëþkoðu Au. suðe fu, +2, +3 yLku +4 (ii) Mkt¢krík Äkíkw Ÿ[e ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk ykìõMkkRz MktÞkusLkku yLku v ßÞkhu 5f - ©uýeLkk ÷uLÚkuLkkuRz ík¥ðku{kt R÷uõxÙkìLk 5f, 6d yLku 7s {kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. V÷kuhkRz MktÞkusLkku{kt Ëþkoðu Au. v íkËTWÃkhktík 5f, 6d yLku 7s fûkfku ðå[u QòoLkku íkVkðík ½ýku s. v ykìÂõMksLk yLku ^÷kurhLk «çk¤ rðãwíkÉý ík¥ðku Au yLku ykuAku (LkrnðíkT) nkuÞ Au. ykÚke yk ík¥ðku «{ký{kt Ÿ[e yLku ðÄw MktÏÞk{kt ykÂì õMkzþu Lk yðMÚkk sðu e f,u +3, +4, +5, «çk¤ R÷uõxÙkìLk ykf»kofð]r¥k Ähkðu Au. ykÚke, íkuyku Mkt¢krík +6 yLku +7 Ëþkðo u A.u Äkíkw Ãkh{kýw ÃkkMkuÚke ðÄw MktÏÞk{kt R÷uõxÙkìLk ykf»kuo Au yLku «.30 yìÂõxLkkuRzTMk ©uý{kt ytrík{ ík¥ð fÞwt Au ? yk ík¥ðLke R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk ÷¾ku. yk ík¥ðLke þõÞ ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ãkh yk÷ku[Lkk fhku. ðÄw MktÏÞkLkk çktÄ çkLkkðu Au. su{fu, s. (i) yìÂõxLkkuRz ©uýeLkwt AuÕ÷wt ík¥ð : Lr = [Rn] 5f 14 6d1 7s2 CrO3, MnO4–, V2O5, TiO2, MnF4 (ii) íkuLke þõÞ ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk +3 Au. (+6) +7 +5 +4 +4 (iii) yk ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Lr3+ = [Rn] 5f 14 6d0 7s0 nkuðkÚke v ðÄw{kt ^÷kurhLk fhíkk ykìÂõMksLkLke Ÿ[e ykìÂõMkzuþLk ðÄw MÚkkÞeíkk Ähkðu Au. (5f Ãkqýo ¼hkÞu÷ nkuðkÚke) «.31 nwtzLkk rLkÞ{Lkku WÃkÞkuøk fhe Ce3+ ykÞLkLke R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk íkkhðku yðMÚkkLku ðÄkhu MÚkkÞe fhðkLke ûk{íkk nkuÞ Au. yLku íkuLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk (MÃkeLk-{kºk) MkqºkLkk ykÄkhu økýku. (iii) ÄkíkwLkk ykìõMkkuyuLkkÞLkku MkkiÚke Ÿ[e ykìõMkezuþLk yðMÚkk Ëþkoðu Au. s. (i) ÂMÃkLk-{kºk [wtçkrfÞ [kf{kºkk μ = n(n  2) BM s. v ykìÂõMksLkLke R÷uõxÙkìLk ykf»kof ð]r¥k ½ýe Ÿ[e yLku ßÞkt, n = yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLkLke MktÏÞk Äkíkw MkkÚku økwýfçktÄ çkLkkððkLke ûk{íkk (rîçktÄ çkLkkððkLke (ii) Ce3+ = [Xe] 4f 1 5d0 6s0 nkuðkÚke n = 1 Úkþu. ûk{íkk) ðÄkhu nkuÞ Au. ykÚke, ykuõMkk yuLkkÞLk{kt {n¥k{ ∴ μ = n(n  2) BM ykìÂõMk. yðMÚkk òuðk {¤u Au. Ëk.ík., Mn2O7 = 1(1  2) = 3 = 1.73 BM «.26 Lke[u Ëþkoðu÷e çkLkkðx{ktLkk íkçk¬kyku Mkq[ðku : (a) ¢ku{kRx ¾Lkes{ktÚke K2Cr2O7 (b) ÃkkÞhkuÕÞwMkkRx ¾Lkes{ktÚke KMnO4 s. (a) K2Cr2O7 {kxu 8.14 yLku (b) KMnO4 {kxu 8.16 {wsçk

1.288 {kìzLko Brighton Chemistry : Äku.12 – ¼køk-1 «.32 ÷uLÚkuLkkuRz ©uýeLkk MkÇÞkuLkk Lkk{ ÷¾ku fu su +2 yLku +4 v d-rð¼køkLkk ík¥ðku{kt yuf s Mk{qn{kt WÃkhÚke Lke[u íkhV ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ëþkoðu Au. yk ík¥ðkuLke yk «fkhLke ðíkoýwf yuf Mk{kLk ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ëþkoðu Au. R÷uõxÙkìLk h[Lkk MkkÚku MknMktçktrÄík fhðkLkku «ÞíLk fhku. Ëk.ík., Mk{qn-12 {kt Zn, Cd yLku Hg; +2 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ëþkoðu Au. s. (a) +4 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ähkðíkk ík¥ðku : rMkrhÞ{ (Ce), v ðÄw{kt Mkt¢krík ík¥ðku{kt «kht¼{kt yLku ytík{kt Lke[e yLku xŠçkÞ{ (Tb), rLkÞkurzÞ{ (Nd), rzM«kurMkÞ{ (Dy) ykuAe ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Ëþkoðu Au (+2, +3) ßÞkhu ðå[uLkk ¼køk{kt ykðu÷kt ík¥ðku {n¥k{ yLku ðÄkhu MktÏÞk{kt (b) +2 ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk Ähkðíkk ík¥ðku : ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Ëþkoðu