Geel 1 rapport-klein

Eikevelden te GeelRapportage vlakdekkende opgravingD. Mervis en T. Deville

Opgraving  Prospectie Vergunningsnummer: 2011/170, 2011/250, 2011/443Naam aanvrager: DEVILLE Tom en MERVIS DirkNaam site: Geel, EIKEVELDEN (fase 1 tot 3)

1. Colofon Condor Rapporten 56 Vlakdekkende opgraving op de multi-periode site te Geel – Eikevelden Auteurs: D. Mervis en T. Deville Met bijdragen van: G. Denutte, R. Simons, R. Paulussen, B. Berk, N. Cleeren en S. Lange. In opdracht van: Stad Geel Foto’s en tekeningen: Condor Archaeological Research, tenzij anders vermeld Condor Archaeological Research, Martenslinde, januari 2014. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder vooraf schriftelijke toestemming van de uitgevers. Condor Archaeological Research Martenslindestraat 31, 3740 BILZEN Tel 0032 (0)498 59 38 89 E-mail: [email protected] www.condorarch.be

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)2. InhoudsopgaveDEEL 1: Multiperiodesite te Geel - Eikevelden1. Colofon __________________________________________________________ 32. Inhoudsopgave ____________________________________________________ 43. Dankwoord ______________________________________________________ 104. Administratieve gegevens __________________________________________ 114.1. Algemene onderzoeksgegevens __________________________________ 114.1. Specifieke gegevens per onderzoeksfase___________________________ 11 4.2.1. Fase 1 ____________________________________________________ 11 4.2.2. Fase 2 ____________________________________________________ 11 4.2.3. Fase 3 ____________________________________________________ 114.3. Locatiegegevens ______________________________________________ 12 4.3.1. Fase 1 ____________________________________________________ 12 4.3.2. Fase 2 ____________________________________________________ 12 4.3.3. Fase 3 ____________________________________________________ 125. Inleiding ________________________________________________________ 135.1. Onderzoekskader _____________________________________________ 135.2. Onderzoeksteam ______________________________________________ 146. Methodiek _______________________________________________________ 166.1. Veldwerk ____________________________________________________ 166.2. Verwerking en rapportage ______________________________________ 21 6.2.1. Ordening van lijsten _________________________________________ 21 6.2.2. Verwerking archeologische monsters en dateringen _________________ 22 6.2.3. Verwerking digitale meetgegevens ______________________________ 26 6.2.4. Verwerking vondsten ________________________________________ 277. Landschappelijke ontwikkeling (door R. Paulussen) ____________________ 297.1. Algemene situering ____________________________________________ 297.2. Geomorfologie en bodem _______________________________________ 30 7.2.1. Inleiding __________________________________________________ 30 7.2.2. Landschappelijke situering ____________________________________ 32 7.2.3. Bodemprofielen binnen het plangebied __________________________ 358. Historische en archeologische situering ______________________________ 468.1. Historische situering___________________________________________ 468.1.1. IJzertijd __________________________________________________ 46Nederzettingspatroon en leefwijze 46Het geestesleven 50 4

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)8.1.2. De Romeinse periode 53 Nederzettingen 53 Grafvelden 558.1.3. De middeleeuwse periode tot heden 56 Historische kadering 56 Nederzettingen 59 Begraving 618.2. Cartografische bronnen ________________________________________ 618.3. Archeologische waarden ________________________________________ 639. Resultaten Veldonderzoek__________________________________________ 659.1. Inleiding_____________________________________________________ 659.2. Problemen bij het vooronderzoek ________________________________ 669.3. Bemerkingen bij de rapportage __________________________________ 689.4. Sporen uit de latere prehistorie (bronstijd - ijzertijd) _________________ 699.4.1. Bewoningssporen ___________________________________________ 69Bronstijd 69IJzertijd 729.4.2. Randstructuren 82Bijgebouwen 82Perceelsgreppels 85Waterputten 88Afvalkuilen 929.4.3. Grafveld 95Kringgreppels 95Langbedden 105Crematiegraven 1119.5. Bewoning en begraving uit de Romeinse periode __________________ 1179.5.1. Bewoningssporen __________________________________________ 117Gebouwplattegronden type 'Oss Ussen 5' 119Gebouwplattegronden type 'Alphen-Ekeren' 1229.5.2. Randstructuren 124Greppels 124Waterputten 1299.5.3. Begraving ________________________________________________ 1339.6. Vroeg middeleeuwse bewoning _________________________________ 1359.6.1. Bewoningssporen __________________________________________ 1359.6.2. Randstructuren ____________________________________________ 140Bijgebouwen 140Waterputten 141Boomstamputten 141Plankenputten 1459.7. Laat vroege en volmiddeleeuwse bewoning _______________________ 1509.7.1. Bewoningssporen __________________________________________ 150Gebouwen met twee gebinten 154Gebouwen met drie gebinten 157Gebouwen met vier gebinten 159 5

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel) Gebouwen met vijf gebinten 1619.7.2. Randstructuren 162 Greppels 162 Bijgebouwen 165 Waterputten 166 Afvalkuilen 1709.7.3. Periodisering 17210. Vondsten (door G. Denutte en D. Mervis) ____________________________ 17510.1. Inleiding____________________________________________________ 17510.2. Methodiek __________________________________________________ 177 10.2.1. Uitgangspunt _____________________________________________ 177 10.2.2. Kwantificatie van een doorsnee onderzoek_______________________ 178 10.2.3. Tafonomische en post-depositionele processen ___________________ 180 10.2.4. Datering van sporen en vondsten ______________________________ 18410.3. Kwaliteit van de stalen ________________________________________ 185 10.3.1. Een eerste assessment_______________________________________ 185 10.3.2. Een tweede assessment______________________________________ 19010.4. Prehistorisch handgevormd aardewerk ___________________________ 19110.4.1. De gebruikte typochronologie ________________________________ 19110.4.2. Methodologie en aangewende variabelen ________________________ 19310.4.3. Resultaten________________________________________________ 196Randtypes en randversiering 199Bodemtypes 205Wandversiering 209Wanddikte 213Applicaties 215Verschralingsmateriaal 216Pottypes en diagnostische archetypes 218Vooropgestelde dateringen en /of faseringen 221Regionale chronologische gegevens 22410.5. Romeins gedraaid aardewerk ___________________________________ 227 10.5.1. Inleiding _________________________________________________ 227 10.5.2. Baksel- en vormtypologische beschrijvingen______________________ 228 10.5.3. Dateringen en poging tot interpretatie van het aanwezige vaatwerk ____ 235 10.5.4. Ruimtelijke ordening van het vondstmateriaal_____________________ 23810.6. Vroeg middeleeuws aardewerk _________________________________ 238 10.6.1. Introductie en problematiek __________________________________ 238 10.6.2. De aanwezige baksel en/of aardewerkgroepen ____________________ 240 10.6.3. Korte schets van het Geels vroeg middeleeuws assemblage __________ 252 10.6.4. Ruimtelijke ordening van het vondstmateriaal_____________________ 25310.7. Volmiddeleeuws en pril laat middeleeuws aardewerk _______________ 253 10.7.1. Inleiding en methode _______________________________________ 253 10.7.2. Problematiek en beperkingen bij vergelijking met andere sites ________ 255 10.7.3. De aanwezige bakselgroepen en vormtypes ______________________ 255 10.7.4. Vooropgestelde faseringen binnen de volmiddeleeuwse occupatie _____ 275 10.7.5. Regionale chronologische gegevens in het volmiddeleeuws aardewerk __ 277 6

