Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры

ТА у ДА М А Л Ы ШЫГ АРМАЛАР Y IU ТО М АЫ КА 3 А К Т ЫЦ МЕМЛ ЕКЕТТ IК КВ рк ЕМ ЭДЕБИЕТ БАСПА СЫ Алматы—19 66

tSa 6 иУй M Y C P E T IO B ТАуДАМАЛ Ы ШЫГАРМАЛАР У Ш 1Н Ш 1 T O M д Н Г IМ Е Л К Е . С. Сейфуллин атындагы Алматы облыстык амбебап хпгаоханасы П ЬЕСАЛ т Талдычорран чаласы г *и . К А 3 А К Т Ы Ц М Е М Л Е К Б Т Т 1 К К 0 Р К ЕМ - ЭДЕБИЕТ . Б АСПАСЫ Алматы —Г9 S *

0 Ц T IM E Л ЕР

АНАТГЫД АНАСЫ !• Эйп'лес аппак, ак карбас, сокыр карт етектей сакал ын балуан бармактарымен салалай тарап отыр едь KyMic- тен куйгандай туп-тутас ак сакалы -кеудесш жауып: — Окыкдар шулап!.. Ак-К, тфу!..— деп^есттен асыра туюрщ Ж1бергенде, босагада отырган балалар селк етш: — Арузе... Бесмелла, pocipe... pacipn... ротурв... рэри- ре!...— деп,'коя берер едж... ... Жалпак жаз. Сай-салада сагым ойнагйн саршанын га мызы. Саясыз жайлаудын, жан-жзнуары келге тыгы- лып как? сая табады. Куннщ кезшщ ©3i де кун узын кел- ге ш омылып жанын сактайтындай... Шалкыган шаккай туе кезшде адамнын. келенкеа де саялауга жер таппай бауырыца Kipin кетедк Жалтыз-ак, жуш туспеген копей тайыншага усап, койшы-малшылар рана жалба-жулба Tepi тон мен жабагы кутеш тастай алмайды. Койшылар- дык ездер1 кунге куйш курысып, Kimipefiin, KynUepi рана всin бара жаткан сыяктаиады. Самайынан сагал-сарал Tepi шубырран тезекпп ойелдер рана алты кырдыц асты- нан т$зегш аркалап, эрен, калкавдап келе жатады. ‘ Bi3 квгендеген козыра усап, мурьшды та рта Tycin, Эйтьаес уйшде, надан молдадан наданд&к окып отырмыз. Келешекте кулдыктан бас тартпай, «он жагына урса, сол жарынды тосатын» кеще адамдар эз1'р летп жатырмыз... Ертемен торт бурышы жем1р1лгён еск! токьпм сыякты «Иман шартымды» колтырыма кыстырып сабакка кел- сем, балалар жыйналмаган екен. IpKiT сабасындай 1ркьп- деген молда мен сэудагер. Рамазанра сокыр Эйт1*лес еск! 7

кундердщ экпмесЫ m.prin < т £ Т о г б а с м » « £ ■ « < * * . нып-жанып жакартып, жалт-жулт ст 3 Я - - жый. рылган сон барлык жарыкты квшл! мои Кулагина наган карт, ecKi кундсрд1 тымактай булгап. то i Р Аттын кулатыида ойнайтын жас ксз1м Ь .„ нщ ек1С1Нде ме екен, уш’шде ме екен, сол коадс -• * бaлvaн, кайраты кайтса да болат ж уреп моныма; ап м ед1... Дауысы санкылдап шаныракта ониар очи и кн сойлегенде 1ргеде рана отырып ойымызга токыи бср* р едгк... Сол Kici айтады-ау: — Баягыда бала кез1М1зде Жалпак. балулнга ср«п. Ергенектшщ елш шабура аттлндык, денди Ж ал паК бал уан Бала бид1д батыры екен, 6ip KyHi Бала би шакырип алып: — Уа, Ж ал пак,! EpreneKTi ел1м1з/ч eid рет шапты. Ги- piндс мен тоналдым, б 1ршде ссн топ алып одin: мен ма лымды берд’ш, сен жаныады бердпк Жаныдды бер гстн смей немене, кырык. жетпп дырка матпп бер'ш огырган калыидыгынды бергснс1к!.. Бшетш бе е д щ ? — дойди — Ол кезде сем жас едщ, душман нам кск ал у был а Г» турсын, жаута взщ кездесш калып, астьшдпгы тлйынды 6epin арен, кутылган болатынсын... K a 3ip ссн Ж алпак балуан атандын, ол кект'1 кал ай умытым журещ?. дейдь Ол кезде ©згеге шыдаса да, намыска шыдаран ба. Жал пак балуаи ушып тура к е л т : Би, маидайда 6ip кара танбам бар екси*ш Oi-пм • » жур екемш: калындык ceHiKi емес, баскашю деунп ед Астымнан атымды алганда алты-ак. жаста едлм... Жексем жауды алам, жешлеем жауда калам, аттаидым сэрсенби нш сот1не! дейд! де, журе береди Ж а лп а к балуан... Тодта, баты р!— деп Бала би токтатыпты д*аа, бы- лай дептг. л„ ~ , БаруЫН баРасын'. елш де шабарсын. Б!рак катим а 2 !3 5 ЛРан калывдыктын, кызырына туе in кетпей жег> кч йыскан калын жылкыга да дейд1 ’ тескеид! узецпге ала тартып жжоеншемлдттщ*. . Жалпак, жаурыны какпактай, жудырыры токпактвй.

сыртынан Караганда куйРаНцПештей болып, ок бойы ал дымызда отырады; астында cap каска аты бар, шекщ тас- тап, октаудай ойнап, рпктей оррып келедк Бекен жорт- кан ат ешрде узенплесе алмайды... Алты конып жетшплге аскан кун!, копир inip Ke3i едг. — Осы 6ip тепн адам болмаган шыгар..*-Туиейж осы молаFa,— деп Жалпак балуан атынан cenipin тусе кал* ды,—- дейдк.. — Туспк... Айналасы алпыс кадам, улкен кара мола екен. Мандайында жазуы бар. Кыркьшыздын 6ipne 6ipi- м!з кара танымайдй екем1з рой, жазуды айыра алма- дык,— дейдь *, — Соны ойларанда балалардын. окыранын 1щ!м уна- тып отырады. Уезгс шамасы келмесе де, болыска арам бауыздатпас гга екен деп ойлаймын да баяры...— деп Эй- тшес карт 6ip курсшш: — Курт 6epmi балаларра!— дейд1 кемшрше. — Шакпак InaFun, тоз тутатып, от жактык. Кдктаулы капкыштаи 6ip-eKi каптык та, ер жастанып,. токым тесс- Hi n жаттык та калдык... ‘.V Уркер жамбаска ксл1п, сулу Шолпан мандайга таян- ранда, Жалпак батйр атып тура келш: J — Жюггтер, тес аиылды бос, арткы айылды .^аямай тартындар... Кун найза бойы кетершген кезде не калын жаура, не калын жылкыга кездесермГз;.. Менщ типепм болса жаура кездесерМ13. Бид1н. п'леп -болса жылкыга кездесерм!з: жылкьюа да K©3in сал деп едь Ай, свньщ Ti- леп болар-ак...— дед1, дейдк Батыр муны неден болжады десек, cap каска ат кула- рымен алысты нускап, жер тарпып тур екен... Тартып кеп кегпк! — дейдк Катып калган сапдактар уршыктай ойнап/ бекендей буктет!лш, жер рузплеп, ауыздыкты карШ-карш ^пайиай* ды. Кун де шанышкактап найза бойы квтеритд^ ойды- кырды адып жаткан калын. жылкыга б;з .де келш к!р- Д1К,— дейдь . '• в «Жошыбайлап» б!з де жылкьюа тшстГк. Ею салт- жыл- кыдан.сытылып, тескейге бет койып, тартып та 6epAi —* кумадык,— дейдк * / — Жылкыныц 6ip шетш тецкерш, кьуЗкулап келе жатканымызда, бота коз 6ip кыз тезек аркалап коска ка­ рай жупрш келед1 екен, енбойьш уйып коя бсрдТ— дей- Д1*. Астымда «кулан туяк кудай кек» деген атым бар (ол й

KW.iaw ПИИ бел- «ку- sss«■ “s Ч£r 2? ' Й Ц -у жылкыны Hipin бст!н тузеп, ек', кырдыц сатыиа ■ ау!.. Сг „опл ккемзпдее ЖЖааллппаакк.. ббааллууаан мешн артымд.п и м л д керш, батырдын салрырт кешл! ауып kotti бичом: — Саура,— дед! сацк етш,— депд|. ал. батыр! — — Саугада жараса, не арманы бар. ^Катарласып келш кыздыц маидапыпаи сьппшп, п>л- К.ЫНДЫ кара шашынан 6ip суйд! де, журе борди ЛАанадан оты езепме ©Tin кеде жаткан кыз, содаи койш аркама жабыскан кол бака Fa усап суп -суык бо.чып сала бори... - дейдн . . <-•* Жылкынын. денш белш экегпк-ау, доймш. 1 иикориип айдатпай келеди Анда-санда енееппц бауырыпда т у р к и - раран кулын-тай кактырып кулап, калин та колеи. Жылкыньщ жаткан жершен жарты кош ииикчин кез­ де артымыздаи жулындай болып 6ip кара кор'ш.чи Дккан жулдыз ба, дерещ, ашып кезд1 жумганша код;:; ара мсып та калды. KenTi керген кене жылкышы окей, паокау.ылра кайрылмай туп-тура Жалпак балуапныц шылбырына орала Tycin: — Байды шапканын шапк,ан, малды алганыц алган, жылкышыишц жалрыз кызын кай гесш, батыр... Пркек де­ сен. 931мд! экет, кызымды кайтарып бор. Сорлы аг.асы адырап калды рой. Тар курсатын кснейткен, тас емшепн ж1б!ткен жалгыз, сд! деу! калай? Батыр оны алац кылсын ба, мире етш кулсд\\ де. ка- сында кеде жаткан Кейк! деген ж*1птке иск кагалы. Кейю кандай албырт, жылкышыны жалбарайдай жулып алады да, айналдырып-айналдырып, лактырып ж!борот1 те. до­ был fu торы бестт кшктей opFun ойнап шыра 6 ep eii E k i- Е п ЖЕ г « Л Я «ср’п СЛ1’ карайлатпады: жылкышыны алып б , Г . к “ \"Л а J r r ir ;.? '™ ж'берд1 де, белЬсдеп ббтепн реген “ **«• А* “ 19

беред! екен, карысып калган бшепммен кушактауга ая- дым,— дейд! (Жанайдык да колы катты к\\с\\ед \\). TaFbi да козы кош жер- кегпк. Жылкышы ол\\ ме, ripi • ме,— к©К1Л1м1зде коленке де калган жок. AftFaftFa жылкы баласы кандай жел1гедк тасыр-тусыр кырылып келедк.. 5ip мезплде артка карасак туйгындай тушлш, жул- дыздай агып, артымыздан 6ip кара тары келш калган екен!.. ф — Лу, тоссандаршы! — дегенше бол ран жок, орап ал- дымызга шыкты. Тек агарандаган б!рдемеш гана Kepin калдык. — Апатайым-ай! Сор айдап экедд! ме! — дедк артым- дары кыз. Астында манагы торы 6ecTi, элп жылкышынын эйели артымдагы кыздын анасы екен!— дейдк.Кыйкулап жыл* кынын он жагына 6ip, сол жагына 6ip шыкты да, айна- лып барып алдына Tycin, он жакка карай тарта кеп же- нелдк— дейдк Жылкы да онын сонынан epin, шырыска карай салуы калай? ' *; Ь\\з былай кайырамыз; жылкы олай кашады. Торы бест1 манайлатпады. Найза суырып, сойыл <млтейтш жер- ге келт1рмейдь Элденеше рет жылкыны бурып алдык. Жылкы бет-бет1мен жарыла кашты. Курык устше сойыл жаудырып бурмаласак та болмады, 6ip буй{рде жаткан езеннщ жалгыз eciK кед аралына калыд жылкы келд1 де енд!,— дейдК Аралара ' енгесш, калыд жылкы айдат- папты... Аралдыц ортасыпда 6ip тебе бар екен, элг! эйел соган шыгып алып, жаулыгын булгап, бэр1*м1зд1 шакьгруы бар емес пе!.. Шаншып-ак тастаймыз гой деи тонin келгенде: — Менщ атым эйел, мына кыздын анасымын! Бэрщ де аиадан тудывдар! Анагден алыспайды да, атысаайды да. Мен бар ед1 менщ жалгызымда? Кел, ботам 03iMe! — дегенде колымдагы кыздын калай ыршьщ кеткенш б\\л- меймш, cenipin барып шешесшщ мойнына асылды, дейдк Тер1М(зге сыймай, кабагьгмыздан кан жауып турган 6i3- де жумысы да жок, шешеЫ кызыи, кызы шешесш жуба- тып, ©зд1* ©3i болды да калды. Сол кезде манагы Кейк1 4иыдамай кеп'п: — Батыр, руксат етсен, екеуш ею тайга тендеп алып журейш. Кызы катынга, meiiieci отынга жарар,— дейдь Жалпак Кейкire карап, алакандай, коз!*н 6ip тенкере- Д» де:. п

„„ s j s s j s s ” \" “ -1- Ватер, а Й Й 'а и 'т Т ^ Л р т »,и ..п я к у ™ - sstss№ т е : ^ ^ ,;t s s отырдык. Бул кар катьпшын кап шатаскапын т и т а н ы деп огыр, деп 6apiMi3 Жалнакка реиж1Д1К, деи;и. Аздан сон. эйел кушакындагы кызды Оосатады да. се* зше юркедг. . . __ . Л1# Гхг^ — Мен мына кыздык memeciMiii. Кызым казф он осс те. Дол кызымиык жасында в зЫ де ссргслдекге ушырап ед’гм. Сонык суык ызгары табанымнан, кара такбасы май- дайымнан эл! кетксн жок... Ел‘ш дейтш ел!м бар дейсщ бе: сай сагадаи, очей жа* галап журетш терт уйл*1 6ip ауыл болыптм, сил луидда Сонар дегешпд к.ызы едим... Кдй сл екешн битмеимш. ел-, азде тугыр Бала би деген баласын сунлсттстш тон icrcn, ат шаптырганда бас бэйпге кул бастаткаи тогыз. бас бал- уанга куд бастаткан тогыз Tirirrri. Бэйгire оз кызьш Сер* ciH бе, айнала кыз 1зд*епти.. Эхем арбасын жондеп, шешем кежесш каГшг.тып жя- тыр е;ц, он шакты салт атты сау ете тустг. — Ж»пттер жол болсын!— деп окем жолай айткаида: *— Жол болмаса болмасын, кыз б о л е й п !— дсп. кос ка су йенin турган MCHi кагып алды да, шауып кете 6ep;ii... Ертешне шапкан ат, курескен балуанньщ кызыгы 61т- Keciu жабулы нарга мщпзд’! де, меш бойгire. Ccpin ж1бер- д’и Куреске Tycin, меш бэйгесше алран Байсары деген балуаи екен, елше келгесш Култеке деген байына банда- ды. Култеке бай мс.ш 6ip кулына отастырды да, ексумia- Ai до сауынга салды. Онда коп жыл турдым... Ек5 жыл- дан сон Култеке кызьш узатып, той жасаганда, eniumi ат* тын бэипеше Т1ПЛШ (алгашкы жолы бас бэйпге Tirlnreii екем.), осы вздерщ шапкан Сары деген байдыц колына К0ШТ1М. Маган атастырган кул бас бэйпге тiгiлiп, баска бар екен КеТТ1' СарЫ байдын КаГфак, деген жылкышысы менГкает Й д Х а б°аладыВДа болайы* - ~ Д еп байдан cVPa„. ~ Б’Р)Н жылкышы, 6ipi„ сауыншы бол¥ п журе ту-

