Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

ГАБ И Т MYGPEIIOB 051 HFAH © A R E P СMAH Б1Р1НШ 1 К1ТАП С. Сейфуллин &тындаги ~J А л л облысти*, } 1 >K-‘*e?i' in v.if inxp*;;ic.J Г .>fKоггд*< чи\"**■•'••.- КАЗАКТЫН МБМЛ ЕК ЕТТ I К К у р К Е М О Л R Б 11 Е Т Б А С П А С Ы Ал маты — 1953

Б1Р1НШ1 Б 0 Л IМ ср

1 TaFbi да таласып келш , тары да такасып кед in конып жаткам ею бай ауыл ак уйлерш олi тжкен жок едi. Ж аз боны К уланегпсс пен Кудайменденщ кен ш ыйырына сы- пыса ал май, купле канат серпicin, кунде камшы алтесш , клкты ры сы п келген eni байдын. аядай жерге арка Tipecin конып жаткандары жай да емсс сыякты. Алшак жайласып, араласпай араз отыратын cni бай уоделседп конгандай, Майкудык басына 6yrin кешке жа- кын катар келш кулады. Бiрiней 6ipi ipreciH айыра алмай- тын дос агайындарша, б\\р рана булактыц басына иык тш- се конып жатыр. Б/рак ею кабактыц да туюл1 ckchi' бул ©Kipre кашаннан мэл|‘м, белг1л 1* сыр болатын едк Он бушрден шубар ала жыландай шубатылып Игъмк- тщ шлем жапкан туйсл1 кепи кулай бергенде, батыс жак бетт1 тутас торлап келе жаткан Жуман байдыц он жет\\ мыц жылкысы да кершд?. ¥зын туйел1 кештщ езше ук- саран еркеш-еркеш шаны шубалып келш, кеп жылкыньщ тутаса карауыткан шанына осы 6ip булактыц басында туйicTi де тогысып кепт. Енд1 лине, 6ip oiupAi тутас шац басып, булыктырып ба- рады... Элде рана уназ кершп жаткам ел! даланы кернеп кет* кен коп жылкы тешздей толкыйды. Жанбырсыз жаздап ерте кураган тыкыр бозды устарадай кыркып, шац меч илркейдсн дамылсыз пыекырык аткан кеп жылкы орттей каптап, кекжиект! керсетпей ж1бердк Ояц жерлер тшп темендеп, кырац жерлер тшп бтктеп кеткендей. Кыскы коныстан узай алмайтын 6ipen-capan жатактар эр жерде моладай шошайып турган караша уйлерш кез 5

1лескенше жырып алып, кеше женелуге эз1рлент калды. Карата уйлердщ орнында, уй деген болмашыны аркасы- на кондырып алып, кулагам тамдай опырылып жалгыз- жалрыз туйелер FaHa жатыр. Екеу болса — терт турлк бесеу болса — он xypjii етш эдеш боя рандам алабажак ешюлср туйенщ келецкесше уйлыгады. Кулд1ре\\чш ара- сынан кундактаулы балалардын юшксне кара кездерЁ жылтырайды. Шыркырап cuieci катып, зар кагып жат- кандары да бар. Сынык жуздк кун какты, жадау зйелдер, шыркыраган баласына карауга да муршасы жок, аксак ошак, пушык куман сыякты умыт кала жаздагаи болым- сыз дуниелжтерше кезек кезек жупрш жур. Кеп жылкы- ньщ пыскырыгы жакындагаи сайыи, орт таяныи калган- дай ссскегпп, аз yilni жатак булан-талап, 6ip жарыиа карай сырылып кеткел1 жатыр. Байлык CKiiini кедом ауылдарды куйындай ысырып келедн Жуман бай кеш алдын Майкудык булагына жакындай бергендс рана куып жетгп ед1*. Оран дейт Иплж кепи'шн кайда тартканын болжай алмай эуре болды. Суз!сер же- piмi3 осы болар ма деп Шерубай Ыурасына аялдап едк ИгЫк Kemi opi асып к е т дегеи кабар алды. Коп салтат- тыныц коршауында кетт бара жаткан, кос-кос туйе же- плген кеп арбалы узын кеш, алыска тарткандай жыйна- кы ксп'п бара жатты. Сур/нд1'рер жер}м осы шыгар-ак деп, Сокыр езеншен тосьпт ед!, ол болж алы лг дурыска шыкпады. Сонымен, Жумап байдыц жшсе’з жетелешп он ек! кун кеип'п, арен аттан Tycin отырган ызалы ж эт бар. Жуман узын кара бурыл аттан гусе калды да, улкеи эк уши TiKTipe бастады. Каитарулы аты касында. камшь: мен шылбыр белшде, Копей бойбнпент кай жердей капь: KCTopiii андып, акырып калуга оз*ф отыр. Бул мшезге он бесжен уйрешскен бейбштсс! бая у коз галс а да бабьи» та- уып, Min тактырар емес. Уй т: пл in жа.тса. жук жыйналып жатыр. Бфак мундай карбаластз Жуман бай Келен бэп- бниешц 65p кзпысын лампам да калган емес, зск!меп до калган смес. Муны екеуi де жаксы б!лед!, казiр еке\\ч де кыл устшде, кутуде сыякты. Жуман — Алтай-К,аргтыкка мэл!м тапал адам. Б1рак депес! гортбак, сом жаралган. Кэлденели куректей му кыл тырнакты саусактары — келп-пц сабындай жуп-жуан. Кылтанак шыгып кермеген каска нег»нен тагалы ат та- пып жы! ылгандай. Салоыран бастагаи уртына деГпн та- бити тэрт1пт! бузбаГнак келген бурыл сакал каска иектен б

\\ тайып кеткендей алкымга барып уйлыгып калыпты да, сакалдан repi уйысып калган кок шулан жунге квбгрек уксап турады. Ж узЫ н баска мер! тугел ешуге жа-кын- дап, ecKi тецгелжтей камеею тарткан. Бар мшез! кезле- р5н жартысыиан асыра жауып алып, еид! етепн кетер- местей б1ржола туйьлген кабакта гана калган сыякты. Бэйбпиешк капысын таба ал май ыза болып отырган Жуманиыц кулагына катар коныи жаткан кас ауылдыя. катты кулюлер! естиедк Бакас ауыл куйш-тс'ш. отырган oipey барып сонадайдан танып, мазактап кулстш сыяк- танады. Каска исккс кайла гы шыбын-цпркей де канта- кайта конып, о да мазал ап отыр. ИгЫктщ Кек-дауылы мен Сур-перендер! де олдекайдан сап етс туст, кара-ала мен сары-аланы кабат талап кетти Канга боялып кансы- лап калган кара-ала ит л'плш жаткан уйге Kipin кетш, кереге арасынан иес1'не карап, кыцсылап кояды. Ит те болел, ел/се алмагаиына, о и ай ж сю лгеш ие изасы кайнай Tycin: — Уа, opi кайтар жылкыны! Эр жагын жаудыц жер1 емес, мыиа меш’н жер1*м!— деп, Жуман кыядан кершген жылкышыга 6ip акырьтп калды. К.улкш отырган Иплп< ауылы ecTiciH деп, катты акырып айтты. Игип'к ауылына да кез1 осы арада гана туеш кет?гг eni, Ипл?ктш журт К931Н сур]'нд1'рерл]'к тагы б1*рдемеш шыгар- ганын кердь Кутпеген ед'1, тапданып та калды, шошынып га кетп*. К©пп’-кон жэйш балаларына тапсырып, e3i касына 6ip гоп адам epTin алып, Иплж би Улытаудан 6epri елдер- ;ii аралай кайтып едк BipiHe «кайырын 6epciH», 6ipiHe «кайырлы болсьш» айтып, алыс-жакын агайыннын ка- ыл ган-согыл ган екпе-назы болса ушыктай кайткан. Ei<i бал асы ею жерде бол ыс, он ci<i мын жылкысы ба р Игипк- Т1ц эдегИ келуш умгг етпейтш елдер мунысына катты ри­ за болып, бас изесш калысты. Кеп бастар шулгысып, кеп сакалдар шошацдасып калды. Бул журкгпц Ty6i 6ip жан- жалга согарьш сезшгсн ку такымдар шыбындап келт, Игш к тобына вздер1 косылып, елден-елге шыгарып са- лып кайтысты. BipaK салтак тымактын кулатын калан турсе де сыр ала алмай, шерменде болып калыс-гы. Касьшда сонау туптен орте шыккан Куренкез кожа, жылтыр Омар, Нысаналы акын, Жумабек тере, Боздак би, Kipeuii Ыбрай, жеп‘ м болса да еркс жиен Сит бар, ИгЫ к каз1'р Т1п'лin жаткан жаца уйнп'н. сыртында отыр. 7

EpiHin 6ip ескерткешн ендшэр! кайталатпауга длгдылаи- ган сылац токал Лйгашиа кысыр жыландай жуйттк:п жур. Ю'лем-керпе теееулй кумштеткен сары-ала тегене сапыру- лы, керектшщ 6opi бар, артык ешнэрсе жок. Кешш шык- каннан 6epri он еы кунш'н шп'нде биден 6ip кабар алмаса да, дол буг;н, осы арадан кездесеп'ш’н б:лгсндей, Айган- ша бэрш эз|‘р, борin банты устапты. «Жаудык жер1 смес, мына менщ жер1*м!» деген Жу- маннык даусынан езге отьгргандар слепдеп калса дат Ипл1’к коз!нiк кыйыгын да бургам жок: — Ис, айта бсрпиз,— деп, манадан тандамын кагып, такданып отыргаи Куренкез кожага бурылды. Игкгпктщ ыцгайымен оруге уйрснш калган топ, ол слои кылмагап- ia елсидееin калгандарына уялгандай болып: — Ие, кожеке, амта берпиз,— деп, Copi coFan карай бурылды. Кожекец де дугасынан жацылгандай саскалакгап ка- лып: — Батшагар, Шок-Шорманнан да, Зклгара-Шопан- паи да керген емсс см мукдай уйди Абыландын ордасы дейм1з гой, о да тогыз-ак канат екен десунй сди Он ек\\ канат дегешидз Кожакмег Султаннын. мунарасындай бо- лып шырыпты гой! — деп, TirLiin жаткам уйге тары да ка­ рам. тамсапып-тамсанып калды. Курецкоз кожа Игшктш ecKi 6ip ccpiri. Bip кезде би- ДЩ басына Кенесарынын iopi тент калтлда, ат кешр е т т сакалын тесеп, амам алып калып eдi. Одап 6epi коп жылдар отт!. Каз$р Игинктщ саркытына канагат етт, op кезде кошаметни, ткпекнл куГине Tycin калды. Осы кун- п' бар TiJieri — Игш к аркылы Акмола дуанына указной нмам болгысы кследи Бул жэйлерд‘1 тугел туГпп болтан Игинк Курецкез/и'ц бул жолгы кошаметше дс кулан кет- ксн! жок. Оныц усттс, Ип’.и'к ж у р т коз in cypifuiiperiH ic- терд( icrcn салотын да, оз басы оган мои бермейпндей ко- pinrici келстпи Игшктщ жана т т л ш жаткан yfii шынында да коз су- рiнердiк улкен сди Он cni канат уйдщ эр керогссж торт >кirir колдасып, open кетерш, open, жайды. Шаныракты ovfvii жел бауыиан керегеге асып койып, одам кешн торг ж^пт терт баканмен open кетерди Дол каз!р ун/и айкала тура калган сад г атты жптгтер эркайсысы б,:р уык шан- IUып, шаныракты жогары кетерш экетш бара жатыр еди о ыгын аг уетшен шапшатын он cki кзнат улкен уй бул 8

отыргандардын. да кермсген yfti. Жуманныц шошынганы да осы. Енд1 ол уй уыктары шаишылган сайын комдапып, аруактанып бара жатыр. — Уыктары карына дешн алтын, жогаргы жагы ку- Mic б1лем! — дед1 Курснкез кожа. — Жок, кожеке. Б1зге ол ысыраптын ылайыгы жок кой... Эртурл1 сыр бону той эшейш,— дсп, ИгЫ к сыпаны жауап бсрдк — Сыр бону болса, ендеше, бул Букара-Шэрштен келген пiыFaр!.. Маккои МукэррэМчО мен Мэдинэи Му- наууэрадан сон. Букара-Шэрттен баска дуние жузшде мундай сыр-бояу бар деп есгпген еместз. Кутгы бол- сын!.. Кшзш жапкан сок бул ак кумбез кущик жердей кезге урып туратын болар. ИгЫгще болсып!..— деп, Ку- ренкез кожа узак шубатып ткпеулесл'пн айтып Kerri. — Кутты болсын... Bipre журш-ак 6ip сырьша коз Lnecripe ал гаи емееп:з... Осындайыннын 6ipiH б:лсек не дейсш... «Былшык баскам козг\\пз, тарлан тарткан кезл М13» дегендей, бултагы кои булынгыр заманынды шала алмай каламыз...— деп, Боздак би ез ойында журген 6ip туШншекп до ангарта кеттк — Кун бурынын, жок демссек, органа туспей кететт нем болушы ед\\ менщ...— деп, Боздак бите карап езу тартты да, Ипл1к 03iiiiK ел лузына тараткысы келген сезВ мсн аяктады: — Коя-ак койыныздар осыны, торе тукымы еместз, б:зге не лайыгы бар деп ем, балалар болмады, кожеке... Замам солард;ю гой, койдыра алмадым,— дсп, кишпешл- дЫк корсетт!*. Уйге де осы арада гана дэлдеп караулы лайык кор- гендей, толык денесш тугел бурып алым: — Мен сыны жок, сыпайылыгы жок, кур абажадай б!*рлеке болып шыга ма деп те коркып сд!м. Эз1*р жаг Kopiniri турган жок сыякты екен,— дсдк Манадан жабырласьш мактауга да бата алмай отыр- ган тобы мунысын бсрклген улыксаттай K©pin, онсыз да бшк уйд1 TiriTi жогары KGTepin окетл. ИгЫк «торе тукымы емесп1’ 3» легенде, жМшке узыя саусактарьгн сэнмен сыртылдатып отырган Жумабек торе б!р козгалып койып едк Мунысы осында отырган торе тукымы 03i гана exeniii сезше калгандыгы ма, олде торе тукымыньщ пандыгын алдакашан астына басып алып, Жумабектщ o3iii аткосшы кылып алган калталы байдык 9

сез1 шаншудай mai ме, эйтеуф, сал.алы саусактар сылау- мен есксн кара муртына карай барды да, сыйпай ал май KefiiH кайтты. Жауап бар да, айтуга аузы барар емсс. Бурын бул булак басына шыккан теректей, еркж суа- рылып, жарык пен жемнен кагажу кермей ескендт ко- piHin турраи адам. Мыкыраймай, буюреймей тузу есксн. Ауыр ецбек, азап, кайгы дегендер eui6ip жерше дак сал- маган. Ka3ip сол булак тартылранда ©Hi сынынкырап, ус- Ti-басына жудеушмик Kipe бастаган. Атадан калган мау- ты шапан, KyMic Kice сыяктылары болмаса, кунделпчп ки!мдер1 жупыны рана, Keiieci кэп те, жацасы — жамау- лары рана. Сондыктан Жумабск кал талы баймен калжыц гуршде де кагыса ал май каллы: «Ещи ордаларын менмш дейсш roi'i!» дсп ойлады да айта алмады. Шынында, Игыпк осы уйд1 улкен ссеппен жаса1 ып едк Сонау Е ал бойындары Сандыбай уйнпге он кулынды бие берем деп уйд1*к суйепн жасатты. Борлатып баскап ак Kiiiai мен бау-шуыиа дейш сол жакта эз1рлетш, адты кек арбамен осы арака 6ip-aK TycipTii. Лол бугшп copcenoi- ищ сэтше Майкудык басында т т л ш жатсын. леди Дол сол кезгс касындакы улкен топ адамларымен эз'1 де жет- ri. Уырын ат устшен шантатын бгпк ак уйд|Ц калан ii- ттлгсшн 6ip дуан елге жая кететш топка 6ip корсету Uri- лп<тщ туктр туб!нде журген 6ip арманы ед:. Kasip сгл орындалган арманныц устшде отыр, бiрак o;ii уйд?н касына барган да жок. — Iiiiiiii?, кожеке,— дсп мойный бурганда болмаса, сол уйге K03i де гусе бсрмейтш сыякты. Imi кандай жылыпып отирса да, сыртына шыккан 6ip белп жок. Экс сырын жаттап болтан ку балалар да уй жаи- ында 6ip ауыз соз шыкармайды. Осы уйдш бар жумы- сы 03 колы нап еткен жылтыр Омар рана мактау ecriri- ci кедin, шыдай алмай, козгалактаи ксяды. Онсыз дз осы уйге арнап елец айткысы кел!п огыргач Нысана- лы акьшга еркшсн сейлеп: Жагын байланып калган ба? Элдеб1реу жолыцды кагып экетеш деп отырмысын? Айтсаншм айтарын,- ды. дсйдк Акырын гана сыбырлаган болып Игыпктщ 2\\улагына шалындыра айтады. — Аксакал KiciHi кысталама, Омар... Тарлан к©кт5ч жур1С1 катан кэршд1 гой, шаршаган болар. Антам деее, {О