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)10.7.6. Aardewerk en sociale status __________________________________ 28410.7.7. Aardewerk en economische context ____________________________ 28510.7.8. Ruimtelijke verspreiding _____________________________________ 28510.8. Keramische objecten __________________________________________ 286 10.8.1. Gebruiksvoorwerpen _______________________________________ 286 10.8.2. Keramisch bouwmateriaal____________________________________ 28710.9. Metaal en slakken ____________________________________________ 29310.10. Natuursteen _________________________________________________ 295 10.10.1. Inleiding _________________________________________________ 295 10.10.2. Soorten natuursteen ________________________________________ 296 10.10.3. Gebruikssporen ___________________________________________ 297 10.10.4. Datering _________________________________________________ 298 10.10.5. Verspreiding van het natuursteen______________________________ 29810.11. Vuur- en hardsteen ___________________________________________ 299 10.11.1. Algemene inleiding _________________________________________ 299 10.11.2. Grondstof en typo-chronologie _______________________________ 299 10.11.3. Verticale en horizontale spreiding______________________________ 30210.12. Glas________________________________________________________ 30411. Fysisch-antropologisch onderzoek van menselijk botmateriaal uit het graf- veld van Geel - Eikevelden (door drs. B. Berk) ________________________ 30811.1. Inleiding____________________________________________________ 30811.2. Vraagstelling en methoden_____________________________________ 308 11.2.1. Inventarisatie _____________________________________________ 309 11.2.2. Gewicht _________________________________________________ 310 11.2.3. Minimum aantal individuen __________________________________ 311 11.2.4. Verbrandingsgraad _________________________________________ 311 11.2.5. Fragmentatie en intactheidsratio _______________________________ 312 11.2.6. Leeftijd __________________________________________________ 313 11.2.7. Geslacht _________________________________________________ 314 11.2.8. Pathologie en anomaliën_____________________________________ 31511.3. Resultaten __________________________________________________ 315 11.3.1. Graftypes ________________________________________________ 315 11.3.2. Gewicht en fragementatie ____________________________________ 315 11.3.3. Inventarisatie en verzamelwijze________________________________ 318 11.3.4. Verbrandingsgraden en bijgiften _______________________________ 319 11.3.5. Minimum aantal individuen __________________________________ 322 11.3.6. Leeftijd en geslacht_________________________________________ 324 11.3.7. Meervoudige bijzettingen ____________________________________ 325 11.3.8. Pathologie _______________________________________________ 32511.4. Conclusie ___________________________________________________ 32611.5. Discussie en aanbevelingen ____________________________________ 32712. Natuurwetenschappelijk onderzoek (door S. Lange, et al.) ______________ 32812.1. Inleiding____________________________________________________ 328 7

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel) 12.1.1. Onderzoeksvragen hout _____________________________________ 329 12.1.2. Onderzoeksvragen pollen en botanische macroresten_______________ 331 12.2. Materiaal en methode _________________________________________ 332 12.2.1. Selectie voor dendrochronologisch onderzoek ____________________ 332 12.2.2. Onderzoek aan hout ________________________________________ 333 12.2.3. Bemonsterde sporen voor onderzoek aan pollen en botanische macro- resten ___________________________________________________ 334 12.2.4. Pollen ___________________________________________________ 340 12.2.5. Botanische macroresten _____________________________________ 343 12.3. Resultaten en interpretatie houtonderzoek ________________________ 345 12.3.1. Aantal en kwaliteit houtvondsten ______________________________ 345 12.3.2. Dendrochronologisch onderzoek ______________________________ 345 12.3.3. Houtspectrum ____________________________________________ 347 12.3.4. Resultaten houtonderzoek waterputten__________________________ 348 12.4. Resultaten inventariserend onderzoek aan pollen en botanische macroresten _________________________________________________ 384 12.4.1. Pollen ___________________________________________________ 384 12.4.2. Botanische macroresten _____________________________________ 384 12.5. Resultaten en interpretatie analyse aan pollen en botanische macro- resten ______________________________________________________ 384 12.5.1. IJzertijd: spoor 2480 (pollen) _________________________________ 385 12.5.2. Vroege-middeleeuwen (8e/9e-eeuw): spoor 3740 en 1479 (pollen en botanische macroresten) _____________________________________ 391 12.5.3. Vroege-middeleeuwen (8e/9e-eeuw): bladeren- en takkenpakket in spoor 1377 _______________________________________________ 402 12.5.4. Volle middeleeuwen (11e eeuw): spoor 4306 (pollen)________________ 411 12.5.5. Late middeleeuwen (12e/13e-eeuw): spoor 5950 (pollen en botanische macroresten)______________________________________________ 415 12.6. Samenvatting en conclusies ____________________________________ 425 12.6.1. Conclusies en onderzoek aan pollen en botanische macroresten_______ 425 12.6.2. Conclusies houtonderzoek ___________________________________ 42713. Dierlijk botmateriaal (door R. Simons) ______________________________ 43014. Conservatie vondsten (door N. Cleeren) _____________________________ 433 14.1. Spiraalvorm in koperlegering ___________________________________ 433 14.2. Romeinse munt - GE11EI - S5864, inv.nr. V1518 ___________________ 436 14.3. IJzeren pijlpunt - GE11EI - S4698, inv.nr. V924 ____________________ 43915. Synthese en beantwoording onderzoeksvragen ________________________ 443 15.1. Synthese ____________________________________________________ 443 15.1.1. Bronstijd_________________________________________________ 443 15.1.2. IJzertijd _________________________________________________ 443 15.1.3. Romeinse periode__________________________________________ 445 15.1.4. Vroege middeleeuwen ______________________________________ 445 15.1.5. Volle middeleeuwen ________________________________________ 446 8

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel) 15.2. Beantwoording onderzoeksvragen_______________________________ 44716. Bibliografie _____________________________________________________ 45117. Dateringenlijst __________________________________________________ 46818. Bijlagen ________________________________________________________ 469 DEEL 2: Catalogus1. Grafstructuren_____________________________________________________ 2 1.1. Graven _______________________________________________________ 2 1.2. Kringgreppels ________________________________________________ 19 1.3. Langbedden __________________________________________________ 742. Bewoningsstructuren ______________________________________________ 90 2.1. Huisplattegronden ____________________________________________ 903. Randstructuren __________________________________________________ 145 3.1. Waterputten _________________________________________________ 145 9

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel) Fase 1 tot 33. Dankwoord Een project van 273 werkdagen kan onmogelijk door één iemand recht gehouden worden. Vandaar moeten tal van mensen bedankt worden, zonder wie deze opgraving nooit tot een goed einde gekomen zou zijn. Allereerst dient de stad Geel, met in het bijzonder mr. Frank Van Baelen en mevr. Karen de Schutter, vermeld te worden. Dankzij een goede verstandhouding konden eventuele problemen reeds vermeden worden alvorens ze zich manifesteerden, waardoor er steeds voortvarend verder gewerkt kon worden. Vervolgens dient ook het agentschap Onroerend Erfgoed, met meerbepaald mevr. Annick Arts en Alde Verhaert en mr. Leendert Van der Meij alsook mevr. Rica Annaert, vermeld te worden, die steeds met goede raad en daad bijstonden en het project langs hun kant in goede banen leidden. Ook worden de collega’s van het agentschap Onroerend Erfgoed bedankt voor het nalezen van het rapport en hun constructieve opmerkingen. Een speciale vermelding gaat uit naar alle collega's, jobstudenten, kraanmannen en naar de bedrijfsleiding. Zonder hun dagelijkse inzet, zelfs tijdens minder optimale omstandigheden, en hun soms persoonlijke opofferingen kon deze opgraving nooit hetzelfde resultaat opgeleverd hebben. Verder dank ik de heer Rob Paulussen voor zijn heldere kijk op Geelse bodems, Silke Lange voor raad en daad met betrekking tot hout en waterputten en Birgit Berk. Ook het voltallige team van BIAX en CEDAD mag niet vergeten worden. Tot slot vermeld ik nog graag de mensen van KSAV Sint-Dimpna. Hoewel dit project een zekere vertraging opleverde voor de bouwwerkzaamheden, werd er steeds constructief gecommuniceerd en samengewerkt. Een speciale bedanking is hierbij vereist voor de heren Gino en Karel. 10

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel) Fase 1 tot 34. Administratieve gegevens 4.1 Algemene onderzoeksgegevensNaam site: Geel, EikeveldenBevoegd gezag: R-O Vlaanderen, Onroerend Erfgoed, Afdeling AntwerpenUitvoerder: Condor Archaeological ResearchCondor Rapporten: 56Opdrachtgever: Schepencollege stad GeelContactpersoon: Dhr. Frank Van Baelen Werft 20 2440 GeelOnderzoeksvorm: Vlakdekkende opgraving4.2. Specifieke gegevens per onderzoeksfase4.2.1. Fase 1Datum veldwerk: 16/05/2011 – 15/07/2011Vergunningsnummer: 2011/170Naam aanvrager: Deville Tom4.2.2. Fase 2Datum veldwerk: 15/07/2011 – 03/01/2012Vergunningsnummer: 2011/250Naam aanvrager: Deville Tom4.2.3. Fase 3Datum veldwerk: 03/01/2012 – 13/06/2012Vergunningsnummer: 2011/443Naam aanvrager: Mervis Dirk 11