рындар, кейш босатармын,— деп ед! Сары бай. Содан 6epi он бес жыл erri. Байым бупн ел}п босанды, eeiM осы орталарында отырран. Кунджтщ узын курыгы сарт етш кызыма тусё калрасын, сондарыкнан куып келш турмын! ^ ’HaFun корыкпай куып келдщ демецдер: он бесшде ©31М де тап осы кызымдай ед1м; сендердщ колдарында кетсе, еши он бес жыйдан сон кызым да тап Ka3ipri мендей бол- май ма? Мен ушш будан артын коркыныш та жок, кор- лык та жок.. Сол м е т айдап экелген! Бероендер Tipi алып кайтам, бермесендер ©Л1 алып кайтам! — дейдк Мана эйелд1 асап коярдай боп турран Ж1гггтер, кула- рымыз салбырап, кумшжи 6epinni3; не сурау, не жауап бере алмай/ жерд*1 шукый берд1к,— дейдк 9йел оны сезе к.ояды да: — Тен тендмен деп, он бес жыл отаскан байым едк суйепн жолда керд’ш. Б'шект'щ купии, найзанын ушын не кушт*1 тендеске, не иыры тендеске жумсаран жоксын* дар.- Жараласкан жау емес, жалбарынран сор емес пе ед1, онын кунын калай етейс^ндер?.. Кулынга косактап кы- зымды экетш барасьшдар, буларьщ да не ерл1кке, не зд1л- д'Шке жанаспайды. Ен мыктаганда слще 6ip кун апарып носасывдар. Кдазым сендерге барса кун болады, ©з1ммен калса тым болмаранда ©з етепмде еркш еркелейдк Сон- дыктан кызымды алып кайтам!— детт. • 0м1р1нде эйелден мундай соз еспмегеи оумесер Кейю был ай д етт сонда: ' — Эйел еркекке катындыкка жаралган. Б1*здщ* далада одан баска не б т р е д 1, олар? Кызды сатып алсац'да ка- 'тын, тартып алсан да катын.^ Ж 1*пттер, мына катыннын .ч сез'ш койдырып, езш де ала журейш. Теретш тезек 61‘здж елде де бар! -— дейдк Мынадан ойга кеш л in; тунжырап отырран Жалпак таудаи куларандай-кулап отыр екен. ¥шып тура кел1’гт са- ры каска атын элп зйелге тоса беред1 де: ■— 0 з бойымнан бсре алатын айыбым осы-ак, женгей. Олкысынбай ала кор. Кундгктен босанрын келсе, мына жылкыдан каларанынща ал да, жердщ щетше-дейш кеше бер. Бграк, жер жуз]'нде кундж пен кулдык жок ел бар дегенд! еспгешм жок ед*, сондыктан ©31ме ерпщер: ка- наттыра кактырмайын, тумсыктыра шукыттырмайын! .— дёйди, Сонда зйел турып: .V . Осы жылкыныц каншасы ездерще тиод!? — дсп сурайды батырдан.

— Kim б!ледк 6ipeyi де тимес... Оны би б1лед1... A'-11 -- --1-------- ,7 * f т_ -А кщ мешкшен ерк’ш болмайды. Сол аи емсс по, олтыр. дейд*1 эйел. Жалпак тары да мойиын салбыратыи отырлды да: — Б*13даланын ecci3 ссерлер*1М*13 foh. Кезгс туртксиде рана селк етем1з. Козге туртпесе кормейм\\з. Сен кв31мнт окырасын алып, шымылдырын аштыц. Элгшдс глна кы* зынды qayrara алып, ксн OMipiMHin аз рана опмншыгы етермш деп ем. Ещи одан кдйттым. 0 з epKiM оз^мде тур- ганда, меи де 6ip адамга epiK берейш, кыз ccniKi. Жслден де ерк*ш ом'ф сур*1ндер!— дейдн Бишаранын, боз кейлеп жырым-жырым. Коллары карганыц туярыидай кап-кара! Epui кырык тБпнген, жа- рык-жарык. Б'фак, туйiл ген кабанынан, от жапглп кнзБ нен жанык шошырлык. Жалынраи жок, саскап жок. кы- рык Hcirirri билеп экегп,— дейдк Жал пактын соцры сезш естуБак муц екен, 6ipi сары атка, 6ipi торы беспге Minin, eKi эйел ойная шыга бердБ Eip кезде эйел, cap каска атты калт токтатып, артына бурылыд: ~ КеРей леген ел керсендер, сэлем айт, Жалпак. де­ ген батыр кврсендер, сэлем айт! де;и де. жвнеле берд1/ виелд! аттанлыпган бпйм типа ™гт \\т-_____ 1934.

/ AUIMHFAH AHA — Конайын деп ед1м,— дед! есжтен 6ip жалба-жуд- ба эйел Kipin келд1 де. Ж агы суалган. Бет-аузын айрыздап п'лген эж{м ман- дайы мен ею кез1ищ куйрырында Tyfiicin жулдызданып тур. Атарран эж т сызыктарынык эркайсысы 6ip-aK. Ti- лектщ 131.екенш ешюм ацрарран жок. Жарылган ершде- piH тас жумып алып, уй иесше от шашкан кара кезш ка- дады да, жауап кутть Жырым-жырым .жедшен бшепне дейш кершген кайыстай кап-кара колын косеу ме дерсщ. Мушздей кара саусарынын блр!идег1 кумю сакыйна езгеше жаркырап кезге урады. — К,ай жакпю боласы з?— дедз уй иeci, айелд1а ба- тымдырын унатпай. Онын устше, кер квзд1леу адам «к о ­ найын деп ед^м» дегеид! жактырмады. Эйелдщ кажыран жан- калжыраган жайын ура алмады. — Сендей уй бикештерГкайнынан баска елд1 б!лмей- TiH. Айтсам да б1ле коймассын. Айтсам кейш айтармын, эуел1 «к он » деген сеззщи айтсайшы! — дед1 эйел манагы- дан Kepi де батымырак турде,- Уй ие'а кесек сездерден бастырылып.калды б 1лем, ка- йыра жауап бере алмай; — К,онам десен ендь..— деп былжырады да, ез эйел1- не карады. Онын кыпылыктаран кездер1 «мына бэледен сен куткармасан, маран от шашып ж1бере ме, кайтедь..» деп турды эйелше. — Б, консын. Коныцыз,— деп уй*эйел1 меймандостык керсетть 15

JS W S S SSunr. I»тастади »елк.-hяпкасы мен жагасынан баска дымы калмаган « . -лгон оеудсй колын отка кактап жатый. ^ , __ У— Тоцып келдам. Алыстан кслсм, сорлы басы. Бастапкы сездеи б ел каитып калган уи J гуоай дсп сейлескнм келгеи niiuin к о р с е т л<\\ сшнэрсе YP алмады Кегендеп козыдай болып отка тошп отырган ба- л м а р Ькоркыа, кейin шепшп KCTri. Yft ойел. ж алма-жан 6ip тоста ран унды алып илси бастады да, opi-6epi кыбы жыктап отырып: — Сыкайласым, арып-шаршаган адам кершесщ, кв- 3iMi3 уйренсш, жен'нш айта отыр, — дс;и. — Айтам, шырагым, айтам. Мына уи кожацнын. тауы шагылып, жаны жасып каллы битом. Motii 6ip мыстан кемnip деп отыр рой, cipo! — дсп самайыиа тускен кара бурыл шашын кулагынан асырып капырып тастады да~ сезше KipicTi: — Кал алан келем, шырагым!.. Шыккалы он кун бол-, ды. Жогаргы Аррыи, Боден яуьтлын1К1МП1. Коптен жеЫр' адаммыи. Доцыздьш. ашаршылыгьша байымды берсем'- де, аркалап журш жалгыз баламды алып калып ед1мл Сол балам ушш он жет*1 ай турмссж до керш ксле жа- тырмыи... — деп 6ip курсшш койды. Уй ойел! нан баттаскан колымси саман шашын жый- най 6epin 6ip «сы лп » дед1 де, колын котсргсн бойы аузын ашып катып калды. — Бала ананын, бауыр eTi гой, отка да, cvFa да суй- реп салады екеи. ©зепднен узклш тускен балан. ушш к а ­ лан отка туспессщ? Былтыр о л ’1 солдат алатында жалрыз улым он бесте еди Алтыбас деген байдын. сыйырын багу ,а жарагалы ек1-ак жыл болган. Ei<i жылдан сон,- У . “ KaPaFb,M. CKi жыл гы табан акына б1рдевд бопс,- алып кел деп балама тапсырсам: рс* СаГ ТП ° тыРран СЬ1” ыРДык cyrin актап ж у п р Ьи деп алп Алтыбас ит дым бермегеш foh. 1Ь Жыйырмз бгрге келген баласы болыс cti мент К031 кугырган итак кезждей ек, Tvrwii л ™ а ’л Не' таргылданып, 6ipi канталап г у р т и шаши , 0j,b,n. 6ipi пале ед, 03i шакылдагац. Байдын G a ia c i £ л ^ ПИген б Ф пндей келетш адет, гой. оаласы бор,н,ц бвлт'ф, Акы бермесен кетем. _ дегсп «в д ,си б а л а м д ы , жонын.

сыртын б1рдей тып сойып салыаты. Содан соц балам ка- шып уйге келген. ' — Е, бул бели л! жай гой. Акысын ала алмаран жал* рыз мешн. балам ба, тэкирН — деп, эйел аз токтап, кайта сейлеп кеттк — Суйтш отырранымызда, солдат алатыны шыкпас па... Аттыныц камшысы, жаяудык таягы кашан да б!зге тиед! рой. - — Капия катыннын баласы да !л irinTi, — деп дукк ете Tycri. — Кой, менщ балам жас емес пе? — дей^м. Жама- нат oTipiK бола ма, балам \\л\\кт[ де Kerri... Журтпен кор* ген улы той, эуел! отыра бёрд1м. Баламнын жастырына пшм ауырса да, журттыц барлык бозбаласы барады де- генсш, жалрыз елде калып, уй1рге салушы ма ем, барсын, дадм. Солдат бермейм1з деп азамат атка мшгенде мент карратайым да 6ip тайра MiHin далбандап шауып •журдь.. Кун ©тп, ай ©rri. Б1р уакытта елдщ iiui ала тайдай бв- лшш, адам басы дал болды да калды. Жыларанда басы казандай болран катындардын 6ipa3H ун-тун жок, басы- ла калды. Bipre жыласып, патшаны 6ipre алесстш ка- тындарьш коя койыпты. Мундасайын деп мацына барсам: — Кайтеавдер, кудайдан кут^ндер, — дейд1 де Tepic айналып кетеди Сурастырсам, 613 сек!лд1 курым тунд1ктен басканын кеб1-ак б ^ а с ы н босатып алган екен. Баласы босарандар кэдушпдеи белектенш, iprecin аулакка салып, журе сей- леседк KepiHreHHiH квзше карап: — Агайын, маран да жэрдем берсеадерш1. Жасы тол- м3F3H жалрызым келденен. !л!г(П тур рой... — десем: — Кудайдын салганьш кутуден баска не шара бар... — деп етепмнен тартады. Тамам таз бен аксак, шолактыц арасында б1здей сор* лынык баласы рана салдатка баратын болыпты... Салып 'болыска бардым. Коз жасымды келдей тепл, болыстык экесше жалындым: — 0м1р!мде еагщнен алмайын. Тек кана салдаттан аман алып кал. Буранасы катпаран жас бала арам елед! рой, — дед1м. — Малымнын санынан алран адамым саны асып ба­ рады. А ла алмаймын, — дедь 17

Кер^лгеп кермыйык жас «мтыиы бар еди ай лап — Кара уйге бар. Бул унгс KIU КСЛСД|’ ШЫ^ ЬМен Kici емей, итпш бе, дсйш дсп ксулом 6i|. коэып т у о д ы да, айта алмадым, шыгып котим. .. ^Алтыбас деп жай атанды дсймющ. пуган мо.пи «• • Одан шыгып болыс баласыиа жплыиды. . — Ел бассыз, катын байсыз кал мае, б а к wit. Ь алаи иын жасыи кате жаздырган баиьщнан кор. Л1; и “ 9 поштабайына «мына катынды ш ыгар» доюидем ым какгы. Ауылиай, б илер iне де барам. Хитин,и а да жадинам Жылай-жылай кургыр коз суалуга да аниалды: жардом тупл, сез'шд! тындайтын да адам жок. — Е, барсын. Шошка етш жеп жаксы бон кедедк — деп хатшы келеке кылады. — ©зщ байдаи калган катын смос екенст. палац нан уялып журген шыгарсык. G piciii кенидн барсын. — дед1, болыстын. касыиан калмайтын 6ip кара сакал. — Алдияр, кулдык, мырзалар-ау, балам он пеую -ак кой, келденек куйддрмесекдершк Bip ат, 61р сыйырым бар, соиы алыцдар, баламды босатыидар, дсГпм. E uikim айналып та карамайды. Bip ат, 6ip сыйыр парага жарау- дан калган екен... Сонымен болыстын, манайында 6ip жет‘| шарлап жур- д*1м. Караша уйлерд1 жагалап айран-шалап iuieM. Кейде 6ipeyine конам, кей куш. кез келгеи арбаныц астына ж а­ тый шыгам. - # Bip куш Алтыбас байдыц тезек арбасынык касында жатыр ем, Oipey келш аркамнан кушактай алды. Ic-Mic жок каусырып экетш барады. Адам ба, сыйыр ма. жумы- сы жок, енмендеп басып барады. ¥шып тура келссм, элп болыстыц касында журетш кара сакал екен. Аягым ау- зына тиш кегп б!лем... “ ^ £ riM кыздан жес!р катын жаксы дсп келш ем. бакыр басывды алтын табакка салайын десем...— дсп и^лкасьш01н Рт ^ З УЛтДеН ИТер' П Кеп калып ем- Ь,11К 0Tin жатыр Y Тура салып б ‘лсг‘ н бшеулеп ксле деп~аналай^ж^п п« Л' Тек Т* ‘п кара- колында елем ! — ¥ялды б1лем РДе ЖЭТКаН балтаны хэтерш-ак алдым Ой, кан жаурыр каншык, — деп журе бердп 18

