Ә.Нурпейсов-Курляндия

ц|щг5] і:

Жі||тХ.исоі) ромяи ^ -.таівньУй о а / , КАЗАКТЬТҢ МВ(ИЛЕКЕТТІК ■пөтам әлб,ъиет ллсллсы А л м А Т Ы '1950

1944 ЖЫлғЫ 2'5 апрелЬ күаі ТарнополЪ шүбіндегі урһсіп» Цаза ш апкан сүйікіпі әкел\\ —• КЁРІМПг. арнайлЫн. А втор

' ДАУЫЛАЛДЫНДА I Сорғалап, үзіліп аққан снаряд, түсетін жеріне жуыкта- ған сайын түнгі тымық ауаны уйткыта, ышқынта соктыра- ды; соншалык көз жетііейтін алыс биіктен жумарлаиып ағыл келген екпінімен ж ерді қабыстырып жіберетіндей. Сондай бір мыкты соқкыныц денесіне соғарын жер де сезіп, өзінің сыйым- сыз зор алып денесімен тітіркене калтырап, ауыр салмак ас- тында иіліп, майысып бараткандай болады. Снаряд аласа төбе баурайындағы ж уан үш теректің жоғарғы бутактарын жа- нап өтігі, жср үйдің арт жағына түсіп, жарылды. Ж ер дур-дүр сілкініп, қоны ойыльгп кала берді... Уйкы-сы сергек Есей снаряд даусынан шошып ояндьт. Сол колы өзімен .койындасып бір шинель астында жатқан батарея командирі капитан Скориковтың жауырны астында қалған екен, шымырлап катты уйыпты. Оянған бойда уйыған қолык гартып ала ж аздап барып ірке калдьг; комбатыньщ тап жаңа жумыс істеп отырғанда көзі ілініп қалғып кеткені есіне түсіп еді; онық бүркеусіз ашық бетіне аянышты көзбен қадалып узақ қарады. Есік ж ақ ауызда сығырайып, өлусіреп кана жан- ған әлсіз шам жарығынан Сдориковтың кансыз ж үдеу беті 'ҮНгірт тартып көлеңкеленіп көрінеді. Ол, осы жатқанда өз аағдысына жат ж ақа бір халде, бурын-соңды байқалмаған ^детте, тәтті уйқының қатты кушағында қыбыр етпестен жа- 3

тыр. Скориковтын Орта Азия халыктары такметтсс Г,ст с\\Г,и шығынкы, дөкгелек жүзі болмашы ғапа терпи и . Оонғы, уйкысыз өткізгсн күидері ерскшс сус бср . м •фл.ш дыра тускен кою, кальщ касы да кос шсксд.г, Л « н ‘ и Йт кен кек мандаЙына карай серпме жазылыптм. жылылык жумсак нуры сезіліп туратын осы адам Г' \\' и >1 М кымбат бон көрінеді де турады. Оныи өзгслорлеп о.ыи лиры- латын осы карапайым жай кескіні түбін июлытбас н'рсц сыр* га толыдай. Есей эрдайым осындай онаша калып карагач са- йын, ой сезімін қозғап жанашыр жакынын, сн. т іім д і омір па* насып тапкандай болады; жолдасы үшін жаи беруге жүрок токтатып, опы байлаган окка өзіи тоскаи айнымас адал дос- тыктың айкын бейнесін көреді; оиан сайын татулык чист пои ыкылас-пейіл тауып оиың бауырыпа тартылып кіро түсоді. Осы кезде сырттан күзетшінік жайлап баскаи болымсы:» аяк тыкыры естілді. Түн салқыныиан боны тоцазыгач күзстші катқылтымдау қурғақ жөтеледі. Есей оның тоцғачыч, декабрь- дің жылдай узак, айсыз қараңғы түніиде жалгызсырач еле- гізіч турғаиын білді. Бурынғы әдетіне бағып, далага шыгып күннің ауа райын карай, майдан үстінің урыс-қагыстлрыч байкап, күзетшінің де касында біраз турып көңіліч көторгісі кеп еді. Бірак, қолын босата алмады. Енді, Есейдің уйыган колы ауыр салмақтан сырқырап кетті. Саусақтарыиың упіы, инемен шабактағандай, шаныша шымылдап, сол шымыл кем- кемдеп білекке, карға карай баяу өрлеп барады. Ж ак еттсрі жыйырыла катты кіржигені болмаса, *бу жолы да колын коз- ғамады. Снаряд жарылғанда жер үйдің жуан бөренелсрмен беріктеп жапқан төбесінен сауылдап куйылған муп-муздай топырақ комбатыньщ бетіне де қуйылған ексн, сол топыракты алақанымен ақырын ғана сыйпап сүртті. Скориковтың бурын- ғы ссргектігін ойлағачда бу жолгы оянбауын іштей уғып: «шаршағандық кой... уйықтасын...» — деп түйді. Шьчіында Скориковтын самайыңа шейін қаулап өскен кірпі түгіндей с.и- рек, кызғылт сақалы мен шуқырайған жақ сүйегі тек канэ шаршағанын емес, сонымен бірге жүдегенін де долелдегендей еді. Есей комбатыныц бетіне кадалып қарап жатып көзі ілініп уиыктап кетті. Олардын төменгі жағын ала, телефон жанында отырган Самед_ те конақтаған тауыктай, кішірейген көзін бір ашьіп т-гі!з?е0с^ін<УеМб?аГрІ ыкапл-/баЬрІПыпкекгаейдті.саКсдйа:-кейде былғацдап иілген басы — Ал-ло... ал-ло, естимісіп?.. •путефон станциясымвн ж иі-ж иі-'хабарласы параш вда°™ “б “й* ланыстық дурыстығын біліп кояды. Р0аи‘ Кара көлеңке жер үйдің жарьтқтау бір бүоышынпа жумыс істеп отыр. Кешелі-бүйн'^ с /о р и ^ о Г п Г ЕсейдТн кол 4