бойбппеге айтады да. Оуел! уйгс басын суктырсацшы, тым болмаса...— деп, Ишпк аккешлдене кенкьпдей кулд1 дс, сонымен 6ipre ©з кара басы ол елецге кумартпай отыррандырын да аигартты. Ондай елец, орине, бэйбпие- ге арналып айтылганы лайык та... Тарлан к©ктin. xcypici катандырын айтканы — акынра жорра MiHri3 дегеш рой деп, Игшкт'щ улкен баласы Ор- дабай да inline 6ip туйin койды. Kapi акын да осыны дэ* меленш калды. — © лети койып жур ем, Омаржан кысталаран сон бол.мас,— деп, акын жамбасына жабыса жаткан ку дом- бырасына колыи созды. Ол кошеметищд Айраншара кор­ сет дегеи Игипктщ ойын ангара алмай калды. Алуды онша жек кермегенмен, суыра салып мактап кетуге Иысаналы акын оларырак екен. Манаты Куренкез кожа айткан Кожакметтщ мунарасындай екен деген те- леудеи баска тьгц ешнэрсе таба алмай, саны айнала жор- тып, жайдак тепекке салып, узатып экетть ApFbi-6cprini кез1п, аркадан тук таба алмай боска болдырып, санда- лактап барып, «Бойтоллара» Т1'рел'ш ©3i токтаганша, сш- KiM оны тежеген до жок. Б'фдемеге тыйым саларда бидin STipiK жетел1п, тамагын кыратыны болушы едц ол белп де бершмеп едг Аягында, жоргадан б!ржола умiг узер- дей сендел1и, сурше-сурше акынныц ез! токтадьг. — Биеке.м бшп айтыпты, шаршаран екемш. Даусым шыгар емес,— деп, домбырасын касыиа кылжыйта салды. — Тыркыюына болайын! — дед1 ерке жиен Сеит, жан- бастап жаткан боны Омарды кулагынан тартып, езше жакындатып алып. ©з ойын айта алмай, бидщ ойын табам деп сандалган акынныц сандырактамаска да шарасы жок едк Кэр! кэз! жыпыктап, бсйшара болды да калды. Игш к пен Нысаналы акынныя арасында оздео! гана бьлетш еск! 6ip жэй бар. Bin кезде Кейесарыдын такым бурауынан ырысып, Игш к бак сол козгалыска ерген едк Каз1р осы ауылга такала коным жаткан Жуман бай оз ерммеи ерген. Коп жылкыны эрец аударып-твцкерш, Са- ры-су, Ш у езендерш с.агалап, козгалыстын арткы кеипн- дей алыстан кара керсетш отырды. Канды жол каекыр, Ала гауда ср кыргыздыи колынан кай капкан кабарын ecTireu кути' Игш к жалт берш кейз'н бурылды. Epii<ci3 epin ед1*, вкжпиа’з кейж бурылды. Б1рак, сол дурбелекшн тепн жаткан олжасынан бас таргкан жок. Кенесарыга и

ерген журттыц Шу мен Сары-су бойында жаткан жыл- кыларын айдай бурылды. Ол журт кейш мекенге кантып малый сураганша, колдап-жолдан косылF3H жетГ мыц жылкы танбалапьш та калган едь Осы сырды Мысаналы акын жаксы бьпедь Осыган арнап шыгарран, шындык зарыидай ©лею де бар-ды. Ка- 3 ip оган б^ржола тыйым салынып койгапы болмаса, ол 6ip Иг:лж'пц жаны турилгетш елей.. Оныц 'шкнде «Кан- дыбалак жол басар, кезеп!» деген создсп бар. Ол елец бупмп би Иплжтщ «кезеп» дегенд1 ecTin, эке-кекелеп, иттей кынсылаган уят 6ip кундерш, арг-ы жактарьш коз илльша окследь Олдеюмдердщ тепкшеп жаткаиыи ссгне туаредь Сондыктан, ИгЫк би акымды узын аркан, кен тусаумен оз манайьшан узатпай, орелсп уетапды. Оныц ycTine Kopi акын енд! мунын атагын жая журетш жыр- шысы болып калып едь Иплштщ эр мжезшен шошына журеп'н i<opi би Боз- дак оз ойындагы 61р туишилют шеше ал май отыр. Iiri- л!к оны — «кел!п кетсш» деп. томага-тунык шакыртып алды да, каеына epTin, ол аралап кстт!. Ксйб1р уплерде курмет корсетт ©зш’ ен жогары отыргызса, кенде сол, жо- рарыт озi отырып альт, KOpi бид! тометрек сыпгытып ж\\- берль Куп! бупнге дсшн OFan луылын жайлаудан кеш|'р- гешн де айткаи жок. Мала тансртец олдекайдяп сап сте тускен жылтыр Омар: — ауыл бупн туе ауа Майкудмч басыида болатьш шыгар дегеиде, касындары журт сопда Faна билль Жайлауда И гЫ к уйшен аттангаи топ он жет! кун ел аралап кузджке жеткенде, Игипкиц ауылы тиры алдары- пан шыкты. Бугам танданбай отырган жадгыз И п л’.к ка­ па. 0зголер1 оз ауылдарьшыц жэйш с“нд1 естершс алы п9 снд| гама кыпылласа бастаран сыякты. ЖолшыбаГ/, Актау, Ортау жагынан коп жылкы кулан келе жатканый эр ауыл-ак айтып огыр едь Косылып кет- се, б:*ржола айрылатыныи жаксы бьтетш кедей ауылдар аз гама жылкыларын тусан-матап, котамга yfiipin устап отырган. — Оздпо дсшн десек, енздщ жылкы Ортаудан томен туспесе ксрск едь..— деп, Ипльктщ жылкысына да эдеп корсете сейлегеи адамдарга И плис Жумекецшц жылкысы болмаса, б1зд\\ц жылкы коз- галманды, дсп жауап 6epin кел1п едь Ннд1 мше, Игьтпк- т т оз ауылы да кузджген кездесе Kerri. 12

Мана Омар айткан кабарды есп'генде, касындагылар ан-тац калып: — Апырау, аздщ ауыл Майкудыкка конбаушы ед! гой? Ол 6ip алакандай, бие-бауы жок, такыр гой! — дсс- кенде, И runiк оларга: — Bapi6ip казнага кеткел1 турган жер Foft, тым бол- маса 6ip жайлап берсшк дегендер! шыгар балалардын — деген. Одам аргыны ИгЫк айткан да жок, касыпдагы- лары батып сурай алган да жок. Осынын аржагында не сыр барын Боздак бидщ калай барлагысы келсе де, Kopi кез1 жсте ал май отыр. Иг1л\\ктщ шойындай курен, кошкыл бетшеи ешнэрсенщ елесл бай- калмайды. Баягы 6ip кендж, ешнэрсеш елемеупплж, кем колтык— бейгамдык сыякты белгЫ калыптан баска тук i3 жок. Кешпел1 ел жайлауга бармак, кузджке келмек, мал rici кайда андаса, иео' соган ерс бермек, Иплжтщ жузшде осы гана. Боздак би де осыдагт аса алмады. Кдз- нага кетксл1* турган жер дегешпц артында 6ip бэле жат­ канын сезсе де, ani батып сурай ал май отыр. Шойын кеудели аю жоталы, буруге бггкендей жундес сом саусакты, кастары кыйгаш-кыйгаш бггкеп кара ki- ci — Иг1л1к би, пан да, тзкаббар да емес. Даусын потере сейлегенш, 6ip адамга суык жуз керсетш, кабак шьггка- нын ешк!*м коргеп де, еспген до емес. Ала козin 6ip тон- керш, калыц кабагьгн 6ip туйin кялса, бул манайдагы елдер басыгга кара жамьглгандай болар едк Куренкез ко­ жаным тышканнык кумалагынан жасагандай усак кара тастардан Т1зген тоспигымен 6ipre барлык буын- буыны сыртылдап кетер ели Б'так куш белпеж корсетулi ол умыткан адам сыякты. Айбао барын ©3i де жаксы бклетш болгандыктан, куд!рст Ti3riHiii кантарып устай- ды. Буйырганы — етшгенлей гана, kccim яйтканы — б т м айтканлай гама. Осы олд!М мундай момынды осы кунге дейж калай талап тауьгепагакыка тандангандапсыи!.. Мунын сырыи б1*ле алмай, шерменде болып отырган жалгыз Боздак би емес. 6api де солай. Жолшыбай кейде бидм кейде кожаны, кейде тереш онашалап экетш, алда- гы 6ip ауыл га жакындагаида гана топка косылып отыр- сада, Иплж ешкайсысына ынгайын байкаткан жок. Жол- дагыелдердш кун Kepic жайларын гана сезкылып келди Осы уза к жолында Иплж ешшмищ уйше де конган жок. Кона га келш тускен уйде там аб!рлегенше энпме- мен отырады да: 13

— Тан салкынымен 6ipa3 жерге барып калса кайтер ед|'?— деп жолдастарына карайды. ¥йк.ы шалалыгынан K03i былшыктанып болтан коже- кец курак ушып: — Сол дурыс болар,— деп, сырмалы шапанынын агы- тып койтан бауларын д!р каккан саусактарымен зрел тауым байлай бастайды. Бул сапарда кожекецнщ K9pi ке- 3 i бул iHiftKipen те кетin едк Кезшщ куйрыктарына акта- ран тарыдай б!рдемелер жыйпала бередн Барган угпнде TiMiCKLiCHin дарды алран кез‘1 олап-булай жуйткш калган- да, элп акталган тарынын oip тушрж ала кашкан тыш- канка да уксап кетед!'... Сол кезге ИгЫкпн аяуы да жок... Сонымен, жолаушылар елазде жаткаи езен мен булак басына ксжып журдк ИгБпк токымын тесен in, epiii жас- тапады да жата кетед?. Козгалмайды да. Уйктап жатка- ньш, ояу жатканын ешк!м ангара алмайды. Бел шешш сыр ангар, тым болмаса ойын ангартар еркш отырыстар талай оцаша кездессе де, Игш к ештмд! 6ip адым жакью- даткан да жок, алыстаткан да жок. «К,с»кя деп курметтегенмен, сыры болса, тереге айт- ты гой бул залым!» — деп кожа ойлайды да, \\й iuiUiK Oip жэб1рд1 ecine алады... «Аткосшы болып кетксн торен! нс кылсын сыр ай- тып, ертец 6ip дурбелен бола калса, ел атьшан иск кете- pin, кудай атымен ант бекггетш кожаный куларын бурап жур гой, бул мерез!» — деп Жумабек торе ойлайды. Боздак бид!ц ойында — кудай косып куда болгысы ке- лю жур мс деген де 6ip умпг бар... Ипл:'к 6ip рет кана Боздак бите элденешн ушьпрыи аидаткысы ксл гсндей: — Бозеке, осы с;здщ аталарыныздыд мекеш ТПлд? таумпмц етеп* сд1 foh? — деп ед! онашада. Омдай алыска кез1* жетуден калган nopi би адалынан Komin: — Жок, биексс!... Б?здщ аталарымыз Кдрамурынды жайлайды екен... Оны терелер1'м1'з тартып алраннан ксГпн осы аздщ мацайды ыктырмалап кслем?з гой...— дсп коп­ тел 6epi бойынa ciniciu кеткен колпрсуш коса жауап бер- д1. Игп'йк мунысын жактырмай калганын жасыргысы келмей, 6ipaa ундемей калды да: — Жок, Бозеке, журт айттынын барж куран сезшдей 14

керепшш'з не осы? №лд1— слздщ аталарыцыздыц жери С13Д1'н жер! Керек десешз, каказдатып берей|'н,— дедк Ар- жарын тагы да туйык. калдырды. Жэйдан-жэй Ншдш1 бектсрш Ж1бсрсе, Боздак би кар- сы да болмас едь Оныц аржакында б1ржола коныс ау- дарту сыякты бэлеа жатса, ол 6ip улкен дурбелен... Со- нымен Боздак бидщ ойында умгг пен каут ер1ле ecin, биекец yMirnen уйктап, каушпен оянып келш ед1. Б'фак Игинкке epin келген 6ip би, 6ip кожа, 6ip тере- нщ ymeyi де «макан сырын ацгартты» дегендей, 6ipiirc- Cipi кыр керсетумсн эурелешп келдк Сол ыцрайды ка- шаннан 6epi жаксы билет! н ИгЫ к би безбен басын сол куйiней аулармай yenап отыр... Орталап калкан жарык ай ак уйдщ ецсесш кетере ту- сейш дегендей, кегкгцир иурын себелеп топ гг, кетсриле бастады. Кара-хек аспанга шимаидай болып шыга кел­ ген жулдыздар да осы уйгс тагыл ган тана-моншактай жаркырап, ерекше 6ip Kepix 6epin тур. Осы oip керипсп журт ез К0з1мен K©pin, оз аузыпан мактасын дегендей, ИгЫк конактарын уйге xipyre шакыркан жок. Ондай с о т кур етюзе алмайтын Куренкез кожа, уйге карай са- калын шошайтып: — Батшагар-ай, ак уйдщ корю ай нуры тускенде екен го ft... Ж улды здар кандаи ж ар аса кеттП— дедj. ИгЫк енд1 рана орнынан турьш, езгелердщ бексеа де кетериле бергеиде: — Майкудык басы бьгйыл тым такыр екен, Омар... Шаннан кез1м1з ашылмайтын болар,— деп калды. Омар муны оз!не бер^лген буйрыктай тусппп, жалт бурылып ура жвнелд1 де, кунпрт есплген 6ip-6ip ауыз сезбен 0Mip етш, бар ж1пгп атка кондырды. Мснптке келе жаткандай баяу баскан конактар уйге к!ргенше, уй- ундп* араеынан сытыла-сытыла женелген жолбасар жл- пттердщ жарк-журк сиптенген как сойылдары Жуман- ныд жылкысына сарт-сурт тие де. бастап едк.. Уйдщ шыи ажары iujiHe xipreii сои квршдк Терт жер- ден салбыракан аспалы шамдар жана уйдщ жайын айт- кызбай баяндап тур. Бор! де казак даласына бурын кел- меген, жарыкы мол, улкен шамдар. Кара баркытпен ою- ланган туырлыктыц иыкын шыгара кернеп туркан алтын бояулы уыктар, шам жарыгында бурын oip кермеген сал- танат сыяктанады. BipiMen 6ipi белшбей астаскан алтын- 15

кум)С араласкан бояулар, кызылды-жасылды термо бау- лар, тукп* шлемлер, кумк жаптыргаи адалбакандар бул уйдщ жасалуына б1рталай-ак ой кеткешипн айтып тур. а сай, асыл нэрселер жарасымын тауып, жы* асып тургандай. сынша кец уйге жыйналран жук те жок. Бул — ду- к ую унии емес, иеанш рахаты ушш жасалган уй. тутас шлем усталган. Одет жасаткандай, боро­ де б1рдей, туктер'1 мен тустср! де уйлее. Тор курен тукп, ек\\ бутрден босарага дейш как туст! [дер. Бухара, Хива аркылы келдш, бупн гаиа кол Fa алдык деп тур. KyMic жапкан торт адалбакан eKi-ei<i- ..к.н белtain, ек1 босарага жакын орнапты. Бул баска ка- зактын тершде туратын, кум}стеткем ер турмандары мен камшат 6opiK, тулш тымактарын араластыра 1лети1 мак- таныштары. Бул уйд:н босарасыида рана тур. Табалды- рыктан бастап торге лейin теселген тукт1 шлемдер таба- ныкиап тлртып, былк-былк етедк Игшк уй inline кезш де салран жок. Адалбаканга туПо жун шекпеш мен камшысын tae салды да, езше ар- налран, керпе кабаттала теселген б и т орынра барып отырды. Толып жаткан жагалы кжмнен жаргак терЬтей кырыскан арык мойны тасбаканын мойнындай кылкыйып, жылтыр табан мэа'мек тайганай-тайганай, кожекек тор­ ге open жетп. Узак салт жургендЫтен шубсрек шалбары такымына жыйырылып калган Жумабек топе балакта- рьпг созгылап ол1 боса га жакта бегелш жур. ©з бейшара- лыктарын осы арада сезшгсндей, конактардык 6epi де берекелен айрылып тол^рек басып, торге орен шыгып бо­ роды. Улкен уйге KipreH сон. 6opi де Kiuiipefiin кеткендей, отыпгаида кумандай рана болыгт калысты... Орнмгысканнян кеГпн кожекек манарысынан ropi де кошамстш кебейтin, уп/пц iniKi жиЬазына тандана бастап сд1, Ип*л1К онысына тыйым сала жауап бердн — Кязактыц уш деген кымбатка тусетш попсе емес, кожеке. ©:йм1*здеп ropi малымыздын жайын коб)’рек ой- лаймыз. Ойтпссе, жун-журкасы тукке аспай далада ка- лып жаткан кай казак oip уй кетерт ала алмайды! Tin- Ti. ак уй, коныр уйдщ кайсысын баптап устап отьтрмыз? 1рк1т1ц ле сонда, ал аекпедсн ал ген малдыц терБтерсеп де сопла, тал in дс сонда... Bip eptaCeeiMia — кымыз беи от, езгснщ 6opiHC ле енжармыз гой. Осы мактап отырган уi’iiniз орыстыц 6ip ат, 6ip бузаулы сыйыры бар мужы- 16