Au. su{fu, Cr = +2, +4, +5 yLku +6 íku{s ÞwhkurÃkÞ{ (Eu), ÞuxÙurçkÞ{ (Yb) Mn = +2, +3, +4, +5, +6 yLku +7 v yk ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk {kxuLkwt {wÏÞ fkhý íku{Lke Ÿ[e (iii) ykÞLkefhý yuLÚkkÕÃkeyku : MÚkkÞeíkk Au, su 4f-fûkfku yÄoÃkqýo yÚkðk Ãkqýo heíku v d-rð¼køkLkk ík¥ðku{kt zkçkuÚke s{ýe íkhV yuf s ©uýe{kt ¼hkÞu÷e Au. ykøk¤ síkk Mkk{kLÞ heíku «Úk{ ykÞLkefhý yuLÚkkÕÃke v su{fu, Eu2+ {kt 4f 7 (yÄoÃkqýo) yLku Yb2+ {kt 4f 14 Ãkqýo IE1 ¢{þ: ðÄu Au. ynª fux÷ktf ík¥ðku{kt yÃkðkËYÃk Au. v fux÷kf ík¥ðku{kt 4d-©uýeLkk ík¥ðkuLke IE1 3d-©uýeLkk ¼hkÞu÷ Au. ykÚke íkuyku rhzõþLkfíkko íkhefu ðíkuo Au. ík¥ðkuLke IE1 Lke íkw÷Lkk{kt ðÄkhu nkuÞ Au. v ßÞkhu Ce4+, Tb4+, Nd4+, Dy4+ ðøkuhu ykìÂõMkzuþLk fíkko v yk{ Aíkkt, ºkeS ©uýeLkk ík¥ðku (5d-©uýe)Lke IE1 íkuLkk s Mk{qn{kt ykðu÷ 3d yLku 4d ©uýeLkk ík¥ðkuLke IE1 fhíkk íkhefu ðíkuo Au. Ÿ[e nkuÞ Au. v íkuLkwt {wÏÞ fkhý 5d-©uýe{kt 4f-fûkfLkk R÷uõxÙkìLk ðzu «.33 Lke[u Ëþkoðu÷e çkkçkíkkuLkk Mkt˼o{kt yuÂõxLkkuEzTMkLkk hMkkÞýrð¿kkLkLke WËT¼ðíke Lkçk¤e hûkf yMkh Au. Mkh¾k{ýe ÷uLÚkuLkkuRzTMkLkk hMkkÞýrð¿kkLk MkkÚku fhku A (iv) Ãkh{kÂÛðÞ fË : v yuf s ©uýe{kt zkçkuÚke s{ýe íkhV Ãkh{kÂÛðÞ fË (i) R÷uõxÙkìrLkÞ h[Lkk (ii) ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku Ãkh{kýw¢{ktf ðÄíkk ½xu Au. Ãkhtíkw íku{kt Úkíkku ½xkzku ½ýku (iii) hkMkkÞrýf «ríkr¢Þkí{fíkk LkkLkku nkuÞ Au. s. 8.20 {wsçk ÷¾ðku. v d-rð¼køkLkk ík¥ðku{kt Ãkh{kÂÛðÞ fË yuf s Mk{qn{kt Mk{kLk heíku çkË÷kíkk LkÚke. su{kt, «.34 Ãkh{kÛðeÞ ¢{ktf 61, 91, 101 yLku 109 ðk¤k ík¥ðkuLke R÷uõxÙkìLkeÞ 4d-©uýeLkk ík¥ðkuLkk fË > 3d-©uýeLkk ík¥ðkuLkk fË yLku 5d-©uýeLkk ík¥ðkuLkk fË, 4d-©uýeLkk ík¥ðkuLkk fË ÷øk¼øk h[Lkk ÷¾ku. Mk{kLk nkuÞ Au. Ëk.ík., Zr yLku Hf íku{s Nb yLku Ta ðøkuhuLkk Ãkh{kÂÛðÞ s. (i) Z = 61 {kxu Pm : [Xe] 4f 5 6s2 fË ÷øk¼øk Mk{kLk nkuÞ Au. íkuLkwt fkhý ÷uLÚkuLkkuRz Mktfku[Lk Au. (ii) Z = 91 {kxu Pa : [Rn] 5f 2 6d 1 7s2 «.36 ykÃku÷ Ëhuf ykÞLkku{kt R÷uõxÙkìLkLke MktÏÞk ÷¾ku. Ti2+, V2+, Cr3+, Mn2+, Fe2+, Fe3+, Co2+, Ni2+ yLku Cu2+. yk (iii) Z = 101 {kxu Md : [Rn] 5f 13 7s2 s¤Þwõík ykÞLkku {kxu Ãkkt[ 3d fûkfku fuðe heíku ¼hkþu íku sýkðku. s. (i) 22Ti2+ = [Ar] 3d 2 4s0 (iv)Z = 109 {kxu Mt : [Rn] 5f 14 6d 7 7s2 «.35 Mkt¢krík ík¥ðkuLke «Úk{ ©uýeLke Mkk{kLÞ ÷kûkrýfíkkykuLke yLku n = 2 rîíkeÞ yLku ík]íkeÞ ©uýeLke Äkíkwyku MkkÚku yLkwðíkeo Q¼k Míkt¼ku{kt (ii) 23V2+ = [Ar] 3d 3 4s0 Mkh¾k{ýe fhku.Lke[u Ëþkoðu÷k {wÆkLku rðþu»k {n¥ð ykÃkku : (i) R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk (ii) ykìÂõMkzuþLk yðMÚkk ∴ n=3 (iii) ykÞLkefhý yuLÚkkÕÃkeu yLku (iv) Ãkh{kÂÛðÞ fË s. (i) R÷uõxÙkìLkeÞ h[Lkk : (iii) 24Cr3+ = [Ar] 3d 3 4s0 v Mkk{kLÞ heíku yuf s Mk{qnLkk ík¥ðkuLke MktÞkusfíkk fûkkLke ∴ n=3 R÷uõxÙkìLk h[Lkk Mk{kLk nkuÞ Au. Ãkhtíkw 3d-©uýeLkk Cr = [Ar] 3d 5 4s1 yLku Cu = [Ar] 3d10 4s1 Au. íkuLke íkw÷Lkk{kt 4d-©uýe{kt, 42Mo = [Kr] 3d 5 4s1, 43Tc = [Kr] 4d 6 5s1, 44Ru = [Kr] 4d 7 5s1, 45Rh = [Kr] 4d 8 5s1, 46Pd = [Kr] 4d 10 5s0, 47Ag = [Kr] 4d 10 5s1. v ßÞkhu 5d-©uýe{kt 74W = [Xe] 5d 4 6s2, 78Pt = [Xc] 5d 9 6s1 yLku 79Au = [Xe] 5d 10 6s1. v yk{, yk ík¥ðku{kt R÷uõxÙkìLk h[LkkLke Mk{kLkíkk s¤ðkíke LkÚke. (ii) ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku : v ykìÂõMkzuþLk yðMÚkkyku su-íku ík¥ðLke çkkÌk fûkkLke R÷uõxÙkìLk h[Lkk Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au.