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel) Fase 1 tot 34.3. Locatiegegevens4.3.1. Fase 1Provincie: AntwerpenGemeente: GeelPlaats: EikeveldenToponiem: EikeveldenKadastrale gegevens: Afdeling: 3 Sectie: K Nr.: 16H, 17L, 17N, 18L, 32A, 33C en 33EKaartblad: /4.3.2. Fase 2Provincie: AntwerpenGemeente: GeelPlaats: EikeveldenToponiem: EikeveldenKadastrale gegevens: Afdeling: 3 Sectie: K Nr.: 32A (partim), 32/02A (partim), 33C (partim) en 33E (partim)Kaartblad: /4.3.3. Fase 3Provincie: AntwerpenGemeente: GeelPlaats: EikeveldenToponiem: EikeveldenKadastrale gegevens: Afdeling: 3 Sectie: K Nr.: 29 (partim), 30A (partim) en 32/02A (partim)Kaartblad: / 12

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)5. Inleiding5.1 Onderzoekskader In 2006 stond de voetbalvereniging KSAV Sint Dimpna één van haar voetbalvelden af aan het nieuwe OCMW rusthuis, gelegen in Geel ‘Eikevelden’. Ter compensatie kreeg de club van de stad Geel nieuwe velden aan de overzijde van de straat. Deze terreinen zouden vanaf 2012 ontwikkeld worden. De bouwwerken omvatten onder meer een nieuwe parking voor ongeveer tachtig voertuigen, drie nieuwe voetbalvelden een omnisportveld en omringende parkzone. Bij eerdere opgravingen die de bouw van het nieuwe rusthuis voorafgingen was reeds gebleken dat de omgeving van Eikevelden rijk is aan sporen uit het verleden. De aanleg van de nieuwe voetbalterreinen was dan ook de aanleiding tot een archeologisch vooronderzoek door middel van proefsleuven. Zoals verwacht werden ook hier talrijke archeologisch sporen aangetroffen1.De opgraving die hierna volgde werd opgesplitst in drie fasen. Dit verslag geeft devoorlopige resultaten weer van deze drie fases.Fase één werd uitgevoerd van 16 mei tot 15 juli 2011. Tijdens deze campagne werdentalrijke grondsporen, vermoedelijk uit de ijzertijd, aangetroffen: niet minder dan vierlangwerpige gebouwen met standgreppel, talrijke spijkers en een erfscheiding kondenhierin herkend worden. Een geïsoleerde kringgreppel bevond zich midden in dewoonzone. Voorts werden drie waterputten aangetroffen, waarvan er minstens één uitde middeleeuwen dateert.Aansluitend werd fase twee aangevat. Deze opgraving liep van 16 juli 2011 tot 3januari 2012. De voornaamste component tijdens deze campagne was het grafveld uitde ijzertijd dat zich manifesteerde in de noordoosthoek van het plangebied. Ditgrafveld werd deels oversneden door bewoningszones uit latere periodes, met ondermeer bewoning uit de Romeinse periode, de vroeg en de volle middeleeuwen. Hetgrafveld strekte zich uit over het ganse opgravings-areaal met verschillende clusters.Her en der verspreid over het terrein werden andere clusters paalsporen en enkele1 Ooms, 2007. 13

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)waterputten aangetroffen die vermoedelijk meerdere gebouwen/ervenvertegenwoordigen.Fase drie tenslotte werd uitgevoerd van januari 2012 tot juni 2012. Tijdens dezecampagne werden talrijke sporen uit de middeleeuwen aangetroffen. Voorts liep hetijzertijd grafveld, aangetroffen in fase twee, in oostwaartse richting door en werden ernog twee gebouwplattegronden uit dezelfde periode aangetroffen.Tot slot werden er talloze randstructuren, zoals onder andere spiekers, waterputten enafvalkuilen aangetroffen verspreid over het ganse opgravingsgebied.De volgende onderzoeksvragen werden opgesteld, die beantwoord dienen te wordenop basis van de resultaten van het veldwerk:• Wat is de aard, de verspreiding en de datering van de sporen?• Zijn er structuren te herkennen? Wat is hun aard (functioneel, bewaringstoestand), datering, verspreiding en ruimtelijke samenhang?• Kunnen de interpretaties van het vooronderzoek fijngesteld worden?• Wat is de relatie tussen het grafveld en de nederzettingssporen?• Wat is de relatie tussen de sporen uit de ijzertijd en deze uit de middeleeuwen?• Wat is de relatie met het landschap?• Wat is het belang en de betekenis van de site binnen de bestaande kennis van de geschiedenis van de stad Geel en de ruimere regio?• Wat is het belang van de site binnen de bestaande kennis van gelijkaardige sites?5.2. OnderzoeksteamHet onderzoeksteam van Condor Archaeological Research bestond uit:Leidend archeoloog: Dirk Mervis en Tom DevilleArcheologen: Ellen Van De Velde 14

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Veldtechnici: Sophie Van HeymbeeckJob/Stagestudenten: Jan De BeenhouwerKraanman: Inne Van Kerckhoven Mathijs Van der Linden Roel Roggen Sylvie Maes Valentine Verrijken Rianne Simons Steven Van Dijck Griet Beldé Walther Vander Coelen Bart Van Camp Wim Deville Rogier Schepers Adriaan Schepers Andrey Lazarev Thomas Van Belle Koen Liekens Raf Hens 15

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)6. Methodiek 6.1 Veldwerk Voor het openleggen van het terrein werd geopteerd voor een dambordstrategie met grote rechthoekige werkzones in plaats van een grote vlakdekkende opgraving. Deze keuze werd gemotiveerd door een aantal gegevens. Allereerst is er het praktische aspect. Gezien de oppervlakte van het terrein en de beperkte tijd werd het onrendabel geacht de volledige teelaarde van het onderzoeksgebied af te graven en op stock te zetten. Daarenboven waren er geen percelen naburig gelegen waar een dermate grote hoeveelheid grond kon gestockeerd worden, waardoor transport over langere afstand moest voorzien worden. Afbeelding 6.1.: Aanleggen van het archeologisch vlak door middel van een graafmachine.Ook om verstuiving van het opgravingsvlak tegen te gaan werd er geopteerd kleinerevlakken aan te leggen. Sommige zandigere delen van het terrein konden onder hevigezonneschijn behoorlijk uitdrogen en beginnen stuiven. Toch werden deopgravingsputten voldoende groot gehouden om stucturen te kunnen herkennnen. 16

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Als maatstaf werd voor fase 1 een rechthoekige werkzone van ongeveer 500m² grootaangehouden en voor fase 2 en 3 ongeveer 1000m², zijnde een put van 10m x 50m of20m x 50m. Wanneer het terrein dit echter niet meer toeliet werden er kleinere, meeronregelmatige werkzones ingeplant om zo een volledige dekking van het plangebied teverzekeren.Alle werkputten werden machinaal met een graafmachine aangelegd, waarna zemanueel werden bijgeschaafd. Op deze wijze werd een gaaf, archeologisch goedleesbaar vlak bekomen waarin de sporen duidelijk herkenbaar waren. Reeds tijdens hetaanleggen werden relevante sporen ingekrast met truweel of schop om te vermijdendat sommige (kleinere) sporen over het hoofd gezien werden. De grondstock werdlangsheen de lange zijden tussen de werkputten tijdelijk opgeslagen, om naderhand, naafwerking van de openliggende putten, terug in de opgegraven zone gestort te worden.Hierna konden de tussenliggende blokken opengelegd en onderzocht worden. Afbeelding 6.2.: Diverse coupes en registratie.Na het aanleggen van het archeologisch leesbare vlak werden er, voor verderebewerking, foto’s rondomrond de werkput genomen met een onderlinge afstand vancirca 3 meter. Op deze manier werd een coherente en accurate weergave van deaangetroffen werkput geregistreerd voor later gebruik. Eens alles globaal 17