Кун болыгг кумыгыл калрав жанбыз рой, канша-ашу-- лансам да балтаны жумсай алмадым... Баламды босатар ейес. 0з1мд! эбден сыкакка айнал- дырыд болды. Келденен 1(амшы кыстыруп, шырт TyKipin жургендердщ бэрше жалынам. — Балацды коя туршьг...— деп мазак кылады. Несш жасырайын, мен бгр кезде «Айна кез» аташ-ан сулу едгм, кейде сулулы к fa сорына бггедП Енд1 кайтемВ Каныма карайып болдыМ. BipaK,. колым- нан ештене келер емес. Тор байталРа м!нш балам- келш едк ^ — Апа, кайтеа'к, ержкен журтка ойыншык болып. Буйтш оен! сыкакка салранша, салдатына-ак барам. Кайт уйге! — дед!. ^ . ' Оныц менг сыкактаранра 'куйш-шсш жургеш © зетди ертей Tycri... \" Баламды ертш алып болыстын. уйше тары 6ip келдш. Баламны* жастырын -квздерше. керсетт, бар т ш е т ш де айтайын, ’алрыс-каррысьшды да аямайын деп келд!М. Алдында .^ымыз, ак жастыкка щынтактап болыс жа- тыр. Кымызын аузына^апара :6epin Кара сакал маган ка-' ра букадай тенё к а р а т ы :у - ;'\" — Би-еке,:-тары к !лд 1 рой байрус.:.: Субабын ал.-.^Ба- ланы кейш KepeoMia.^. — деп жапокас бала-болыс маган карады. Мундай арсыздыкты' 6ipiHmKpeT ест1гендей едш. Балам кулагын- басып, ата жвнелдь — Bi3 кормей-ак кояйрЛк. © зiи 6ip айра каратып ал- шы! — дед! болыс, мен бурылыпчеактен шыкканша. , • Далара шыксам балам байталына Mima алып шауып барады екен. Шецхеёш корларанра шыдай да алмаран, ко- лынан'-ксдар1 Де жрк...хКезтмг карауытып; тсн еслт турып к’алдым; Кудайдьй!: гдес^>бер!с!йДе, eni кулагын д 1р1лдетш устше бас салран 6ip табак ет к©терт. поштабай-келе жа- тыр екен. Табактын; шетшде жалтырап жаткан сар кез- Д1*кке KeaiM тусе-калдыи Эржагын ©31м де анык 61‘лмей- ./ 031М, кйзш карайып, обальшды пышакда артып, ка- нымды' ш-ашайын деп жургеы-адам, cap кезджт! жулып алып, жупрш келш швлкасынан жаткан болыстьщ жут- кыншарыкан салып кеп ж1берд1м. Саралатып турып окне тустан TaFbi 6ip etft рет булрап-булгап алдым да, умтыл- дым-ай кеп Кара сакалра! Болыска пышак салып жатка- •ч

нымда кез! шарасынан шырыо Кар?■«к а л , калшыАган да калган. Пышакты езше ала октаиранымд . лрпл! — Ойба... ойба..: — деп ею колын ербелевдете берл . Поштабайдыц табагы колынан жалп ет.п У Я Г п TicTCpi аксыйып бастын домалап кеткенш бф керш К3 Козьме кан толып Kerri бигем, ешнэрсеш ашык коре алмадым. Кай жер! екенш бшмеймш, пышагымды сю- уш рет суккыладым-ау деШм, Кара сакал Fa да. Ырак, суйекке тырс-тырс етш, пышагым батпады. Соны гана oi- лем, содаи сон. талып кетшшн... ...Dip уакытта селк eTin кез1мд1 ашып кеп калганымда кез’ше уймелсгси кара шыбын ду ете тусп. К©зЫ жыбыр- жыбыр етш ашкызбайды. Квз^мнен баска жср\\м корга- сынмен куйып тастагандай, турайын десем, дсисмлс вэ’нме барынатын 6ip муше калмапты, 6opi бвтен. Колымды кв- repin денемд! барлайын десем, колым тырп етпейдк Ая- рымды козр&йын десем, аягым ©3iMAiKi емес... Шалкамнан жатыр екем. Жап-жалтыр аспаннан бас­ ка тук квршбейдк Не одра, не солра бурыла алмаимын. 0зге денемнен айрылып, кур квз’ш рана калрандай... TyciM шыгар деп б!раз жаттым... Элден уакытта аяк жарымда б1рдемешк ауырраны бшндь BipaK, вз денем емес, ка- сымда жаткан б’феудщ денесппн, ауйррапы маган 61л iae- д\\ екен дей’ш... Жата, жата бшд1м-ау, естен танганша тепюлеп-тепю- леп, ауылдыц сыртыиа керш тастаган екен. Денем тугел кершед^ Dipaft, б1рде-б1рш1н жаны жок, 6opi бвтен. Денемд! белек-белек eTin шауып 6ipiHe-6ipin каитадан жалгап тастарандай козгаура^келменди 4ciM тун ортасьшда жыйналды. Аяусыз жан, канша TeriKiHi кетерш, епд\\ маган сонын мелшерж айтып жатыр „:к‘ ;а™ ды ек1 казыкка, ек! колымды ек! казыкка. ке- т?ааппттыЫ. шШ5ашп .ы™мдПыеНаКтЫтыЗЫцЛкуай5рыыкгтыанндтаайстбауйракпы-бп\\штаанпыпбетса»нс-- жерде кеЫлш жятмп ц 4 7.1 • корер w i де oip екек Тепк/ден ос^ а й втмЖса!рнеыГКеЖнд.ы.ауупЫ^ырпссДп1пЫёе?Ннк.:НЭЛе1.1ШстЫегКепнадреаРн1нынба1лккмвееззй!шмм1жжн.е...ткен сон, — Карашырым, кайдасьщ... __ — Ит ж я н п м ' Г \" дед,м ынырсып. к « » ы басжг г ; » ; г г ; „ ” ^ т : деп кос « в - ™ * »

■Ч Курсив, куррыр ем!р, бейнетНн жет! атасын керд! Foft, бул жудырыктай бас. Бэрш айтсам журектерщ ушар. Мына жасык байын уйшен уркш кетер, кез1 бакырайып Kerri рой, кыскартайын... — дед! эйел. Содан сон ай жет\\ кун дегенде кердей карадры, муз- дай суык, турмеге апарып кемд1 де тастады рой. Босагалы бупн он кун. Кыстыгут патша тусшть Одан сон 6ip патта болыпты. Ka3ip бэлшебек деген журт би- леп тур каланы деп, турмеден шыккан сон еспд|м: ©здерш таный алмадым, 6i3Hi босаткан солар екен. — Енд! турмеге бурынры турмехшлердш ездерз жа- татын болады!— дейд1 екен олар. Турмеден шыктым да, карашыгым кайда екен деп, елге карай ушып келем. Сорлы балам меш кайдан зздей алсын. 031М i3nen табам гой деп, журепм алып ушып ке- лед1#... — •дед!. Алдына алдакашан койылга.н шай мен жылы, жука naiiFa эй£ДД1*н колы ши 6ip тиген жок. «Ендг турмеге турменплердщ вздери жататын бола­ ды!» дегенде — «сен бул сезге тусшем1а к ? » дегеидей, эйел уй иесшщ бетше 6ip карап ед1, онын K03i томен ка­ рай жылт ете туей. , Eaai, М1*не, «журепм алып ушып келедП» дегенде кв- 3iHi*H карашыгында ойнаган от сэулеа ортада маздап тур- . ран оттын езшен де артык жаркырап'кеттк Iprere буккан . балалар козрала-козгала эйелдщ касына -келщ, Ti3ecine де асылып, аузына да карап калыпты. Манадан 6cpi «ба­ лам» деген созд1 эйел осы балалар жайында айтып отыр-. рандай. . ^ — Сендер уппн!%— деп, ер, эйел балалардын мандай- ларынан 6ip-6ip сыипаранда, будан бурын eui6ip ана сый- . памарандай мейр1м канатыньщ лебшдей etc майда тидь Дауыл желшен туртлгендей уй иесшщ тымарыныц б ip ку- лзры турите бастапты... - Эйел тун боны OMipiHiH карангы тукшрлерш казып, кегт эцпме .айтты. вм ф езш сондай сшккен. К,аз1*р <буй сондай орасан купит. Еши ем!рд] ез[ сзлкуге жарап .кал- ран ана едз... 1934.

АНАНЫН АГАША ГЫ Салпы етск, жылауык. куз емес, гушдсгси жсл,*и куз едь Тундик бтсен шаныракты сабалап, клрашл уилор то- зыгы жеткеадипн айтып, зар каксап, сыкыр-сыкмр етодк Буркырап тусе бастаган кузл сары-ала жапырак ауи л котанында жьшдай ойнактайды. Кдртапган, ccKiprcic. ку* Hi еткеншн. бор! де з'нйр салып туррандай. Кызыл майдан бул ауылдардын устше ?пл\\ глиа жа- кындап коле жаткан кезь Yui куинен 6epi rypuii ссп ле бастаган зенб1рек ун’ше ел кулагы з л ‘1 уйреиген де жок, Зен.б;рек yui окта-текте окыс гур етш калрапда, тор ал- дында томаршадан болып, шарт жугш'ш отырран Kopi молда: — Алда дешз... — деп кояды. Жер дуцкипнен гула бойыныц тугел берекес1 кете бастаран уй Heci Жуман бай: — Журепм ауызга тырылып, ас батпай койды, — доп, жастыктай кампайган iuiiH басады. Журег1м деп отырга- ны кэдушп ас казаны екешн ацрармайды да. О л казан­ ный олкы турмайтынын да умыткан. Кед койлектщ етеп арт жагынан жел урген тауыктай туршп кеткеи Жэшш бэйб1ше уйге Kipe 6epin: --Б асталды foh тары да!.. Бул неменеа ед1 тынбай- тын. Таркамайды екен кумары! — деп, еак жакта там ак 1Ш1П отыргаи Жапардык тумсырын камзолыньтц етспмоп жаикай е т т , торге карай беттед}. Ж апардын дол алтына Г б е р д ! ™ ’ 6Ki Т€б!Н!П> CKi Ke6iCiH eKi ушырып — Жапармысын. эл! той май отырран? ©з!н.дей Ора- п

залы жур рой так сэрщея 6epi отын хасып! — деп, Tepic айналды. Жапардын. алдында турран айраннын. бетш кыл-кыбыр, жун-журка, шак-тозакра толтыра Кеткенж байкамаран да сыякты. Кебкутабанынан ушып келш, ай­ ран бет1не шаншыла тусксн тезек сыныры куйрырын шо- шайтып, Жэн1Ш ,бэйб1ш е т нускагандай болады... Мын корлыкка шыдаса да, мын 6ipinuiire шыдай ал- май кеглей Жапар атып тура 6epin, алдындагы айраиды аярымен актара салды да, шырып .журе бердь Кшз eciK сарт етщ босараны сокканда, уйткыган тутш келш Жу~ манныц жуз!*не -сокты. Уйде отыррандар ун шырарр'аи жок. - •• — ^ 4• — Бул да 6ip кезек дуние шырар. Жыйна! — дед1 Жуман зйелше, квз1мен актарылып жаткан айранды нус- кап. Бул жайды жайып-шуатын адам ©3i рана екешн 6i- летш Kapi молда: ' * — -А лла деш'з... — деп, кезш 6ip жумып кайта ашты да — халайык, булт жркта куншн курюрей беруГ ешуа- кытта болган емес. Мунын. аржарында 6ip хикмат барлы- ры 6ip алланьщ езше аян боларра кер'ёк, -г- деди ^ Ж ел .ойкатан караша уйлершен жылы уйге дел in 6i- •^раз отырйп-хетуге-келгея-арайын ундеген жок.' Мунын ар­ жарында «тары да :б*ф рёт’ курмдлдык .беру керек, кой» деген соз турранын бглст!н журт ешн^рсе ацрар>1арандай' гпшш кврсетш, елеус^з калдырды.’ * ? — Хальгкта бейкгс ж о к ,'— деп,.;молла-екен тары 6ip \"басып ©тш ед1, Жуман жузш арайьшра бурып: ' — Е, бузыльш болды рой бул журт, — деп, арайынра кашаннан 6epri калыптыц шайкалып бара жатканын ак- FapTKbicbi келдр Б»рак, ,кезегш кутуде журген журт, бул ынтайдан да ырыекан жок: . — В е т л детёя ед эует бар адамдарда болу керек КОЙ..,, v — Vy — Кедей нес1‘мен-бейшд1 болады? .Кен тулакты купле какканмен шацынан баска/нёс! бар шыратын? — десш, беЙ1'лд1Л1‘к бетш Жуманньщ ©зше карай 6ip аударып тас- тап: ' - - . . .' \" ' Б]'реуд|н; тузелген бел* 6ipeyre бузылгандай квр!не- ДЬ Оган журт айыдты болмайтын iiibiFap! — деп,/ызгар шётш керсетшкойды. г, - , . ' . -^-г Хикмат. бар, хеткмат! — дейд1 Kopi мблда, баска ешнэрее таба алмай. - • ~ Хикмат бар дегешшз дурыс болар. Б1рак, шмшн 23

2= r ' r s £ жатканын сезген Жуман да Уидеи алмаЛ калд^ KvPKipey удей туст келеди Р.ртекп ш\\ак М » » 11» ™ дындагыРк У л ! дауылдын туй!лгон каЛагыидаи. са.ат сайын ызгар косылып барады. Ж слд! куз Д«'»> лып келед'.. Аунап турар. канта жасарар ел к.чш ю л дауылга Tirin едь . Ак пен алаштьщ жазагер отряды таи осы к<мде кол in. осы ауылдарра орнады. — Ал, кшшц он, жагынан, Kiwuiu сол жагыиан ко.iron хикмат екенш кер'1ндер квздершмеи! — дсп, Жуман кул пырып калды, — Бар хикмат осы бола коймае! — дсп, журт та с \\ реет}. /ЖазUа&гер ЧУо»тр/яЛ дЛты«н1) ба^стьшы офи-—цI е' р- Ап—тоноптыц жу| генt ж>Kеeрp1i жылан жайлааргандай болып калатьш. О\\.мл ж/п\\^|р»iпп. вткен жердщ жапырары 6ip тунде куарып, шандагы 6ip- ак бурк етш калатьш. Антоновты е л д т нтше лей in куник жердей таныйды, керек болса елден бурым пттер тапыи- ды. Антонов келе жатканда ок пен кылышка шекпой кал- Fan ит тукымды болса, aFain арасынан тумсыгын корсет- кен емес. Антонов келш калганда бурын араз агайын бчмшц уйше 6ipi калай Kipin кеткешн де б*1лмей калады. Ypefti ушкан журт намазыи да кез келген жерле окып, кез кол* ген жершен аяктай салады. Антонов аттангапша, еендел- ген журттын eci жыйнзлрэн емес. Сондыктан, Антоновты журт «Ак-топалан» деп атап кетin едь Ауыл уетшде тынбай ойнактайтын сездер — сыйыр есек, ит, шошка болып басталады да, аяк жагы бапгы 6in ана сорлынын, атын булгап барып бггедь h Г~ СУГШЭ бит* супнэ каЬэр соккыр! Ничж токтами сугшэргэ кирек сок? _ деп, кар, молла Рана тавдаиады Ол уш.н бар ауыртпалык осында Рана сыякты Он^аРы“ Дооййьы,ЖммяайипдяаДнаПалКдаыЛнГаан\" ешлыгерыАпн, тт«ыномп бэодтем.зпе-чк елге- гаша болу емес, ертен Кызыл жалау астыкГжнП ^ Р журтты бф кун болса да Кызыл жон “ Д' Р1Щ ч . . ойлы