«fhý-8 : d yLku f rð¼køkLkk ík¥ðku 1.289 (iv) 25Mn2+ = [Ar] 3d 5 4s0 «.38 Lke[u Ëþkoðu÷e Mktfeýo ÂMÃkMkeÍku {kxuLkk [wtçkfeÞ [kf{kºkkLkk {qÕÞku ÃkhÚke ∴ n=5 þwt rLk»f»ko Lkef¤e þfu Au. (v) 26Fe2+ = [Ar] 3d 6 4s0 (i) K4 [Mn(CN)6], μ = 2.2 BM ∴ n=4 (ii) [Fe(H2O)6]2+, μ = 5.3 BM (iii) K2 [MnCl4], μ = 5.9 BM (vi) 26Fe3+ = [Ar] 3d 5 4s0 s. (i) K4 [Mn(CN)6] {kt Mn2+ = 3d 54s0 Au. ∴ n=5 v μ = n(n  2) BM {wsçk μ = 2.2 BM Au. (vii) 27Co2+ = [Ar] 3d 7 4s0 v 6 CN– «çk¤ r÷økuLz nkuðkÚke 5 R÷uõxÙkìLkLkwt ÞwÂø{fhý ∴ n=3 ÚkkÞ Au. ∴ n = 1 {¤u Au. (viii) 28Ni2+ = [Ar] 3d 9 4s0 yk{, K4 [Fe(CN)6] {kt yuf yÞwÂø{ík R÷uõxÙkìLk Au. ∴ n=2 íkuÚke μ = 1.73 BM {¤u Au. su ykÃku÷ {qÕÞ 2.2 BM Lke ðÄkhu (ix) 29Cu2+ = [Ar] 3d 9 4s0 LkSf Au yLku K4 [Mn(CN)6] yktíkrhf Mktfeýo Úkþu. ∴ n=1 (ii) [Fe(H2O)6]2+ {kt Fe3+ = 3d 5 Au. v H2O rLkçko¤ r÷økuLz ûkuºk Ähkðíkk nkuðkÚke Ãkkt[ R÷uõxÙkìLkLkwt «.37 «Úk{Mkt¢kríkLkk ík¥ðku, ¼khu Mkt¢ktrík ík¥ðku fhíkkt ½ýk swËk økwýÄ{kuo Ähkðu ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke. Au. yk rðÄkLkLke yk÷ku[Lkk fhku. ∴ s. v íkuLkwt {wÏÞ fkhý ÷uLÚkuLkkuRz Mktfku[Lk Au. fkhý fu, 4d yLku 5d ©uýeLkk ¼khu ík¥ðku fhíkk 3d ©uýe{kt hnu÷kt íku s ∴ n = 5 nkuðkÚke μ = 5.92 BM {¤u su 5.3 BM Lke Mk{qnLkk ík¥ðkuLke Ãkh{kÂÛðÞ rºkßÞk ½ýe {kuxe Au. Ãkh{kÂÛðÞ rºkßÞk : 3d-©uýe >> 4d-©uýe ≈ 5d-©uýe LkSf Au. v yk çkkçkíkLkk ÷eÄu 3d-©uýeLkk ík¥ðkuLkk øk÷Lk®çkËw, (iii) yKn2ª,[M4nCC–ll4]rL{kçktko¤Mnr2÷+ø=kuLz3dn5k4uðsk0Úke Ãkkt[ R÷uõxÙkìLkLkwt frXLkíkk, Ãkh{kÂÛðÞfhý yuLÚkkÕÃke. ykÞLkefhý yuLÚkkÕÃke v ðøkuhu{kt LkkUÄÃkkºk VuhVkh òuðk {¤u Au. ÞwÂø{fhý Úkíkwt LkÚke. ∴ ∴ n = 5 {kxu μ = 5.92 BM {¤u su ykÃku÷ {qÕÞ 5.90 BM MkkÚku Mkn{ík ÚkkÞ Au. {kì.Br. Chem. Äku. 12 ¼køk-1 : 19



«fhý - 9 Mkðøko MktÞkusLkku 9.1 Y Mkðøko MktÞkusLkkuLkku ðLkohLkku rMkØktík 9.2 Y Mkðøko MktÞkusLkkuLku ÷økíkk fux÷kf yøkíÞLkk ÃkÞkoÞkuLke ÔÞkÏÞkyku 9.3 Y Mkðøko MktÞkusLkkuLkwt Lkk{fhý 9.4 Y Mkðøko MktÞkusLkku{kt Mk{½xfíkk 9.5 Y Mkðøko MktÞkusLkku{kt çktÄLk 9.6 Y Äkíkw fkçkkuorLk÷{kt çktÄLk 9.7 Y Mkðøko MktÞkusLkkuLke WÃkÞkurøkíkk yLku yLkw«Þkuøkku

1.292 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1  ynª AuÕ÷k çku MktÞkusLkkuLkk «{kýMkq[f Mkqºkku Mkh¾k Au. 9.1 Mkðøko MktÞkusLkkuLkku ðLkohLkku rMkØktík CoCl3, 4NH3 Ãkhtíkw íku{Lkk økwýÄ{kuo{kt ¼uË (íkVkðík) Au.  ykðk MktÞkusLkku {kxu ðLkohu ‘Mk{½xfku’ ÃkÞkoÞ Mkq[ÔÞku. (Werner's Theory of Coordination Compounds) C CHEMISTRY XTRA «. 1. Mkft eýo MkÞt ksu Lkku yøt ku ðLkho Lkk «kÞkru økf yð÷kfu Lkku WËknhý MkkÚku sýkðk.u v «kÞkurøkf Ãkrhýk{kuLkk yð÷kufLkku : Mktfeýo MktÞkusLkku :  ðLkohu «kÞkurøkf Ãkrhýk{kuLkk ykÄkhu Äkíkw ykÞLkLke «kÚkr{f ê Mkt¢krík Äkíkw fu íkuLkk ykÞLk MkkÚku Mkðøko MknMktÞkusf çktÄÚke òuzkÞ MktÞkusfíkk yLku rîíkeÞf MktÞkusfíkk rðþuLke MktfÕÃkLkk hsq fhe. r÷økuLz òuzkELku su ÂMÃkMkeÍ çkLkkðu íkuLku Mkðøko MknMktÞkusf MktÞkusLkku  rîytøke MktÞkusLkku suðk fu CrCl3, CoCl2 yÚkðk PdCl2 Lke «kÚkr{f fnu Au. MktÞkusfíkk yLkw¢{u 3, 2 yLku 2 Au. sirðf «ýk÷eyku{kt Mktfeýo MktÞkusLkku :  íkuýu CoCl3 yLku NH3 MkkÚkuLkk ¢{çkØ MktÞkusLkku{kt yuðwt ËþkoÔÞwt ê õ÷kuhkurV÷ → Mg Äkíkw ykÞLk fu fux÷kf õ÷kuhkRz ykÞLkku, rMkÕðh LkkRxÙuxLkk Xtzk ÿkðýLku ðÄw «{ký{kt W{uhíkk AgCl íkhefu yðûkurÃkík ÚkE òÞ Au, Ãkhtíkw fux÷kf ê ne{kuø÷kurçkLk → Fe Äkíkw ykÞLk ÿkðý{kt yðûkuÃkLk ÃkkBÞk rMkðkÞLkk hne òÞ Au. ê rðxk{eLk B12 → Co Äkíkw ykÞLk  1 {ku÷ CoCl3 + 6NH3 Lkk swËk swËk Mkt½xLkðk¤k Mktfeýo MktÞkusLkku «. 