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)gefotografeerd was, werden er detailfoto’s genomen van de indivuele sporen. Indiendeze in groep bevonden met een of meerdere andere sporen werd een detailfoto vande totale cluster genomen.Na het nemen van de foto’s werden de sporen, de werkput en hoogtes vanaanlegniveau en maaiveld opgemeten met een nauwkeurig GPS toestel. Het gebruikteapparaat was een TRIMBLE R6 Rover GPS met een minimale nauwkeurigheid van 1cm². Tijdens deze opmeting werd tevens een database ingevuld met de specifiekekaraktereigenschappen van het desbetreffende spoor. Deze eigenschappen zijn onderandere kleur, eventuele vlekken of bijzonderheden, vorm, vulling van het spoor enbijmengingen (bv. aardewerk, ijzeroer of houtskool), samenhang met andere sporen eneen mogelijke datering.Na deze digitale registratie werden de gegevens door middel van verschillendesoftwarepakketten omgezet naar een leesbare, werkbare kaart. De ingevulde databasewerd als sporenlijst afgedrukt en mee het veld ingenomen ter verificatie.Vervolgens werd het spoor gecoupeerd. Alvorens de coupelijn uit te zetten werd eersthet spoor en de omliggende zone terug opgeschaafd om te verifiëren dat de vorm vanhet spoor correct op het plan weergegeven was. Indien dit niet het geval was of indiener meerdere onderverdelingen konden herkend worden, zoals paalkernen ofafzonderlijke lagen, werd dit op het plan aangepast.Aan de hand van deze laatste evaluatie van het spoor werd de coupestrategie bepaald.De facto werd de lengteas als hoofdas aangehouden. Hiervan werd somsafgeweken indien een spoor meerdere gelaagdheden of onderverdelingen telde ofindien een spoor tot een structuur behoorde. Indien een spoor meerdere lagen hadkon een rotatie van de coupeas een beter beeld geven van de onderlinge relaties tussende verschillende lagen. Bij structuren werd er geopteerd alle sporen in dezelfderichting te couperen, om zo een overzichtsfoto mogelijk te maken.Bij grotere sporen, bijvoorbeeld kuilen, waterputten of windvallen, werd steevast dekwadrantenmethode voor het couperen toegepast. Hierbij werd een kruis over hetspoor gelegd en werden twee overstaande kwarten onderzocht. Hierdoor kon eenvolledig beeld verkregen worden van de gelaagdheid van het spoor. 18

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel) Afbeelding 6.3.: Coupes van een kringgreppel (Spoor 2021). Voor kringgreppels werden ook meerdere coupes per spoor voorzien. Deze werden door middel van 8 evenredig verspreide coupes dwars op het spoor onderzocht. Indien een onderbreking in de greppel werd aangetroffen werd een extra coupe in de lengteas van het spoor ter hoogte van deze opening aangelegd om deze te kunnen documenteren. Hierbij werd er getracht te achterhalen of deze opening het resultaat is van een louter gebrekkige bewaring of van een intentioneel antropogeen gegeven.1 Standgreppels en langbedden werden door middel van een lengtecoupe, met dwarscoupes op regelmatige intervallen, onderzocht. Hierbij werd langsheen de lengteas het spoor onderverdeeld in verschillende segmenten. Deze segmenten werden telkens in dambordpatroon van elkaar onderzocht zodat zowel de volledige lengteas als vele dwarsprofielen konden gedocumenteerd worden. Continue greppels en perceelsgreppels werden onderzocht door meerder dwars- coupes. Het aantal coupes werd bepaald naar gelang de situatie en de aard van het spoor. Bij een variërende gelaagdheid werd extra aandacht gespendeerd om de1 Bij een natuurlijk einde loopt het spoor gradueel dood. Een antropogene onderbreking zal abrupter zijn. 19

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)overgangen tussen de verschillende fases van het spoor zo goed mogelijk tedocumenteren.Hoewel graven, zoals andere sporen, eveneens langsheen de lengteas gecoupeerdworden, verschilt het onderzoeken van deze contexten significant van het couperenvan een gewoon spoor. Na het opschaven werd het spoor in kwestie nogmaals indetail gefotografeerd en getekend op millimeterpapier op schaal 1:10. Vervolgenswerd een coupe langsheen de lengteas uitgezet. Indien een urn of bijgift reeds in hetvlak te bemerken was, werd ervoor gezorgd dat de coupelijn mooi doorheen hetmidden van de pot liep. Vervolgens werd er per 5 centimeter verdiept en werd hetsediment stratigrafisch2 ingezameld. Afbeelding 6.4.: Couperen van een grafcontext per kwadranten van 10 centimeter.Eens een spoor gecoupeerd werd de coupe in detail gefotografeerd. Deze foto werdtwee maal genomen, een keer zonder inkrassing van de gelaagdheid en een keer met.Van speciale sporen, zoals waterputten, graven of kringgreppels werden meerderefoto’s genomen per coupe.2 Ingezameld per afzonderlijke laag 20

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Na het fotografisch registreren werd er ook een analoge tekening gemaakt opmillimeterpapier op een schaal van 1:20. Op deze tekening krijgen de verschillendeaangetroffen lagen een individueel spoornummer.Er is geopteerd deze spoornummers, ook voor lagen, te laten doorlopen van 1 totoneindig. Dit om te trachten dubbel uitgedeelde nummers te vermijden. Op dezetekening werden ook op de exacte locatie van eventuele vondsten of genomenmonsters aangeduid.Tot slot werd de tweede helft van het spoor volgens de gelaagdheid manueelafgeschaafd op zoek naar aardewerk, houtskool of andere interessante vondsten.Eens een spoor afgewerkt werd, werd de afgedrukte sporenlijst geverifieerd.Indien een bepaalde parameter foutief was werd deze aangepast en ontbrekende zakenwerden aangevuld. Ook werden eventuele vondsten en monsters bij het spooraangevuld en werd de tekeningnummer toegevoegd. Nieuw uitgedeeldespoornummers werden in een aparte lijst beschreven en de relatie tussen de nieuwelaag en het spoor werd gedocumenteerd.Tot slot werden op het overzichtsplan de coupehaken aangeduid met aanduiding vaneventuele hoofd- en bijassen.6.2. Verwerking en rapportage 6.2.1. Ordening van lijsten Na de veldcampagne werd er eerst begonnen met het ordenen en digitaliseren van de verschillende lijsten. Allereerst werd er gestart met het digitaliseren van de gebruikte analoge veldlijsten. Sporenlijst, vondstenlijst en monsterlijst werden per individuele werkput samengevoegd en in excell overgetypt volgens de opdeling van de veldformulieren. Eens digitaal konden de onvermijdelijke hiaten, dubbele spoornummers en/of ontbrekende gegevens ingevuld worden, aan de hand van de veldfoto’s en coupetekeningen. Vervolgens werd er gecontroleerd of vondsten en monsters in de sporenlijst voorkwamen en vice versa. 21

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Tijdens het digitaliseren en corrigeren van de verschillende lijsten werd er rigoureus opgelet om steeds dezelfde omschrijving/keywords te gebruiken, teneinde dezelijsten te kunnen sorteren en te bevragen door middel van queries. 6.2.2. Verwerking archeologische monsters en dateringenSimultaan met het ordenen van de lijsten werd er begonnen aan het zeven van debulkmonsters en het verwerken van de andere monsters. Het zeven van de monsterswerd op 4 verschillende zeven van 6, 4, 2 en 0.5mm uitgevoerd. De bekomenzeefresidu’s werden per context en per maaswijdte ingezameld en gedroogd eningepakt in plastic LDPE griplock zakjes. Afbeelding 9.5.: Zeven van bulkmonsters.De gezeefde bulkmonsters werden vervolgens geëvalueerd op hun bruikbaarheid voorstaalname van macroresten, zaden en vruchten, houtskool of andere bruikbare zaken.Contexten waarvan vermoed werd dat er natuurwetenschappelijk vervolgonderzoek opkon toegepast worden, werden koel (circa 12°C) en onder vochtige omstandigheden 22