колынан erin, турмеде жатыр. Сондыктан, ол кай уйд!к TyriHi калай карап ушатынын да жаксы бшеди Кызылдар жайындары дэл анык хабар елге жщ!шке- леп капа келётш ед1 де, екшхш буйгрден косыла кетет!н «узын кулак» icipin-KenTipin, ешн айналдырып экететш. Антонов ашу устшде сол хабардыц шындырын ашып алды: ‘ * в — Айлалы к©здер!нд1 жумбавдар eiipikl Аиау келе жаткан кызылдарды экендей кутш отырсындар. Bipaic, 61‘зде «коштаспай» кетпейм!з сендермен! — деген сездерь нен, жалпак ел актардын б 1ржола ауатындырын да андап калды. Антоновтын. будан арры сездер1 адам уятын кап* ша булгап жатса да, ел оран кулак аскан жок. К^васыз ел — кузг1 сонанын, шагуы ащы болатын деген улкен кор- тынды жасады да, сол жорамалын тас туйше шыдаммен кутл*. ’ ' • Антонов кашанры эдеп бойыиша, эр уйдщ адамын тугел далага айдап тастап, барлык уйд! 03 карамадына каратып алды. Содан сок, ез корасына бара жаткаидай-^ ак алшандай басып, котандары койга юрдк 0р котанда уркердей уйме-жуйме боп, эр ауылдык аз рана койы тур да, шшде ондаган ак эскер жур. Мунын аягы немец ты* нарын тек» койлар рана урына алмай турран сыякты. Есз‘к алдына Нагима шешейдщ кок кошкары да кел!п калды. Bip эскер жетелеп, eaai 6ipeyi артынан итермелеп келедн Арба астына ыктырма жасап жаткан Нагима 6epi бурылды да г — Кошкарды коя бер1*кдер. Орнына кой экеп берейш. .i Кошка# еп жеуге жаксы брлмайды, — дедк — Йемене? — КойчбереШн, кошкарды ж1бер1цдер, — дед\\ HaFH- ма жакындай 6epin. - — 0... Ж1*бер дейм1*сщ..; жарайды.' Ж1берешк..\\ Кошкарды жетелеп келе жаткан солдат: — Эрине, кемп!р дурыс айтады. Кошкар ел сасык бо- лады,— деп, кошкарды босата бергенде, артта келе жат­ кан офицердщ кылышы да бата берген кун кезше uiaFbi- лысып, кып-кызыл болып жарк ете тусп*: кошкардык басы жерге б1рдеп топ ете тусп’ де, денеа’ 6ip-eKi рет оргып ба- рып кулады. Офицершщ бул шеберлшше касындары * солдаты да кызыккан жок. — Аршыт, салдыр казанга1

Антонов Жуманнын уй1н?н алдында турьш. офицер кана карк-карк кулдп ЫзаЖболРаГйагим7 ше111ой кпаапга кошкардът «та- буйрсг'ше Ticiu отпей журсе, оз об«ыыц “ р3 1 Ертекше кылмысына моз болгаи жазпнржр сыз ауылды калай корлагандарынп карк-карк кулкш, туе ауа аттанып Kerri. . Кадгырап, каусап караша ауыл да калл — Антоновты eperccTipCTin осы глин ion. rinTIw J f бтзге неге тимейд1? Бул озт ecci3 ж!пт смог! —■ДСП. ЛЧУ* ман бай агайьшра кенлл айтып отыр. — Б. мал орны то­ лар, жан аман калганын айт...— доп кояды. Антонов бул жолы on алты-ак ат окотп. Жарлынын жалгыз атын тартып алып жаткапда, Ж ум ап бай жан ашыр сезге де барып калган: в — Оттек, жылкынын жлйлауда болгаиын корд’т оо— Эйтпегенде, — деп барып, «езтм-ак 6opin ж16ороти1 сдтм> дегеидт айта алган жок-ты. Оиыц ендтп котил аптКаны да ешктмнщ кулагына енген жок. Жазагер Антонов 6ip бел асып тусе боргонле-ак ауыл- Fa барлауда журген кызылэскерлер колдт. Пул ауыл бу- ларды бупн рана корт турса да, олар ауыл ты талай кер- ген ед1. Сондыктан, «узын кулактыц» 6©piKTipin экелтп журген мын ©ceriHin 6ipeyi аныкка шыкпай кплды. Руксат па, азамат? Бтздтн, аз ганп айналые жаса- гымыз келш ед1 осы ауылда, — дедк былгапь** ктпмд!, узын бойлы, кьтрма сакалды ж\\пт, eciK алдында туртаи Жапарра. .' Карулы адамдардын руксат сураганын ауыл бтршш! рет eciTin тур. Азамат деген сез TinTi Жака!* Жапар на- аныкяймпГопм3д Д^рыс ест^ген1н ле, кате есттгеиш де riT жымыйып KY\" i n :3 Р3!,а аЦЬфЫП калы п “~Ж олдас! дед1, аз рана буза сойтеп__жо-ттаг жумысымыз бар. Руксат кой, жолдас, 1зГ а у“ л Жапар «руксат» деУд1н орнына: ' ЛДЗП- атта,,атын Иэ, жолдас, жолдас! — пет У

EKimni 6ip кызылэскер аттан тусе калып, Наримара келш: ' ’ - •• ** — Шеше! — дедк — Шеше„ суыныз бар ма? Сол кезде ауыл сыртында мылтык 6ip шанк erin кал- ды. Антонов мына барлаушыларды керш калды ма, элде, ауылда калган та?ы 6ip арманы болып кайта бралды ма, эйтеу1р жалак кылыштары жалт-жулг-жалактап, ауылга карай кайта кулай берген екен. 9yeai убак-шубак, опыр- топыр келе жаткан атты аскер, жакындай келе ауылды ею жагынан орап алатын bUiFaS керсетти Аз FaHa ^бай- лап алды да, кызыл барлаушылар да аттарына Minin, шок агашты беттерше устай, шауып женелдь Ауылга ен алиаш келге>г бёЬ Кызыл жауынгерден торт эдем1 сез калды: — Руксат па?.. • — Жолдас... Азамат... — HleuieL: Бул — кара тущикп _казак даласыныц 6ipimm рет ёз куларыме&*есгпген тещик бауырмалдык свздер! *д1. Арашты жадрырта, ашык аспанды найзарайдай тЫп, октар агып барйды. аеащка жете бергенде бес кы- ызыяоскердщ 6ipeyi аттанушыпжетт1. ¥зын тобыяры торы ат иесшен айырылып-, твртеушщ артыкан салып бар.ады: Курыншы колы ек! жактан орап, терт кызыласкерд! тугел ортаFa алуга байлаган сыякты. ^улаган кызылзскер ба-. сын 6ip кетерш алды да, кайта кулады. Енд{ акырындап агашка кара# жылжып барады. v - • • - .' — ¥ш, Жапар!-Жок, агаш пана бола ала ма, байгус балага, калынга апарып жасыр. «Уйш!кке, уйилкке!» — дед! HaFHMa< eciK алдынан керш турып. Жапар да eni айткызран жок... Даралау \"Шоктап б]р буйip мунарткан «уйпп’к» деп аталатык^калын, орманга K©3iH 6ip аударды да уй артъпШ турр'ан. аксак бнесше Mine жёнелд!. Кашкандар да, кугандар дй кара узш, квршбей Kerri. Анда-санда б\\р шанк' еткен мылтык дауысы да ^Jicipen Кана кёлбди . 4 • ** . Жуман eciK алдына шырыл: — Эй,-ой, катын! Байыцнын турмеде жатканы аз бо­ лып -жур ме саган? Енд1п арманын балан екеущ 6ipre кету ме ед! турмеге? Нек бар ед1 сенщ бэлеге соктырып? Ес1*вде болсьщ, ез мойньщмен кетересщ! — дед! Нари- мара/V '

J S S t n STS?- саиап тургандай, коз! шок агашка мдалып KJJUin■ . - Орыс пен орыстыц арасына осы елден сен ара у сетш болгапын да! - дед! де. Жуман уйше кгрга кегг!. Ондагы ойы ешнэрсеге куа болмау сдь Баласына да, взше де кауш тонсрш Нагима ана буал дыр рана сезпютш сыякты. Бул сезш олдскаи жср;н к тыктап та кояды. Bipaic ана алдекандли жарык керш, кос екпесш колына алып, cofsh карай умтылган адамдаи, ешнэрсеш елемейд! де, есептсмей;и де. Ноге де болса оел- Ai 6epiK байлаган ер пшлнде, ynci3 сазарып, сак алдында тур. Жаулык астынан шырып кеткеи 6ip топ 6умрыл ша- шым жел уйткытып, иег!н сабалайды. Кун снкешп, орман баурайы буалдыр тарткан сайыи, талгаи кезт колымен колсцкелеи, Нарима ана тесте карайды. Кун де батып барады. Жаралы ocKcp.ii аркал ап ал* ран Жапар да ормаиныц калыц келсцкесшс i.ierin. KepiH- бсй Kerri. Нагима ана сонда гама кугыпшылар жакха 6ip карап едк Антонов отряды ксйш оралган скен. Узамай Ahotohor ауылды кайта тапты. — Кызылдык солдаты кайда? — деген сурау да уза* май Нагима апаны тапгы. Бул сурау ауылды кезт, кеп айналып журген жок: Жуманный. уйше 6ip к‘фд‘|де, кай- та шырып турадан тура Нагима шешейге колли Казыктай аягын каздавдата басып, Нагимага карай Антонов келе жатыр. Eki коз 6ip*6ip кадалысып, exi от 6ip-6ip шарпысып калганда, ана KipnirinifT 6ip талы да селт еткен жок, Антонов ыза болып Kerri. — Кызыл кайда, балан кайда? — Нкеуi де кутылды сендерден! ... Ана аркасында кайыс камшы жыландай жуйткш ^Рашага жарай алмаган ауыл уятына туншыккан- яя жктпятТпТ^0* ^ еК °1ыз еР'м камшы гана ойел аркасын- KYD вкте^ к^гиГ^ 1ЛДа ДЫ- Анада.у н ЖОК. Асыл ж/гср мен •Каоа-кек жяпмпаЗДеСШ каль1п» ^ipme 6ipi Ti3e бугер емес. ......иольш кетп- K,aHFa боялран камшы ана ? »Г * о НИнГд“ ™ “джт'Р ™ Р \"' ™ «аты,,™ л. в .. ipecin калган- Рпуына 6ip жауап ала а л м а Г ы Т а » С ы З й о Н о в т ^ р *

Ана TlcrepJ т!л какласын тас бек тп тастапты, карысып калган жактары Tidi TicKe айкастыра туседь Ашуга булыгып, камшыны усп-устше жаудырып тур- ган ызалы Антоновтын ез\\ болдыруга айналды., Оган ерекше батып бара жаткан солдаттар кез^не Kepiнin кал­ ган ез элаздш! едь Енд1 токтатпаса, ею айналмай ез уя- тын ашып алатыны eciHe Tycin кеткендей, камшыны езше тану турган солдаттьщ алдына тастай бердк — Сойыддар кезекпен! — Ал, сендер де анага кол KerepeMiciiiziep? Амал не, керемш де! — дегендей, ана кез1 уй толы солдаттарга ка- далды. Солдат жуздер! буркырата тарткан темей тутш!- нен буалдыр гана квршедь ' —• — А л камшыны! — дед1 Антонов касындагы сол­ датка. • \\ Ол камшыны колына альт, мунын не нэрсе екенш вМ1ршде 6ipiHiui per корт тургандай, айналдырып 6ip ка- рады да, жеркенгендей жуз KepceTin, 03iHe таяу турган солдаттьщ алдына тастады.,. EkiHim солдат камшыны колына алмастдн, аягымен api карай ысыра 6epin: — Ракмет... ала алмаймын.:: — Суьгп де, камшыга тиген еттиин тумсыгын от басында жаткан кшзге 6ip-eKi суйкеп алды. Аяктан-аякка кешш, тепю жеген камшы солдаттарды тугел айналып, Антоновтын ез алдына келш тусп. Енд1 Антоновтын ез]‘ де. камшыны оп-онай ала алар емес ко­ лына. Онын орнына, он колы жамбасыидагы тапаншага карай' кетш барады. Ызамен жымыя бастаган ершдер1 тагы 6ip кэрл1 сезд! бурк erripyre ыцлгйланып келеди Алыста кун курюрейдг... Хикмат yiii кешш тыныстаган ауамен айкын ecriae, жаКын сезше бастады. Ана корлы-. гын жасыргысы келгендей, кун мен туннщ шекарасы iuip тусе калды. BipaK, кек Tyxin сергилш, солдат жуздсрш айкындап, солдат кёздер! ашу отын шаша бастап едк Антоновтын да шатнаган кездёршен ушкан от ушкы- ны жылаи тииндей жылт-жылт стед1*. Барлык каны басы- на куйыльпт бара жаткандай, бет-аузы TyHepin, epiimepi д!р-Д1р етедь, Калшылдаган , колы тапаншанын 1'лгепн арен агытты. Жэ, ол каз!р тапаншаны суырып та алады. Сонан сон? Оны эл\\ e3i де байкатан жок. Оныц ена-лды- мен унс1з багындырып алуга THicTi жандарм ез солдатта- ры. Офицер дагдысы соны айтып, соган жетелеп тур

- Катарлам! - дед. Антонов ысылларан, Т а р а с ы * эрен бузып еткен vуhиmмеcнh.. Солдат rap \\ калды. .. — Алып шьныкдар, мына энел/п. EKi солдат орнынан арен козгалпш ачаии к.олтыты­ нал демей далага альт шыкты, оиыц аргинин о .к к л <-ол даттар, ей артыида Аптонов шыкты. Натима шешейдщ уй»|де по болып «ятк а п н и у « шы- рармай, тыныс токтатып тыцдап отыргаи ауыи о.>рш ссзи отырраи. Енд5 ауылдыц iiiiMipKcmn кугкеш карлнгы ты- ныш тунде шанк еткен ок дауысы сдк Опыи орнына лш-узшп шыккан ана дауысы келсд»: — Бэрщнщ де шешелерщ бар шыгар... Гек, б ф о у т н т де шешен мынадай ак-топалацимц колы на тусе кермесш деп, тишп елем. Меи уш ауыз к у р м е т с«ч с е т и «л гс л 1 турмын: Ана... азамат..: Жолдас... бул создср уш'ш екш- бей-ак ©луге болады... Алыста кун куршрей туседь.. Кешкт типик, пуа зеи- 6ipeK ушн айкын экелш тур. Ок дауыеып KyiKcn караша ауыл тым-тырыс. Dip кезде, карпцгы тунде жасылдана жарк еткен кылыш 6ip-aK жалт етш клдды: косилген бас топ oTin жерге тусп де, басыиан аГфылган депо селекет ербелендеп барып шалкасыиан кулады... Солдаттар дауысы Жумап у т н ’щ сыртына карай ауысты. Талас, жаижал, кер!с бастал га и сыякты. Ддуыи сездер эр ауыздан-ак батпаидап шыгады. — Ьаман супнэлор... — дейд*1 Kopi молда бурышта бугып отырып. От басында кастарын кыйраштай кубылтып Ж о1пш бэйб!ше отыр. Жуманда ун жок, урей де жок... 1с зяры тынрасыи, 13 аяры аяндап осында келерш катгы сезшсдк ¥ж\\ солдат колтыктай демеп, Нарима ананы yin не алып келди Kecijiren бас А нтоноептк! скен. Жасыл кылыштык жарк еткенше дейш бар кайратын бойына жыйып, буы- ны бф Дф етпеген ана епд\\ аягын эрен суйреп келедк Лна журепшц элдекай жершеп бурк ете тускен алтыс жалыны бар куатын ала кеткен сыякты. Куаныш жат- майЫкаКлыптыНе СЫЙМаЙ’ СЫЙМасты т ш де амта ал- Адам азамат атаиса, эйел ана атанса а там батасы a r s s w — ата,,са- - 6iT“ ™ \" 1 „S S ! - Бакыт дуниес! келе жатканда, ец соцгы бакытсыз 50