рьшьщ жер уГпке турмайды. Gnrcyip, осыдан асар ©нер1- М1*з бол .марая сон., мактая етслиз де,— леди Жамтакдап Омар кiрiи колд*1 дс, Иплжке карап тура калды. DipACMChiu кабарып ап гкалы келгегй анык. BipaK, кашаигы одетi бойыпша, кабдрын 6ip катып кадды да, ешнорсе айткап жок. Смардыц бул жолы мемен кслерш 6Liin огырран Ппл'пс кулатын сы р та тссып ед1, у?aй бер- ген жылкы дубiрi мен, анда-саида сарт-сурт еткен сойыл дыбысыпа араласа, б!р сарыимен гана ткрс-тырс еткен солкылдак арбаныц дыбысы жакыидап ксдед1 екен... Hri- л!к кешлденш кетш, аз рана езу тарта баетап ед\\, Омар оныд касыиа ецбектеп жакындай 6epin: — «Уш кумар» кыяцкы да келпгп. Имюккяенбей жу- ре ме ол пт! — дедк — Оныц Kim ед1? — Турсыибан ше... Иплжтш кабагы туйБпп Kerri... Тырсылдап келе жат­ кан солкылдак арбанын. болыс баласы Ордабайдык ушне барып токтайтынын жаксы б!ле'пн би: — Сол жакка барып кайтшы,— дед! Омарга. 2 Жуман yfii еск! одетшше кешin, ccid здетшше конып, ecKi эдетшше эб!гер едк Бар эбшерлжтщ afiunxcpi Ж у ­ ман байдыц вз! боле а да, тагы сол ескi эдет бойыпша, бар салмак Копен бэпб!шеге rycin жатыр... Уиге Kipc бсрс капа саба жарылып кегп... Жуман отыратым жерге 6ip ояц кез кслштк.. Адалбакан уыктьщ карына дурыс бекгпл метендштен Жуманга карай кулап, 6ip ашасы шекесш тырнап кеттк Осынын бэр!' аз болып отыргандан, жиешмеш, epKiHcin, калжактап Сент келе калыпты. Бупн бул уйдщ жылкышыларына да б!рдеме болтан сыякты. Ihi’p тусе калып ед1*, курык уетше курык жауды- рып жылкыны элдекайда куып бара жаткандары еспле- Д1... Осынык кайсысынан бастап бэйб1‘шсге байланысарын бкпе алмай отырганда, Жуманныд колына Копей бэйбь шенщ 03i кол in Ынд1, капысыз ипндк.. EpiHiri. ашуыи алгысы келш, езше ек жакын устайтын сауыншы эйел Куншеге Копей бэйбпле: — Кол тшрменгм якрлin. куймак жасай койшы,— деи 17

едк Кунше далада узагырак. айналып калым книга кiл iр- д! де: . — Апасы-ау, кай туйсге артылып ед1? 1 аба а.пма- дым.— дед). Онсыз да жл рыл калы отыргап Жумап, кол ипрмен сыякты кесск себеггп кур етюзе ал май: — Bipey жеп койганы да! /Кутып ж1Гк'ргс1м дс! Сети морген табылушы ма елИ Кай тупеге арткапидды кайлам .б;лсй:м деп ен, сен кек мый! — дсп. Коней бомбинет opinicl::* жалгырмп, алкымыпа кедт ripe мои ::нпг;; бу- лыгь‘п. срои токтады. Аузына кай сез iуссе де клйгаргы- сы келмсп едк ашу буды да кор кылды. Кол ти:pMCHniн кай туйеге артылганын Жумлннык oai рана бглетш eai. КэшКкон абмр-сабырынык устшде эр- жалшыга 6ip зекгп калыл отырып, ти1рменл1 ез колычая, ©3i айткан туйетн аркасына аргтыргаи. Емд]’ сомы айта салудан ropi, катынды 6ip кедicripiri алганды жен керш отыр... Осы об[герд!к уст|‘пе мыйтык жоргасы бар кекпола- гымеп жсрД1 дукголдетт, басынагындай eciK алдыыа дей- iii атпеп келт, жынды Байжан Tycin жатыр. Ат \\ст1нен б?рдеме1п дуре егызш тастаи бергешн Жумаи сны.к ес- Т1Д'. — Пул унд!н сгшяуыры каймайтын ба едк.. Оал мы- нлиы, б\\рк ere Tyccin! — деген Вайжаипыц жирамсаг'ына дол ка'пр жумел й коятын Жу.ман жок eji: — Осы flip KOMipi кургырымен-ак басымызга ecKipin бодды-яу, жынды иг! — леи оган да 6ip кеши каллы. Кече к on;»ciin, каракгы iiiipre деГип каЛмамай, катар iypr.in oKi симаумрга альзп келген час к*м*фд1 гастап- Taciaii ж1борд1 де, алшац басып Байжан уиre Kipai. Байжан Жумаииык аталас агайыны eai. Боиында одет пен эл« пке сын берменпн мiпездегм болгакдыктзн, жын­ ды Байжан аiапгаи алам. Жумаииык алакяны ашылмай- тын сарлнлыгыма арнап: — елгсндс осы малдыц каишасын ала кетесш? — дегсш 5ук1л елге тарам кетт1 де, содан Gepi оны Жу- мал жек керелк жынды ит дсп сейленд!. Был гыр кузджуш Байжан калжындап: — Кыока Ж]п курмеуге келмей, 6ip ту бленд! сонып аллым. Кешрмси егерм»н,— дсп ед! Жуманга. Жумаи опын жи.'г! ыз кек шолагын аударып алып, yiiine жаяу Ж1берсе, Байжан ту бис тупл тышкам мурнын какагпа-

ран больш шыкты. Элле кек атты канта рып бергенше ызалы ма, олде мала гы батып Kerri ме, onreyip, содан 6epi Жуманнын кермсйш деген 6ip адамы болса — ол осы Байжан едк Б1рак, Бапжан айналактап бай арайынынан узай ал- майды. Кузликке ерте кешетш тук шаруасы болмаса да, Жуманиыц кешш бара жатканыи корт, езшеи ©3i ере кештк Одан сок, Бапжан Копен бэйбшемен ore тату: — Кудай маран екеупш кайта шитртер ме едк.. Катыны к’ м, байы k‘im болуга лайыкты скен'ш корер ед! сонда!— деп кояды оран. Калжыц Typi осындай урт болса да, Копей Бапжан- ды капы сыйлайды. Байжаннын. осындай мшезшен жынды атанганын жаксы б\\лед1 де, соиын есесш ез жак,- сылыгы'мен кайтара журедк Жуман оны жынды кухшк десе, Копей бэйб|'ше — cepi Ж1’пт атапты. fiKi туйсге артып алран уй-кужмен катын-баласын селк-селк етк/зш жетелеп алып, тете-твтемен, кесе-кесе желкьтдетш келш мана ол Ж у манный кешш куып жстш едк Адам сыякты сэлем бердк ынрайлас отырры- сы келепнш ангартып, Жуманиан кдйда конарын 61л- rici келдк — Йемене, шабыньщды басар деп коркамысын? Болмаса, межмен ауыл уй конбак па ен?— дед1* оган Жуман. Машина жсиатцысы келмей, эдеш з\\лд\\ eTin айтты. — Ендеше карыныи кет! Кекен барып езпмн куды- рьша конады!— деп кек шолактыц узенл кажап, жуш Tycin калган такыр екпесше 6ip тебш т калым, Байжан да тартып берген. Байжан культы деп коса атальтп кегкен ек\\ ж<*р бар. Bipeyi Байжекеннщ бала-шагасымен жабылып казып ал­ ран, кыс боны аз рана малый суаратын кудыры. Бул тыр- бык кара ран шыккан ойпан жерде. Сол карараннын imiH- де баксынын тымагына уксап шошайьгп Байжаннын шо- шаласы да тур. Аггандай анырайып жер уйi де жатьгр. Будан уш жыл бурын, осы кудыкка жарты шакырым рана жерде Игшктщ койын багып ж урт, Байжаннын ба- ласы Апак суыр пп'нен шыккан жылтыр кара таск©м1рге кездестк Салактатып суырын, койнына толтырып таске- Mipiii oKeciHe экелш бердк Байжекец суырдын i нiи терец* детш казып керсе, аржагы cipecin жаткам таскелнр екен. — Кудай жараткан таскелпрд! кудай жараткан суыр 19

казыг/ шыгарса, кудай жараткан суырды кулан жарагкан итше шдетш Байжаниын баласы устлп плса. бул квлпрлш кудай бунырып койран neci кокен. болптыи шыгпр!.. -- деп, Банжекек журтка жар салды. Содаи 6cpi, ел кузджке кол гашен бпстп. Бапжскец кошлдес арайынга капшык-капшык ком ip ж1бсрш тура- ды. Ашкарактык icren арба Ж1'бсргсп агайышл: — КвМ1рд!д ез.: таусылуга ашгалды... уоагы гапа ка- лып барады,— дсп шац-топыраю ы коса салып 6epin a<i- бередк Баягы iu каза-каза каз1р келбспкшсй жаткам улкоп yuripre айналды. Арайьшнын ала коздтиси ыгысып, Бан- жскец укпрдщ айналасын карагаммеп коршап, аузына казак арбанын 6ip доцгалагьш какбак кылып койды... Соиымен, журт бул уцпрд! де Байжаи кудыпл дсп атап Kerri. Keiui-кон обiгсрлIpinin бар салмагы жаксы квретж Квней жецгеане тусетнпн бшетш Байжаи, оз уiiiн оп-оцан калкайга салып, 6ip капшык таскемфш енгерш альт, ссылай карай тартып Kerin едк Жайлауда кепишикке уй- ренш калган басы жалгыз уйлжке дол 6ip ксило кендне де алмады. Жуман Topic карам жаткам шыгар, Кепеймен калжындасып кайтайын дсп те онлады. Келсе м'ше, са- мауыр эл\\ кайиамаган. Мамы шыгып турFaн каска иеп шам жарырынан жылг-жылт coin, Жуман да Tipi отыр. Жай отыргаи жок, кырыстапып, кырсыгып отыр. Жуманды созго тартып, уйншн'щ кецКшн аулайын деп, Байжаи калжындан сейледи — Бул манайга копбайтын адамдай ед!н, коныпсьш гой?— дед1, Жуманныц касыма жакыпырак отыра 6epin. Кондым. Шамаларыц келсе, кетерш тпетацдар! — деп, Жуман кырыс жауап берсе де, Байжаи езшщ буган бешмдтп ангарткысы келш: — Оны ана Игшк бауырына айт,— дедй — Сен жаибастамай жургем шыгарсын оран!— деп, Жуман opi карай, бетш’ карацгыра бурып жаитая кетп дс, кайтып жауап кайырмай койды. — Ею бай cy3ice бергцдер, арана туст шыбын болар 6i3 жок,— деп, Байжан басыч еешке. карай 6epin, о да жантая кетп. — IUipidu, кудай осы кен дуниеш жараткаида Алтай- Карпыктан 6ip Kicini шакырмады ма екен сол съезге?.. Eid накашыма ею ¥лытау, ск! Балкаш, eid Нура, ею Май- 20

кудык жасап берсе гой, жылдагы жанжалдмц 6ipin кор- мейм1*з...— дсп, еркс жиен Сеит Байжанга карады. — Е, ei<i нарашыниыц жанжалы да аякталып келед! рой, жиен. Бул мапайда ол! 6ipey-aK калады!— дсп, Бай- жан Жумапныц кытырыиа тие жауап берд$. — Кун айналмаи Komipin тастамасам, кор де тур! Осы макай тан аткаиша орт шалгапдай болады. Корей in сон- сын кешпегешн!— деп, Жуман тагы 6ip бурк ет’ш калды да, тары да Tcpic карады. Жуманныц сонау жайлаудан коше женелгендеп ойы- иыц ©3i осы-ак едк ИгЫк тенортак жерД1Н кайсысына конса да, он жспч мыц жылкыны жауып ж^бсрш, шанын шыгарып, epiKci3 кеппрмекпп-дь Ipreci 6ip тиген жсрд] иемденш сала беретш Игшкт! Майкудык, Букпа манайы- иан да осылай айдап тастамакшы едй 6picci3 ой осыран бекшп де турьгп калыты. Бул онын алыстан-ак танып келген Байжан a;ii де бу­ гаи жан тартып: — Е, мына кеп жмлкым осы мацайды тан атканша устарадай кыркып, шанын шыгарады да, Игыйк epiKcia кепГш кстсд! дсйдн скес'щ foh? Ендеше, оз’щ 6epiK бол. Ишик бул жерге сауын биесш де экелген жок- Сокырдын бойына калдырып Kerri. Сон езпсш’ езш Kemipin журме!— до/и. Жуман еши абайлады, Иплж муныц шолак ойын та гы да орап кеткеи сыякты. Мыпа жындьшыц сандырагы дурыс шыгып журе ме деген кудпсгеи ержслз басын коте- pin альтп: — Оиын жьтлкысы Ортаудан 6epi ойыскалы он кун боллы. Ат мшбей, сауын саумай отырар деп пс ен? — дедк — Сен кергенде 6epi ойыскаи жылкы, сенщ каранды корген сон opi ойыскан! ДБ'нср ат, сауар биеш озен бойын- да устамак,— дсп, Байжанныц созш Сеит те костады. Енд! Жуманга осы отыргандардын eneyi де кас адам болып кврнйп Kerri. Игшктщ сырыи бьле тура осы кунге дейш жасырып келш, епдз мазактап айтып отыр деп угы- нып калды да: — Осы екеут'н осы уйдщ табалдырырын аттамауга не сурайсындар менен? — дедк Сеит тым болмаса куылып шыккандай болып кстпейгн деп: — Жиенд1 олай кумас болар...— дей бергенде, Жуман басын кетерш алып: 21