2. Mkðøko MkÞt ksu Lkku MkËt ¼ou ðLkho Lkk rMkØkít kLke yr¼Äkhýkyku sýkðk.u Lke[u {wsçk ËþkoÔÞk : 1 mol CoCl3 . 6NH3 (Ãke¤ku) → 3 mol AgCl ykÃÞk. (1) Mkðøko MktÞkusLkku{kt {æÞMÚke Äkíkw çku «fkhLkk çktÄLk (MktÞkusfíkk) 1 mol CoCl3 . 5NH3 (òtçkwrzÞku) → 2 mol AgCl ykÃÞk. Ëþkoðu Au. 1 mol CoCl3 . 4NH3 (÷e÷ku) → 1 mol AgCl ykÃÞk. 1 mol CoCl3 . 4NH3 (òtçk÷e) → 1 mol AgCl ykÃÞk. (a) «kÚkr{f MktÞkusfíkk → ykÞLkeÞ «fkhLke. v yLkw{kLk yLku MktfeýoLkwt Mkqºk : (b) rîíkeÞf MktÞkusfíkk → rçkLkykÞLkeÞ «fkhLke  yk yð÷kufLkku ÃkhÚke Lke[uLkk yLkw{kLk íkkhðe (2) «kÚkr{f MktÞkusfíkk Mkk{kLÞ heíku ykÞLkefhý Ãkk{u íkuðe nkuÞ Au y™u íku {kºk Éý ykÞLkku ðzu Mktíkku»kkÞ Au. þfkÞk Au : [Co(NH3)6] Cl3 → [Co(NH3)6]3+ + 3Cl– (i) «r¢Þk Ëhr{ÞkLk Cl– ykÞLk yÚkðk (3) rîíkeÞ MktÞkusfíkk rçkLkykÞLkefhý «fkhLke nkuÞ Au yLku íku íkxMÚk NH3 yýw yÚkðk çktLku Co3+ ykÞLk yýwyku NH3, H2O yÚkðk Éý ykÞLkku Cl–, NO–2 ðøkuhu ðzu Mktíkku»kkÞ Au. MkkÚku A Lke MktÏÞk{kt òuzkÞu÷ Au. → ðÄw{kt rîíkeÞ MktÞkusfíkk su-íku ÄkíkwLkk Mkðøko yktf sux÷e s (ii) yk MktÞkusLkkuLku Lke[uLkk fkuüf{kt Mkqºk MðYÃku ÷¾e þfkÞ Au. nkuÞ Au y™u íku Ëhuf Äkíkw {kxu {kuxk ¼køku rLkrùík nkuÞ Au.  yk Mkqºkku{kt [kuhMk fkIMk{kt [ ] Ëþkoðu÷k ½xfkuLkwt sqÚk íku yuf Ëk.ík., Fe3+, Cr3+, Pt4+ → rîíkeÞ MktÞkusfíkk A nkuÞ Au. Ni2+, Cu2+, Pt2+ → rîíkeÞ MktÞkusfíkk [kh nkuÞ Au. s ÂMÃkMkeÍ h[u Au su «r¢Þk Ëhr{ÞkLk rðÞkursík Úkíkk LkÚke.  ðLkohu Äkíkw ykÞLk MkkÚku MkeÄk s òuzkÞu÷k Mk{qnLke MktÏÞk {kxu (4) ykÞLk/Mk{qn fu su {æÞMÚke Äkíkw ykÞLk MkkÚku rîíkeÞf çktÄLkÚke òuzkÞu÷ Au. íku Äkíkw ykÞLkLkk Mkðøko yktf (6, 4 fu 2) {wsçk rîíkeÞf MktÞkusfíkk ÃkÞkoÞ Mkq[ÔÞku. ÷kûkrýf yðfkþeÞ økkuXðýe Ähkðu Au.  WÃkhkuõík WËknhýku{kt çkÄk s MktÞkusLkku{kt Äkíkw ykÞLkLke rîíkeÞf su{ fu, [Co(NH3)6]3+ → yüV÷feÞ økkuXðýe [NiCl4]2– → Mk{[íkw»V÷feÞ økkuXðýe MktÞkusfíkk A Au. [PtCl4]2– → [kuhMk Mk{ík÷eÞ økkuXðýe [Ag(CN)2]– → hu¾eÞ økkuXðýe htøk Mkqºk ÿkðýLke ðknfíkk yLkwYÃk Ãke¤ku [Co(NH3)6]3+ 3Cl– 1 : 3 rðãwíkrð¼kßÞ òtçkwrzÞku [CoCl(NH3)5]2+ 2Cl– 1 : 2 rðãwíkrð¼kßÞ 1 : 1 rðãwíkrð¼kßÞ ÷e÷ku [CoCl2(NH3)4]+ Cl– 1 : 1 rðãwíkrð¼kßÞ òtçk÷e [CoCl2(NH3)4]+ Cl–