жазбаларын тазалап көшірумен күні, түні бірдей уйкы көрмей ат жақты, қансыз, қукыл беті саргыш тартыи жүдеп шыккан екен; болмашы салмақ түссе шықыр етіп жамбастай қалатын кішкенс аласа столдың тоқымдай бетін тегіс жасырып, үйіліп жатқан көп қағаздың бірінен «перегруппировка» деген жазу- ды айырып оқый алмай, астын екі рет сызып ары ыеырып қойды; сонан соң қолдарын желкесінен тарақтап алып, кіші- рейіп жасаураған көздсрін қысып, катты жумып узақ есіиеді. Стол үстіндегі көп кағаздарға, әсіресе, айырып окый алмай астын екі рет сызғаи әлгі жазуға кайталап кадала карауга Фролов жалыққандай еді«Ш абуы л калай болар екен? Душ- пан біздіц дайындалып жатқанымызды білмейтін секілді ғой... Сіро жаман болмас. Куртсақ еді тезірек» — деп ойлап жа- лыккаи адамның соншалық баяу, жай кыймылымен жумулы көздерін ақырын ашты. Кішкене столдың біэ басындағы шамныц жогары көтерулі білтесі қып-қызыл шокка айналып, иісгеніп, түтеп жанып, гө- менгі жағынан гана болмашы, әлсіз жарық сығырайып тур екен. Фролов бәкі ушымен білтенің жанып қурыған кызыл шогын іусіріп, жоғары көтерді. Жер майдың калбыр түбіндегі азгана саркдлншагына қыска білте жетиен, қыскы шулгаудан істегсн курғақ білтеден коңырсыған ащы иіс пен майлы кара түтін будақ-будақ шыкты — Түу... Иісін-ай заңғардық!— деп Фролов бетін бурып шуғыл артьша айналып қалганда, ту сыртына төніп кеп тур- ған барлзушы Метр Денисовты көрді. Петрмен көптсн сырмінез Фролов, оның ішке кайтып біл- дірмсй кіргеніне тацкалған жок. Балгын депелі Петр Денисов, сырт караған адамга кайратты, бірак, анкау секілденіп турса да, тегіндікпен окай алданбайтын, кысылшац тар жердегі қыймылдары кадағаласкан көзді адастыратындай тым шалт еді. Кейде «тіл» алуға шығып жау бекіністерінің түкпірлерін шарлап сүзіп жүргенде де, оныц піл табанындай үлкен аякта- ры сыцар шөп басын қозғап сыбдырлатпайтыи. Қыйын жолда көп сыналған барлаушылық мінез сүйегіне біткендей әбден одеткс айналған еді. Сол ептілігін жолдастарының арасында да тастамай жүр. Қайда барса да, осылай, дыбыс бермей, аяғын андап, ақырын басып кіреді... — Миша, сен мынаған жауаи берші,— деді ол Фроловқа. — Білгенімнен сурасақ барымды айтам. Ал, кыйынға сал- мақ -бөлсаң, терең емеспін,— деп Фролов күлімсіреді. Әлде қандай шыдамсыздык ойын билеп, мазасызданып турған Петр*Денисов оның бул әзіліне қурттай да әсерленбе- гендей, кеселеп өз сурағын тарта берді: — Біз осы шабуылда Курляндиядағы немістерді талқандай 5