— Жалгызыннан жайра десем, кетсм1снт сен лсырдн- ды? Сен жынды жалгыз уй кал десем. кетелйсш? — леди Асыранды, жеимск деген создер Сеигпн шымбайына катты бататын едк 9л1 мунданды есимсген бала ж ттсен- делш орнынаи эрек турды да, есжке карай беттодк >Ке- TiM балага катты тиет1*н каргыс cciin, кур сулдерш open экетш барады. Онын ycTiHe куылып шыккан уятынан да олердей едь — Айнялайын. жисн-ай, тура туршы кулыным! — леп. Копей бэйбште есп<ке карай жупрш едк Сент кайпыл а алмады. Кулан туеш токтамаса, баска турде аялдап ал ар жайы жок сыякты. — Мен емес, сен жалгыз каласын олi ! — дсп Байде он да орнмкак турды. Ен;п ол кашаннан 6 epi корланып жур- ген auivbiH 61'р-ак актарып, онд1 кайтмп оралмлека кете- тшш анткалы онтайлаиып, Koneftai миа яяп тур. — Апасы-ау, енд1 кайтешн. кулис сямауыр агып кетщ- Ti...— деп, уйге Кунше Kinin келль Уйдеп курен кабак, жайды еепмеген, owip боны б:тпейт1н ез жумысында жур- ген ойел бул уйдщ басына жауып жаткан кеп боледен кабарсыз ед1. Оз1не кездескен болеш жасырып буге ал- май, катты абыржытт, жыламсырап айгты. Ендт уйдеп- лердш ойы аг-ып кетксн кулис самауырга луды. Тагы 6 ip уй кызметтдеп ойел мен Куншешч кызы Назыкеш, KOMipin кагып. суын топ'п, 6 yftipi бултыйган ул кен кулис езмауырды уйге алып Kipin туп. Теменп жагы конышынан басылган койшыпыц ен'гшдей мыжырзйыгт, сол жагыпл карай кынырайып калыпты. Жерге койса-ак кулагалы тур. Томенп иплтерлен бастяп кеудепне жет- ксн жасыл жалыннаи самауырдын устьбасы элем тапы- рык. Жуманньщ ез жуз*1 де сол самауырга уксап, бузыла бастады... Мана жук Tycipi.niri жатка идя Когтей мен Кунше кол- даса кетерш, улкен кулис самауьтпды тепле тупатын ор- нына коюга уйге алып Kipin едк Пул аса 6 ip сый коняк.- тар келгенде болмаса коймлмайтмн, cyfteKTi кебеженщ уетшде туратын самауып-ды. Шауыл ала ма деп Кенееа- рыдан корыккаидг да Жуманньщ ойына бар дуниелгп’ нен бурын осы самауыпы тусетш. Ипл и<т!к улкен ак уй ке- Tcpin, жана бтр амбар корсетксинте купийп кетп vc, элде ол ак уйщ менin мына самауьгрыма турмайды денет кел- ;ii ме, onreyip, Жумекек эйелже акырьтп калып: Сол самауырды маран ас бергенде тана кзйнятз- 22

ftын леп журмкмк? Болмаса, баи теркшщнен ала ксл.'п гте ен? — леди Келси бэиб'ииенш азар да безер безш?п болтан 6ip iiapccci — бейгпл ауызды байыныц бажылла ганда гы да- уысьг едп Баж-баж еткен шаккылдак дауыска кымызы толы кара сабадан басканыц бэтм жакгырыгалы. Сол шаикыл тына кал ар ма окон дсп. Копен самауырды eei к аллыпа кайта шытарды. Содаи ксшн самауырра су купы- лып. шок салмпып e;ii, Байжан экслт TacKOMipin тастап жгОерлi... Енл'\\ Mine, адам карарлык ажары калмагап ку- м?с слмауыр усп’ -басы салтак-салтак, ycin кеткендсй ке- repin-долырып* маскара болып келш тур. — Уа, KQMipiH. купсын, кошрщ кургьтр! Сол комфдщ астында кал!— ;ic,ii Жумаи Байжанга, тура кеде бг-pin. Жана гама жапжачмен аирылыскалы турган Байжан самауьгрдыц кунэслн амалсьп мойпына ллгаитай, кыбы- ж ы ктауга да шамаеы келмей, eci ктен атьгдын шыктм. Сыртка шыгыгг, кок шолакты итеилп алрасьш гзча: — IUoftb'n куманым курлы болмаган кум;с самауыр- цын !ш1н урайын да!.. 5i3>iiu уйдш кара куманы шылап- ак капе жат ыр гон, нсше жыл боны. Боксесше дсп in кып- кызыл болып божылдайды да турады. Нес! мукагпы со- дан?.. Bip каГшатуга жарамаса, ку\\лс болса кяптеглч; — псп. он?но o il куншллеп, уза и беря/. Б?рак, уйлеплсрге ес- тiртс nfirypo бата алмады. Кэк шолагы да аягын ушынгш га на басыл, гнлскырмай, жетк!*рмей уи маканыи дуб!*р- летпсй га па жылысып барады. Ту ра кол ген екгшпмен Жумаи жупрш келш. KVMic са­ мауырды бэйбннеге карай теут Ж’бердк.. Сямах'ырдын калпагы ушып барып аспалы шампым шмныгын быт-шыт кылды да, игам жалыны ла Жумамнан коркып кетчсчдей, шыр аннала буты я, уп ini? карангыланып кеттп Саба ка- сында уна'з мукайып, сезаз шналап турган Копей бон- бiшеиiц сурлакмп кеткен ак жуз»'меп, алдекапда KipniK какбастан карап турган Куншепш кара коздер! тана жаркырзйды. Жуманнын. жуз{ осы буалдьгр караигылык- пен косылып кеткендей, дулей тунжыраган куй? катыг? ка- лыпты. Манадан tiieuiecin тасяланып турган Наяыкепг уна'з гама келш, Кепей бпнбпиет кушактай алды. Жумаи енд1* жудыпык пен камшыньгн 6ipino кегес, гкыпыллап яра туспекил e;ii. Ynlini жым-жыпт... Алыстан адзеклн ку- лыпдардын шыркыраган yn;tepi гана келедк Бк! ауылдык 23

арасьшда таласып жаткан иттердш арсклдары есплсд!. Жуман тунерш бэйбииссше жакындап кследт... Жок, ic жузжде соцгы сынпаттаран уакыйгамыз бол­ тан жок ед1*. Оиын 6opi дс жас Назыксштщ кошлшс ке- лш, коз алдыпан oni. Бул упдж толкп жаткан томырык мшездерш коре ocin ксле жаткан Ыазыксш казт’ р тап ссы­ лай бола ма дсп коркып Копей бэпбппешц алдына барып тура кал раны рана рас e;ii дс, алдскандай опта кстксш белпаз Жумпннык тура бергст рас едк.. — Эке сатан нс болып барады осы? Маза дегеи бод- мяйтьш ба 6ip! — деп, Жуманнык улкен баласы Кошка р- бан Kipin кслд1. Жуман сылк отыра копт дс, yiiiuii узак уакыт тыпып калды. Даладан дублрлете жорткан 6ipneuie салтаттылардын дыбысы есплдк Кубip-кубip асыгыс сойлескен ьпалы дз- уыстардын шипде ыкырсып, ышкынып калазын 6ipcy бар сыякты. — Басталды м а!— деп, Копей есжке карай ойыса бергенле: — Жабай СИлем! — деп Кукше жупре жонелдк.. На- зыкеш сел г CTin калды... Аилы тунде жал-кунрыгы кумiстен жалтыллакан кок атынан ганын, осы елдщ бэрш нарашы дсГшн Сент: — Нагашы, тура турынызшы, — дед!. Сеиг элп уйден куылып шыккан сои, ею яуылдыгг. ара- сьша отыра кепи едй Жалгыздыры мсп жепмд1п кун са- нын кобсШп ксле жаткан сыякты ед1*, Жуман жацл соны б1ржола угындырып ж1бер;п. Бала жiiiт жыдаган жок, корлыкка кушнш, туйЫп калды. Жас жтг.тпк дтртллен шыккан даусынан KyiiiniuiiH де таиып, Байжан атынан туес калды да: — Карарыльау, ауырлап калынсын. рой. Ит-куипки кундс есгиии Байжаниыц жаяы тем1рден жаралыптм доп жур ме ен? Куда и ecTipTin койрасын, сетиMin’. Мен де 6ip кезде езшдей open жас ед1М. Б1р ел1 ауы зт eid слi как* пак коя алмай, жынды атандым. Не айтайын, шьшарым, ©лмес*1нд*1 ертс ойлан деймш. Жылы-жумсак бул елд:ц тамагынан онай отед1. Сол жылы-жумсак. сон болып жур- ме...— деп Байжан Сеитке едоунр нэрсегп апгартты. Епд*1 cKcyi де жаяу, катар ксле жатыр. Аккешл Бай- жаннык адал c©3i жотш котилiн тез аулады. Элi жыгыла мунайып кормегек бала жirir б:р карт шалдан сст\\ген жэб1рше ос.ынша муцайганьша уялраидап: 21

— Жумаи кырсыктан еспгелд! елей кайтейш, Taitipi? — дел, Байжанра жасымаганын KopcetKici келдь — Е, Жуманда cenin. не жумысыц бар, анау нагыз ня- гашыка кулагыа турщ болсьш,— дед*1 Байжаи. «HaFLi3 нагашысы» Иплш cmniмнiн» кулагы TYpiKTiri- fie карамаГгтын адам. Ояу отырмысын, калрып кетпц бе, оган оный. 6opi6ip, жуткысьт келсе, кунд\\з дсмей, туп де- мей жутады да кояды. Ойыпа осы тусе калды да, оштмег ищ бет in ауда ргысы келш, Ссит Байжанга: — Жакын арада 6ip кыргын бслатыныиа бос TireMi- елн, нагашы? — дедн — Оган бэс т:кпей-ак кояйык, карагым. Оны б1зд\\н катып да бипп отыр. Женет'ш юм, жешлетш KiM десен, кел Tirin керейж,— дед1 Байжаи.. — Ие, оны да керш койдьщ ба? — Ой-бой, шырагым-ау!.. Мына Kopi албастыны Ип- Л1К жас першей согады. Лаклан бакыртады,— дед1 Бай* жан. — Оида, к©к жорганын басы жецер ауылга карай бу- рылгаиы екен гой? — Е, 61зд1 койшы, Tonipi дегеи. Булар кактыгыссэ 61зд1 де 6ip канатымен какпай кетпейтш. Воска шыбы- нымыз шыркырамаса болтаны да. EKeyi енд|* кердк Иплж ауылы сол жак канатын Жу- ман жагына карай соза конган екен. Одан ары узын-узын кок арбаларлы п'зш, жалгыз будакты Жумаи ауылы жа- гыиан коршаккырап OKerinii. Жуман ауылы ауыз суга да айналындырап баратын болыпты. — Жумекен, ушзд бурьшырак Tince де, сырткарак кала* тынын андамапты-ау... Кейде аяп кетемш байгусты. Ко- магайланып кесек асаймын дей;и де, какалып кальш, кайта кусып журс;п\\— дед1* Сент. — Какалып калып кайта кусканша, какалып калып елее десетш! Бар боле содан ербидП — дел, Байжаи ендз’ кайрылмайтын агайынньщ калпын керсетть Каз-катар шекпрьтген Иплжтщ жук туйелер1 уза к 6ip ертешп бастап кетin, аяктай алмай жаткапдай, ауыз- дарын кере-кере кунсеп, ei<i ауылдыц ортасында жатыр. Шекарага курылган шел сыякты осы арага эдеШ Ti3in тастаган. Улкен арабы иттер ауылды айнала жортып, бейсауат адамды маканга жол атар емес. Байжаи кыйыр шеттеп кок арбалардык б!pine ятын байлап, Сеитпен 6ipre ИгЫктщ уйне карай беттедь Сан-

кулис аттар ерттеулк жаука аттанатындай 03ip тур екен, муны да шлне 6ip туГпп койды. Байжан дэцгелек шаруалм, буралкы сот ере журетш адам болса да, бай агаиындарыныц yfiiiie еркш Kipcrin ели Епшмге icTem in зыяпы да жок, ап'pi к айтпапды, веек тасымайды. Дуалы ауыз болмаса да, реп* келген жсрдс саз улесш де ж*!бермейдь Жасы елуге таяп калса да, де- несжде ол\\ 6ip арам малы жок, сакал-мурты денгеденш жарасымлы б1ткен, on<ip кездк кадап амта алар п'л/и адам. Коргаиа журерлж кунасы болмаган сок, ксудссш жорары устап, riaeciH окай букпей кеде жагыр. Байжан мен Сент уйге кiрiп келгенде, кудыкка умме­ леген койра усап, бастарыи томен салып wifiepin, аркала- ры гана булкзлдеген оч изакты адам астау толы етп жну- кемдеезп жатыр ел». Жирен мурты майга мплшынып. см урты козек бултылдап, козек жмлтырап, Омар aiL-av.aii- дай жзянык суйепн суйрей, табактан сытылыа шыга берд'| де: - - Банжекс, жорары шык, кожекен тябнгыня кел! — дсп ез оркын усыиды. Бар Mi»io3i байыныц ынгайынач шырып отыратын Ай- FgHUja ;»••* жг.йрап кагып: — Сер? кайным, 6epi кел. Кур коркатьтымыз Сол часа, бейгпл св31*нд| естгген емгегпз... Дом уст?не дол челдщ. Са- гындырмлй келер де кун«ц болар ма екен?.. 0з касыма келий!— деп езшеи жокары, Мгктпктеи темой орын квр- сеттк Бул уГгг.н ofiwii де суырылып тур. Суктыла тот:,ал ба* мы кярмак салган жерге бу да склады. Жаратпап калган кез?иде жарысып соз бермесе, бауырына тартарда бала- раттап жятсак, елемойди — Ерксмз'зсш гой жалрыз. Кетермегенде кайтешк,— дсп, еркелей кулш, ыктай береди Ашык кара кезди келте мурыкдау, сукгак боПлы Ай- Faшиа корпи керЫп отыра да алмайтын ед?. Эр кезде желе жортып уй жабдыгында журедк A ctwiifw epiii элз шиедей кызарып гуратын жас эйел каз1рди1 еззнде бой- б1шедек сымллнатын болды. Бул вш’рде epiMeiv катар отм- рып, тамакты 6ipre шзетш эйел де осы рана. Бар кылыпя боиына жарасып турады деген атакка шырып бара жат­ кам ойел до осы. Akkohiji Байжан ерке жекгенщ жайран каккак жар- кын мжезше кулай Kerri де, табакка келдь Эйелз ацгарт- 26

кан жаксы кеиллдщ эсерш эларетпейш дсгендей, Байжан отырып болганша HrwiK те: — Байжеке, коныс кутты болсын, жалгызсыраймыз ба деп тс калып едЫ...— дедк Байжан жемге айналган дала кыранындай, торга ту- cepiH сезсе де, шалкайып кете ал май каллы. Тор барын ез ойындай-а к бwin огыр, 61'рак кете алар емес. Конактар алакандарын сылп-еылп жаласып, кейin шалкайган кезде, кшз eciкт! акырьш гана ашыи, 6 ip коз?- мен гана емгалаган жас кыздын жузi жорк erin кал дм. Кона к барда кылп еткеид! ацдып отырагыи ссргек Ли­ ганша: — Айналайычау, Назыкештсли? Kipe гоп, кадкам, Kip! — деп уялып тур гаи жас кызды ер1кс1*з уйге кiргiздi. Шешеане тарткан улкен каря кезлк караторынын оде- Mici аталь* л келе жагкан, бар м!нез? эде?рек жаралкан- дай, уялшак Пззыксш vibe кfрдi де, кою Kipnixrepui ка- гуга да бата алмай, унiн де шыгара ал май, Айгамшага карал турып каллы. Коп уетше амалсыз юргепд^пнен уя- лып, кызарып блрадм. Отыра кетуге уялып турган жас кыздын енд? рана жумырлануга бет алгол тш-тп< денеа де тугел кезге туеin калды. Ашылуга уялып турран ерж- дер б|р ауыз сез айта алар емес. Жарагылысьшда а? гана кулгмдеп тунятый тупык кара кэздерппн жаиары кыз- гылттау ушкын шашып, тападай жаркырандм. Кез тартарлмк керкемд1*кке жургтыц Сэр? де 6 ip 6 ip карасып калып e;ii, Сеиттщ кез\\ тел Miре карай, бЗржола кадалып калган екен. Омы байкам койгоп Айганша: — Жиен-ау, кезщ талдьт гой... Тым болмаса, KipniriH.- дi 6 ip каксашпы,— дсд'1 Назыкспгп колынаи тартып, ка- сыиа отыргыза Cepin. — Бул ип'рюп жала гана сол жактаи келмеп пе ед?! — деп, Омар да 6 ip кунк erin каллы. Муиыи 6 opi к?‘мге айтылып жатканын Сект енд1 гана уккандай, Омардыц артына карай жантая Kerri де, буШршен 6 ip нукын калды. — Ие, жай келген жоксьщ гой. Апанныц ден1* сау ма? Уялатьш бон бой же?in калыпсын foiT ©3in!..— деген Ай- ганшанын акырьги сыбыры емле-емш капа ест!лод1 де, Назыкештш б!рдеке дегегм курен такыяга тагыл-ан 6 ip шок vki нщ Д1*рк1 !'нен fa на ба йкал ады. — взшдей коре in деп айтты де улкен апаца... Еркек-