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.293 C CHEMISTRY XTRA C CHEMISTRY XTRA ê ykÄwrLkf Mkqºkefhý{kt swËe swËe yðfkþeÞ økkuXðýkuLku Mkðøko ê Mktfeýo ûkkhLkk ÿkðý{kt «rík ykÞLkku yLku Mk{økú Mktfeýo ykÞLkLke Ãkkìr÷nuzÙk (çknwík÷eÞ) fnu Au. hkMkkÞrýf fMkkuxe fhe þfkÞ Au. su{fu, K4[Fe(CN)6] {kt K+ yLku [Fe(CN)6]4– ykÞLkkuLke fMkkuxe fhe þfkÞ Au. Ãkhtíkw, Fe2+ ê [kuhMk fkIMk [ ] {ktLke ÂMÃkMkeÍLku Mkðøko ÂMÃkMkeÍ yÚkðk Mktfeýo yLku CN– ykÞLkkuLke fMkkuxe fhe þfkíke LkÚke. ¼køk fnu Au yLku [kuhMk fkIMkLke çknkh (ykøk¤Lkk ¼køk{kt fu ÃkkA¤Lkk ¼køk{kt) Ëþkoðu÷ ykÞLkkuLku «ríkykÞLk fnu Au. ÃkkXâÃkwMíkfLkk fkuÞzkyku111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222333333333444444444555555555666666666777777777888888888999999999000000000111111111222222222111111111222222222333333333 K3 [Fe(CN)6] ↑↑ 9.1 s÷eÞ ÿkðýkLu kk fh÷u k Lke[Lu kk yð÷kfu LkkLu kk ykÄkhu Lke[Lu kk «ríkykÞLkku Mktfeýo ¼køk MkÞt ksu Lkk{u kt ÄkíkLw ke rîíkeÞf MkÞt ksu fíkk Mk[q ðk.u [Co(NH3)6] Cl3 ↑↑ Mkºq k : ðÄw «{ký{kt AgNO3 MkkÚku yfu mol MkÞt ksu Lkku MkkÚku yðûkÃu kLk Ãkk{íkkt AgClLkk mol Mktfeýo ¼køk «ríkykÞLkku «. 3. rîûkkh y™u Mkft eýo MkÞt ksu Lkku ðå[u íkVkðík {Æw k ykÃkeLku Mk{òðk.u (i) PdCl2.4NH3 2 (ii) NiCl2.6H2O 2 rîûkkh Mktfeýo MktÞkusLk (iii) PtCl4.2HCl 0 (iv) CoCl3.4NH3 1 (i) Mðíktºk yÂMíkíð Ähkðíkk çku (i) Mðíktºk yÂMíkíð Ähkðíkk çku (v) PtCl2.2NH3 0 r¼LLk-r¼LLk ûkkhkuLkk 1:1 r¼LLkr¼LLk ûkkhkuLkk 1:2, «{ký{kt r{© fhu÷kt çku 1:4, 1:6 ðøkuhu «{ký{kt ÿkðýkuLkk MVrxfefhýÚke r{© fhu÷k çku ÿkðýkuLkk {¤u A.u MVrxfefhý fhíkk {¤u Au. (ii) su{ fu fkLkuo÷kRx : (ii) ÃkkuxurþÞ{ VuhkuMkkÞLkkRz : Wf÷u : (i) 4 yLku [Pd(NH3)4]Cl2 (ii) 6 · [Ni(H2O)6]Cl2 (iii) 6 KCl . MgCl2 . 6H2O K4[Fe(CN)6] H2[PtCl6] (iv) 6 · [CO(NH3)4Cl2]Cl (v) 4 [PtCl2(NH3)2] {kunhLkku ûkkh : FeSO4 . MkkurzÞ{ fkuçkkÕxeLkkRxÙkRx : 9.2 Mkðøko MktÞkusLkkuLku ÷økíkk fux÷kf (NH4)2SO4 . 6H2O Na3[Co(NO2)6] yøkíÞLkk ÃkÞkoÞkuLke ÔÞkÏÞkyku (Definitions Ãkkuxkþ yu÷{ : LkuM÷h «r¢Þf : K2[HgI4] of Some Important Terms Pertaining to Coordination Compounds) KAl (SO4)2 . 12H2O ðøkuhu Mktfeýo ûkkh Au. «. 4. Mkðøko MkÞt ksu LkkLu ku ÷økíkk ÃkÞkÞo k-u Mkðøko ÂMÃkMkeÍ yLku {æÞMÚke ðøkuhu rîûkkh Au. Äkíkw Ãkh{ký/w ykÞLkLkk MkËt ¼ou Mk{òðk.u (iii) ykðk ûkkhku Ãkkýe{kt (iii) ykðk MktÞkusLkkuLku Ãkkýe{kt ykuøkk¤íkk íkuLkk çkÄk s ½xf ykuøkk¤íkk çkÄk s ½xfku Mkðøko ÂMÃkMkeÍ : ykÞLkku MkkËk ykÞLkku{kt ykÞLkku{kt rðÞkursík Úkíkk LkÚke. rðÞkursík ÚkkÞ Au. su{ fu, su{ fu,  Mktfeýo MktÞkusLkku{kt {æÞMÚk Äkíkw Ãkh{kýw yÚkðk ykÞLk MkkÚku Mkðøko çktÄÚke òuzkÞu÷ rLkrùík MktÏÞkLkk ykÞLkku yÚkðk yýwykuLkk KCl . MgCl2 . 6H2O K4[Fe(CN)6]Ãkkýe Äkíkw MkkÚkuLkk Mk{økú Mk{wnLku Mkðøko ÂMÃkMkeÍ fnu Au. Ãkkýe K+ + Mg2+ + 4K+ + [Fe(CN)6]4– 3Cl–  NCËkoH.íCk3.l,3y.[Cý(NwoCyHl3L3k)u3.Lºkkk(ýNMkH{Cø3kl)ú–3s] qÚykMLkkktfÞkueLýMkkkoð{uÚkøketko Co3+ ykÞLk ºký (iv) rîûkkhLkk s÷eÞ ÿkðý{kt (iv) Mktfeýo MktÞkusLkLkk s÷eÞ ½uhkÞu÷ Au, íkuÚke ÂMÃkMkeÍ fnu Au. íkuLkk çkÄk s ½xf ykÞLkkuLke ÿkðý{kt íkuLkk çkÄk s ½xf hkMkkÞrýf fMkkuxe fhe þfkÞ ykÞLkkuLke hkMkkÞrýf fMkkuxe  yLÞ WËk. [Ni(CO)4] → Ni [kh CO Úke ½uhkÞu÷ Au. [PtCl2 . (NH3)2] → Pt2+ ykÞLk çku Cl– yLku çku NH3 Úke Au. su{ fu, WÃkhkuõík rîûkkh, fhe þfkíke LkÚke. su{ fu ½uhkÞu÷ Au. K+, Mg2+ yLku Cl– WÃkhkuõík Mktfeýo{kt K+ Lke ykÞLkkuLke çkÄe s fMkkuxeyku fMkkuxe ÚkE þfu Au. Ãkhtíkw [Fe(CN)6]4– → Fe2+ ykÞLk 6 CN– ykÞLkkuÚke ½uhkÞu÷ ykÃku Au. Fe2+ yLku CN– Lke fMkkuxe A.u ÚkE þfíke LkÚke.