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)bewaard. Om de kwaliteit van de monsters te garanderen werden ze zo spoedigmogelijk, via koeltransport, naar de desbetreffende onderzoekslabo’s verzonden enverder geanalyseerd.Monsters die voldoende rijk aan bot of houtskool waren, werden verder verwerkt omzo enkel het dateerbare materiaal in te zamelen. Er werd op gelet om enkel degrootste brokken in te zamelen, om zo contaminatie door het zeven en verwerken tekunnen vermijden.Geschikte stalen werden in propere LDPE3-griplock zakjes verpakt en tezamen met detijdens de opgravingscampagne in het veld ingezamelde houtskool monsters apartbewaard.Vervolgens werden alle monsters gescreend op bruikbaarheid. Deze screeninggebeurde met het ongewapende oog en steeds door één en dezelfde persoon. Omdeze waardering weer te geven werd een quotering van 1 tot 10 gegeven waarbij 1 delaagste waarde inhoud en 10 de hoogste. Als waarde index werd de grootte en degaafheid van het staal in acht genomen. Ook werd het percentage bruikbaar materiaalper staal gewaardeerd. Als determineerbare parameter werd het percentage houtskool,bot, organisch onbekend, keramiek, glas en een restcategorie genomen. Dezewaardering gebeurde echter niet op een exacte manier maar door middel van schattingten opzichte van de restfactor.Aan de hand van deze klassering werden, aan de hand van de interessante sporen enstructuren, de stalen geselecteerd die voor datering in aanmerking kwamen. In overlegmet Onroerend Erfgoed werd deze lijst nog verder verfijnd, waarna de monsterswerden verzonden naar het Centro di Datazione e Diagnostica (CEDAD) van deUniversità del Salento in Lecce (Italië). Hier werden macroresten uit de stalenverwijderd door middel van mechanisch uitpikken onder een optische microscoop.Van dit staal werd vervolgens een deel geselecteerd, hetgeen verder chemisch werdbehandeld om elke mogelijke bron van contaminatie te verwijderen.3 Low Density Poly Ethylene 23

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Het gezuiverde materiaal werd vervolgens geconverteerd in koolstofdioxide doormiddel van verbranding in een verzegelde reageerbuis. De verkregen koolstofdioxidewerd vervolgens verhit tot 550°C en door middel van toevoeging van ultrazuiverwaterstofgas en 2 mg ijzerpoeder als catalysator, omgezet in grafiet.Indien het staal voldoende grafiet opbracht werd er gepoogd te dateren door middelvan Accelerated Mass Spectrometry (AMS). Hierbij wordt de concentratieradiokoolstof alsook de concentraties 12C en 13C in het staal vergeleken met eenreferentiestaal geleverd door het International Atomic Energy Agency (IAEA) en hetNational Institute of Standard and Technology (NIST).De conventionele radiokoolstofleeftijd werd vervolgens berekend met een δ13Ccorrectie op basis van de 13C/12C ratio, dewelke met de AMS machine werd gemeten.Vervolgens werd deze conventionele leeftijd omgezet in kalenderjaren door middelvan de OxCal Ver.3.5 software, dewelke gebaseerd is op de laatste atmosferischedatasets.Afbeelding 6.6.: Monstername voor pollenonderzoek uit een waterputcontext. 24

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Naast bulk- en houtskoolmonsters werden er ook nog hout-, macro-, pollen-,micromorfologische- en OSL monsters genomen. Afbeelding 6.7.: Monstername voor OSL-datering uit een kringgreppelcontext.De houtmonsters waren allen afkomstig van de verschillende waterputten. Dehoutmonsters werden vooral genomen om te trachten de sporen te dateren doormiddel van dendrochronologie. Deze techniek steunt op het tellen van de jaarringenin het hout om zo de ouderdom van de plank of paal te bepalen. Alvorens een pogingnaar bruikbaarheid. Concreet komt dit neer op het tellen van de jaarringen. Hiervoorzijn alle houtstalen per koeltransport naar de houtspecialist van BIAX in Zaandam(NL) gestuurd, waarna aan de hand van de evaluatie een selectie van de te daterenmonsters kon verwerkt worden.Ook de macromonsters en pollenbakken werden per koeltransport naar BIAXverzonden. Ook deze monsters werden allereerst aan een kwaliteitstest onderworpen.Van de geschikte monsters werd, in samenspraak met Onroerend Erfgoed, een selectiegemaakt van verder te onderzoeken contexten. 25

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)De micromorfologische en OSL monsters werden, in samenspraak met OnroerendErfgoed, niet verder onderzocht, aangezien een positief resultaat niet gegarandeerdkon worden. 6.2.3. Verwerking digitale meetgegevensHierna werd aan de verwerking van de digitale plannen begonnen. Tot op dit momentbestonden de digitale gegevens enkel per werkput. Een eerste stap tot het bekomenvan een algemeen overzicht bestond er in deze individuele putten samen te voegen ende naden tussen de aaneensluitende sporen weg te werken. Deze bewerkingen werdengedaan in het GIS pakket Mapinfo 11.5 Professional.Eens de lijsten compleet waren werden een aantal van de parameters uit de sporenlijstgekoppeld aan het digitale plan in Mapinfo. Zo werden onder andere de interpretatie,de samenhang, de datering, de tekeningnummer, de vondstnummers, demonsternummers en de diepte ingevoegd. Aan de hand van deze toegevoegdeeigenschappen werden eerst de natuurlijke sporen van de antropogene sporengescheiden. Deze werden opgeslagen in een aparte tabel in Mapinfo.Vervolgens konden verdere selecties en thematische kaarten gegenereerd worden. Zowerden alle verschillende spoortypes afzonderlijk gescheiden. Ook werd eenthematische kaart naargelang de diepte van de sporen gegenereerd. Voor dedieptekaart werd de totale range opgesplitst in 10 onderverdelingen van 5 centimetermet de laatste als restcategorie voor alle sporen van meer dan 55 centimeter diep.Aan de hand van deze gegenereerde kaarten, de genomen spoorfoto’s en de sporen-lijst konden structuren herkend worden op het algemene overzichtsplan. Dezestructuren werden per vermeende periode geregistreerd in een aparte tabel.Vervolgens werd de monsterlijst digitaal gekoppeld aan het vlakplan. Deze extragegevens werden gecombineerd met de selectie van structuren om te bekijken welkemonsters in aanmerking kwamen voor datering of verdere analyse. Deze selectie werdopgelijst en in rapportvorm overgemaakt aan het agentschap Onroerend Erfgoed ende wetenschappelijke begeleiding ter controle van de vraagstelling. 26

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Coupes en profielen werden gedigitaliseerd en ingekleurd in een softwarepakket. Degescande veldtekeningen werden op schaal 1:1 ingeladen, waarna in een aparte layer delijntekening werd overgetekend. Tekstelementen, zoals spoornummers,coupenummers, etc, werden eveneens in aparte layers ingevoegd.Speciale sporen, zoals waterputten, graven en afvalkuilen werden hertekend inMapinfo om als bijlage in de rapporttekst te kunnen invoegen. Hierbij werd allereerstde originele veldtekening gegeorefereerd op schaal 1:1 in een lokaal stelsel. Vervolgenswerden verschillende layers aangemaakt om de verschillende elementen, lijntekening,tekst, inkleuringen, TAW-hoogtes, etc. te bevatten. Eens het spoor vollediggedigitaliseerd en afgewerkt, werd er door middel van de layout functie in Mapinfoeen afgewerkte plaat gegenereerd. 6.2.4. Verwerking vondstenTijdens de veldcampagne werd er op gepaste tijdstippen reeds gestart met het wassenvan het aardewerk en de overige vondsten. Hierdoor kon er vrij snel na het beïndigenvan het veldwerk begonnen worden aan het oplijsten, determineren en, wanneermogelijk, dateren van de vondsten.De methodiek omtrent het determineren en dateren, alsook de gebruikte methodeomtrent de kwantificeerbare beschrijving van de vondsten wordt uitvoerig besprokenin het hoofdstuk ‘Vondsten’Direct na beëindiging van het veldwerk werden de meest fragiele vondsten naar eenrestauratielabo verzonden ter stabilisering en conservering.Aardewerk dat zeer broos en fragiel is werd door middel van Paraloid B72 verstevigd.Dit gebeurde door het polymeer op te lossen in een mengsel van aceton en ethanolof in tolueen. Hoewel zowel aceton als tolueen het polymeer oplossen zorgt het toevoegen van ethanol voor een langere werkbare periode, aangezien ethanol tragerverdampt.Een eerste impregnering gebeurt met een mengsel van 2% Paraloid B72 met 15%aceton en 83% ethanol (of 98% tolueen). Eens dit uitgehard is wordt de breukrandvoorgestreken met een mengsel van 10% Paraloid B72 met 15% aceton en 75%ethanol (of 90% tolueen). 27