тсрдс б!зд1Ц не жумысымыз бар! — дегенAi Айглнша коп­ ке еепрте айтып, капталап кояды. — Копей жецгсмшп, колын сагыиып журмш. Сен онын тырнагына турмайсын...—деп Иплптм ез! до б\\р сез косым к.алды. — Сагыпеак. уГппс барсаишы...— дсгеи Байжапга: — Байжеке-ау, ©зшдсн ожег керемнмп меш? Жумс- кеннен коркам. Куып шыкса нс бот1мд! айтам?—дед1 Игшк. Ипл’псп уи'шен куып шыга алатып казак жогын Вай- жап жаксы б!ледЬ Bipaiv, ©3in куып шыккап уиго псидо баласынын бас сугуына клрсы бо.пып отырган Баджам ундемедь Шымыида, ею байдыц шаГпсаса берушс Baii- жаниык карсылыгы да жок едк Анганша байыныц куда гьгпа б1рдемеш сыбырлап жатканда, Омар дал aFa шырьгп кегтп — Ат жайьш ойлаг-аи жан бар ма екен осы?—доп жу- мыспем шыккаиын да ссксрте кеттк Бул унде ондай онап га сене коятын Кожскеннен баска 6ip адам жоиын 6i;ie турса да, тапкан ce6e6i сол-ак. Бул уидщ манайында жо- шл-желш мшезлерге тыйым салынып койранын есшен шыгармайтын Айранша, слеуаз елшЫкке келген Назы- кештщ колыиам устам тура кслд1‘ до: —-• Ит кауып алар ма екен... Манайда 6ip Ж1птт1п жо- гыи кордin бе... Олдс, жиен, сен шьггарып саласык ба ]Тазыксиг гi? — дсп Сентке карады. /Кынырмага жетпегеп жас ж?пт, ©з ойынан уял у до roHiiiu салмарыи орем катерirr, орнынан турды. Мана ол Жумашгыц yninc дс осы Назыкеилт 6ip керш кайтуга барран. Муныц он ыцгамып такып калган уялшак кыз Keaino бip коршбей койып едк Енд] мню, канша жер ка­ тар журш, калжындасып барура болады. Не арнаганын болея, амтуFa болады. Б!рак, жас шарында кыйыспап анрылысар купос.ыздьтк, какпасы o.ni жабык тур едк Ссит табалдырыктаи эрсц аттап, шыга сала жылыса жонелген Назыкснгп опец куып жеттк Эшсшиде ыкшам, одтаилы жас, дол керекп жерле ор­ даидам, кыз касына жанаса алмам коле жатыр. Bipece 6ip адыл! озып KCTCAi, 6ipe.ee кейш калып кояды. Колдары ербекдеп, т! ^ejrepi буплт-буплш кетотin сыяктанады. Аилы туд.дс жазык жерге тусс калган келснкесшш де 6ip мушес! унплтап келедм Аягындагы саптама ети< то 6ipece кодеден танганан, 6ipece курп crin калады. Кок

елт/pi тымактыц iuii де каинап бара жаткалдан. Жузш аржарына кырындатып устаганмен, Мазыкеш осы олак- тыктыц бэрш Kepin» кулш ксле жаткан сыяктаналы. Аз га-на желден айнала булгавдаган шок yxici де кулш ко­ ле жаткандай. Екеуч дс Cipiumi рст кездесш калтан кысылыстан ку- тыла алмаган куйде жастар Жумап ауылына жакындан калды. — Енд'1 корыкпаймын. Канта берниз,— деп Назыкеш жузш аз рана бурды да, бегелмей Lnrepi Kerri. Май план 6cpi айтылган сез, шыккал леп те осы-ак. Узаган сайыи к’тлрейе тусш, ук!сг бултандан барып, Назьжеш уйди*, тасасына тусп. Элденемснеге сол жерде тана сзу тарт- ты... Сент взшщ олактыгына ыза болып, ауылга карай тез аяндап Kerri. Аяк басысы б!ржола тузелш, Ti3eci бупл- мей, 6©Kceci бокшаланбай, келенке сымбаты да тузоле ка- лыпты. Кеуде жагы тенселе козналып, оиашада ИгЫкке елп<- тейтш эдетшше, алшак баскансып, Омар карсы ушырас- ты Сеитке. Бар шабарманныц не мукы барып, нет айта- тынын жаксы бшетш Сент сеилесюа’ келмеп ед;, Омар ол ыркына Ж1бермсй: — Кентон кврмел ом, кургырык быйb/vifbi жайлаудан nicin кайтыпты гой! Мытысац етп'д езш, сайта карай не­ ге суйреп экетпедщ?— дед*’. 03i ызаланып коле жаткан Сеит, бул жолы Омарды да сымлай алмалы: — Сен мешмен булай сейлесу;п кой eiiiii, ылллц бе? Жетер! — дедк Элдекайда алыста жаткан зi.пi барлытын жасырмай, жерксне айтты. Енд* Омарлыд жауабын кутпой, калжы- нынан да, к-emipiM сурай калса — онысынан да безшш, unrepi журш к е т . — Сондагын сакте журген 6ip кыз ба, о й ? д е д 1 де Омар кала барды. Сеит онысына да кулак аспай, узал кеткен сон тана Омар кайрат керсетш: — BafiFyc бала, ociMiien 6ip>KO.ia шыгып бара жатыр скелет, жаксы ескертпн-ау!— дед*'. Сеигпн. жанагы ын- тайын ж1гер леб* деп уккаи жок, ©яла баста гам кек сал- кыны деп туйдк 29

Омар мен ComTin ярягыидя кошм лйрылятмн, кун! ту- уын кут»п жаткам 6!р open бар едь Од бул длдлныи окай умытпайтыи, олмеп кеи;ьойи’п, купле бллалл1 ыи ecipin отырятын б?р кеейб;. Гуне ормымя т^име алым тына мл, яйыптыря айып телоп кутыла мл, oiiTcyip, от оиыпда «eceoiM кяптты» детой имаи уилагаиша, ол курт ауру калмайды да. Опыт аты— кек. Кспде очыоы «кор1 лллт- тым м%ш» яг, «алдыма океп табак. тарткызлым мен» де fiiri’.i мялaaw. Эйтеу:р, ауыл-уйдея б»р-ем селтек «Kerin, с::лi кайлы» де\\й корск. Огам деГпн тыпым дл жок, ты- ныштык та жок, rirm epinin те ток.гай алмайлы. Сеиппн элп кыр корсете соплегеш Омирдын ccine сондай 6ip еск|* кектi Tycipin Ж1’бердк Ойына кобалжу юргенде, караагы уиде жатып. жал- гыз ойланатын эдст! бокынша, Омлр кяз)'р насыбайыи атып альт, ipre жаккя шырт-шырт тушрш, бар окынганы бзсынан ойлап жатыр. Байынын оный тьшдагысм келген- лей. ун шмгармай, кыбыр етуге коркмп жаткам оиел inде жумысы да бол Fan жок. Vc linen an an orri де орнына жатты... Орине. эршмчт де экее» еледн Бул кудан к:*!. Uieiueci де олед|\\ бул да кулан fcJ болу корок. Шапырак басы жьм'шл.сттып rci'.i надоемкодой, бул ексу'нпа б:*р ооклай кеюр y;!i бод манды. Оке meiueci олсе, юж;м ас жет';м кл- лаяы. Сакпл-мурпа бяр дсмесец, тун;on келп-мте, осы Омлрдын ой цр жоим... Соит сол кэп жетБннн oipi... Осы apara деГпн Омар суршбей-ак кеделt де юктзлып калалм. Одан opi кяранры туидер ганя бг.епм Сютлл ай куш ipг кмлыктяр бзеталып кетед1 де, Ом<гр ез;.н сол кы- лыктарчмн ортясынла коредь Сон; ГК окс-шешес! дялаьыи oip яГталоок кыргыны обадаи «. юеппеч KciV.it, liri.ajK калган мал-мулм*н жыЙнап алсым -.елin. жоп.м баллам оз колынз алдырган: Он суйопм, жат босагада жепмечрете плмаймыи,- - деген 6ip яумз соз эуел! ИгЫктен шыгып e/ii. Длуга ту- с'ш, он жлелр баданы эксден кадкам мал-мулш, уй-куйБ мсн кот ipin околу, тугол осы Омардын кольтам отть Сол мал туго а кедл! мо, жок па, ИгиНк омы казбаларак жок. Омар осы куш* умытым та кетт!.. Ылрый 6ip жуир;к шы- глтын курен касканыл тукымып Ипли< осы кунге деГпн колынан шыгармайды. Kasip Игшк жылкысынын козге 30

тусер 6ip тур! ле сол курец каскалар болып кеттк Жоп'м баламыц мал ынан Омардьш колына тускеж курец каска бол май, ала-кула болып, эр кол дан епп кел in e.ni. Bipa к, Ka3ip Омар отырган, ал\\ сынын бермеген, o;ie.Mi ак уй сол CenTTin мурасы. Yfinin ен такбасымен Tyci-TyriH езгсрте алмагандыктан, Омардыи. кеципне кобалжу Kipreni до со- Д2Н. — 0з;рше мен Tire турапьш...— леи Нпл\\ктон сурап алып едi. сол «эз!ршеге» каз!р жет! жыл толды. Омардын толып жаткам енбепн катты багалаптын Игипк уйд!к жэйш умытый та кеткен сыякты. Акайьш жыбырлап кой- маса, Септ eai б5лмесе де керек едп CenTrin элri айткан з!лi туптеп келin осы ак уйге сотым журсе, бул Омарга окай тимейтш жанжал. — Осыпын ©зш бид!к Кулагина салып кою керек бо- лар,— деп оилады Омар. Осы жаздыц !Ш1нде Омар ИНлжке коп енбек cinipin едь Мьшдаган жылкьгныц кашаннан 6epi корланып жат­ кам куйрык-жалын уш жуз туне мен Кызыл жар кулатып, ал лыс кок арба, он бес шел машинасын экел/ii. А к м о л а д а турагып бай соудагер Ссигкамал аркылы жаца уйге ус- талган к1лемдерд1 де Омар алтызды. Каз!р И п л т к бо- лыс баласы Ордпбайдыц уйшде конып жаткан бай купец FIикон Ушаковгы да дэл бугшн кешке o?i шакырыл экелд!: — Аята деи свая гнездо долгой, ти Нп'дпс домой,—деп орысшылагт та жнбердк.. Онысы мына кун уясына копрам кезде, сен де Ипдпспк уГгндс бол, дегеш сд1. Иплб< атыпан шакыргам баска жаксы-жайсандар да агыл-тепл кел'ш, онашарак т т л ге н копан. уй мен отау- ларда сыгылысып отыр. Иг'мг.к ол! айтмаса да. Омар ©31 топшылап журген ен улксн ic емд'1 басталады. Бул алыс- тан оран эр саламек агызып экеп, ертен-бупн 5ip салага куйылналы турган ic. Огыз ек!дем вр!л«тпн камшыдай жьгмдастырып, i3in б;‘лд1'рмей, Иплпспц оз! ©pin кеде жаг- кан ici болса да, калам туйклерш Омар да жора мал да й- тыи едi. Ею баи жапдан-жай такасып кол in конып жат­ кан жок... B ip муюзге катер бар! Олам болса — Омар да керек. Омар ойьш осьтган окоп 6ip суйеп. енд} уйктаса да б > лар дегендей, насыбайын iрге жагына тает ап бергенде «Омар эл! упктакан жок шыгар!» деген дауыс есплдк Омар, ойелпии успнен таны да аттап ©iTi де, тез- тез кш- 3!

не бастады. Насыбайды канта атуга тура келдк Ka3ip ол дауыс шмнен шыгып турса да мейл*!, тубi Мгин'ктщ дау- сы болып шыгатынын Омар ете жаксы СНлетш ед1. Омар уй:леи шыга колее, жалгыз inici делкулы Тлсу- кс айнаиыд сыныгин айга тосып, ебслск оннатьт эуроле- шп тур екен. Ай соулес!н 1ргеде жаткап кара итт:ц квзше Tycipin, ыржалактап тур. Бул жыйырма беске кслт кал­ ган ж!пт. Жалгыз кумары да, жалгыз орекет! де кундгз айна сыпыгын кунге тосып, тун болса — айга тосып он- найды. Одам соцгы ттршипкке жаиасы бар 6ip opcKCTi — айдаладан акта тауып алам деп 1здсн1п журсдк Будап он жыл бурын оныц арманы — жыйырма тыйын тауып алу едк снд1 ол арман ocin 6ip сомFa жеттк Жер бетшде агарып, жаркырап жаткам парсе болса, ушлгсн топырак болса, Тлеукс оны аударыстырып карамай ете алмапды. Бар зейппи сала, канысыз, армансыз, узак аударыстыра- ды... Омар iHiciHin; касынан ете 6epiri, желксс1*неп туй in ка- лып: — Бяр, у иге бар, жат!— дсдк Inici oFau жэб'фленген жок, узай борген агасынын. желкесше ай сэулесш туарем дсп оурелснгсн боны кала бсрД1. Ордабайдьщ ут'нси дабырласкан дауыс, мэз-мэйрам кулici сст1*лед|'. Сонадай жерле кара нардам канкайып, Ипл1к KCTin барады. Касында ешюм жок, жлпа-жал гыз. EcTi Жуман аулыпа карай. Тымактыц туришегеи кул агы жагын сабалап, шекпе* шнщ етс-ri делдие Tycin, еккелектен басып Омар ИгЫкп куып жеттк Игшк бугаи бетш де бурган жок, аялдагаи да жок. Журш бара жаткан боны: — Ордабайдыц уйшде болсацшы. Создерш бупн 6i- Tipcin. Танертец мына журт аттансын,— дсдк Омар осымеи кешн кайтты да, Игипк Lirepi кетт1. E.ncvci3 елшипкке Ж1’бср1лгсн Назыкеш, Айганша ар кылы Кенси бэйбпцсшн салемin экслш кетin едк «Бил iriH жагка ic/rep, маган e3i колin жолыгып кстслн» дети К е­ нон. Сонымен, шын кад1рлейтш сст1 женгесше жолЫруга Мп;пктщ 03i келе жатыр. Жуманмен жылдар бойына созылатын даулар Кепен- мен б5р-а-к кездескснде бМчг калатыны да болушы едк Жуман дауласып дау ала алмайтыпын жаксы бьпетш Ке- ией бойбпне, сол абропсыздыкка ж1бермей, кеп нареелер-

Д1, enri колммен ©3 i орайластырып Ж1'берет1Н-. И п л 1кте осы умir те бар. Каеьша Кум.шен*1 алып Кв пей бойбппе дс ©3i айткан жерже карай келе жатыр екен. Ол манадан андытып ко- йып, И п л ж т щ карасы квршген сои. гана уй1нен шыгып едк Толык деиел! болса да о л1 жас эиел, Иги'йктщ кутш тур га иын керсс де асыкпай баяу басып келедн Жаулыкты бшк салынатын, сэнд! кишетш Копей журтка взинц ажарымен де, с-стЫпмен де, тазалыгымен де унайтын сд1. Елден ерек, жапа 6 ip леппеи тасып бара жаткан дэулсттщ iшiпде желе-жортып да мыл таппайтын Айранша (Sip баска да, азабынан баскасын кормой, сол дэулеттщ бары-жогын умьпып кеткендем, праласуып кой- F3 H Копей 6 ip баска. Игаршысы коп, татымы жок, туя к. санагаи бос ©М1рден KeuLii суынган, кызырары кал маган Кепей, мырзалык-сарацдыкты да с о и кермсГ/, алыс-жа- кынга б]‘ рдей к а р а Г п ы и . Жу.манды журт упата ал малтын да, Кепейд!* кыя алмантым. Эдегтеп* аман-саулыктан кеГпн, Иплй< Копспге: — ©кпслеп калдыц ба, Кепей? ©:им yfliue бара ал- маймын. Б 1реуден ж1бергем б:р ауыз саз in. 01 со.у бол ь:п cvi- ге жайылады. Орайы калам кодер окон леи кысь'лып отыр ем, омы да езщ тауыпсыц. Жумехещпц ах г ы и а жыкыд десен, жыгылуга эз1р*\\пн,— дедк — Бул ек! упд.’ Н арасындагы ©кпо-езкгга дегенпем жург квз i с у p i n in б е л д ы г е й . Та fw 6 ip е1ЖСЖСгОЬ'мен, ол KaHiuara барар дейст. Екеужжц баккан дукиолерсч ек1 баска ем сс не?.. Бis бол сак, сасьлк даулсттт сасын бык- сын отырган бакташысымыз. Сен1п жвн;к 6 ip баска fo&... Кызыкамыз да, колдан келмсген сон, кундеуме и пт!\\пз- д\\ толгыра берем13. Сспдердгч араларында Oirin: болмай- ды. Оны коя тур был аи. Осы арадан кандаслай айрылы- сасыкдар ма, жок па, мен соны сурагым келед!?— дед! Кепей.— Б!ршшч астыпа б: pin. tycin жатка*; лары11Ды ен- Airopi кермей'н доп ем... — Жумокеп. кол жыйып жатыр м а ? — дед! И п л ж ка- yiinesie калтапдай. — Е к е у т ш к колыида жыйнаулы тур емсс не? Кол жыпласпай отырган кундерщ блр ма ел*. Сойьпка ж ыры- лу басталган жок. па!.. Оны коя турып ©з жауабынды берсецшК— дед! Копей. — Кеп е й ,— дсд1 Игипк, шынын айтар жузбен тура карап. — Кепей, осы елдщ коп кэугерж epKeri аптканыка 3 — F. Мусрепов. 33