1.294 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 {æÞMÚk Ãkh{kýw/ykÞLk : (ii) rîËtíkeÞ r÷økuLz :  Mktfeýo MktÞkusLkku{kt hnu÷ Äkíkw Ãkh{kýw yÚkðk ykÞLk fu suLke  su yuf r÷økuLz Äkíkw ykÞLk MkkÚku çku Ëkíkk Ãkh{kýw {khVíku y÷øk ykMkÃkkMk rLkrùík MktÏÞk{kt ykÞLk/Mk{qn [ku¬Mk ¼kir{ríkÞ y÷øk MÚkkLkkuyuÚke fw÷ çku R÷uõxÙkìLk Þwø{Lkwt «ËkLk fheLku çku økkuXðýe{kt Mkðøko çktÄÚke çktrÄík nkuÞ Au íku fuLÿMÚk Ãkh{kýw/ykÞLkLku Mkðøko çktÄÚke òuzkÞ Au íku{Lku rîËtíkeÞ r÷økuLz fnu Au. {æÞMÚk Ãkh{kýw/ykÞLk fnu Au.  ykðk r÷økuLz Äkíkw ykÞLkLke çku rîíkeÞ MktÞkusfíkk Mktíkku»ku Au yLku  Ëk.ík., [NiCl2(H2O)4]2+ {kt → {æÞMÚke Ni2+ ykÞLk çku Mkðøko MknMktÞkusf çktÄ çkLkkðu Au. [CoCl(NH3)5]2+ {kt → {æÞMÚke Co3+ ykÞLk Ëk.ík., yuLkkÞrLkf r÷økuLz : C2O42–, CO32–, SO32– [PtCl2(NH3)4]2+ {kt → {æÞMÚke Pt4+ ykÞLk  yk {æÞMÚk Ãkh{kýw/ykÞLk R÷uõxÙkìLk Þwø{ku Mðefkhíkku nkuðkÚke íkxMÚk r÷økuLz : H2N–CH2CH2–NH2, H2N–CH2CH2CH2–NH2 Cíku ÷wRMk yìrMkz Ãký økýkÞ Au. (iii) çknwËtíkeÞ r÷økuLz :  su yuf s r÷økuLz Äkíkw ykÞLkLku y÷øk y÷øk MÚkkLkkuyuÚke yLkuf (çku fu ðÄkhu) Ëkíkk Ãkh{kýwyku îkhk R÷uõxÙkìLkÞwø{Lkwt «ËkLk fheLku çku fu ðÄkhu Mkðøko çktÄÚke òuzkÞ íkku íkuLku çknwËtíkeÞ r÷økuLz fnu Au. CHEMISTRY XTRA CH2CH2–NH2 fw÷ [kh R÷uõxÙkìLk CH2CH2–NH2 ê ðLkohLkk rMkØktík {qsçk 1o yLku 2o MktÞkusfíkkykuLke hsqykík Ëk.ík., (i) N CH2CH2NH2  Þwø{Ëkíkk Ãkh{kýwyku  nkuðkÚke [íkw»ËtíkeÞ yLkw¢{u yLku r÷xeyku ðzu fhu÷ níke. su{fu,  r÷økuLz Au. [Co(NH3)4 Cl2] Cl Cl NH3 ({kºk 2o) (ii) EDTA4– : RrÚkr÷Lk zkÞyu{kRLk xuxÙkyurMkxux ykÞLk : H3N Co Cl ({kºk 1o) CH2–N CH2–C– :  CH2–N O  CH2–C–OO- : H3N Cl NH3 CH2–CO–OO- :  (1o yLku 2o) çktLku O  fw÷ A R÷uõxÙkìLk «. 5. r÷økLu z yxu ÷u þtw ? r÷økLu zLktw ðøkefo hý WËknhý ykÃke Mk{òðk.u  O-  Þwø{Ëkíkk Ãkh{kýwyku  Mktfeýo MktÞkusLkku{kt {æÞMÚk Ãkh{kýw/ykÞLk MkkÚku Mkðøko çktÄÚke  òuzkÞu÷ ykÞLk yÚkðk yýw fu su R÷uõxÙkìLk Þwø{Lkwt «ËkLk fhe CH2–C–O:  nkuðkÚke »kxTËtíkeÞ þfu Au, íkuLku r÷økuLz fnu Au. (÷wRMk çkuRÍ)  r÷økuLz O Au. r÷økuLzLke yku¤¾ :  Ëk.ík., (i) MkkËk ykÞLkku suðk fu Cl–, Br–, CN–, OH–  ðøkuhu yLku »kxTËtíkeÞ r÷økuLz (ii) LkkLkk yýwyku suðk fu, NH3, H2O, CO, NO  yk yuf s r÷økuLz{kt fw÷ A R÷uõxÙkìLk Þwø{ Ëkíkk Ãkh{kýwyku ðøkuhu. hnu÷ Au su Ãkife çku Nt t Ãkh{kýwyku yLku [kh Éý rðs¼krhík (iii) {kuxk yýwyku suðk fu, H2N–CH2CH2– Ot t-Ãkh{kýwyku nkuÞ Au. NH2(en), N(CH2CH2NH2)3 (iv) rf÷ux r÷økuLz : (iv) çk]nË yýwyku suðk fu «kuxeLk Ãký nkuE þfu Au.  ßÞkhu rîËtíkeÞ yÚkðk çknwËtíkeÞ r÷økuLz íkuLkk çku yÚkðk ðÄkhu v r÷økuLzLkwt ðøkeofhý (ËtíkeÞíkkLkk ykÄkhu) : Ëkíkk Ãkh{kýwykuLku y÷øk y÷øk rËþkyuÚke yufkfe Äkíkw ykÞLkLku (i) yufËtíkeÞ r÷økuLz : çktrÄík ÚkELku ð÷ÞÞwõík Mktfeýo çkLkkðu íkku íkuLku rf÷ux r÷økuLz  su yuf r÷økuLz Äkíkw ykÞLk MkkÚku yufkfe Ëkíkk Ãkh{kýw {khVíku fnu Au. {kºk yuf R÷uõxÙkìLk Þwø{Lkwt «ËkLk fheLku {kºk yuf Mkðøko çktÄÚke  ykðk r÷økuxªøk Mk{qnkuLke MktÏÞkLku r÷økuLzLke ËtíkeÞíkk fnu Au. çktrÄík ÚkkÞ Au íkuLku yufËtíkeÞ r÷økuLz fnu Au. yuLkkÞrLkf r÷økuLz : Cl–, CN–, OH–, NO–2, SCN–, ykðk r÷økuLz îkhk h[kíkk ð÷Þðk¤k MktfeýkuoLku rf÷ux Mktfeýkuo CH3COO–, O2–, S2, N3– ðøkuhu. íkxMÚk r÷økuLz : H2O, NH3, CO, NO, CH3NH2 ðøkuhu. fnu Au.  íku{Lke MÚkkÞeíkk Mk{kLk «fkhLkk yufËtíke r÷økuLz Ähkðíkk Mktfeýkuo  ykðk r÷økuLz Äkíkw ykÞLkLke {kºk yuf rîíkeÞ MktÞkusfíkk Mktíkku»ku Au. fhíkk ðÄkhu nkuÞ Au. Ëk.ík., [Cr(en)3]3+, [Co(EDTA)]–, [Fe(C2O4)3]3– ðøkuhu rf÷ux Mktfeýkuo Au. rf÷ux MktfeýkuoLke MÚkkÞeíkk : [Co(EDTA)]– > [Co(C2O4)3]3– > [CoF6]3–