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Potten waarvan vermoed wordt dat ze kunnen gereconstrueerd worden terug in elkaargeplakt. Eerst wordt een tijdelijke reconstructie gemaakt door de scherven met eenniet sterk hechtende tape te plakken. Eens alle mogelijke stuks gerefit zijn wordt depot terug uit elkaar gehaald en wordt de reconstructie geplakt. Dit gebeurt met eenmengsel van 40% Paraloid B72, 15% aceton en 45% ethanol.Eens terug gereconstrueerd, werden de meest typerende vondsten gefotografeerd engetekend. Het fotograferen gebeurde op een plaat van opaak plexiglas met natuurlijkebelichting. Een schaallatje zorgde voor de weergave van de correcte grootte. Er werdgeopteerd om een vaste afstand tot het te fotograferen voorwerp te hanteren. Defoto’s werden genomen met een Nikon D90 toestel. Na fotograferen werden de foto’sbewerkt in een fotobewerkingssoftware om het object te scheiden van de achtergronden te bewaren.Het tekenen van de vondsten gebeurde op milimeterpapier. Indien mogelijk werdende potten op ware grote getekend, indien ze te groot waren werd eenverschalingsfactor toegepast naargelang de grootte van het te tekenen object.Eens getekend werd het blad ingescand en ingevoerd in een softwarepakket. Hierwerd de scan gerefereerd op schaal 1:1 en gedigitaliseerd. Tijdens het digitaliserenwerd er met verschillende layers gewerkt voor de verschillende pendiktes weer tegeven in de uiteindelijke tekening. Ook de verschillende schaduwen en details werdenin aparte layers geregistreerd.Na het afwerken van de lijntekening werd het bestand in een ander softwarepakketingeladen voor ingekleurd en verdere afgewerking. Tot slot werd een schaallattoegevoegd en werd de afgewerkte plaat geexporteerd onder een .png formaat. 28

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)7. Landschappelijke ontwikkeling 7.1. Algemene situering De ligging van archeologische vindplaatsen is in hoge mate gerelateerd aan het natuurlijke landschap. Het huidige landschap is het resultaat van een lange en complexe ontwikkeling. Dit landschap is ontstaan onder invloed van verschillende fysische processen die onderling sterk met elkaar verwant zijn, zoals de geomorfologie, de bodem en de hydrologie. De verschillende landschapstypen die zich hebben gevormd vormen de basis voor het archeologische verwachtingsmodel. De laatste 3000 jaar heeft de mens een grote invloed uitgeoefend op het landschap. Vooral de laatste 150 jaar heeft de mens het landschap weten aan te passen aan zijn behoeften en is het landschap dan ook langzaamaan minder bepalend geworden voor de inrichting en het gebruik hiervan. Afbeelding 7.1.: Topografische kaart van het plangebied (roze kader) en omgeving .11 AGIV, 2010 29

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Het onderzoeksgebied heeft een totale oppervlakte van circa 2,45 ha. Hetonderzoeksgebied wordt in het noorden begrensd door bebouwing met tuin aan de wegEikevelden, in het oosten door weilandpercelen, in het zuiden door de Westelijke Ring(R14) en in het westen door akkerland (Afbeelding 7.1.). Het plangebied is momenteel ingebruik als weiland (Afbeelding 7.2.). Afbeelding 7.2.: Luchtfoto van het plangebied (roze kader) en omgeving .27.2. Geomorfologie en bodem 7.2.1. InleidingBinnen de kaders van de opgraving zijn twee grote dwarsprofielen over het opgravingsvlakaangelegd, afgestoken, opgeschaafd en bijgewerkt met een truweel. Het betreft in totaal tweehoofdprofiellijnen met globaal een noord-zuid oriëntatie (profiel AA') en een oost-westoriëntatie (profiel BB'). In totaal zijn twaalf deelprofielen onderscheiden (Afbeelding 7.3.) Deprofielen zijn daarna in segmenten gefotografeerd (zonder inkrassing), ingekrast en2 Google Maps, 2013 30

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)vervolgens nogmaals gefotografeerd en getekend. De profielen zijn bodemkundiggeïnterpreteerd door een bodemkundige en beschreven volgens de ASB 5.23 en het FAOUnesco determinatiesysteem. De locaties van de profielen zijn ingemeten met een GPS-roverom de TAW-waarden te bepalen.A' B' B A Afbeelding 7.3.: Situering van de profielen3 BOSCH, J.H.A., 2005. 31

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel) 7.2.2. Landschappelijke situeringHet plangebied ligt op de zuidrand van de dekzandrug van Geel, die verder naar het noordenen noordoosten veel hoger in het landschap ligt. Ten zuidoosten en oosten van hetplangebied stroomt de Molse Nete die ten zuiden van het plangebied samenvloeit met deGrote Nete. De huidige Eikeveldenstraat volgt de noordrand van een smalle laagte met eenbeekloop. Het noordelijke deel van het plangebied ligt nog in deze laagte; het zuidelijke deelligt op een dekzandeiland dat de laagte scheidt van het dal van de Molse en de Grote Nete. Afbeelding 7.4.: Luchtfoto van het plangebied en diens omgevingDe specifieke geomorfologische situering van het plangebied komt met name tot uitdrukkingop het DHM (Afbeelding 7.5.). Duidelijk is te zien dat het zuidelijke deel van het plangebiedop het kleine dekzandeiland van Winkelom ligt. Dit dekzandeiland grenst in het zuiden aanhet dal van de Molse en de Grote Nete. Het eiland wordt gescheiden van de dekzandrug vanGeel door de eerder genoemde laagte. Deze laagte watert momenteel via een kleine(kunstmatige of rechtgetrokken) beekloop af op de Rijnloop ten noordoosten van hetplangebied. Mogelijk dat de laagte tussen het dekzandeiland van Winkelom en de dekzandrug 32

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)van Geel een oude (Pleistocene) loop van de Molse Nete is. Door dekzandverstuivingen inhet Laat-Weichselien kan dit dal gedeeltelijk zijn dichtgestoven. Opvallend is de situering vande binnen het plangebied aangetroffen nederzetting in een zogenaamde landschappelijkegradiëntzone op de uiterste noordoostpunt van het dekzandeiland. Mogelijk dat hetdekzandeiland zelf louter een agrarische functie heeft gehad vanwege de beterebodemhydrologische kenmerken.Dekzandrug van Geel Dekzandeiland van Winkelom Afbeelding 7.5.: DHM van het plangebied en de directe omgeving met het huidige afwateringssysteemGeologisch gezien ligt het plangebied binnen een zone ligt waar eolische afzettingen (zand totzandleem) van het Weichseliaan (Laat-Pleistoceen), mogelijk Vroeg-Holoceen en/ofhellingsafzettingen van het Quartair voorkomen. In het oostelijke deel van het plangebiedkomen bovenop de eolische afzettingen mogelijk nog fluviatiele afzettingen van het Holoceen 33

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)en mogelijk het Tardi-Glaciaal ofwel Laat-Weichseliaan. Onder de eolische afzettingenbevinden zich fluviatiele afzettingen van het Weichseliaan (Laat-Pleistoceen) Het westelijkedeel van het plangebied ligt binnen een zone met dezelfde eolische afzettingen, maar waarbovenop geen Holocene fluviatiele beekafzettingen aanwezig zijn.Afbeelding 7.6.: Bodemkaart van het plangebied (paarse kader) en omgeving4.4 AGIV, 2010. 34

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Volgens de bodemkaart van Vlaanderen (Afbeelding 7.6.) komen binnen het noordelijke enoostelijke deel van het plangebied matig natte lemige zandgronden met diepe antropogenehumus A-horizont voor (Afbeelding 7.6., code Sdmz). Het bodemtype wordt gekenmerkt doorde aanwezigheid van een plaggendek met een dikte van tenminste 60 cm. Onder dit humeuzedek bevinden zich nog resten van de verbrokkelde podzol B horizont, waarbij deroestverschijnselen beginnen tussen 40 en 60 cm in de antropogene humushorizont. Dieperdan 60 cm is het materiaal sterk gleyig met duidelijke roestverschijnselen. Dewaterhuishouding vertoont een te nat patroon in de winter, maar is gunstig in de zomer.Dergelijke gronden zijn vaak als weide in gebruik.De zuidwestelijke helft van het plangebied wordt gekenmerkt door het voorkomen van matigdroge zandgronden met een diep antropogene A horizont (Afbeelding 7.6., code Zcm).Dit zijn eveneens plaggenbodems met een humushorizont (Aa) die dikker is dan 60 cm. Deroestverschijnselen beginnen tussen 60 en 90 cm. Het humusgehalte van het plaggendek ligttussen 4 en 5 procent (van Ranst en Sys, 2000). De waterhuishouding in de zomer is ietsgunstiger. De bouwvoor van deze gronden is zeer donkergrijs; dieper wordt de antropogenehumus A horizont ook iets bruiner. Bleekgrijs zand wordt aangetroffen vanaf 70-80 cm, aande top hiervan komt een volledig of gedeeltelijk bewaard podzolprofiel voor. De grondenvoor deze serie zijn gemiddeld iets te droog gedurende de groeiperiode. Ze zijn geschikt voorakkerland en weinig geschikt voor weiland.Langs de oostelijke rand van het plangebied liggen alluviale natte grondwatergronden metreductiehorizont op lichte zandleem en zonder profielontwikkeling (Afbeelding 7.6., codePepz). Deze gronden zijn typerend voor een depressielandschap. Ze vertonenroestverschijnselen vanaf 20 cm diepte en een blauwgrijze reductiehorizont tussen 100 en 120cm diepte. De bodems zijn permanent nat, met grondwater tot aan het maaiveld in de winter.De gronden zijn ongeschikt voor akker- en tuinbouw en worden vaak als weidegrondengebruikt. De toevoeging –z bij de bovengenoemde gronden geeft aan dat de zandsubstraatkalkhoudend is. 7.2.3. Bodemprofielen binnen het plangebiedEen overzicht van de geregistreerde en gefotografeerde bodemprofielen met laagaanduidingis weergegeven in Plaat 1 tot 5. Hieruit blijkt dat binnen het gehele plangebied bodems met 35