ДЛ тусП/бгЙДД K^pCOTl'n ОТЬфгаиЫНДЫ ДЛ КОрМОЙ”li. Сои- д ы кп ш . мсп буллргн соз аптуды койып, уакыты колin калгапла. кто дойми! до карап отырам. Kooi тусшбсй ic- тепдi, 6ij)aK аргыидл мои тургап сон, MCiiiic аГпкапым icre- додк Мои п\\гам омосшн, памазыцды Tyoinin окыйммсмп доп олар ла еурамппды гой! Мои до сурамапмып. 1<с9пеп, коп коугорiк! in кс-ipin журш укмайтыпыи сои унде оты- рып-ак Hi/iiii жяi псин. Солардыц Cipcbinhipacu oiuln уй- до жатыр. Мон o.iapia a:ii ошнарос анткан жокпып. Олар- га аптиаг;шь!млы саган антам. Маган cii.ti жор кереп жок. Меп:,ц бапльпим базарда. Осы арага кепнп кодтепле осы Сир ал пиан tail Г>\\дакгыц басын номдоне кояимп дон кел- roiiiM /кок. Одни улко1пм1з Kerin калмасын деп кслд1м. Ис- ci.3 жор доп из ojHviMon опып экетпесш лен, neciMin дсп €>з колы Miran бормокппмж. Ipre тебе ал млстаii cTin, так­ та п бором. А\\ол/ жерго кызыгады легои журт, межи оз жер|‘ мд; б,прып алемп, кыстауымды алып жатся да неге алымты демон Min. Ол кыстау енд1п жылы сыйыр кора болыи калалы. BipaK, осы отырган жер1м1з кетедь Ен;ип licei код in жа гыр аис. Муны кыпмаган журт кебшеп ай- рылалы. ус rov косып берелн бол алы, — дсп, Игшк аз ой- ллнып каллы. Артык айтып коймалым ба деп кауттен- гсидой дс од I. Копой с к i nopceni алык туйin ель Муныл банлыгы ба- зарла окон! рас. осы 6 ip такыр куздЫкс кыэыгып кол ген жок. Ек?шш, осы аз жсрд| кыймзрансып, кыпкарлык жа- саран журт коб'нсн айрылады. Hri.niK азлы берш, копп арашалап кадайын дсп отыр. Осыган conai до: ^ — Он reyip, ез кодык таза болатын болен. Ж угнанный, атым-бпласы егес-ерегеел вршппеу жд! ында бол ар, деп Кепсй турегелдк Эр кездег1 эдетжше, i Iri.ruK бул жо- лы да >14ачл б!рдеме айткандай квршдгЭОресе, ялыстзн каргаша салуды корок етелн кауч’п блрьж кунзел1П айг- кандай болды. Осымои, сонау жайлаудан дурлпелр’.п к©- iuiprci: \\лчсн б:.р дурбелен снай таркайтын белпеш бор- генлей. ок1 жл гы да тынышталып уилерже каппы. ^ /Кпд» ыз-а;;. манадан тук еелмегенден, т\\кке 3NC.i-oe- пгынх •; угfIt:.*:.-л/у. \\-;;и кс;со. каилай ссргслден салар ел:: Жа- байды;;, усладе кайгкаиын керш келген Копой оны 31

аузына да алмады. Сезш едете ал ар жерле тартыиыл каллы. Bipaiv, осы екпссш Копейге аига коюга ©3i де ба- та ал Fan жок... ИгЫктщ жумсауымен Омар Орлабайдык уй|'не келсе, мундагы копактар ic жайын ойдагы жердей шыгарып 6i- т1ргсндей, мэз-мэйрам, олдеиеге кулш’ ш жатыр окон. Тер алдында буырылдау тарткан аса dip ажарлы ядам отыр. Бул жумсак коцыр дауысты, кербез кишетш, езу тарт- канына дсшн аксуйек скен'ш керсетш туратын, Орал та- уында алтын заводтары бар Рязанов дсгсн i<ici сдк Оган таяу, Омардыц ылгый кездесш журетш адамы» Кызыл жар Kyneci Никон Ушаков, казак эдеп'мше, жастыкка шынтак* тап жатыр. Бул апкын кок кезд!» шашын коп тарамайтын, сакалын кеп кыра бермептш, саусактарынын бастары темек1 тутп-йнен сап-сары болып журеп'н ядам. Казак да- ласын коп кезin. ластаркан артьшан «бесмеллаи алла хекбар» деуд/ уирст'п алгапдыктан, журт муны казакша- га судап, казагуар доп те дэрштеп кеткен. Шынында ол жузге дети гана казакша санай билед! де «бер, сат, уйге барам, керег бар, керсг жок» деген сыякты б\\раз сезд1 жаттап алган. Олардан eaoyip темешрек, осылардык «npKaHiuiri» Степан Бушуев отыр. Игьгпктщ ушне Kipin коле жаткан жаналыктардык 6opi де Ушаков пен осы Бушуев аркылы етш жургешиктен, бул екеу[ Омардыц кептен 6epi icrec болып коле жаткан адамдары едк Орлабайдык ез iHijiepi мен мырзалар, атарман-шабар* мандары болмаса, былайгы журт бул уйге де батып i<ipe бермейпн. Конактардын, касында бупн де солар гана бар скен. Той га н козыдай, тыгыршыктай-тыгыршыктай бо­ лып, солар гана отыр. Конактардын карсы алдына шарта жупнш алып ко* лындапя гымагымен i beein анда-санда 6ip урыл койып Байжаи отыр. Ол орайсыз б]'рдеме айтып калып, отыр- гаи журт соган кулген сыякты. Ушаков солк-солк кул1’ п, колын анда-санда 6ip сермсп калып булырып жатыр да, Рязанов «пемене айтты?» летеидей эрюмге 6ip карайды. Казак жягы Банжанга туйлтп: — Сура, сура, кайта сура!— деп кылкылдасадьт. — Баижекембюн, орыс-казакты бiрдей кыйратып салган! -дсп, Омар касына отыра бергенде, Байжаи оган: — Пи, менен repi орысшага сен жуйрж шыгарсын... Сен сурашы,— дедк 35

— Мына ккмден сура, осы Kici жаксы б т е д к — деп, Ушаков Бамжанды Рязаповка карай айдап салып жатыр. Шашып децгслсте кырыккап, сснссц бас, жуши бет Сте­ пан Бушуев, карапапым адамнын сактыгын icicn, басын шайкан кояды. — Mcni сура деliсin?— дед1 Омар Байжанна. — Апыр-ау, олп, орыстын. 6ip тукымынан уш катын матша бплыты, ден;п рой. Имапыц куйпр, соны сурап берип!— де/и Байжан. Б{рдемеден уялып калран адам- ныц стай токтан алмайтын эдетшше, кадала кылкыл- дады. — 13, 6ipeyi кыз демейтш бе ед1? Уят бон калып жур- \\icciii! — дс;п Омар. - Кыз ба, катын ба, ол иемсиеме турушы едк сурап борmi luieyiu болгыр! — Кой. мен онлай болсне урына алман... М ен т Hri- Л1*к дегеп 6ip луыз орысшам бар, сол ©3 !ме жетедк ©зге орысшаны сч-пдоргс-ак бордьм,—дсп, Иплн< тукымына ©зБ п:и iiii!:ii‘ oepiKiiriii еокерте, озге журтка кыр корсете. Ома]) Kipirin Ki'iiin шалкайлы. O il- е\\ра, нйц сура! — доп калжыцкумар топ Бай- ил иирмгдей lyccvii. I.i! ii baii жан улкеи бip тоусколге бел байларапдай, ен- f . ’j ч«.|] 1Чпан«>г.ка жакыпдады да: rii (Цгм ауыл ipn баба сор баба болыпты... :!]■:;!• :ау -.к.и, \\ш еауеогыи пютайтып. Бул ма- 1|**1-•* ‘ •; <•••. к.:, г«::> i\\кымыиап уш катын матша болып- «ы. «*.•.I ма I**, Ciii r/J. 1’ 1:1 кирылып коллы да, Рязанов 'О' •••’' » !*ман к<*йды. Панна догом соз косылган эцпме- ' 1•.I:•. ■ 1•1 1*|1a i.\\.11 онin ( рч*1рок 01. * . •oi « \\о in iorian: ( 1! !**. 1) »I»1 J<• j ’|1 ',|;!!г, ц» j у. 1 •! 1.' .. •:' •1»‘ .1 !i i| v.• ;•i ,• 10.1:1, 11 \\ ’•О' •* : « i:1:: ‘ •i. 1»• К Г>.-.1■••••1 ‘,.4.1 • .f;'! i !• r'»3;i -V ■ :' ’ 0 : .1! 1 i!ia !\\i )J'.j •*:*•: *• 111 •••1 • •• ••IJ •* 1*''•*1 :jLSii: •a •»:i«*»a былi on 6a? — ; NV о.. , » <*\\i’oyi.raa iinsi ыпг и : : . ; , l:' К\\Л.»Й.|1,1 колой 0 1 0 сылдар!- -;un е\\рады.

I• — E, алла дейм*13,— дед! Байжан... Байжан хатын патшаларлыц жайына да 6ip кыйсын- сыз жерден келш Tycin едь Эуел! ол Ушаковтыц кеп тиь zu бэккпн айиалдыра карап отырып: — Бул орыс журтыных колыхан келмейтш encpi жок кой. Жойкын журт, сршбсид*1 до, жалыкпайды да. Осы- лар MiHc, кайдан келш отыр? Ту-ту Кот1ринбордан келш отыр ана i<ici. Tarr осы 6oi<i, кудай б\\лел», мешц кок шо- лагыма турады,— деп тандаиып eai. Одан кей:н,— осал журт болса, 6ip тукымнан уш бiрдей катын патша бола ала м а !— дсп койды. Онын. аягы жакагы сурауына оке- л in сокты... Енд1 Байжекен тары б1рдеме сураралы отыр. Дол аныктан шст жаткаи слдл'ц эцпмеге кумарлыры да кои, шала угарлыгы да коп. Кейде 61’рнеше еепгенш умытып калып, ай жаналараи сайын кайта орала берст|’н одеттеpi де бар. Байжекек бграз кыбыжьгктап отырды да: — Ошаков, 6i3 орыс кеп пе, орман коп пе дойм*13. Со- нан барып, орыс кеп пе, кытаи кеп не дсй.\\пз... Сол сыяк* ты, болен дсген жсрд! жайлайтын, болен детей суды жай- лайтыи yHAi дсген 6ip кеп журт бар деуш*1 сд1. Сол журт- ты ак-кылшык доитin аз да болса б'ф боле журт кел in шауып экетигп дейдк Патшасыныц басын алып, жеп* улын 61'рдей бауыздатып тастап, ездершен жанарал- ку- б\\риатр дсгсп патша коиыпты денд}. Бул кал ай сез? — деп сурады. Байжанныц бул сурауы да болтан 6ip icTin о жер, бу жершен арен жанасып жатса да Ушаков кулген жок. Ба­ сын K©Tepin алып, барынша толык угыидыруга тырысты. 0йткен1 бул орыс журтшылытыныц да катты наразылык бииирген 6ip окыйгаиыц жаймедк Дармена’з мусылман кауымы да узак шуласканмен ешнарсе ешпре ал май, енд1* басылуга бет ал гаи. Индия халкын ei<i жуз елу жыл бойында окаша отарлап тертсш нсше кабат сыпырып алып жатках агылшын байларьшын «Шыгыс И ндиялык компаниясы» будан Gipncme жыл бурых. «Бул е л д т ©3in ©3i баскарып отыруы eirai токталсын, аксак Телпрдщ на- с ш БаЬадур IJJah Myparepci3 деп танылсын», деген кау- лы алып едь Талау-тонаудыц пейте тургн Kepin, эркезде алысумен келе жатках ¥лы Индия халкы еши ©3iM/u-e3iM баскарам деген ойды умытуга Tuicri деген саудагсрлср еттипагын агылшын каролевасы Виктория да макул деп тауыпты. 37

©йткеш, ез! де жакын арада Индияныц императорпцасы деп аталуга эз1рленш журген кез1 едь Сонымен, жет1 улы бар Байадур !ITah мурагсраз бо- лып танылды!.. Оны дэлслдеу ушш, жст\\ улды 6ip-aK ка- рабинмен атып, камауда отырган капасында кырып тас- тап едк Генерал-адъютант Невиль Чемберлснши o\\iipi бойынша майор Ходсон жалгыз орындап шыкты. Содам 6epi Индияны генерал-губернатор билеп отыр. Бапжни- нык эдеш аккылшык деп, коркаудьш Cipine тецеп отыр- раны дупие жузшдеп ен отаршыл агылшьш бапляры одь Капы соргалап турган озбырлыктарын агылшыпдар жарияламаса да, Индия халкы каулыны тауып алып, ду- ние жузше жариялап ж?берп*т... Королева Впкторпялаи бастап, Вильсон, Чемберлен, Ходеоидарга аптылып жат­ кан квп KapFbrc казак даласына да жет»п, Байжаииын Кулагина да шальшыгггы. 0 пткен1 ол ол»‘ купге ямгылып жаткан, айтылып .болмай тынбайтын каргыс сдт. Ушаков отыргаи журтка окыпганы кешрек Tycinaipe келш: — Англия ете каупт ел. Б{здщ якындар « 3 алЬ'м А л ь ­ бион» деп боска этап кеткея жок. Жср жузшде одлн ота­ ры кем 6ip ел жок. Ендпч коз t'ikkchi 6 1 зд1н бантакАзия! — деп токтады. Олленедеи оз кара басы да кауiп отет:н- дей Рязановка карады. Рязанов акырын гана пьггын коз- гап калып, басын 6ip жагына карай кынсайта 6epin: — Эр жерде кездесш журм1з рой, алдап кеткендерш K©prewi3 жок. Канта, олактык псп доландык оз жагы- мыздан коп кездесед1 де, кебшесс ©зБпз уялып кал амыз, — дедь Ушаков жолдасыныц осы 6ip ьщрайын унатпаса да бул жерде оны бмгшрген жок. — Эрине, б1*зде доландык коп рой. Ондайды елемей- Mi3, ершшектз,— дей салды. Манадан 6epi сура рандарынын 6api де орынды экпме- лер болып шыккаиыиа масаттанып кет1П, Байжекец ак,- кылшык журтымен Унд1 арасын б1ржола ашып алгысы келст'ш ада мша: Ошаков, тамыр, мынаиы тус!пд ipiui: Ундиян’ш жу- мысын ic.Tcn ушнде отырган адамыиан абактыда отыр­ ган адамыныц тамагы уш рет артык болады дейдь Му- нысы кемене-ci? Адам дегенге корсетер жаксылыгы Сол­ са, турмесше отыррызып алып, корсете ме?_дед1. Рязановтьщ жактыра бермептипн жаксы б!лсе де. Ушаков бул сураука да тура жауал капырды: 38

— Олай емес, эрине. Агылшындар Индия халкын, oci- ресе, сокгы 6ip гасырдыи 1шшде кактап сауып, туралатын тастады да шлм-жем, кун-Kepic дегсн жастарый турмсде- ri адамнан уш рет тэмендетш ж^бердк Турмедеп адамга сасык сорпа. 6ip Ti.niм кара напнан баска сшнэрсе беркл- мейтппн б1летш бопарсын? ©з уйшде отырган ундшш ха- jri турмеде отырган адамнан уш ссс томен екеш рас. Ин­ дия халкыныц жылма-жыл жептin тамагыи есептеп иты- гаргап агылшын галымдармныц ездер1 до, ундипн 6ip жылда жеГгпн етшен тамакка жумсайтыи тузы ei<i ссс коп дсп отыр! — дели — Тузы? О л кал ай бол Faиы? Олар туз жейт'т журт па? — дсп сурады Байжан. Erri ал акай толтырып асай- тын ауылла отырган Байжанга адамныц еттен Kopi туз- ды кои жепд! дereHi Tirrri тусппказ елi. — Жок,— лед! Ушаков.— Ол да тузлыц езш жалац жен «златым журт емес. Bipaic, куш-туш жумыста журепн адам жылы б|'рдсмсш корок erKici келетнп тупгш т емес пс? Суды каннатады, inline туз салады... Kypim, ке бол- маса жугер! салады... Ет кол га туспеидк кымбат. Сснда, еттен K©pi тузды коп жемегенде кайтед!? Байжан Индия халкына екпелеп калгаплай, я болма- са, Ушаковтыц айтканына сене алмаг-андап. колын 6ip сfл тсп кемin iiieriHin кетп' дс eciiie тагы да 61‘рдсме туеin ксп'п: — Антканлайыи, сол журттьгн Дутырна леген бЁрде­ мосi бар екен деп ана 6ip жылы езщ айтып сн... Йемене сд1 соныц 0 3 i?.. Элi бар ма сонысы, ЭЛ1 отыр ма сонша журт? — дедi. Будан б'фнеше жил Fana бурый Бенарес шаНармнла yui жуз мык унд! агылшьшдардын шектен тыс талан-та- ражына карсылык к©рсет1п, елдщ 6ip булжымас кайсар- лыгымен кажырын кереететш «Дгурпа» деп аталатын, танкаларлык мжезш дуние жузшщ алдьгна жайып са- лып ед|‘. Уш жуз мык адам баска т1*ргиЫктсн баз кешкен- дей, ас-су татпай, ыстык-суыкты елсмей, уйкы-тьшыштык легенд! умытым, кошеге шыгыгг отырган куйшен козгал- I ан жок. Koine бпкенд! алып, когенделгендей Tiabnin отырды да орныиан жылжымалы. Агылшын кылышы кыркып ж|‘берген бастар ушып туссс дс, денс катыш cipc- cin калган куйiиле. куда май кала берд1. Обыр отаршыл- дарга Индия кедейлер! осындай 6ip карсылык- кэрсетш ед*|. Элденеше коллан ©Tin казак даласьша жеткенде адам 39