«fhý-9 : Mkðøko MktÞkusLkku 1.295 (v) W¼ÞËtíke r÷økuLz :  [[[[CNPFteoiC(((NCel6n2H])O233–]4)34)+{3]2]k3+t{–Pkt{t{CkLtkkrt kNuLFkiMkeku LðkMLkøkkuðkkuoMøkMykðokðøyktføko kkotfy6yk6tfktf  fux÷kf r÷økuLz çku swËk swËk R÷uõxÙkìLk Þwø{ Ëkíkk Ãkh{kýwyku 4 6 Ähkðu Au yLku íku çku Ãkife fkuE yuf Mk{Þu yuf Ëkíkk Ãkh{kýw ðzu Äkíkw ykÞLk MkkÚku òuzkELku Mktfeýo çkLkkðu Au. ykðk r÷økuLzLku W¼ÞËtíke r÷økuLz fnu Au. su{ fu,  {æÞMÚk Äkíkw Ãkh{kýw/ykÞLkLkku Mkðøko yktf íkuLke MkkÚku r÷økuLz îkhk (i) NO2– r÷økuLz : M ← N O h[kíkk rMkø{k çktÄLke MktÏÞk {kºkÚke s Lk¬e fhðk{kt ykðu Au. O  Mkðøko yktfLke økýíkhe{kt π-çktÄLke MktÏÞkLku økýíkhe{kt ÷uðk{kt LkkRxÙkRxku-N (Ëkíkk Ãkh{kýw-N Au) Cykðíke LkÚke. CHEMISTRY XTRA yLku M ← O – N = O LkkRxÙkRxku-O (Ëkíkk Ãkh{kýw-O Au) ^÷uÂõMkzuLxux r÷økuLz : (ii) SCN– r÷økuLz : M ← SCN yLku M ← NCS ê fux÷kf çknwËtíke r÷økuLz íkuLke {n¥k{ ûk{íkk fhíkk ykuAe ËtíkeÞíkk C ÚkkÞkuMkkÞLkuxku-S ÚkkÞkuMkkÞLkuxku- N Ãký Ëþkoðu Au. su{fu, CHEMISTRY XTRA [Co(NH3)5 SO4]+ {kt SO42– yufËtíke íkhefu òuzkÞu÷ Au. fux÷kf r÷økuLzLke ÞkËe : nfefík{kt íkuLke ËtíkeÞíkk çku Au. ê íkuðe s heíku EDTA r÷økuLz »kxTËtíkeÞ Au su fux÷kf rfMMkkyku{kt ê rÃkrhzeLk C6H5N : yufËtíke [íkwüËtíke fu rîËtíke íkhefu Ãký ðíkuo Au. su{fu, ê yurÍzku N3– yufËtíke [Co(NH3)2 (EDTA)]+ {kt íku [íkw»kËtíke íkhefu ðíkuo Au. N.. «. 7. Mkðøko «¼kðûkuºk yLku Mkðøko çknwV÷f ÃkÞkoÞ Mk{òðku. ê ÚkkÞkufkçkkuorLk÷ : CS yufËtíke Mkðøko «¼kðûkuºk : ê zkÞr{ÚkkR÷ ø÷kÞkuõÍkR{  Mktfeýo{kt hnu÷ {æÞMÚk Ãkh{kýw/ykÞLk yLku íkuLke MkkÚku òuzkÞu÷ DMG r÷økuLzLku [kuhMk fkIMk [ ] {kt Ëþkoððk{kt ykðu Au yLku íkuLku Me – C = N – O– rîËtíkeÞ rf÷uxªøk Mkk{qrnf heíku MktfeýoLkwt Mkðøko «¼kðûkuºk fnu Au. |  ßÞkhu ykÞLkefhý Ãkk{íkk Mk{qnkuLku fkIMkLke çknkh (ykøk¤Lkk Me – C = N – OH ¼køku fu ÃkkA¤Lkk ¼køku) Ëþkoððk{kt ykðu Au. su{ fu, ê øÞkMkeLkuxku gly K4[Fe(CN)6] Mktfeýo{kt «¼kðûkuºk [Fe(CN)6]4– Au yLku 4K+ O– : H2N – CH2 – C – rîËtíkeÞ õ÷uxªøk «ríkykÞLkku Au. || 3[CCol–(N«Hrí3k)y6]kÞCLklk3u Mktfeýo{kt «¼kðûkuºk [Co(NH3)6]3+ Au yLku O Au. ê ÃkuhkuõMkku O22– :–O – O– : yufËtíke. Mkðøko çknwV÷f : ê VkuMVeLk :PH3 yufËtíke  Mktfeýkuo{kt {æÞMÚk Ãkh{kýw/ykÞLk MkkÚku òuzkÞu÷k r÷økuLzLke yðfkþeÞ økkuXðýe {æÞMÚk Äkíkw ykÞLk ykMkÃkkMk ¼kir{ríkf heíku ê LkkRxÙkR÷ku xÙkÞ yurMkxuxku (NTA) r¼LLkr¼LLk ÚkkÞ Au suLku Mkðøko çknwV÷f fnu Au. CCCHHH222CCCOOOOOO––– .. Ëk.ík., Mk{[íkw»V÷feÞ, Mk{[kuhMk íkr÷Þ, yüV÷feÞ, rºkfkuýeÞ N rîrÃkhk{ez, Mk{[kuhMk rÃkhkr{z÷ ðøkuhu çknwV÷fku Au. Ëk.ík.,  [Co(NH3)6]3+ : yüV÷feÞ [khËtíke rf÷uxªøk [Ni(CO)4] : [íkw»V÷feÞ [PtCl4]2– : Mk{[kuhMk íkr÷Þ «. 6. Mkft eýk{ou kt Äkíkw Ãkh{kýLw kku Mkðøko ykft yxu ÷u þtw ? çku WËknhý [Fe(CO)5] : rºkfkuýeÞ rîrÃkhkr{z÷ ykÃke Mk{òðk.u Äkíkw Ãkh{kýw/ykÞLkLkku Mkðøko yktf :  Mktfeýo MktÞkusLkku{kt {æÞMÚk Äkíkw Ãkh{kýw/ykÞLku r÷økuLzLkk Ëkíkk Ãkh{kýwyku ÃkkMkuÚke R÷uõxÙkuLk Þwø{ ÂMðfkheLku h[u÷k Mkðøko çktÄLke MktÏÞkLku íku ÄkíkwLkku Mkðøko yktf fnu Au. yüV÷feÞ Mk{[íkw»V÷feÞ Mk{[kuhMk