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)een dikke humus A-horizont voorkomen (FAO-classificatie: anthrosol)5. Deze bodemshebben een antropogeen humusrijk dek dat meer dan 60 cm dik is. De akkerdekken zijnveelal in de middeleeuwen en de nieuwe tijd ( tot ± 1900) ontstaan als gevolg van langdurigebemesting met potstalmest6. Dit zogenaamde plaggendek of akkerdek rust op de restantenvan een podzol in dekzand (FAO-classificatie: podzol). Er zijn geen alluvialeoverstromingsafzettingen uit het Holoceen waargenomen.De actuele dikte van het akkerdek (Aa(p) varieert van minimaal 40 tot maximaal 70 cm. Demoderne ploegvoor (Ap) is veelal 30 tot 40 cm dik waardoor van het oorspronkelijkeplaggendek vaak nog slechts 10 cm resteert. Het middeleeuwse akkerdek (Aa-horizont)onderscheidt zich van de moderne ploegvoor door een meer bruine tot bruingrijze kleur alsgevolg van een enigszins lager humusgehalte. In het akkerdek komen houtskool, fragmentenbaksteen en aardewerk voor. Van een gelaagdheid van het akkerdek is nauwelijks sprake.Alleen in profiel 19.1 lijkt sprake te zijn van een tweedeling binnen de Aa-horizont (Afbeelding7.7.). Tussen het middeleeuwse akkerdek en de moderne ploegvoor bevindt zich een laag dieniet het gevolg is van het geleidelijk aanbrengen van humusrijke grond maar er in één keer isopgebracht. Aap 1Aa 2Aa Ahgb Cgc Afbeelding 7.7.: Detail van profiel 19.15 FAO, 2006. World reference base for soil resources 2006. A framework for international classification, correlation andcommunication. World Soil Resources Reports 103. Rome.5 Hiddink en Renes; 2007. 36

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Deze laag wordt gekenmerkt door grote brokken humusrijk bodemmateriaal in combinatiemet wit humusarm zand. Binnen deze relatief jonge laag komen ook fragmenten baksteenvoor. De top van het oorspronkelijke akkerdek is sterk vergraven. Onder het akkerdek ligtdirect boven de C-horizont een tweede humusrijke laag (Ahgb). De C-horizont vertoont eenrelatief hoge concentratie aan roestvlekken die duiden op nate bodemomstandigheden.Kenmerken van pozolisering ontbreken in het profiel. Waarschijnlijk is hier sprake geweestvan en lokale natte depressie waarin enig organisch materiaal heeft kunnen accumuleren.AapAa fecABwC Cgc fec Cr Afbeelding 7.8.: Detail van profiel 20. Direct onder de Aap-horizont komen restanten van ploegsporen voor. De witgrijs gereduceerde zone die de Cgc-horizont doorsnijdt is het gevolg van een preferente stroombaan van grond- en bodemwater. Fec = ijzeroxide-concreties.Afbeelding 7.7. geeft de bodemopbouw weer zoals deze min of meer representatief is voor hetplangebied. Deze bestaat uit een Aap-Aa-ABw-C-Cgc-Cr opbouw. Alleen de ABw-horizontis slechts zeer plaatselijk binnen het plangebied aangetroffen. Deze is kenmerkend voor deoorspronkelijk hoogste delen. Merendeels ligt de Aa-horizont direct op de C-horizont met 37

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)een AC-horizont als overgangslaag gekenmerkt door een heterogene humusaanrijking alsgevolg van bioturbatie. In de ABw-horizont is naast bioturbatie ook sprake van enige matevan verbruining7 en mogelijk een zeer zwakke ijzerinspoeling.Opvallend is de vaak onregelmatige basis van de Aa-horizont. In combinatie met het relatieflage humusgehalte en de geringe dikte kan niet worden uitgesloten dat deze laag feitelijk eenoude akkerlaag is in plaatst van een opgebracht plaggendek. De interne homogeniteit van deAa-horizont (geen naar beneden toe geleidelijk afnemend humusgehalte) en een scherpelaaggrens aan de basis spreken deze optie echter weer tegen.In veel profielen komen V-vormige ploegsporen sporen, zowel in de top als aan de basis vanhet akkerdek (Afbeelding 7.10. en Plaat 1 tot 5, profielen 16.1, 18.1 en 31.2). Soms zijnAfbeelding 7.9.: Detail van profiel 18.1 met dichtgespoelde ploegsporen in de top van deAa-horizont.deze sporen dicht gespoeld met geelwit zand waarin fijne donkere spoelbandjes invoorkomen (Afbeelding 7.9.). In andere profielen liggen deze afzonderlijke spoelbandjes bijnain een aaneengesloten laag (Afbeelding 7.11. en 7.12.). In Theuws e.a. (2011)8 worden dezelaagjes in verband gebracht met zogenaamde beddenbouw vanwege hun regelmatigvoorkomen met een onderlinge afstand van 5-7 meter. Beddenbouw is een zeer intensievevorm van landbouw waarbij door middel van een zeer specifieke wijze van ploegen lange,smalle bedden in de akkers worden gevormd elk gescheiden van de volgende door eenondiepe greppel. De spoelbandjes zoals deze door Theuws e.a. zijn onderscheiden zouden de 7 Verbruining is een interne verwering van bodemmateriaal. Het betreft een in situ transformatie-proces en is een van de belangrijkste bodemhorizont-bepalende processen. Verbruining is het resultaat van de kleuring door ijzeroxiden die vrijkomen bij de afbraak van mineralen in een zwak zuur tot neutraal milieu. Dit ijzer zet zich rond de minerale deeltjes af als huidjes van driewaardige ijzer(hydr)oxiden (voornamelijk goethiet) en veroorzaakt een min of meer uniforme bruine kleur. 8 Theuws, van der Heiden en Verspay, 2011, p. 169 38

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)restanten van deze greppels vormen die bij regen zijn dicht gespoeld. Beddenbouw is vanbelang voor een goede waterhuishouding en zou binnen het plangebied vanwege de vrij hogegrondwaterstand niet irreëel zijn gewest. Binnen het plangebied is echter geen sprake van eenregelmatig voorkomen met tussenafstanden van 5-7 meter; de laagjes komen juist zeeronregelmatig voor en lijken qua dimensie overeen te komen met opgevulde ploegsporen. Aap Aa AC CgAfbeelding 7.10.: Detail van profiel 20 met ploegsporen in de top van de Aa-horizont.Afbeelding 7.11.: Detail van profiel 8 met een komvormige spoelzandlaagzone in de top van de Aa-horizont. 39

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Afbeelding 7.12.: Detail van profiel 20 met een vlakke spoelzandlaagzone in de top van de Aa-horizont.De gemiddeld hoogste grondwaterstand lag oorspronkelijk op circa 20-30 cm beneden hetoorspronkelijke maaiveld. Deze wordt gemarkeerd door de top van de Cgc-horizont(Afbeelding 7.8.). In deze laag komen dichte concentraties aan ijzerconcreties (..c) met juistdaarboven smalle reductiezones voor. Deze kunnen plaatselijk schijngrondwaterspiegels c.q.via preferente stroombanen kwelplekken hebben gecreëerd waardoor de bodem nog mindergeschikt was voor landbouw. Boven deze gleyzone is sprake van sporen van matigebioturbatie gekenmerkt door lichtgrijze, humushoudende vlekken (ABw- of AC-horizont).Vanaf circa 80 cm –mv is de bodem volledig ontijzerd als gevolg van reductie en mobilisatie(Cr-horizont). 40