нанбастай кершген icii Байжан казф кайталай сурап ОТЬф. Ушаков энпмснщ шьшдыгыи тагы аимктяды да: — Сол жолы олар агылшындарды ержс'гз шегпЫрдк жсндк..— деп токтады. — О, ипркш, журтым-ак окон онда!— дед'1 Бпйжпи. — Осындай онпмелерд1 мундан жсрде топтсштеП бс- руден сактаиуыныз да керек коп. Никои Абрамович...— деп Рязанов наразы кабак корсеттк — Мен бтзде мундан халд»к болмайтынын айткым ко- л in ед1,— лед! Ушаков. Осымсн екеул до ?рк!л1т* кялды. Утакоспгн on жь'лдяи 6epi ictoc белый коде жаткан Kipeini Ыбраи осы кьт?р!стiи. устнте кел'и де, ошо катлк- ша мал-жан. бадя-шат-л, кед!п коптит, ялгеП'Т'фНгсинш жайын суряг. сораптап отырып ллмай: — С|'здсрд1 IlrijiiK би оз ушпе нглкыпады,— дед*. Казактык нек-ясты, узлнмсоздай б ip мшезш катты уиатплйтып Ушаков та ншнен агы*?ыгт о*гып сдI• — Александр Николаевич, журппз.---леп%опимнач ту­ ра келдк Онык Иплп< бойыпдагы ерскше катет дсп ба- калайтып б:р Minc3i де осы ici<cp.niri едк Сол ойлпканына карай, Иплп< те эцпмеьм узпрткан жск. Ко/гдасып болысьшсн-ак: — О'з-тер бi3дсГ; омсс, коп жумыстмн ада мыоьп дар гой. Казак орте жатса да кеш турлды. Моиде-п* бiр бол- машы жумыстарык уш1н ертец тусп купп кдлмасын деп, тупде шякырттым,— дед!. -- Слз бон oia Акмола, Кояилы жэрменкелеппшт. тучш талай бipго етк!здп< кой, би... Мен мупыцызга улкен рах- мст аитлмыи,— де/и Ушаков. Осылам 6ip-6ip кайырыскан курмет г.сделен кеГцн, И п- л'к созлл оз колына алып, кыска-кмска бамламмн айтты. Осыида отмотан эрккмпг.ч де муцып ескер*1п, саудалас- паПтын, окп(\\лемсйт!и crin айтты: — Бул^жсрдш. иес1 мыпа отыргаи Байжан,— дед] Иг1ли<.-“ Жорд) сатагын да сол. Bio тек куэлж етем!з. С о ­ лам го!г Байжан?^— леи огаи 6ip карады да, жауап кай- таруьш гутпен Жумаоск торен.! иопчен иускап кз.тып: ~~ /М/мыексо адамып б*.р кол лап аль.п гурсак окей дептдор гой. С >иы шуып бе-фп туратыи мына к!сг. Ж у- мябок торе болиды... Бедолдз адам. Ол создерш осы кiсi- мен болатыи бот'мн,— ле/ii. Баижаи да, Жумабек те, мундан олжага кездессрм|‘з 40

дегек жок ед?. Екоу*1 до элдекан мурындыкка iainin кетер мс екем?з дсп кауштспш жургеи. Доме ету сыякты 6ipae- Mcaepi бол гаимен, пиан repi кауттенулер! купгм сд1. Еп- )i\\ екеччне ок» кап алтын кушактата салгандай. б:pine-Gipi сыбаиластык кез!мен карап, жымындлсып кал ып отыр. — Мына Боздак би кагаз-магаз бсладм догонге солау жайлаудан элеГп кел'ш отыр... Бул екеушЬдпб бич'щ бяр- магын басу бол алы да, бэр1М13 уппн мына Кожскен кол кояды,— деп, Жуманмен арадары жанжалга арнап алып келген здамдарын Мгшк Ушаковке отказе бастады. Bopi де кжаратсыз, кыйтыксыз жаксы етш жатыр. Коллары ей баплыкка малына калганлай. бзрипн. де уй- кысы ашылып. ажары Kipe бастапты. Юреиплср до, Уша­ ков компаниясынып торт-бс.с жердеп онд»р1стер1не имам болып Куренкез кожа да, жумысшыдармен дау-жанжал бола калса, жалп-жалп ушып келin калатып баска куил- гепдер де, 6tpine 6ipi косакталмп, тартыибой етш кеттк Ат сатып алып жаткандан. аты аталган адамдарга 6ip- 6ip карап Ушаков та ризалыгын 6uinipirr койып отыр. — Bi3 1*Плд'| жайы да осы жолы б т п кала ма деп ум1т етш сд1к,— дсд1 Ушаков, KapaFatmbiFa байлакысты 6io жуйе соз б!ткеннен кеГ*iи Игипкке телwipe карал. — Н!лд1 деген жеодщ neci мына Kici,—деп, ИпТпк Боз- дак би/ii нускады.— Сата ма, сатпай ма, оны o3i б1лед1... Bi3 бул ккпнщ алдынл шьггып кврген емесшз...— деп ток- тады да, Бозлак тамарын кырынып, куланкырап кеткен ецсссин кетерш алганша, ундеген жок. «Сата ма, сатпай ма, оны оз{ быедЬ> дегонге Боздакби тагы да Tycine алмай, opi ке*гершп, opi курмелш калып сд'1, Ипл»к енд*1 карасын аныктал корсстп: — Бозекеиш.ч «жо, босе» дегенпси жырылып калга­ ны» кергсипз жок,— деп, Боздякка туралап карады. Боз- дак енд1 Faна табаиын тап басып: — Е, журт HCHi уйгарып жатса, 6i3 де соньш !илнде- М1*з...— деп Ti3rinai Ип'лжке берелнш антртты. Коз ал- дына кум!с тенгелер де келе бастады... Калта туб! ауыр- лап, сынгырлап коятын сыяктанды. -— Ана 6ip Байдаулет, Сасык. Кулжумыр леген жер- лер бiзл.iн уйдпч ней жылдары 61'раз kvh отыратьш куз- д*!ri м!з болатын. Опы ала берпиздер... Ж ер сатыпты деген созге кялгым келмейлк Жоп берем. Кагаз-магаз бол- са, ана Ордабай жасатып берер,— деп, созш аяктай бер- л\\ де, тары 6ip оныи балл ай кетейш дегсидей: 41

— Коптсн керш журген М1'нездер1н, бул елд!н 6ip кун олаи, 6ip кун булан, ырбай-тырбапы бола бередк Ондаи- ларынды ана Ордабай байкай журср,— деп, эрк1мшц мойнына 6ip аркан байлап, бар арканды Ордабай деген 6ip казыкка бекгпп Игшк б'фжола токтады. Казактыц окай коигешне дс, созбайра салгапыпа да куджпен карайтын Рязанов, б\\раз иэрсенщ басьш б»ржо- ла ашып алгысы кел in: — Бул Kiciniu 6i3re сататын жеpi кашпа, бпгасы нс? — деп сурады Байжанра карай. Игрпк мырс стш каллы. Казак баплары мундайыи долбармен угысар еда. Артынан анмктаса алмай журе- Tivi к^дсс‘1 коп болса да дал бул жсрде муидаП тэпгсшкс барыглис сдь — ¥зыны он, колденсн! он дест!к коп... Шакырым ба- сына р<51 аттан аркандпп кетсецдер, Бапжскек аржагын С0 3 дс кылмайды,— де;о Игьи'к Ушаковка карап, кулщ- Kipen копып. — Узыны, келденен1 б ’фдей он шакырымнгн рой? — деп, Рязанов тары 6ip аныцтап алды. Ушаков Байжан- иьщ куланы па сыбмрлап: — Он ат... F.Ki жуз елу сом KyMic... Болады? — дедi. Байжан блсып шулгып-шулгып каллы. Ик\\ жуз слуге 1 Плд! де туратын сыяктанады Боздакка... — Мына журттын торт козi тугел отырганда таны б !р жапымызлы опта кетейж,— дед1* Иплж. — Угп жылдан 6cpi созбайга салгандан болып келдж... Эуелк ата меке- ni дсгen;ti кыймадык, онымыз да болды. Одан 6cpi келе осы жерлердщ neci к!м, соган таластык. Акырында осы отырран журт ЬПлд! мен Карагаидыны мина Воздан. пен Байжаплш ден тапты да, езгем1*з кол кетерш шыктык... Арлларындагы алыс-бергст!* куэландырудаи баскада б!з- ДЩ жумысымыз да жок. Солай смсс пе?— деп, Игипк отыртидарга айнала 6ip карады. Отырран журт аттан шулгысмп. макулдайтындарын б|'лд[рд|* де, элдекай буй* ipДен шыгып кстсрм’1з дсп, баска сэз кыстырран жок. Бас-аягы осы, даусыз-дамансыз, келдснец казактыц Gip C03i кыстырылмай, Караганды мен Ниш сатылып та каллы. Жср мен жеС1р дауын Kccin кылып ал ран ко- niri, кыядаи кылац 6epin коз ьтсспрмейтш майталман- дар бул жолы айдасура гусе алмай, капы Keni. Бабын- да келген жезаяктар копак уйде eni жанына кезек ау- нап, ксйде ек\\ байга кезек ауыткып койып, бул дауды 42

жалкы калльтрмай, епз-епзектк айыр-айкас тармякты eTin шыраруды ойлап жатканда, Игшк Giripin тс коиды. KyuiTi кол мен сындырып Giriрд». Болмашмга кызыкпай, ©я басын таза алып калды. Опай мен усагын езгелерге берд1 де улкеш мен вшмдгс.ш ешкгмге корссткен жок. Оньщ бул жолгы андыганы Ушаков алдындагы аброНы едг — Баска айтарымыз бол маса, конак уиге барып дс- малынызлар, Кожеке. Омар кабарласып турар...— деп, енлл булармсп сеплесстгн с©з5 6iгкендимп сскертш, сонау жайлаудан ертш экелгеп курметп конактарын Hri.niK осымен б:,ржолата жекелтш те салыл ед1. Кожа•екешi кожасына дешп 6ip ауыз б1рдемеш орысшылагаи болып, коштасыл, конакта)? конак уйге кет! ri калды... ©зге журт Kerin, ездеpi онаша кал гапнам ксчИн, Уша­ ков: — Гш С(з акылласып койкаилай, борin оплата и жер­ дей шыгардыныз. Ocipcce, колкабыс ererin аламларынмз- Fa риза болдым. Алгысымды калан оптугa Oi.uc ал май отырмык.— дети — Жок, с1з алгысты алдакашан аитыи койгансыз. С1зде KyTTipv бар ма ондайды... Карыздар менмш. Опро­ се, шздщ Степакра коп алгыс айтуга кармздармын,— деп. Иплп< булярдан коп панда керш жургешн умыт- паигындь;fыгг ацгартты. Баягыдан 6epi багынмсн келген малды кыска карай долга устауды, мая-мая шеп шабуды, 0 3 ine жстерл!*к criii салуды HrijiiK осылардаи yupenin едк Малдын жуш мен кылы, муГпз! мен Tepici акшага втер квз1и тауын, 1рб1*т, Омбы, Том, Кызылжар, Селебсге деГГш барып калган. Атбасар, К.аравткел, Кереку, Коянды базарлары Ипл*1К- ке казак даласы ecrin 61’лмеген туелм бере бастап едк Иплгкке алгыс а/гткызатын да осылар-ды. — Повозкелер1нлз келд1 ме, унады ма?— деп Степан 6ip С0з кыстырлы. — Жок, ертен келгр деп отырмыз, — дед! Омар.—Ак- моладан шыккалы торг куп болды. Пул кунге деГп’п салт журетш Иплн< сидi поуескеге мшудг лайьгк керш, Степан аркьглы Кызылжардан терт пэуеске, торт жешл тарантас арба саттырыл алдырFan. Степан сол енбеп'н кметмрып жатыр. — Будан былаЙ Стспансыз кун керуден де калатын болдык. Казак баласы Kopin б1л.мегенд1 уГип экеп тастан- 43

ды да Tijiin бЬтс ал май 6 \\з отырамыз. Осы 6 ip терт там* ныц езш ретш тауып орналастыра ал май, канша оурс болдык,— дсп, Ипл1К бул конактарына да жайнап тур- ран жака уйдщ шин 6 ip керсетш калды. Темей кар асып, кез алдарында мыс пен кемip гана турган конактар cpii<- ci3 бастарын котерпи уйдщ барлык байлыгы мен салта- натын тугел керш мактау айтты. И пл1*кт1ц мунысы Ушаковтан кептен сурап жургеи 6ip emi прканчик, 6ip машина саймапьтныц тшн бклетш шеберд'щ жайын тары да ескертш жатканы едь Ел ара- сыпын шимай шытырман i3 кеспесше таптырмаптын жуй- piK Омар слуда, шаруа саймандары жарына жок бола* тын. Сыр алысып калган Ушаков: — Осы жстшщ шпнде екеуш де тауып ж1берейш,— деп узле стт?. ... Так бозрылдапып кешла’з атып келе жатыр. Жол- сокты болып келгеи Ипл!к бул куинш де не экеле жат- канын аимктап алым жаткысы келгендей, айналаны тугел барлап уГншн касында тур. Кеше кешке 6 ip сарыч* мен гана тырс-тырс стт келген солкылдак кек арба, ка- 3 ip де сол сарынымен ауылдан узап барады. Сем'13 уш кара кер ат жолра Tyciu алгаи соц куйьшдай жушткш, боратып кегп. Енд?’ ол арбага жеплген уш каракер ат емес, кара тусп бэледей кутырынып, тутас козгалып, умар-жумар кеи*гг барады. Екшш'нде ызгырык леб 1 бар сыяктанады. Тап осылай тез журу, ©шире журу Ипл\\к- Tin езш’щ дс арманы ексн! есше тусед1. BipaK, ыекыртыи, агызып кетш бара жаткаи конактарына жолы болгай-ак- ты дсп, достык та ллеп турган жок. Оларга тшейтШ коррасындай ауыр, муздай суык сезкледк Булар мол бо­ лей щ алды сыяктанады. 1рге теуin алса, молыгып тез occrin ыцгайлары бар. Кен шыккан жерлер тугел казна- лык дсп жарнялаиран патша owipi болмаса, Иплж бул арканы жанга кыятын ба едИ.. Арбалы тупл салтаттыны журпзер ме едП Енд'1 Mine, Акмоладаи ирелсидеп, жыланша бурацдап шыккан жь Шшке жол Карагандыны басып Кокезекке жетп, Сары- судан асып, ГПлд\\ге жакындап барады. TaFbi 6 ip тарма- гы Каркаралы, Баян-ауылдам асып, Бсс-шокы, Кэрпеш- тау, Кызылтауларды кёзш кегп. Жалгыз-ак сешм бар... Нол б1л!нген жердщ бэршен б1рдсй бакыр шыга бермесс керек. Кокезек Ушаковты 44