аламыз ба? Талкандауға шамамыз келс мс? Элле, бу да 1см- ри түбіндегі көп кыркылжыиның бірі бола ма екен. — Алдын болжап, акыйкатьш айту улы ндамнын оиына болмаса, сені мен менің бойыма сыііымсі.іа-ау. тнім. Ьір.ік. әр- кімнін бойына лайык. ойы болмақ кои. М о н т оиымш*і и мрі түбіндсгідсй өні-мсіз кыймыл бул арада бо.і.мао доимш. М*«* көп көріпеді ғой... — дегі Фроловтыи жүпрік пліт* ічілып г»ар.« жатканын Петька жаратлады: — Ой, сеніқ оқытушылык. тілің сол даи ы н куд.пынл _кіро; тін бе еді. Күлтіл-султілінді былай жыйыи кой да, іүсппки иваи тіл бар ғой, еод тілмен турасым айтшы. Фролов езу тартып акырын күлімсіреді: — Иван тілімен айт дейсін... Маган сонла не нйг дсмек- сін? Мен кайбір жоғаргы бас командапіының еіанклсындл істеймін? Өзіңнсн артықшылығым белгілі емес пе? Петр Денисов онық айтқандарын елец кылгаи жок; пол осындай, сығырайып шам жанып, жлгісары сулангли аласа жер үйде өзін тыныш жаткьізбай, жетелеп окслген әсерлі ойыы ортаға сала берді: Осы сапары біз Курляндияны босатуға тиіспіз... Шіркін-ай, кандай жақсы болар еді? Шығыс Пруссиядан барып бір-ак шығар едік-ау, онда!— деп Петр Денисов шокпардай жудыры- ғымен қалтылдап туркам столды қойьш калды. Әлсіз жарык- пен сығырайып жанған шам шоршып секен етіп, жамбастап кулап бара жатқаида Фролов устап алды. Шамда Петр Дени- совтын жумысы болган жоқ. Ол: — Сталянге бэрі белгілі-ау! Қазір, біздің Курляндия ж а- йында не ойлан отыр окен, білер ме еді?..— деп арман гып, ац,- сап айтты. Шандатып ел іпетіне кірген жауга суырылып карсы шап­ кам ер-азаматтын. улы айқас алдындағы бар ойы, бар кыялы бір ғана — жедіс. Артта іқалған катын-балаға тез қаумшты- ратын ен. сеиімді, енжақын жол жеңіс ғана екенін олар жак.сы біледі... Күзетші қызыл оскер үй сыртынаи карақдап көрінген жал~ ғыз адамға қадалып көзін тіге калды. Талайды басынан кешір- ген тәжрибелі күзетшілерге гаиа тән сергек сактықпен бел- йи.'ы аД^МД-ы ?л ОНІҒа жақындатпады; майдандағы тәртіл бо- “ , >ҮПНП тУнніи паролін сурап, ойындағыны дәл тауып гіи , ж ібеРД]- Токтатыи қойып осынша тергеуге ал- жас күазетшГаРТ° РГ ИваН0В екеніп ««Ргенде көңілсіз турган 6