мен болмакпын ба? Keprin. келед! сол дуниен!. М этне К03 жеткен сон, сэнЫ-келлретш б!з болармыз! — дейд! куанышты ана: Бул сездер ана аузынан дугадай еспледк Антонов отряды тун шинде exire белшш, exi жакка карай аттанды\" Ауыл. сыртында xepicin-Kepicin алган ак солдаттардыц exire жарылган тобы 6ipiue-6ipi: — Сактанындар! * * ' \"• — Аяс бЪлмайды ендП — деседь- •' Кызылдарга косылуга аттанган%топка Нагима ана жаралы кыэылэскер мен ©з балясы Жапарды косып 6epin: ' ,.v - — Жолдарын.болсын, балаларым! — дедк Кун кып-кыЗыл. шокта’й болып шырыл келедг. ¥зай берген эскер тобына карап, уйге суйент- Нагима ана тур. Барлык_караша. уйдщ эйелдер! ёнлге басып, квз- жаста- рыгт жендер^мен .сурте, Нагимага карай жупрщ келед1. Кешей кунге дейт ездерпъдей кеп кенбкгпнщ 6ipi кв- ршетш HaFHMa ананын жузшде бупн жада 6ip нур, жа- иа 6ip кущ жалыны бар, Ол ~ Квп плеген, узак куткен, енд! мшб, ррнагалы келе жаткан ум!т толкыны едк.. 1934

ЕГ AHA Каланы капталдай орап, мунартып туратын кйк зс inp к.альщ ормап астан-кестен.- Шашыи жаиып жКк-ргсн К. кайывдар жазыксыз кыйраган карагай бауырын жоктап, акырын гапа сьщсып, жылап тургандай. К а ли и орман- ныц ерт шалган тустары тусксн Ticjiu ориыпдан кет1Л1П 1<алыпты да, кап-кара болып опырайып тур. Ну орманнык кала жак бет*1 кыскы керпссш калын жамылран жазык дала, бупн -бетше корасап шыккандаи шуп-шубар. Ол шубартып жаткан копарылган жср, бук- тетшп жаткан елп< денелерк Эр жердс намазга жыинал- гандай топ кузгындар отыр да, куанраннан куГфЫРЫна дейш кыпык кагып сауыскандар жур. Каланын. он. буй1ршде кумк: тсцгедей болып жаркы- pan жататын суду келге т е н т туратын бакшаныц да дал- далы шырыпты. ЕрсьлЬкарсылы к о а ле кулаган ак Терек- тердщ кум1с жапырактары ЭЛ1 Д1р кагып жатыр. Жанган алакаидай жалпак жапырактарымен уыс-уыс кар уыс- '•таран 6ip шок емен агаштан кэрл1 кабарын кешпес кек, катпас ызрармен туйin алыпты. Жау колы жолында кездескеннщ бэр in жулып таста- гысы келгепден, от пен окты аямай тегш, калага тендй Аяусыз булд1р1п, магнасыз кыйратып, кек erin келедь КорiHген бутацы бойтаса жасап, калага карай жал- гыз энел келе жатыр. Туп 1з1— калын орман мензегеш сыякты* ЖаУран окты елемей, ел1м хаупш ес- кермеи келе жаткан ана ед! ол. ©wip уш!н сынга туссе ана журен булк еткен бе! Эйел буршактай бораган ок

астына карай Kipin келе жатыр.- Бул — ацырагаы ана Наталья едк ^„ Эр жерде топтанып отыргаи тойран кузрындар «ка- шан ортамызга тусесщ, “жаназавды кашан окыймыз?» дегендей, Наталья анара тунжырай карасады. — ТуседЕ тусед1, туседП — деп, куйрыгымен ым ка- Fbin сауыскандар отыр. К,алада калган аз гама халык тугел кетерипп, еткен Tyni орманга женелгенде эл устшде жаткам немерес1 — Лидасын байгус кемшр экете алмап сдк Тун боны ауыр сандырак устшде жаткан балапанынын, касында болды да, калада жалгыз калрандарын сездфмедь Енд! Mine, орманга орналаскан журттын is-тозын 6ip аныктап алып, Лиданын касына кайтып келе жатыр. - *• Лиданын. 03 ujemeci муралима, жаздан 6epi партизаи- дар imiHAe жур. Лидд_©з memeciH кормегел! алты айдан асты да, содам 6epi эжесшщ колыида едн Наталья ана — куш кеше рана сузек пен немiстерAi езшше ^алыстырып кем: * ' — Bipi суыкка урындырсам-ак, алмай коймайтын ауру да, снд! 6ip\\ — теп адам бал асы рой.. — деп, Лида- ны козрай алмаран. Енд1 бугш ана журсп екшш! байлам жасады. ©лее, аурудан елсш ' адамнан айуан шыкканын к©рмес*ш деп, ол уел*мде жаткан балапанын орманга экеткел1 кёледи — М ае ©пздер ол устшде екен, бала екен деуд! бьп- мей журсе... — деп ойлай бастайды да, онын эр жагыпа уш'ле бастаса ана журеп д\\р кагып кетедн Кала лапыл- дап жанып жатыр. Кала басына кара жамылрандай, ка- •ра туннщ астындары, кайгылы 6ip куш едк KyniHAe Retire Kopicin, неше рст сыр актарысатЫн- жак-ын жандардык’ жанып жаткан уясын квргенде, ана журепне коргасын куйылып бара жаткандай сезьпдь - '. / А ур у.Л и да мектеп уйшде калган. Мектеп озтр аман. екен. Наталья аягын орек басып, мектеп корасына Kipe- бергенде, ертеректе снаряд казып кеткен yHFbipa элдене- Hi кемш жаткан eKi адамды к эр д и Партизандар екенш де таяыды, олардын не 1‘степ жатка ндйГрын да туешдн* Каладары улкен уйлерд1, керек бон калса, кекке ушыр-у- ра 931'рлеп коятынын, Наталья талай кврген де, ecTireH де едь Мектеп астын дэр1ге толтырып, от беретш сымныц ушын удрыга KOMin жатыр. — Ей, токтавдар... Мектептс мешн, бебепм жатыр...— ■ 3 Р. М усрепов I I I том S3

дел, Наталья, тез-тез бкып барш «ектептпс * -J 2S S ^ S £ . Г = й бГе*- д!рмейт!н!м1зд! б1лмейтш бе сд.н? Micrep юшкентай каланы мепсшш 1UK1,,% •ll ' бер пэтер'те... Ырак, бул жердей аулагырак ж урчат. Ocipece, от жакындап журмесш. — Е мен 6ip тук кормегси мешреу мс е;цм, соиша! Он сег'1з1нш‘1 жылы талай Konip.ii ним де кьшратиска- мын. иОлл ссееииддеерр гана б!лстш впер смос пил ар. — Яьп, кемп!р мектепке Kipin, G3 бвлмссшт cciriii аз гана ашып тындап калып сд'1, Лида тары да сандырактап соилеп жатыр скен: — Мама, мына турнще козщ мен мурнипнан баска- ниц бэр! ботен, бэр! ботен... Ожем т у ги мен арен таны- дым... Мама сен карацгы тундерде орман шг.нде журген- де, нарыл корыкпайсыц?.. Тупде жыннплыекп^ баратын болсац, меш ерте журетшщ eciiuc мс, мама! Корикпай- ды деп ожемд! айт... Ол туи imimac к а р а ты мои т а га да жаляыз Kipin uibiFa алады, — дсп, Лида акырын гана жымыйып niemeci алдында тургандай колып соза бер!п ед\\, олс1з колы сылк eTin тусщ’ кстть 0 з mcuieci олдекай- да, алые ормандарда жортуылда журсе, ожес! сактен карап жылап тур ед!. — Иэ, балапаным, шетиенд*! сагынатын уакытыц да болды, кулыным,— деп, Наталья иемереспиц ыстык ба- сына колын салгапда, KeMnip журег’шдс кь: зга ниш кы- тыгы да бар едк Лида эрец деп коз'ш 6ip ашты да, MefiipiMAi ана ка- сыида CKenin акгаррандай болды. 13inак,, эли сандыраи енд1 эже сыйпатына ауысып: — Ой, мама, сен калан картайып ксткенсщ...— дел ^ калды да, уялгаи кескшмен эжесше карай Gin ЫРЫСЫП кKуvшluaаuк осы экжУоЙелсЛшС'.щСУкЬ,уКшакр\\ы'ндеброллоа, теыцн.жыБлуыьшдс4пипыжумбсуалк- тыйран кор! f-Упллыр тарткан таные к е з д е п Т м Г n - * VMeaK ТП0д1 калтып к е Г Р жьшылырын твгедк Лида кайта 3eu6ipeK дуысы жакындап калды. Наталья Лиданы кьш ж с т о п етнд‘ Kercp...i..n.....кwо*л,,uы|Hнaа ааллаа ббеерреемм дл<егенде, жа- сик! К а л,ч™ Д,а'’ д’ а tКсм? ыанраЛнЛТтуас! '!п кстть уГп катты Кемтрдш

ээ'х де кулап калды. Yft твбес!не элденелер сатыр-сутыр етш тусш жатыр. - К е м т р ж уг1р т дал ара шырып ед1, жау снаряды ка- ланын. касиеги 6ip белгюш аспанра атк,ан екен. Мектеп касындары алавда 6ipre жерленген он тогыз большевнк- тщ ескертюнп бар ед1, соны кыйратыпты. Ол молада На- тальяныц epi Степан да бар. Оларды он cerisimiii жылы тагы осы нем1стер атып кеткен болатын. Журекке салран сол дак аз болгандай, бугш, Mine, сол кад1рл1 ескертшш- п‘ жок кылды. - . „\" Кадай салган канжар дэл журегше кадалгандай, Наталья отыра Kerri, сорысып та, сокцы бер1п те корген елд!н кызы мундай тарылыкты еаткен емес-Ti. Кешеден 6epi бос калган каланы неге осынша талкандай береди ана журегшщ yra алмай турраны да осы рана. — Есерлж не, еселеп ©скен кандастык па? . . Ескертюштен мектеп тобесше келш тускен aFam пен тастар, — «Б у л корл^кты умытпа, Наташа!» дегГ жаткан Степанныд дауысындай, ана журегше нганшыла кадала- ды. Ана бойына он еензщди; жылдардыд ашуы кайта жыйналып, -гамыр-тамЫрын ыстык кан куалай женелген^ дей болады. ^^ — Наташа, саспа! А л, Наташа, ток октьг! — ^де^ ту- ратын сонау кундер буп н б!р сагат кана колына тусер ме едц эттед... , • ' - ’ ’*• : _ :-ч Kapi кездер, £ОЛ алы е1 кундердщ 6ip айкасын керш тургандай,* элдекайда- карап кадалып калып ед!*, нем!С танюлер! де калага Kipin келед! ёкен. Лезде каланыд бар- лык Kouieci танк! мен машинара, еур кишгён эскерге, тол-- ды. Калада уш шакырымга созылран б]р-ак узын кеше бар едк Соны орлей арылран ж ау колы уйме-жуйме 69- лып, уЙ1Л1п келед!/': ^ : Ц Мектеп корасына да танюлер тола-- бастады; TeMip жамылган, ажал тацбасын маддайына басып алган ма- шинадан ею ада м шыга келд! де, Натальяны к о р т : - — Колыцды котер! — дедТ, Наталья коз'галран жок» Кемшрд1 именбей т ш тт, уялмай балараттап болга- сын: . .Ч — ДОынау мектеп мнгга тегш койрап уй болар. Алды- мен осы кемтрдщ вз1 юрсшГ г— деп, Натайьяны алдары- на салып, мектептщ ёсГгш ашкызды. Наталья eciicri ерк1н ашып, катты жауып журш, мек- тептщ бар бвлмёлерш аралатып шыгарды. Ед аягыида 8»

ез белм есш е к.рд! де. *УРУ нгм сресн, « ф г а ш т » * тур » — дсд1. КаЛ“ ПКерш болдычдар... Пнд1 к ' . р о . 1ГЫЛ кал- HeMicrep журсп де ’ .'V ' ч- и1к«1 ойяктлиды: гаи кемшрдщ нел истец калин ы . • \\ • ;1ид.1ПЫи квр. avpv бала нарттан жанып жат «1 • • • * / д..1тац кер- песГн 6ip жулып алып, арык денеш бц> ж.и.ныштаи квр мейБсуелнгуейндже оекз. адамдары турса, Г»\\л м -^ ы к ,V. wn та' - жок болу керек дескен опта колл! Гмлом, м>'ки сы га толып кетт!. Бул елд!ц мектагп кад^мкиын.и жаксы бiлет iu HeMicTep, бул кал ада гы ец каунигп жор осы оо лар дсп уйгарды. Мектеп коридорыида тагалы аттар жорпып дей... Лида 6ip мезплде кегли ашып: в — Бул не, элде бугш оку баста, ы ма? — доп с\\рады муцайып отырган эжесшен. — И э, кун1М... басталатын болар... Есжтерге карауыл койылып, колдар шоксге сарт-сурт баруына Караганда, бул у иге орналасып жаткандар — . офицерлер екеш де айкын едк Фашистср элденеш айтып, арсаландап Наталья *бел-, месше де Kipin келедх де, квп Ki:upc алмай шыгып кетедь- Элде аурудан ыгыса ма, олде балагшпьш корыи отырган уя басар— анадан тайкый ма, ofrreyip, турактай ал манды. Баска белмелерде айгырлар окыраигандан, букалар еюргендей болады. — Мына 6ip еврейдщ курт к езш !— деген awip берхл- генде, ак гипстеи жасалган Пушкин муспи терезедея* атып шыкты. «E ki салтты, етксн га таил адамдары* саналып, талай ак сакалд дана карттардыц cyperrepi жулынып жатыр. Ак шртктерш сузе, бояусыз кез1 мел не караган не- Mic офицер'1 Наталья белмесше Kipin келш: тынТГ«а^гчДаМ’ балакызды алыцыз да белмен» боса- “ рдс“ — Kopin турсын гон п, ; ™. Б’*аЕ ^Р^ ?ба?лсаригыс цлсжаиын зыРл ¥т-ш-к‘ ышнишшшашц,ы^Г КеМПф’ КЫЗРЬ,ЛТ “ в е р ш е н кы- - Кайда барарывды езщ бйгесщ. Б1з сендсрге потер'