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)PLAAT 1: Profielen 3-1 en 8-1Profiel 3.1 (overzicht)Profiel 3.1 (detail)Profiel 8.1 (overzicht)Profiel 8.1 (detail) 41

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)PLAAT 2: Profielen 16-1 en 18-1Profiel 16.1 (overzicht)Profiel 16.1 (detail)Profiel 17.1 (overzicht)Profiel 17.1 (detail) 42

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)PLAAT 3: Profiel 18-1Profiel 18.1 (overzicht)Profiel 18.1 (detail noord)Profiel 18.1 (detail zuid) 43

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)PLAAT 4: Profielen 19-1 en 20-1Profiel 19.1 (detail)Profiel 20.1 (detail)Profiel 20.1 (detail) 44

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)PLAAT 5: Profielen 29-1, 30-1 en 31-1Profiel 29.1 (detail)Profiel 30.1 (detail)Profiel 31.2 (detail) 45

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)8. Historische en archeologische situering 8.1 Historische situering Dit hoofdstuk werd grotendeels gebaseerd op het uitstekende overzicht in ‘Verloren Voorwerpen, archeologisch onderzoek op het HSL-tracé in de provincie Antwerpen’1. Gezien de vermoedelijke vroegste datering van de eerste hoofdcomponent van de site, wordt het historisch overzicht aangevangen vanaf de ijzertijd. In eerdere periodes kwam er in de regio Kempen reeds bewoning voor, maar aangezien deze quasi niet op de site te Geel – Eikevelden voorkwam, werd deze niet mee opgenomen in dit overzicht. 8.1.1. IJzertijd2Nederzettingspatroon en leefwijze Afbeelding 8.1.: Reconstructietekening van een ijzertijdnederzetting.31 Verbeek en Delaruelle, 2004, p.107-114, p.177-188, p.259-264.2 Verbeek en Delaruelle, 2004, p.107-114. 46

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Hoewel de start van ijzertijd rond circa 800 voor Christus wordt gesteld, moet deintrede van de grote sociale en culturele veranderingen, die met de opkomst van dezeperiode gepaard gaan, vooral als iets regionaal gezien worden. Katalysatoren van dezeculturele verschuivingen waren het gebruik van ijzer en de ontginning van zout, methet Alpengebied als grootste handelsregio. De belangrijkheid van zout voor bewaringen als smaakmaker droeg bij tot het ontstaan van een elitaire kern in Midden-EuropaGebieden die dicht bij handelsroutes gelegen waren werden eerst beïnvloed, waarna denieuwe visies zich verspreidden over de rest van de regio.Afbeelding 8.2.: Reconstructie van een Haps-type woonstalhoeve (Type Oss 4A)43 Verbeek en Delaruelle, 2004, p. 100.4 Schinkel, 1998, fig. 68. 47

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)Veelal worden er twee chronologische periodes tijdens de ijzertijd onderscheiden, metname de Hallstattperiode (circa 800-475/450 v.C.) en de La Tèneperiode (circa475/450-57 v.C.). Beide overlappen deels met de voor- en achterliggende periodes.Hoewel er in de ons omringende landen rijke graven en complexe sites uit deze tijdbekend zijn, blijft men in Vlaanderen verder leven volgens de traditionele gewoontesdie dateren uit de bronstijd. Enkele solitaire rijkere graven verraden echter sporadischcontact met de elitaire kern uit Midden-Europa. Deze contacten leidden in de lateijzertijd tot het ontstaan van clanleiders, die de bevolking op militair, economisch ensociaal vlak aan zich bonden. Samen met de opkomst van deze leiders zien we ook hetontstaan van versterkte hoogtenederzettingen. Deze versterkte heuvelforten werdensteevast ingeplant op strategisch belangrijke locaties, zoals bijvoorbeeld boven eenriviervallei.Afbeelding 8.3.: Reconstructie van een Alphen-Ekeren type woonstalhoeve (type Oss 8C).55 Schinkel; 1998, fig. 110. 48

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel)De inheemse bevolking vestigde zich veelal in onversterkte, uitgestrektegemeenschappen van telkens een aantal boerderijen. Deze woonkernen werdenmeestal op een hoger gelegen droge dekzandrug tussen beek- of riviervalleieningeplant. De beschikbare vruchtbare grond werd er ontgonnen en telkens dezeuitgeput was werden er elders nieuwe akkers ontgonnen. Zo ontstond het principevan ‘zwervende erven’, hetgeen zeer typerend is voor deze periode.Naar de late ijzertijd toe gaat de landbouwgrond steeds efficiënter bewerkt worden,waardoor een standvastiger levenspatroon zich manifesteert. Boerderijen blijven vaaklocatiegebonden en er tekent zich meer structuur af binnen de nederzetting.Centraal op het erf werd het woonstalhuis ingeplant. Deze langwerpige constructiebood onderdak aan mens en vee, elk weliswaar in zijn eigen ruimte binnen de woning.De muren bestonden hout en vlechtwerk bestreken met leem, het dak was een grootzadeldak dat bijna tot tegen de grond kwam, bedekt met riet of stro. Het woon- enstalgedeelte werd gescheiden door een dubbele ingang aan de tegenoverliggende langezijden.De meest kenmerkende huizen uit deze periode zijn het Haps-huistype (Afbeelding 8.2.),met tweebeukige indeling, dubbele wandpalen en een laagkomend zadeldak en hetAlphen-Ekeren huistype (Afbeelding 8.3.). Deze laatste is eveneens tweebeukig, metzware diepe middenstaanders, maar veelal is de rest van de constructie vrij ondiepgefundeerd, waardoor er vaak enkel nog de drie of vier diepe nokdragers overblijven.Dit type gebouw zal blijven voortleven tot in de Romeinse periode, waar het eenmetamorfose zal ondergaan.In de constructiemethode van hoeves is tussen de vroege en late ijzertijd een zekereevolutie op te merken. Tijdens de vroege ijzertijd zijn de huizen meestal drie-, twee- ofeenbeukig ingedeeld. Ze zijn tussen 7 en 17 meter lang en circa 6 à 7 meter breed.Tijdens de late ijzertijd neemt de lengte van de hoeves toe tot circa 20 meter. Beideperiodes kennen een gelijke aanwezigheid van bijgebouwen op de erven.Graanspijkers en schuurtjes (Afbeelding 8.4.) komen courant voor. Ook uitgegravensilo’s en waterputten krijgen gedurende de ijzertijd een vaste plaats binnen het erf.Naar de late ijzertijd toe zien we dat er ook meer palisades en greppelsystemenvoorkomen, hetgeen te verklaren valt door de betere organisatie binnen het erf. 49

Condor Archaeological Research Eikevelden (Geel) Afbeelding 8.4.: Reconstructie van een ijzertijdhoeve, bijgebouw en Celtic fields nabij Wekerom (NL).De nederzettingen zelf bleven hoofdzakelijk kleine, open landbouwgemeenschappen.Vruchtbare gronden werden efficiënt ingericht en ingewikkelde akkercomplexen,aaneengeregen door aarden walletjes, de zogenaamde Celtic fields, (Afbeelding 8.4.)groeiden volgens een organisch patroon. Men leefde vooral van de landbouw, metgraan als primair cultuurgewas, en van de veeteelt, met rund, schaap, geit en varken.Jacht en visvangst vulden het dieet aan.Zoutverpakkingen, glazen armbanden en aardewerk tonen dat er ook contactenonderhouden werden met andere regio’s.Het geesteslevenUit de vele sporen van het grafritueel uit de ijzertijd, aangetroffen in zowel België alsNederland, blijkt dat de begravingstradities uit de bronstijd werden verder gezet.Grafvelden uit voorgaande periode blijven in gebruik, maar ook nieuwebegraafplaatsen werden in gebruik genomen langsheen de akkers en nederzettingen.Kenmerkend was dat deze plaatsen als ankerpunt dienden waarrond de zwervendeerven migreerden. Zo kon een begraafplaats tot meerdere nederzettingen en families 50