1.296 {kìzLko hMkkÞýrð¿kkLk Made Easy : Äku.12 – ¼køk-1 yüV÷feÞ Mk{[kuhMk «. 11. çknwËtíkeÞ r÷økuLz fkuLku fnu Au ? rÃkhkr{z÷  ßÞkhu r÷økuLzLkk yuf s yýw{kt yuf fhíkkt ðÄkhu E÷uõxÙkuLk Þwø{Ëkíkk «. 8. {æÞMÚke Ãkh{kýwykuLkku ykìÂõMkzuþLk yktf rðþu Mk{òðku. Ãkh{kýwyku hnu÷k nkuÞ yLku íkuyku {æÞMÚk Äkíkw MkkÚku yuf fhíkk ðÄkhu Mkðøko çktÄ îkhk òuzkÞ íkku íkuLku çknwËtíkeÞ r÷økuLz fnu Au. Ëk.ík. N (CH2  Mktfeýo{kt {æÞMÚk Ãkh{kýw MkkÚku ¼køkeËkh ÚkÞu÷ R÷uõxÙkìLk Þwø{ CH2 NH2)3 yýw{kt fw÷ [kh E÷uõxÙkuLk Þwø{ Ëkíkk Ãkh{kýwyku (4N) îkhk òuzkÞu÷ çkÄk s r÷økuLz Ëqh fÞko ÃkAe Äkíkw Ãkh{kýw su ðes¼kh Ähkðu Au íkuLku {æÞMÚke Ãkh{kýwLkk ykìÂõMkzuþLk yktf Chnu÷ Au. ([íkw»ËtíkeÞ). OX2–, en, DMG, EDTA4– ðøkuhu. íkhefu ËþkoðkÞ Au. CHEMISTRY XTRA  yk ykìÂõMkzuþLk yktfLkwt {qÕÞ Mktfeýo ÂMÃkMkeÍ{kt ÄkíkwLkk Lkk{ ê fux÷kf r÷økuLzLkk {q¤kûkhku «{kýu Lkk{Lkku ¢{ : ÃkAe íkhík s fkIMk{kt hku{Lk yktf{kt ËþkoðkÞ Au. su{ fu, NH3 yuB{kRLk (am), [Cu(CN)4]2–{kt [kh CN– ykÞLkku Ëqh fÞko çkkË CuLkku H2O yuõðk (aq), ykìÂõMkzuþLk yktf +2 (Cu2+) Au yLku íkuLku Cu(II) (õÞw«ux Br– çkúku{kRzku (b), (II)) íkhefu ËþkoðkÞ Au. Cl– õ÷kuhkRzku (Cl), [Fe(CN)6]3– {kt A CN– ykÞLkku Ëqh fÞko çkkË Fe Lkku CN– MkkÞLkkRzku (cy), ykìÂõMkzuþLk yktf +3 (Fe3+) Au yLku íkuLku Fe(III) (Vuhux eno RÚkuLk-1,2 zkÞyu{kRLk (e), (III)) ðzu ËþkoðkÞ Au. F– ^÷kuhkRzku (f), gly–1 ø÷kÞrMkLkuxku (g), [Co(NH3)6]3+ {kt A NH3 ykÞLkku Ëqh fÞko çkkË Co Lkku I– ykÞkuzkRzku (i), ykìÂõMkzuþLk yktf +3 (Co3+) Au yLku íkuLku Co(III) (fkuçkkÕx CH3NH2 r{ÚkuLkk{kRLk (m), (III)) íkhefu ËþkoðkÞ Au. NO3– LkkRxÙuxku (n), NO2– LkkRxÙkRxku (n), «. 9. nku{ku÷uÂÃxf yLku rnxhku÷uÂÃxf Mktfeýkuo (Mk{ r÷økuLzef) OX2– ykuõMku÷uxku (o), WËknhý MkkÚku Mk{òðk.u Ptno «kuÃkuLk (1, 2 ,3)  su Mktfeýo{kt {æÞMÚke Äkíkw yuf s «fkhLkk Ëkíkk Mk{qn (r÷økuLz) xÙkÞ yu{kRLk (p) MkkÚku çktrÄík nkuÞ íkku íkuLku nku{ku÷uÂÃxf (Mk{ËtíkeÞ) Mktfeýo fnu SCN– ÚkkÞkuMkkÞLkuxku (t) ðøkuhu. Au. su{ fu, 9.3 Mkðøko MktÞkusLkkuLkwt Lkk{fhý [NiCl4]2–, [Co(NH3)6]3+, [Cr(en)3]3+ ðøkuhu. (Nomenclature of Coordination  su Mktfeýo{kt {æÞMÚke Äkíkw yuf «fkh fhíkk ðÄkhu «fkhLkk Ëkíkk Compounds) Mk{qnku (r÷økuLz) MkkÚku òuzkÞu÷ nkuÞ íkku íkuLku rnxhku÷uÂÃxf (rð»k{ r÷økuLzef) Mktfeýo fnu Au. su{ fu [NiCl2(NH3)2],  Mkðøko MktÞkusLkkuLkwt IUPAC Lkk{fhý Lke[uLke ¼÷k{ýkuLkk ykÄkhu [PtCl2(NH3)4]2+, [Cr(en)2Br2]+, [Co(EDTA)]– ðøkuhu. fhðk{kt ykðu Au. «. 10. r÷økuLz yux÷u þwt ? yuf WËknhý ykÃkku. 9.3.1 yuffurLÿÞ Mkðøko ÂMÃkMkeÍLkk Mkqºkku (Formulae of  Mkðøko MktÞkusLk{kt fuLÿMÚk Ãkh{kýw fu ykÞLk MkkÚku R÷uõxÙkuLk Þwø{Lkwt Mononuclear coordination Entities) «ËkLk fheLku Mkðøko MknMktÞkusf çktÄÚke òuzkÞu÷ Éý ykÞLk yÚkðk íkxMÚk yýwLku r÷økuLz fnu Au.  su Mktfeýo {kºk yuf s fuLÿMÚk Äkíkw Ãkh{kýw/ykÞLk Ähkðíkwt nkuÞ Ëk.ík., [PtCl4]2–{kt [kh Cl– ykÞLkku [kh R÷uõxÙkuLk Þwø{Lkk íkuLku yuffurLÿÞ Mkðøko MktÞkusLkku fnu Au. «ËkLk îkhk Pt2+ MkkÚku Mkðøko çktÄÚke òuzkÞu÷ Au. ykÚke Cl– Ëk.ík., [CrO4]2–, [Fe(CN)6]3– ðøkuhu. r÷økuLz íkhefu ðíkuo Au.  yk {kxu Lke[uLkk rLkÞ{ku ÷køkw Ãkkzðk{kt ykðu Au : (i) {æÞMÚk Ãkh{kýw «Úk{ ÷¾kÞ Au. (ii) íÞkhÃkAe r÷økuLzLku íku{Lkk ytøkúuS {q¤kûkhLkk ¢{{kt ÷¾ðk{kt ykðu Au. yk ÞkËe{kt r÷økLu zLkku ¢{ íkLu kk ðes¼kh Ãkh ykÄkh hk¾íkku LkÚke.