тауып беруге келген жок шыгармыз деп ойлаймын. Бул акырры сез1> — Кеш еге шыра бергенде, кузетшшерщ гой атып салады? — Мумкш, атып салар. Кузетппге мен жауапты да емеспщ. BipaK, а*зд1 офицер атады екен деп умггтенбе- n,i3... Ол хурмет к©рсет1лмес ci3re... Атса, 6api6ip солдат атады; -. Булармен сезге келш, туа'шсуге, ракым кутуге бол- майтынын жак.сы бшетш ана, Лиданы кайтадан орап- байлап, квтерш алды да, мектептен шыкты.. Кала врт кушарында, Мектеп корасы да, кешелер де лык толы жау.эскерк Сыкырларан, каршылдаган, кур- юлдсген танюлер отын сещцрмей, уй!р-уй!р болып тур.' Кай жагыца карасац да, 0Л1‘м орагын коресщ, кай ун куларыца келсе де, — ол вл\\м ун1* сыякты. HeMic солдаттары мектеп сарайларьш кыйратып, от жарып, ас жылытып жатыр. Акырын дяндап, баласын кушактай котер1*п, ана солардыц касына келдк — Мен борще де анамын рой, балалар. в з балам мы- нау, ол устшде..,. Тац атканша о^тарыца жылынайын. Руксат етпщер..: — дедг Солдаттар «солдат» созш айтып, оран «жукпалы дерт» дегенд1* косты. Мектеп корасында он шакты жерге - от жаккан солдаттардыц 6ip тобы да мацынй жуыткан жок. Ана журегшдеп актык кеам алынып та калды! Наталья карра кеудесшен nipin отыра калган Толс­ той мусшш кордц Калыц кабактыц астынап тушле кара- ррн шунлрек коздер олдеиеш айтып, oMip етш туррандай, «Анна» уы бастарда жазган «егер KeriM алынса!» деген сездер1 еске тусед1:- ч -« t ^ — Егер кепм алынса!.. • . •’ Лиданы манары 031 керген унрыныц кабарына кый- сайтты да, кемтр суйретшш барып сарай, жактан 6ip- eKi тактай алып келд1*. ¥зын тактайдын 6ipiH солдаттар­ дыц отына ез колынан тутатып алып, уцрыныц шетше от жара бастады. , \\. Ку тактайл ар сатырлап, гумдеп тез жанып кетп. Ка- рацгылык коюланып, от айналасындагы солдаттар ©зде- р1нен басканы к©рмейт1ндей кез' болып келед!. Сол кезде: — Манары от туе in журмесш деген жерщ осы едЬ -ау...— деп, кемп1р отын солай карай 6ip ысьтрып койды. Мектеп убийц ор болмесшен жарык жылтылдап, мае 37

эндер еспле бастады. Наталья отын тары б!р ысырып койып, бар тактанды отка тастап ж16срд! де, Лиданы ке- терт алып, мектеп бакшасыныц туктрш е карай жылыса женелд!. Элде от жстпей жатыр ма, олдс манлгылар ойнап айтты ма, Наталья бакшага жстксишс, сшГир апат бел- rici бшнгеи жок. — Орнынан жанылран скем. Каитадан оклал aci6e- рейн!— дсп, Наталья мектепке карай бурылганда, 6ip гана гурс етт, мектеп yfii аспанга ушты. Ушкан берене- лер, кара буйраланган от жалыны мектеп айиалаеын ту- гел жауып Kerri. Баласын бауырыиа кыса Tycin, ер ана. да кара тунге суцпп кеткендей жок болды... 1942.

^ АЦЛИМА — A n a !— деп басталыпты жауынгер хаты. Жалын аткан иыстык леп шв!ккан «Апа, апатайым!» деген е^здер дуиие жузше айгай салып тургандай. г — Апатайым-ай, сагындым гой?— дегеннен кейш Ti- зше калган ж©а нокаттар ыршып туст домалап-дома- лап кеткен вдз жасына уада^ы. Мумюн, хатты?: алкыньш\"? отырып/ .асыгьтп ' жазган - адамиын. булыгып кел*ш алкымга т1релгенсагынышы агы- тылып mbirapFa сез таппай* туйШГп калып, кеп нокатка а и н а л ^ а н ш ы г а р 1 Мумкш, анасын катты сагынган бала- нын он бетпк хат жазса да, бар айтары осы 6ip гана сагындьщ. гой; деген 'Куанышты куруше куш болар. Хатты алып турган Аклим а а п а и д ы а д а ж а ы жай- лауы 6ip гана сагыныш кушне лык толы журетш едк Майданга кеткел1 бес жыл болган жалгыз улы Касым- иан екг/жылдан 6epi х ц б ар жок-ты. Сондыктан ала жу-_ peri жея буралган домбыра шепндей. арбТр наз'|К унге косыла KGTeriH. . Хатты ок^п турган ..жаудыраган -'кой . кезд1, суцгак бойльг Нурила «сагындым гой» дегеннен кейшп кеп но- каттарга cypimn кеткендей аз гана кщрш калгалда, ана- журегш бурк ©Tin бузып шыккан ыстык ipi жас^тамшы- лары. zyon усп'не тырс-тырс тамып кетп. Нуриланыд да жаца гана ашыла бастаган Кызыл гулдей улб!реген Кы­ зыл ершдер1 д1р кагып, бшк ак-мавдайы кызара калып едь „ \\ 4 '■ ‘<\" Уз!луге айналган умгпн кайта б!р жалгап ж1беру ymiH йелгён хатты колына алганда, Аклима апай «ба- 39

ланнан» дегсннеи баскасын блйкаган да ж о к .в э б а л а с ы SЛЯ SМ..'ьЭттКTтПм w1уГЗ4?ГЛГ»ГММвРСГ. ЯДННЯЯ VY MM« тItTTеIi »---« д у I -M.I»M Ч • ___ деп торгайдай шырылдады. Жаска толы к-пдсрш корил потёрдф террасасыиа жупрш шыга боргсп !1\\риляга бф жолт етю зт калып, Аклимп: дС*д; КОЛЫН ч.Л! Ы ХИТТЫ — Нуркеш-жан, 6cpi кслпн, KО*P-рСcсeеоTнтiыиn.’е кезш___д_е___6__ip___t__U__c__k_t_'_i_а__д_а__м__д__а_р <»t_p__г__;ш___я туп r>ipre тунеп шыкса да, 6оiфpnшrщiu к»чу\\а\":пчь'1шш1-»-чк.п..мйг»ы-.сv.и..и...л. б■-.,pi- o<пn она ортак болып кала береди• О~сы патердг е..к..в. лаиГпчаанн ficpi керш! туратын Аклима мои Нурила да к<hi сирларынй орт.акт« Vа*сып•• кеткен* •^ жапдар—“—--- ' е*д•к v ■- | Виж окшел? аксур туфли кнген o ic v i лнкт;»р*Ч1 терра- сан1ыынн аралык жактауларынан сылац гтк; ни г к ыр- гытгты да, Нуррии.ла Д1К е т т 6cpi тусп. П о ;;к клип кыз- гылтка боялгян ак жуз'| куапыш созип г:>.чей. оркслеу култ кел, Аклиманын колы идагы хат гы а.пы. — Куаныш уетшде жылайтьш болели. окым.чпмыи. —• деп, оуел'1 Аклнмага oplKci3 6ip еау тарткьпып алмп од?, енд1 Mine, «сагынды гой» легенд? о к ы га т я Пурилаимц ез дауысы да калтыоанкырап, аз гаи л к; д?р:п калл*.!. Жуп- жумьгр аппак мойиында кег?лд?р тпртып т\\ргл « oki куре тамырдын да лын-лып соккапы Kopinlrr тур. О'.опинен этердей тистеу карайтыи коздершщ жанары ж пекл шы- ланып барады. Эр саламен акса да алдеканчп туи:сiп кала гыи езен суьпщай, ек1 кошлдщ торкш чес б ;р муны тотыскалы келе жаткан сыякты. Дол осы жеоде ок? айсл- Д1Н жуperi де домбыпяныц ею шепичей ск? терл? буралса да 6ip куйге келш, 6ip куйге косылып тур ел?. Хаттьщ бас жагы б т к ерден тап ганя ярипмон лпыр* топыр тн< кулап тускеи тау суындай, туйдек айтыл га и са- гыньпи куЙ1 екен. Не, акын айта алар, не болмасп куГшп ЙЛар М0ЛД'Р таза' П'нык сыр. 6 ул к\\т>л'| Ну- квз жжууппрпттшш кЛа\"п. аЛаеутЬпК.Ы\" шырарып 0К-Ура шыдай алмай, кец^<ай[ тмУ Ы 01Ыи СУ жайылмасьтча жстк^идей, « “ »• Нурила осы Г,ip т„: opiкыЯнамам'- E 7 5 Z S \" “'n\" i’'\" 'У'И'Дым, жазбасымпьщ .а , щ , уыр> р*’ и » 40

кездеспрпм келш, эуелп хатымды сонда ж1бер!п ед!м, Карагандыдан козгалмаран екесш... 4 — «Акады ры » Heci? — деп, Аклиманык танданып калганын Нурила абайламады да, хатты окый бердк — Неге дейсщ fo&, ana, бул жерде. Оран кешшрек оралармын, эуел! аздап есеп берейш. Кулагы хатта болса да, ею K03i Нуриланьщ жуз ку- былыстарын бакылап турран •Аклима нын, элт айкни бояуларынан айрылмаган кайратты кара кездершде «не­ ге?» деген сураудын 1*урраны да рас, еди Куд^ктч 6ip ой толкып к е л т коз жиектерше соккаидай, кездер1 кен ашылып кегп де, аксурлау жуз'г куад тарта каллы. — Мен бул согыста кырык. ею мын торыз жуз кырык торыз километр жер ж ур Д 1М , ana. Кейш оралармын деге- нiмнiн жауабы да сол кырык торызыншы километр де жатыр... Умытпасам... тап сол KyHi сенти де кырык то- Fbi3Fa толган к у т и едь Gan куш не арнап жазран хэтым- тес калтамда келе жаткан. DipaK, ол хатты сен де алган жоксын./ ©31мде де жок..г- — Байрус бала м ен т кырык тортке быйыл толаты- нымды умытканы-ау... деп калды Аклима. Мунысы куд1п‘ ме, элде, жасын ар^ык айтканды унатпаганы ма, ол арасьш Нурила' тары адрарран жок. Оньщ пуларына алыстагг 6ip таныс ун келе бастарандай, езгеге ойы буры- ла алмайтьтн халде едi. Б ул оггша узак та жол емес, апа: ез!м?здщ обльтс- ты он айналгандай-ак,— депп* жауынгер:— Екшип, соя- ща жер'журсем-де Берлинге жете алганым жок. YmiHiiii, буран поезбен журген|‘м, ауада ушканым, танюмен журге- HiM, inrepi жургенш, кей!н жургешм 6opi косылады. А р­ ман сол сонры кырык торызыншы километрден аса алма? ранымда рой! — дегеннен >кёй!н жауынгердт еюшшт! 6ip курсшгеш де естшп тургандай едь Нурила да KypciHin калды. Сол курсдас Аклиманыц ойына келе калган куджтерш жауып та кетп. — Апа, куаныш-кайгыра б!рдей берж, \"ер болатын едщ. Енд! сол кьгрык торызыншы киломстрге оралайын. Мен сенен тудым рой, сен де 1*рюлмей ере бер, — деп, жауынгер 6ip суйещш айткан жершде, Аклима апай бар кудЫн умытып: — Кулыным, каргам, Касым-жаным! — деп калды. — Тун ед1*, ana. YmiHiiii тун едь Кушпзп кеп атыстаи квтершген кокала туманный и!с! ani арылган жок-ты. Бул 41

т у . „ e „ i . « сонры к.рген селер ЭЛ1 кез алдымда тур алы. ’ V .. ыи жпркырап шыгыс ж ак бегге рана б!раз жуллыз ар аикын>* » № Н Р £ ( туплы Етектен к©тер1лгси корглс ыпд.ш л\\ьр 1 капа булт тунг! аласа аспаинык уык кары июпнсн ас , S PT . S '\" a ? » \" ш « п А ю си и .. „0Mi.-x.-p Жак « Г О Д рангылык дуниес.ндей туисрпп окот.и од.. | лык. нем.стер жактаи аулы ма. жок по. мот. т ы б)лмев Min. Мен керген сонгы сурст осы полати:.. Кейде кара TYHHin карпы жярылып котке..to й « о “ Р** сырк» етш калады да. кейдс туишк шоп салоыряп туеш келе жаткаидай, кызылды-жасылды агып жургои октар кершедь — YmiHUii тун ед.1 дед1м гоп, л па. Озонной оту уу и уш кун, ею тун арпальтсып, лргы жагага иск арта алмай туррамыз. #Аргы бет от болбоу, ок топлнымен коршаулы туррапдай аяк салгызбаГслы. О к борлпы взеи бетш жуидей тутш тур. Немтстсрдш iprrcin осы арадав/ 6ip квтер'ш тастасак, эр жагында кыйын-кисгау жок сыяктанады. Жауыигер уипн ?ак сод. апа: он 6cpi тургая каушпен есептесес’щ, оныц эр жагыпда ылгый ум!Т дуние- ci жатады. —vЭ лi еамде, ксц жауырынды. сом допели каранры тунде кундтзпден ropi де ipi кертнгеп дивизия командир! полковник Ремизов танкистер арасыиа келпт. Казыктай катып, сымдай тартылып тура кал Fan тянкистормен сал- кын амандасып, баяу аяцдап ©те бердк Тыкыршу бар- лыры, жана 6ip буйрык белг1лер1 полковникттц касын- дзры Kimi офицерлерд1‘ц уршыктлй уйпртлген жыйнакы козгалыстарынан-ак xopiitin тур. Полковник койin орал- ганда, зярын Ширак басып келш карсы алдымызга тура калды да: „• а PrfrP маРнасынДа epiKTi турде, бар магнасынла еш- тык С03?м1^ - ^ п 5аЛМПЙТЫН ауыз C03iM 6аР. жолдас- атак та бя’к J t Д1‘ ^ рындарап адамдарга ерл1к те, pi * Эке-рем д* п УЭДе ете алмаймын. Ол~езде- ©©тxшin, боеекюшHщiгг аяллаярплпымк3^уаккаылтайбоолйдлыайсмыанджаорк? АпрЬры—бетакмет S . r « n s e к , Г . г г 1\" » * п й ? J & T J S уапты eai айты: М* ^ одаи С°Н б*тз кайтарлр жа- ^ BuieMiH ©Tin Kerri, алдакашан ©Tin Kerri, кеипкттк,