алдап урды, liajii бар да бакыры бол май шыкты... Н1'лд|' де солай алдай алса, бул далага орыс баласы аягын ят- тауын кояр едк Келген iaiMcii Ушаков кетер ед! де, Ж1- шшке жол кор бктгслешп барып ©min кетер сдк.. Олдс Акмола, Кояндыга катнасып туру ymiH сол жпшпке жол езше де керек болар ма екен? Мынау т'шлш rypFaii жук арбаларымен, буг'ш келепн пэусскелерге жол керек бода - тын HibiFap!.. Енд1 базарсыз куншде сон кайсы калган? Жок, Ушаков кете берсш, зэндем тубше кетсш, 6ipai<. имвдшке жол ешпейтж болсыи... Ол жай жол емес — ак­ та келетш жол, акта жолы. Бул шынында Иплжтщ уш жылдан 6cpi шислсшп журген ойы едк Ол Ушаковты уш жыл созбакка салып келш, аягында epii<ci3 байламын айтты. Ушаков буран панда ортак болып жарнага Kip деп те жабыскаи. Жар- наныц мелшерш шамалап корсе, терт мындай жылкы сату керек екен. Игшк актылы-каралы, курен каскады, жиренд! CTin, мыц-мьпшац сурыптап тастаган жылкысын кыя алмады. Кейде акша жагынан кысылысы барлыгы байкалып калатын орыс купесше кол ушын 6eprici де келмедк ЕкБуш болыс елдщ ырык-жырыны мен кер ауыздылырын басып, огаш турган Tepic азулары болса, KaFbin тастап кайгканы да осы жолы ед1*. Акыры ©:п ©pin экелш, ©31 туйдк аброймен аяктады. Орыс-казагы буран тугел карыздар болып каллы... 0 Н1*мс1*з жортактан, болымсыз рана сслд1*рескеи он шакты салтаттылар конак уйдщ касынан ап аныл бара жатыр. Булар элде рана ©з колыиан Ушаковка ©тшзген Боздак би, Куренкез кожа, Жумабск торе тары баска- лары. Олар Игийктщ сыйын Омардан естЫ де, енд! Ушаковтагы ешшлерш алура асыгыс аттаиып барады. Оцай жарылкамайтын адамдардыц алакандары ашыгы- рак турганда алып кал рыл ары келш, жолсыз дал амен тетелей асуга беттер!н бурды... Конактарды аттандырып салып, Омар ИгЫктщ касы- на келдк Бупнп Kyuri парыз-карызын Снлш алмай, уйк- тай алмайтынын бiл iп келген сыякты. — Сокыр езенппн бойы эз!*р тын тур екен... Уш-терт машиианы Дайрабай басына аударамысын, кайтеа'н?..— дед1* ИгЫк.— Нура мен Былкылдак, Бурма жактарынды Kepin кслл1М..« Жаман емес екен. Быйыл кол мен жулуга келетнп бар жерл!* тырналата берсрсш. Кыс ауыр бола- тын ыдрайы бар. Кос басы терт Kiel сд1 гой, быйыл onFa 45

жетюзеран. Жер карала жылкьжыц тебпп бола гин жер- Д1'н бэрше де балшык уп салгызып тасгаган жон бол яр. Koraбай екеуIj1 сн/ii кыстын камып ойлакдар!— деп, Омардьщ тугел уккан-укпагапын аз гана абайлап турды да, ИгЫк yfiiiie кз’рдк Шакырактам врме сыммеи салбыратмп аскам улкеи шамдарды смрылдатып темей rycipin, Айганша Cip-Cip- леи урлеп сещирс бастады. Урлсп калып «бхмичда» доп- дь.. — Бурый айтатынды соц айтады екеисш-ау, сен... — деп, ИплЫ эйелш сркелете калжьшдаганы естi.icni. Омар да уГпме кел!н, унс!з жаткан эйслппн уст?нен ушшцм рет аттап ©Tin, орпына жатты. Вударда сркелету де, кялжын да, ец аргысы эншейш т1л катысу да жок СЫЯКТЫ СД1... Уйкьтсыз тунд’1 дамылсыз уТплеумен, аупакшумон ет- ктзген Жуман бай ертерск турып Kerin едк \\’й айнала- сын, ауыл мацайын тугел толтыра, калам Солса, солай швкпре салгян жук туйелершт коСй ani аркасмндагы >куктер:мсм жатыр сксн. Карсы карал жагкандары Жу- мапнан коздерж алман, аркамызды боогптырсашоы до­ плер! колгондсй, ауызларын малжац-малжац егюзедк Жуман бул ri.ni о i yciпелi де... Кейзе Суд мянайды керсогпсП жМбергои коп жылкы, торлягаи булигтнй тарам шалкайып Kerin. mcri-ii'eni ол- декайда кер’.меди Ор кырагтыц басы т о ю арыл гад: жыл­ кы, шлпкыллекам жылкичиылар гкс.м адыстян F;.na се* зi..riсл i КенСip тустяры шогырмактамып, койб1р тустары жапырылып коялы. Шимшыгырык аралясыгт котком квп жылкы уйiо •уй!рi.мои жжтеле ал млГг, шуркыпаоь:л жур- геи с-гдякiw. А \\ гIГ:•.уд ык. г»ул агынын аяк жягы vhmi Кок\\;ок- Ti взетнщ бонд арында суш ант?,рылгам коп жылкы узьш Cip жпл opi\\': Iодой, коз: лдыосыз, КЫЙМ1ЛЛСЫН елостейдь Кыэуеыз гама кьпарып. коглн o.ni амта: лидам, сазя- рып капа, тагтк тамтам белфеГпп Кара гаидымыи кузп кузп шыгып Ko.Me/ii. Катпарлаш-ап кокыр булптар б'рде- мего ремж ireидей. ^ кабактары салыикы, шепнт кейш сыргып парады. Жан жокга Cip яныктагг корш аляпын деп Жуман Игииктги. жаца уйше карам cai — кумбездей 46

екен. Кушшл кез турактан ал май, кыдырып барып т1з?л тастакан узын кок арбаларга тустк Бу да 6ip казак да- ласыныц кермегеи салтанаты, кундеу-куиппш уш1н одой! пзшгендей кезге урып тур. — Кудай ceni твбецнен урсын да, сен кернгде ©кIрiп жат! — дед’1 /Кумам. Муны айтпауына болмай да калып едк.. Терт кек ар- бамен шеп адгызыпты да, кырык-слу атты сол шопке байлатып койыпты Игшк! ©нкей сем1зден катыркан жа- рау, сай-кулш аттар... Карасы Gip еккей, куреш Cip eu- кей... Кыдырта лккен ак уйлерге жалраса, кешедей т!з1*л- ген кек арбалар Майкудык булагыныц сол жарыи орац- кырап кетттк — Б1ржола шокынып орыс болып кетсеГнш бул! — дед! Жуман. Жуманныц *631 Minin келген кара бурыл ат, ею аягы- нан ерелеул!* болганлыктан шалые аяндап, umrrri арба­ ларга карай кеп’п барады. Жуманнык аты болганмен, шеп берсец о да жейтш сыякты. Жакындагэн самый езеуреп, ентелеп Kerri. — 9 лгi Жабай некып жатыр оз1?.. Ана буырыл атты алып келсшип!— дед\\ Жуман, шетте турFaн караша уй- ге карам айгайлап. Тунде сонылга жыгылып клйткан Жзбаидьщ жайын Жуман суракам жок ель ©з? барып Куншеге ушыктатып, Жабайдыц жаралы кез1н танысып 6epin кайткан Копен бэйб!ше: — Жабайдын жаны калса жарар едк.. Eci-TyciH Ска­ мейлк— легенде Жуман 6аж етin: — ©лее, ©рем капсын. Осы ел карам калар деймБ сш! — деген. Жабайлы сойылга жыккан Ип'л:'кт1Н жтттер! екенш Жуман 61лген жок, оллекалай агтан кулагам гиыгар дсп ойлады. Онысыа да б!р кайлы кыррын баеталып кете ме дсп ззрео'з журген Квпей бзйб!ше ол жяиты Жумаира 0 3 i дс айткан жок, баскаларга ла тыйым салый койды. Жалшы-малшыныц ауырган сыркаганыи epci 6ir> ерке- лжтей корст! н Жуман уйден шыга копмаган Жабай га катты ызаланып тур. Агапын арасынын алгай-шалгайын б1лмейт5н бурыл ат шетч арбаларга жакындап барып, кайыр тшегеидей жагалап жур. ©зоурей умтылып, орта га Kiprici кс-ледн Каз-катар байлагаи Игипктщ сем13 аттары, оцтайына 47

келсе, исктен салып кзлып, арты мен алкымынан сорып, орталарына Kipri3cp емес. Аш ат козin сузш, шелке ка- ранды, кур тамсанады, мелис карайды...Жуманга бурыл апын осы кайыршылыгы да батып барады. — Кайда алп /Кабай, кадалып калган ба? — дегсн Жуманныц зорл1 айрайына караша уйден Жабайдьш 0кео', cbiFbipaiiFan мужык шал Талтаяк жупре шыкты. Жуг-ipin колем дегенмен, жур1сшде ешм жок, эл\\ уГпнен узай алган жок. — Baiiei<eci-ay, Жабайдыц жайы болып жатыр ма... 0:лм барып экеле кояйын, кайда жур окон езц жануар... — деп, мыяулап сейлсген сыгырайран шал айнала ка- рады. — Эне!— дед1 Жуман Игшк аулын иепмен гана нускап. ©ртенш Ken<ip биiк ак уй такы да ержаз кезше тусп*. Жуман тыкыршыса лайсацсыз отпептпмн бКпет1н Ке- пей 6aii6iuie де далага игыккан едп Тупле Ип‘л1*ккс она- ша жолыгып кайтканнан кешн, Копей бэйб1ше осы та- кырды тастап, 6ip Tyri бар жерге кошеГлк те дегенде, Жуман бет блктырмаран. Timi IIг 1л 1кт!ii 6ip cy6ejii жерн ие басып конайык дегенде де жауап катпагаи. Копей эрине, Жуманныц енд'лт бег алысын ертерск абайлагалы ubiFbin тур... Жуман епд! абайласа, Байжан жындынын кешеп апт- капы келштл Айкала ерт шал ганда л... Тацертецп' аз F a - на желден буркырай бастаган шан. коюлаиып барады. Ойда-кырла буалдыр шпиле шуркыраскан жылкылар: — Кеш, Жуман бай, кеш!— деп шуласатын еыякты. — Жыктыр уй'шдН— лепт Жуман, уй макайында куйбецдел журген бэнбмпссше. Бэледен бас саугалап кутылып уйренгси Копей бэйбь ше, эр уй;и акырын гана оятып, балалары мен ке/пмде- piн, жа.пшылары мен жукнплерш жауып ж^берт уйлерд! жыктыра баеталы. — Жылкыны калан карай аудартайын? — дсп сура- ды, Жуманныц Kiuii баласы Тэти. Оныц ойы акесл-пц ай* рай-шуынан кутылу ушки жылкыка кет'т калу едл — Маржаи-кел, Кундыздыга карал!— дед’1 Жуман кыска гана. Кеше. Жуманныц эб1гер1нен оз бпепаналарын Tire ал- маган консы-колацдар, жалшы-сауыншылар эр жаппа- ныц астынан ypniiin-ypnitin тура кслш, тары да Жуман- 48

нын кешш женелтуге Kipicri. Ж уп босатылмаган туйе- лерд! бакыртып-бажылдатып тургызып, 0 iрiне 6ipiH Tip- кеп, жукийлер де Жуманный жен алтеуж кутш тур. — Женелпшер opil Менсн кез жазып калмандар! — дсп, Жуман атка мiнiп, квит ез! бастап экеттк Кайда кондырары белгкмз, кырсыкып KeTin барады. Тагы да окыс б1рде.меге урындыра ма деп кауштен- ген Кепсй 6oii6iuie журттын бэрш асыктырып, алдыцры кештщ карасы узкпмен-ак, бес-он туйеден Tiain, кешнп жуктерш де тез-тез жепелтш ж1бердк Кештщ дардылы сэн-салтанаты келмей жатканына караран жок. Кеше туе ауа жубын жазбай шубалып кулаган сэнд! кеш, бупн мше кун кетер^ле бергенде кешеп 1з1меи кешн карай кан­ та шубап кеттк Узш-уз1к болып, берекес!здсшп, сэнс1з, ажарсыз кетт барады. Жуман кештщ алдына rycin алып, кайтсем Игипктщ жанына каттырак батырар еке.мш дсп келс жатыр едк Акмола жольшен шубап келе жаткан кеп арбаны кepдi. Эуел! ол, елдщ кузджке кулаганын ce3 in, жылт ете туе- кем Сейткамал сэудагер ме екен деп калып еди Бай ауылдарга о да ссылай кеп арбамен бул экелт сатып, кузге карай тагы 6ip жебей сауып кететш. Жакындай коле, Жуман бу да Иплштщ 6ip тасыгандыгы екенд1пн таныды/Гврт ат жегКлген узын кек арбага терт пэуеске лркелin озыкырак келе жатыр да, терт тарантас ^ ж е л ­ тей кок арба кеГпжрек келедй Сары булгарымен жапкан поуескенщ ycri-басы сары-ала жез, куше шагылысып жалт-жулт етедк Тарантастар да кумшпен жаптыргандай жаркырайды. Игипктщ сауда жагында журспн 6ip алая- кы Батыраш, кек арбаны орталай салып алган uienTiu уетшде шалкасынан жатыр да, ею жшт божы устап отыр. Жуман кушнш кетп. Аузына Ишп’кке айтар каррыс та гуспей каллы. Алкымга буда-будасымен келш лрел- ген кеп каргыс. oipiHC-oipj жол бермей, шырар ауызда кептелт калгандап. Жуман кара буырыл атты катты 6ip Te6iHin калып, агызып келген боны ец ссщкы пэуескеш бузау ric камшымен тартып-тартып Ж)’берд1*. Жабык по- уескенщ гумп-гумп еткеннен баска карсылыгы байкал- маган сон, анна.тыи келт тагы да урды... Кеп урды, кум- Шлделп урды... Ырылдараннан баска ун шыгармай ур­ ды. BipaK, «елд].м, е.тд!м» деп, «оке кулдык, араша!» де- генд1 сети ал маран сон ыза-кеп де таркай алмады. ^ F- Мусрепои. 49

Игшктщ шымбайына батар >i<epi де Жуманиыц cciire осы арада тусе калды. Ол жер — Иплпшц мана тац ата Омарга тапсырган жер1 «Дайрабай» едк Жуман noujiii тура солай карай бурып OKerri... У-шу басылып, соцгы туйелер жонелген сон гама Ко­ пей бэйбнпенщ кулагына Жабайдыц катты ынкылы меи бебеу какканы шалыиып сдк Жуман уйшде 6ip арба жок. Жабам 03ip тецдеп окетуге де жарайтыи емес. Онын 0 3 in до тунге карай жасырын ютемесе, жалшыны олап кастерлегенпиб Жуман бай кетермейд] де. Сонымен, Тал- таяк шалдын караша уй'г жыгылмай, журтта калгалы тур. Ешнэрсе айт\\та бата алмай, мыкырайган шалдын e3i де осы манда жур. Аттарына Minin алган келшдер1 мен 6ip топ кыз, анадай жерде Копей бэйбипеш тосып тур. — Жабайдыц 6eTi 6epi караганша осы арада кала турасьшдар да...— дед! Копой Талтаякка карап. Аяуы кен, амалы жок дауыспен сЫркеп айтты. — Tyiicni KiM багады?— дед1‘ Талтаяк, Жуманныц туГгелсрi багусыз калатындай. Кулдыкка б!ржола кенш, ет! ©лin, жаны сонш’ болтан кул, тым болмаса, жалгыз баласьшыц жайын да аузына ала алмады. — Сорлы, туйен! айтады гой!— деп, Куцшс к\\шшп Kcrxi де, Копей бэйбшю кур аяудан ары бара алмай: — Кайда конарымызды ©з!м де бклмеймш. Ойтеутр, ат жетиейтш жер жок кой, ас ж1бсртш турармыз...— деп, атын устап тург-ан Куишеге бурылды. Колынаи келер1 жок, дэрменаз жаи екепд|’п ©з есшедеосы арада 6ip лок- сып кеп тускендей, кезше жасы да кел!п калып едк Kyimieiiin, тундег'1 onncci азырак сетшегеидеи болыгг. — Ас жйбертш турарсыц-ау, апасы... Жабам сорлы- пьщ мiидeri Kici/ie болып жатыр гой, оиы кайтем1з? — де­ ли— Ммнау эбкпет шал ма сенсрщ?— деп, Талтаякка ызамен карады. Ke3 iniH ofli болса, атын ла'борердей eTin карады. Жаба lira жаны ашыйтынын да, ауруды кутуге калгысы келепшн де Копейден жасыргаи жок. Копей аз бегел in ойланып калды да: —- Кайда болса да сет жумсамайтын кушм бар ма Mcniii... Колыц жеидл болушы едк сен декада турсац кай- тед1?— дедк — Сейтейш, апасы,— дсп, Кунше Кепейге алгыс ко- З1мен 6ip карады да: — Пазыкеш, б1здщ косты арткан туйеш алып калшы, кадкам... Di3 де кала туратын болдык,— дедь 50