дейс!ндер, “ дед?. Ещб1р сеэдщ/ушьт найзадай, туб!р1я томардай етпей^жай салмакпе» айтгы.\" Солдаттын кунде еститт катал эмipден repi осындай 6ip жолдастык сездд сарынатын кундер! болады. Ата-ана- сын. досгжаранын сарыиып журетТй жандар осындай 6ip сез еепгенде, сол ата-ана, дос-жараннын ушн естдгендей болады. •, 9 р жагы узак экпме, сол жерде бес танкист езеннен таншмен ет1п, арры кабакка бекшуге уэде бершк. Эл1 ес!мде, бёсгтан ктщ командир! yHci3 рана танкг Miзге келе жатырмыз. Танкгш тас б е к т п жауып алып, судын астымен .взеншк* ар жагына етпектз. Су асгында тор да бар, ор да бар, темгр тузак, коршаулар да бар. Су астын тексерш. шыккан барлаушылар бул кау!птердщ барын жасырган да жок. BipaK, сол .кауштерД1Н ара-ара- сымен етуге де болады. Взенге т!к т у с т , он метр журге- ciH, сол жакка бурылып, он бес метр журш барып, кый- гаштап кабакка а с ы л у ь т ш кер^к. Уназ . ойымыз осыяы есептеп келе жатьф.. К езй з ёрлж емес, кезд! ерлж керек, , соны ойлап келем13.^Су астыидагы шытырман торды кез алдымызра эк елт, ара-арасымен жол лздеп келешз. Ке* дерпс!з етш кетсек, ,танк1шк деп ауа туншыкпаура жетедГ де, ол екГ а’радд таккЫн лхш сура да т о л ы л к е г е алмайдьг. Е леулГф р кедерпге ушырап, не toirepi, не кёй- йш кете алмай турьггт калсак, коржын дуга тускен балйк- тай боламыз. Ой кайта-кайта осады есёгфейдк Бшекп* узердей капъг кьгсъгп кол алысып жатканда • езен бетше тары 6ip карасам, элг жун-жун ёкеи. Б|зд1н оскерлер езеннен ^унде ете ме дел кауштенш, немастер ок боранын элс1ретпей тур. YHcia рана тё&пр кебежем^зге' К1РД1К. ■- - .'О ..-Г- — Ana, ' Kepicnecek,'•’ кош бол липмнён* .Ж ок,\" апа, жок! Атытшы аузым& алдым да кош бол-дегенд! айт- ; кан жокнын. -Коштас деген куррыр ой нешё рек. Келш, кыйпактап касымнан 'кеглей койса да, айткан жокпын. Айткыздым деп . ол кеттГ; айткдн' жокпывГ деп <мен каллым... • ~ ; .... : •* Тап осьг фр ойланып улг!рмес, кез Хпеспес, кас как- кандай; б!р сэтте сездтм — жарык ' дуниеде коштасарым ' да кеп екен, Коштасура ешкайсьшды кыя алмадым. Еш- кайсыяда дейМ1*н:ау! Дарагандынын узджст'з агылып жа- татын KeMip тасыйтйн поездарынын ryriHiH де кыя ал- мадым Kouifасуга „ ч'

Жокарыда ескерткен хаггы да аргы беттен **®*РгЫ келГп ала кетпм. Аягына «деш м сау, аманмыи* Дсгенд1 ертен’п кушпн атымен тагы 6ip жазгым келл1. Вугж п *Y* мен ертецп куннщ арасында данша узак-. канд.Ш кызык. ты вм'ф жатады, апа... . .- Y3in-Y3in айтылса да узак бф жыр ссплгсндсП гюлып, eiyiepi бузылып, ажары сына калган ойоддер сиршс-ог pi карай алмай калысып едк Кызарып кегкен мурыпдар- дын кайсысын кыр мурын, кайемсып капки мурын де кыйын болып калкан скен. Мацдайдан 6niK кайырып, жуан epin, желксс!не бостау жыя салкам катан саргылт шашы Нуриланыц жумыр мойный томен ir.it oKeTiitTi. — Сен де бос екесщ гой,— дсп Лклима Иуриланы жубаткан болады. — Осындай баласы бар адам жылпй ма окон.— дел Нурила езу тарткан болады. Кездор’] коздосо алмайды... Эрен легенде дауысыныц д !pu-iiн токтатыи, Нурила хаттын аяк. жакыи окып Kerri: — Жер бетшде з'фкмшеп, кулагынды тундыратын ауыр таню су астында кумыккан, тумшалаиган, туйык унмен гана келедй Bipecc арткы жагы, Спросе алдынгы жакы канкан кагып, езен туб?Hiн май батпагын жумсак кана eciri келе жатканы сезитедк 0 з г е дуннодс \\*н жок... Бурылма! Тура тарт! ЕнД! солга карай? Банды, болды! Ннд! тж тарт! Ал, оцга буры л! — дсп. дамылсыз кыпылык кагып, карсы алдымда кубылппама тур. Ка- сымдагы уш жолдасымнын кездер*1 де осы б:р кебелек канатыиьщ кыпылыгындай Fana ум!тке кадалып калыпты. 2 5 - 2 7 \" п Т амда„гт есептеп келем1з! Kavin клсынан суй- MHHVT F ^'м€МЛеЙ ж®р?сн амаи калуымыз керек. Е м кыт7к'ек1 рым- Ек1- кырык... ек1, кырык. 6ip.:. ек\\, ниет ш ы р\" , = УШ”'' Минут пен мчиуттын арасы ду- 6ipi(nni пет'гпчпг Нлал жол екснш с а т т бетшен тып пике тарткан Л ^ ‘М' Танк:н> кек буалдыр тар- •Tiaere ж ! к ы Ж г“ 1ннсн. жылбыскы «fei келе бастады. де олдснеменег? малтысып' калыпты- ® ««н емес. тус.н- Д!лпр б!р халге тускенЛейсщК<ЭЗРалыс' « ыПмы-1Ь,н еш м аз. дем!згеКдей1нТбГрК !жайпа!Г я^ ГеН ° У кеГ,!н ™ ксы п. кеу- \"\"\" «\"«И а р ” i r . ,- нSешсуj! Kшыгrа алГм,:'аг\"гюаклын мен 44

осы кунге Acftirf бшмеймш. ©з таню мтн твс-табаны тугел жерге тиген сон, айдап 1лгер1 кегпм. Анда-.санда анналам 6ip жарк етш, дуние 6ip елее бе- pin калады.. Талкандалган сым бегеттер, icriK арандар, урпшекен немic солдаттары квршТТь калады. Твбем1зден буршак жаурандай тырс-тырс етедк От 1шше Kipin ке- тшшз... 3 en6 ipeKmiM 'Петр Чернов манадан 6epi атып келедь Бет-аузын ек! бьпепмеи кезек-кезек суртш тастап, тез-тез атады. Бурыщта, аузы 6ip дамыл таппай, рацияда Соро­ кин Николай отыр. Bip канрыган снаряд келш, танюмпз- Ai мандайдан 6ip нукып калды б*1лем, ап-ауыр ташим селк ете тустк Танюш журпзуип Рахымжан Сарбасов, жапы- рыла женелген neMic солдаггарын тауыктай таптап, ж\\- юшке траншеян! 6ip езплеп еткенде маран 6ip карап к.ой- ды. Кысык, кара квздер! жылт-жылт етед!. — Ж аяу эскерлер етш пе?— деп сурадым Сорокин* ней. Ол басын шайкады. Иэ, втер уакыт болнан жок, ЭЛ1, неге сураеанымды ез1м рана бшем.„ . ©зеннен еткел! он километр журдж.— Кырык eKi мын торыз жуз-кырык торыз километр, дед1м iuiiMHen. CeHiu кырык торызра толган куши тары 61р ес'ше туеш, твекрл- тамда келе жаткан хатты кеудеме карай кысьгп койдым. Петр Чернов б^рдеме- айтаиын деп, басын маран ка­ рай бура бергенде, буй!рден келш соккал ок он жак кр- лын жулып эк ет'. Мен мурнымды баса калДым — суыкг 6ip нарсе карып экеткендей болды. — Ж аяу аскердщ улкен 6ip тоб^г ©зеннен етш жатыр. Алды берп кабакка шекп деш и,— деп, Сорокин маран баяндай берд1 де,— cia мурыннан айрылсаныз керек...— деп аяктады сезш. Мен oFan Черновты нускадым. Чернов- тын ауйрсынраиы ещц рана бепне шыга бастап едк- Бул кек кернеп, ашу шенбершен шыккан кез ед1; Тан* Kiuifi бойьшдагы бар кудтетш буршактай бораткым кел- генш жаксы бшемш. Танкшщ itui гур етш жана женел- генш де Сйлемш. Кап, калтамдагы хатым жанып кетедь ау, бекер жеиелгш Ж1'бермеген екем деп ойлаРА1(Ымды да бьлемй*. Шашым/бет-аузым, устГ-басым жана-женел- генде мурынды тастай берш* басы-квз1мд1 тугел укал ай бастаранымды да бшемш. Козгала бергенде eni аягым орнынан табылмай,-кулап тускежмд1 де бьпемш. Оныц ар жагын. алты ай он куннен кешн рана туейшм... Хатты тура кеп турып окый бастаган Нуриланын т1зе- 45

леР1 бугшп кулай берд) де. кабыргага суйснш барып эреп ояалды Аклимада су Г.емел бол ярлык. та ж .П ЖОД ед! Жаралы журектер уиып капа, ih .moii T.ipiu ‘ Р тыр. Элде не алкымга тыгылып, >кут1Л11ДЫрмаиды Д. • Тсррасанын алдында опнап жургси iki G-uia EKeyi де мектепке бупн 6ip.iiiui per барын канты» коле жаткан балалар ед1. Кара домалак, кааак fni.ia.iapb Bi piuin басында майданная каиткан экеенпн таипак пилот- касы, 6ipeyi жаланбас. . г. — Мен eiiAi нем1стерд*1 калан у РУ КСРСК скешн 01Ле’ мш! 0кемнен ecTiAiM,— дсд1 сур пилоткалы бала,- эусл! былай ту сыртына шырып аласын. да, сонсоц был ай, жел- кеден колin nepecin... Содан кешн касыидагы баданы «ncprici» кол in, жудьг рырын алтеп калранда, аиа бала жалтарып Kerri де, сур пилоткалы бала ©3i ушып кетти 1\\оржынындагы К1тппта* ры да шашылып калдм. Жаланбас бала жалмажан сур пилоткалы балаиын. кеудесже мшш алып, аузын басып: — Содан сои, ол iieMiCTiH аузын былай байлап алып, суйреп экетес1н!— деп, жолдасын суйрелей бастады. Балалар ойыны Нуриланын. ойын бел'ш, кендлш сер- riTTi ме, олдс, азап уын 6ip-ai\\ жута салайын дед! ме, aftreyip хаттын аяк жагын тез-тез окьш Kerri. — Ауызга ас куйылатынын, колыма кол тистиин квп- тен сез:нетш ед1м,— дегт жауынгер.— Б:рак, кулагым еепмейдк к©31м кермейдк тьшм сейлемейдк бар денем мылкау, ойым еш нэрсеш барлай ал манды. Bipiumi куанганым ек! колымнын аманлыгын анык сезгеи куш едк Мылкау жаткан дснеинеи б 1рдсменщ- аман табылганын бшу улкен куаиыш екен. Он саусак туп-тугел екен! Бiр:н 6ipi бупн гана таиыгандай, аймала- амянпы1а^ , а,СЫП жаткан YCTiuae ес!мд! жыйдым. взара суык I тыпбпйр'я^ cYPacbin бол Fan соц, сол колым суп- сына’ бавлм T W Кабь,рга:паРлы тугендей етш журек V бара жатыр Бас 6'Pm’ 6ipi ^йем елдеп бас жакка оррекнтыенндабаоскдаа ежшпикЭ>се таба^,ааллм^гаайи’ MVрындTыnc1Jзaдrеaп\" ешдк\\'бвез- ыстык коргасын куйып' койр™ д*ЗРЫН П 'ратыи жсРге «ч - кол epl ^ес^/неГжеге* 'ал Май Т'СТер'м тУгел « кен- Ею тугендейдк Калжывдаскысы КРПЖатка11Лай* кезек-кезек шымшып та кояды. елгендеи, акырын рана 43

Сол жак валтырым уйыгандай .болады да, он аягым- нын бас бармары дуылдап кышып жатыр. Еади колдар эрец сыррып, солай карай Kerin барады. 9 уел1 кышыган бакайымды касып жгберейш деп, Он колыьц темен барып ; ■ ед1, кесшген беременен молтак, басьшдай йрдемеге кез- десш эр жарынан ешнэрсе таба алмады. Енд1 6ip- кезде манагы езеннен' еткшй;.канша уакыт болранын бшпм. келш жатты. Бшепмде сагатым вжок екен... бдан сон кайда екешмд1 6LariM келди Эл1 сол тун сыякты, кеп туе керш, катты уйктап оянрандаймын. Тан* , дандырып жаткан, майданда болмайтын жумсак тесек пен тарсыл-гуралаз тынышть^к кана ёдд. \\ Тары 6ip кезде. басымды кайтатанЫп жаткан уетш де. ес1мд1 жыйдым. Ынрайлы 6ip колдар бас жагымда зыр ж уп р т жур. --* • . . ' *х — Уакыт канша?— деп сурадым. Ешкш жауап бер- медь •^ } Куцпр дауьге куларыма келед!, б!рак_ маран жауап кайтарран euikiM жок. Мен кайталап сурадым. Дауысым шыкпараны, енд‘1 eciMe.Tycin, кодамды кетерд!м. Ci3 кыйналманыз... Еади кйтерден кутылдыцыз.„ Ka3ip Саратов ка^асыНдаеыз:^Енк^б1р-ек1 айда жугЧрш кететш боласы^— дед! к у т р т еотлгёй коцыр дауыс. Ек! per кайталап айны. * -- Бул манаты езеннен еткеннен кейш алты .ай он кун- нен кёйш екен.-Маган элi манагы болып жаткан уакый- V га элдекашан баярыга айналъшты. Мен оны кейш 61лд1м. Апа! Мше, одан бер! де ж>1Л жарымра таянып калды. Мен ез1’ме ез1*м келгел! де жарты жьглга жакын уакыт * ^ ©TinTi. Вндг Ka3ipri- каллымды жазып жерейщ... Eki аяк, жок кесшген ‘ томардаймын..,Коздер енд! рана .айкында-? >. лып келедл -Бет-а-у^гм-кара кожыр. цгормактай болу ке- у рек. Оны колыМ1^№й^сьщ1ШЛап кана шамалаймын. Кабыр* раданлием!*ршек алыгг; 'ко^-тер1ммен ^тыстатып, мурын : жасатып- алдым. Бурынры - калпына ’ келш' калган-Осы^ мурньгм кершеДь Бул хатты: жазар-жазбасымды 6 \\ле ал--- май кыйналдым дегендепм, осы жайларды жазудан к ы сылатыным ед1. Жолдастар, достар бар едь Туриад кор- х гекде Ы болмаса 6ip шошьшз калдасын дейт1Н жандар бар.едь.у Енд! _м1не,'^гугед жааура тура кеддь*г_; Апа, хаттык ез1 кешл кетерерг аздау болып шыкты б|лем. Бфак кУ-толарай мугедёк екен деп.калма! Ек! кв- 3iM айкындалып келед! дедш рой. Ол дуниемен арамыз- 47

szs KzzbZssssi s a . ^ . H 5 сынык тусыпда б!р-ак турЛ1 эигс косым. Oip-aк . > ' « \"JJJ айтып журд|м. Ол кай он, каидаи елок окуни осы кунге дейш 61лмсймш. Энш де, сездерш дс жаггап ала алют^М жок. э р ынылдаганда жана бip он, Жака G;p гиен туи Ti ме аузыма, оны да бшмсймш. Ол тупл,_ клндли >а- кытгарда айткаиымды да eciMe rycipc алмаимын. трак, ылFbiй 6ip энге салып журстккмд! жаксы шлем ж. оол эшме салсам-ак, шалнар тешз устшдс коле ж.пкаидай, не болмаса, тау касында тургандай селен и ед:м нз.мд|. Ашу, азап, кайры, мук, коркукобалжу, мою дегендер eciMe де келген емес. Сол oniM кеудемс кайта уилам, ост келедь Коп кек канат балапанныц талпынглпын, ушкысы келетшш оезем. ¥шар кез! жакын сыякты. I\\a3ip, апа, курорттамын. Аяк жасату упми ксалген суйектерд*1 шыныктыруга балшыкка тус’ш жаплрмыи. Кай куш хатыц келсе, сол куш ушамьш 1\\арагаидыга... KepicKeHme асыгып, кушагыцды сагынгап Салак... Саиар. — Спар? Сапар деп пе? Туу, журепм жаца орнына тусгп гой1 — дегенде Акдима апайдыц куаиып кстксндич айкын еди 0з баласы Касым каза такты дегск кагаз сандырында жатса да, мынау азапты керген баска Gipey болып шыкканы манадан жудеп турран шеше кашлше ем!ршде Cipimui рст естклген куанышындай ти;и. Ырак, Нуриланын жуз! тугаи meuieci танымай калар- дай ед{. Хаттыц бар салмары coFan туекеидей. куба тал- дай майысып, жаншылып кетп. Эдпде гана сылац кагып, сымдан шыйратылып турран сулу тулгалы жас денсс; бо- * \" ед карш1 кУЛ1мдеп келе жаткой дай Keri.iaip гул мага Ж‘бек кеилег‘ де У слан а калымты. Лади­ ла, кжалау л е т ^ ™ кездеР‘нде наз да- тандаиу п.1ешес' мен сырласып есксн, uicuiocine жаи ^меи. Мунысывд^^артак^ш манг! деи36opi^ юме *='= Ы Й Г Й ж г З & Д»» ,Г 1 1 ? б 7 ь .»ДАдН„а™ Гм о £ Ры ? Л «Т Д - р ОДД Б ,- \"” Д' ' А«Д\"М тура™; v2 , 48

деген картан эйел турады екен. Нурила эуел! сол Kicir6 керш! болып еда. . “ . \\ Б:р куш, тун ортасы кезшде эеыйналыстан кайтып деле жатканда касьтнан жупрт ©ткен жаланаш адамды кергенде, Нурила- шошынып калып еди Карагандынын тунп аязында жалгыз трусимен кездескен адамды керге- ni осы. Нурила жугГре басып пэгерше жеткенде, Улбала апайдыц террасасында кшиш жаткан жанагы »irirri та- ныды. Ертенше карсы кайырган дара шашты, кою Kip- niKTi. еркек nimiHAi жас лейтенант террасадан тусш бара жагкан Нуриланы к©р:п: .^ — Карындас, ©ткен туш мен-Ызд! шошытканГ болсам керек. Kemipe кер1шз,—дедк * / Осыдан баска саз сейлескендер1 жок. Достик тшеп турран кара кездер кыз тулгасына'екЕ кеше боны када- лып турды да, келденен квшеге бурылган сон гана кою юршктерш б1р-ак какты. Ол жшггпн'аты Сапар екешн, сол Ryui журш кетке- 1пн, Нурила ¥лбапа апайдан кейш:рск еспдЕ Улбала кай- тыс болгалы уш ай erri де, к.аз*ф ол бел-меде Ketaipiui эй- ел Аклима турады. Нуриланын бар б!летш1 осы-ак. едЕ ЭлдекайдДн,- алыстан келген жауынгер ушАклимЯга да жат ест(лген жок ед\\. Сыры icen, мол ун ана денеане тугел жайылып, билехг алгакша аз. гана уакыт керек еткен. n ' У \\' * . \" •• — Нуркеш,— дед! Аклима,— тешен мен деп шакыр- сам, кейш ез шешеа табылып -.калып жуРеР „мё -екен?- Ендгул тауып алсам, айрылгым келмейт1жн туе;нуin к& рек. Болмаиш б;р ум!т кой, эйтпесе Касым жанымнын Tipi емест1пж<илмейда деймюн!— дедп - Нурила ©31 бшетщ жайларды айтты. Аз кергенш узак сырдай баяндады^Аклиманын бар укканы — сонша ерлж iciereH адамньщ шеше са^ынып жаткандыгьг ед.1. Сол сагатга Сапарды.шакырран телеграмма да же- неяд!. ' , ‘ , v •' ■ • ... НЕндк Mine, Аклима апай кершген журткд балам келе жатыр деп, кут:п отыр. Кеалген томардай мугедек емес, канатйр'кере склтеп ак иык, музбалагы ушып'келе жат- кандай кутедк вз^улыиын аты -Касым >ркешн 'умытып кеткендей, Сапар ждным келе жатыр деп, кутедп КарагандыFa келе жаткан op6ip самолет-Аклима апайга. ушы'п келе жактан Сапардай кершедь.. 1944r - . ^ 0 i:,, 4 F. Мусрепов. ill юн. 49

АДЛМНЫ11 АН АСЫ (Горьки идеи) ... Мен in сол жак буй'ф’шнен кара булы т каптаи. тулн- Дет1п келс жатыр. Булыттык салмагы жерге баткандав, жер кайкакдап кабагын шыткандай болиды. • Кара булыттык жап-жалбыр буйра квлеикса бауыры* мен жер сызып, « а » дегенше кез к©р»м жерл! жауып экегп... Мен де, калбандап касымда келс жаткам mchjh калением де кара булттын, кара-сур келенкес'ппк кой-^ иына Kipin кегпк. Ky3ri бозрыл бет сары кун керпеге орангандай, кара булыттык артыиа жасырынды да, KipniKTepin жерге шан* ша койды... Жер уетшде адам баласы болудан касиегп не бар* дейсш. Тек кандай адамнын баласы болу керек, соны айт. Буран косатын 6ip с е з — адамды езетж адамнын баласы болма, адамды езетш адамды адам га да са- нама... Эрине, адам ©MipiHAe кеп кыйындыктар ушырасады. Онсыз вхпрдщ’ ©3i Де ©л1мт1кпен тек, сур келенке болар едк Курсе пен кулк1, кайры мен шаттык, алые пен жежс, жен*с пен жетктпе болмаса, бул ийрюннщ ©3i де тонган муз, уйыган айран емес пе?.. Энпме таудай кыйындыкты тымактай с!лкетш заман жасауда рой. Ж асаймыз да он- даи зам аиды! баласы болура не жетед! дейсш: не кер- м 1Стег!к келсе не ктемсйсщ. Тек icre- етаняыпмяйпп 1орое к.ызык.тырмайды, не кыйиамайды, не чуандырмаиды, не кайгыртпайды, ic табылманды. Куа- 50

✓ ныш-шаттыкка да бей-жай, пКкырылмаран конактай ырысып карап, орнынды таба алмай, кездескен бутакка wire кетесщ. \" ...Мент он жагымда, тырбыйган талсымактын ара- сында тенселш келе жаткан- кеп адамнын бастары кыл- тыяды*. Терек тешздщ шулаган толкыны булардын дау- сын эрец гана еспртедк Булар Сухумнан OmeMipre жу- мыс 1здеп келе жаткан аштар. Мен буларды- жаксы бшем: 6ipre icTecin, куш кеше есеб'шш 6ipne алысканмын. Булардын кейш калган ce6e6i, куншн шыруын тевдз жа- расында керейш деп, мен тунде шырып кеткем. Bipeyi томпак бет, сары орамал -тарткан жас эйел, баскалары еркек. Эйел буаз, iini тегенедей тёнкериип, ал- кымына TipeAin турран сыякты. Кэддмп, кунде мын ке-р- сен 6ip карамай кете беретш жупыны адам. Нурсыз кез1 бозарып, корыккан кояндай алайып, уясынан шырып ба- рады. Басындагы сары орамалы кунбарыска усап, ал- шан басып келе жатканын Kepin отирмын. Сухумда оиын * байы елш калганын да бшем. Уйткеш, мен осылармен 6ip баракта тургам. Орыс халкынын жалпак эдет1 бо- йынша, ешрдеп бакытсыздыктарын талай рет-ак айткай. Шуласып келш сейлегенде айнала алты шакырьшга ес-^ Twin туратын. Булар 6ip жабыркау адамдар.* вздсрш* 0Mip бойы кайры басып, эбден ез1п Ж1бер;пт1. Туран жер­ дей айдап шырып, кузп' кураран жапырактай ушырып, осы жакка алып келгсн де сол eMipAin кемтарлыгы. Ка* 3ipri кунде ауыр бейноттщ эбден-ак илегеш сонша, бар- лык дуниеге егей улша карайды. Еш норсеге-куанбайды, кайрырмайды да: олардын ол кездеп ечилсшщ 63i де сол рой. Аяныш турде, кайыршыларша рана 6ipiHe 6ipi езу тартып: 1 _' .. ЦЛркш, жер-ак екен... — .Байлыктын кулары KepiHin турраны-ай... — Жок, тасы коп екен... — Иэ, колайлы жер емес... — деседк Суйтед1* де, ез жерлер:и кенес кылады. Етектей болса да ез жер1нд! айтсайшы: жел* атадаи берп елшщ суйеп, TipiHin Tepi сщген жер смес пе... 0 з жерлерш opi-6epi мактап келед1 де: ^. — Б'1зд1‘к1‘ дейтш жердщ ез! осы жердщ бет1нде кал- ды ма, жок па? — Осы 6i3 жер бетш тугел 61зд1к1 десек канша ка- телесем1з?—.деп, 6ipiH 6ipi-' женшен тартып айлалы ni­ si

ш'.нмен жымыйысып тура калады. Пул сура>лары туй»«Д 6ip адртынды сскьпдетп с.теск-!!Д1. . Э л г 1 келе жаткан сари орам ллди а . од Г Р ^ с з д е араш арасына cy .u in кеткендои оолды. ‘ ^ ьн ы м д ы же болдым да, шелекшсмд! бсл.мс м ш . киноик г-и <i -МДУ колыма а льт, о л п л е р д т артынан мен до ж“ Dip 6vflipiMHeH акырын гана ыиирсыгнн ндам да> келдь Кэдушп жаныады алкЫ дф т. журе! пи» ж е П т адамрд рана есплегш адамныц ыиыре\\ы. К арлсл.1,ор топ талдыц арасын ашып ж1бер1п, аркасын талга су»№П, манагы эйел отыр сксн. Басын 6ip жлк иы* ына салып, exi e3yi кулагына жсткендсн Kcpuiirr, ау.зы кыйсаныи ке- Tinri. K©ai уясыиан шырып барады, ccihcii танып бара жаткан тэр1зд]. Кайыстай кара колдары мен тенкср!лген шин басыпты да, адам коркарлыктай ауыр дсм алып отыр. Тенкершген imi толкып, 6ip жогары, 6ip темей ту- седк Сап-сары rici аксыйып, ауыр кыйиалыста. — Йемене, 6ip*ey урды ма?— дед!м, касына кел in. — Кет opi, уятсыз... Кет! — дер, жалакаяктарымен кумды осып, жерд1 тырналап жатып, басын шайкады. — Тусше калдым... Бурый да 6ip ушыраскан жумы- ►сым болатын... Соида да коркып, кеГнн cexipin ксгпм. 9 йел байрус кыйналып коз iпен ж асы барлай бастады. Уясынан шыгып бара жаткан кездер1 жарылып кетейш деп туррандай шырыршык атады. BeTi куп-курен. болып, долырып xerinTi. Шэйиепмдк шелекшемд! тастай берд]'м де, ойелдщ касына кeлдiм. Шалкасынан жаткыздым да, Ti3eciii бу- leftin деп ем, эйел б егм е “салып калды. CyiiTTi де, кеу- демнен итерт Ж1*берлп, aiOFa усап кырылдап, арен бурыл- ДЫ да, терт тагандап агаштыц шпне карай суГфсНле женелд!. ГГ рузакы, сайтан...— дед1 маран. BipaK, торт тарандап журе алмады, колдары б у п л ш ^улаи кетп. Бет-аузы кумра Kipin Kerri де, аяктарын ер- бецдетш, ынырсый бастады. Т ез1рек жупрш келд1м ле шалкасынан салып турып, т1зесш буктзм. „ Г \" ^ . ат кыймылдамай... K,a3 ip баланды табасы н '— дед1м. Уйтксщ, каранагы жарылран екен. С уйгпм че ripirr тещзге барып, бйгепмд! Tvpin K ifen in Щ «— « к » 6 ы ш йrамo ^ „

ЖерД1 урып, к.олына тускен кедеш жулып алып, аузына тыра бастады. Сол кезде дуниеге келе жаткан адамныд басы да Kepine бастады-ау, эйтеу'ф. Бакытты ма, жок па, эйтеу1р дуниеге 6ip жада адам келе жатыр... 9 йел екеум1з аз рана урысып та калдык. Эйел xiciHiK арасынан б1рдене деп маран урсады, мен де акырын ра­ на OFaH урсамын. Эйел жанына баткандыктан жэне ер- кектен уялрандыктан урсатын шырар дейшн, мен эйелдщ езш аягандыктан урсам. — Кудайы кургыр-ай...— дейд1 эйел, TiciHiH арасынан сыздыктап. Кекпенбе^ ерГндерш TicTen алыпты, аузынан канды кебж буркырап жатыр. Кунге куйш кеткендей бояусыз кездершен домаланган жас. буршактай ыррыйды. Сорлы ана денес&ен дене белш, 6ip адам eKire белшп, ауыр бейнегпн акхык. саратын ©TKi3in жатыр. — Кет деймш^, Неткен уятсыз едщ...— дейд1 эйел, элареген'колдарымен меш кеудеге итерш‘. — Акмак. болма. Баланды табуыцды 61л !—дешм мен/ оран кейщ. Бейшараньг^калай . аямассыд. Журепмд! ойынбара жатканы сонша, мейщ квзига.ен де жас бурк ете туей, — Болсайшы, жылдамырак,!— депшн айк,айлап.:; ...Мшекей,-менщ кольтда дызыл шака адам.жатыр. K©3iM жаска толыптурса да, кып-кызыл екешканык к©- рем. Туа салып дуниеге риза бол май жатыр: булкынады, тырбацдайды, жагаласып жур. Эл1 де кпшгшен 'meuieci- мен байланысып жатса да, баркырап баж-баж етш: — Мен!., Мен!..— дейд1*. ’ Бэлекет, жылмаддап колымйан Tycin те кетет1й. Ко­ лыма алЫпдын да, куднранымнан караппын да калыгшыф* — КессейнЛ кпщгш!..— денд! ана, K©3i жумулы'жат­ кан куй1. Кекпенбек ершдёрi эрен кыймылдайды.- — Пышакпен... кес!— дейд1 тары да. ’ : - .. Менщ пышарымды баракта 6ipey урлап экеткен. Сон-. дыктан баланыц кшдМн т1сшмен- кырыктым. Бала ба* ^ кырады, жада рада сети жаткан кездер] жайнап/ана куле бастады. Кайыстай кара колдары калтасынан б1рде- ме {здеп: •^ ' • — Калтамда 6ip жш бар едь.. к1нд1г!и байлайтын...— дейщ, ана кул1'мдеш ; ’ .' • ■ _ — ©зщ женделе тур, мен баланы шомылдырып эке- ле.йe.ш' , -—• 'деп баланы ала 'ж*енелд!м. ,* 53