— А, сіз бе едікіз?!.— деп сэл ыңғайсызданды да,— жал- ғыз жүргеніңіз калай, жолдас капитан?— деді. — Жал гыз жүрсе қайтеді? — Жеті қараңғы тунде кауыпты емес пе? — Кауыпты ‘болса касыңа адам алмай өзің неге жалғыз ту рсын? — Бізді қойшы. Біздің жай тіпті баска ғой. Парторг Иванов қараңғыда күзетшінің бетіне үңіліп карап, күлімсіреп турғанын көрді. Онық осы сөзі, осы бір күлімсіре- гсн жайдары кескіні парторгқа жаксы көрініп, унап кетіп еді, — Кім болғанда да бәрібір, Қожак— деп оны аркасынан какты да, төңірегіне бойлап баса бір карады. Дала жым*жырт еді. Жер үйдін сырт жағына жарылған әлгі бір жау снарядынан кейін желсіз түн тыныштығын бузар- лыктай атыстар екі жақтан да болған жок. Адам дауыстарьг да есітілмейді. Түн болса тынымсыз жортуылда жүретін ке- зеңді барлаушылар да көрінбсйді. Жазық дала ормандары тунжырап, бірі әрі, бірі беріден қарауытады; олар да жазык- сыз момын бсйнеде мүп-мүләйім боп мүлгіп қана тур. Бірак, сонан келе майдан үстіиің казіргі үнсіз түрі жан алатын озі- рейілдей суық үрей сездіреді. /Iәл, казір күзетші кызыл әскер- лермен ызғарлы, суык окопта мылтығын бауырына кысып отырған атыс полкінін жауынгерлері де бүгінгі бул тыныштык- ка ойлы көзбен тоқталып узақ қарайды. Бул бейне бір үлкен, кен. дүниеніц ышкынып соғар дауыл алдындағы сәл ғана ішін тартып, тыиып калғаіс толасындай еді. — Қандай тыныш?— деді Иванов күзетіиі кызыл әскерге бетін шапшаң бурып алыгі,— осы тыныштық так атканша бу- зылмасын, сен соны да күзет,— деп күлді де, жер үйге кірді. Оның аласа есіктен еңкейіп, басын суғып кіріп келе жатқанын көргенде, іштегілердің үшеуі де атыгі турып: — Мында отырыцыз! — Меиің орныма отырыңыз!— деп әркайсысы өз орындығын- усынды. Парторг Иванов оларға «отыра беріндер» дегендей белгі берді. Ол мезгілсіз уакытта әлдекалай келіп-кетіп жүрген 'елеусіз көптік біріне уксамайды, үй ішіне камкор көзбен ай­ кала карап, болмашы сол нәрсені де көре, көңіліне түйе кел- ді. Көз назары төр алдында қойындасып жатқан екі офицерге тоқтап еді.# — Ж.атқанның үстіне турған келмесін деген бар-ды...—деп Иванов акырын күлімсіреді де, — жулшстарын бітіріп алып жатыр ма?— деіі сурады. — Бітірген. — Онда, тимеңдер. —■Сізге керек емсс пе? 7і

— Мағаи сон д е жарайсын. — Маған канагат етсеңіз әміріңіздеміп —доп Петр Д ени­ сов алға шықты. ко.ідарыл сіростіріі» Фроловтай емес, ол мақтау тілогсндом ШьПІ ОМіЧ\\ онынгл. қысып, кеудссін шығарып, тартыла қапты. кічмрлігіндои. кірпі- күлдіру үшін ғана істеп турған бу да бір гін какпай, алдына карап қадалған көздоршдо күішісн ірікксн күлкі күмілжиді. Иванов оған сүйсініп, қызыг і>іп карап оасын шайкады: — Ой, жігіт!.. Жігіт.. Аумаған солдат Швейка оопсың гои өзің,— деп күлді дс:— Ксліндор! Отырыидар, мундл! ^° 11 оларға өз жанынаи орын көрсетті. Осы үйдс, олардың ортасында б е с — он мііиуттаіі лртық бо­ ла алмасын білсе де, парторг сырт киіміи іношіп, жлигасып отырды; жағасына кызыл жиск жүргізгсн сур китольдің жс>- ғарғы түймелсрін сыпыра ағытып, ар жағынан жука ак көйле* гін көрсете, омырауын ашып койды; төс қалтасынаи, артмастср- скойдыц шеберлері істеп бергсн ак калайы таракты альмиузыи өсірген қою шашын артына карай жаткызып тарады. Осынын бэрін де ол уақытынық аздыгына, асығыстыгына карамастан, мейлінше ақырын істеді. Шашын тарап бодгасын да таракты калтасына салмай* колына устап огырып: — Біздіц жігіттердің. ішінде не өнергіазы бар-ау, мыиа ка­ раты. Не кемі бар, а?.. Заводтікі не, бул не?— деп ол касын- дағы екеуіне алма-кезек карады да:— Жігіттер мағак ескерт- кішке істеп берді. Кішкентай болғанмен, ксйдс, бул көп иәрссні еске түсіреді,— деді. Петр Денисов пен Фролов онық эр кыймылынан көз айыр* май кадагалап карап калган. Айткан сөздерін де кумарланып, қызыгып тықдады. Парторг жоғарғы түймелерін агытып, омы­ рауын ашынкырап койып еді, кителпнн ішкі астар жағасын да каз.ргі кыимылындай, асыкпай акырьш тіккендігі байкал- ды. Қіршіксіз ішкі ак. жагасы қондырма қызыл жиектен пыша к сьірты гана асыи тур. Петр Денисов пен Фролов өздерінің кір п л /п 1арЫНаН ы>ігайсь'зданып қысыла берді. Парторг Иванов І°Л• онын б'Л'ендей, елеусіз кезде екеуіне де көз жүгфтш кояды. Айрыкша Петр Деннсовтын үстінде- к а б а \" ы н ™ ы Т1ККеН аЛа ШС1СГІ К^ тес‘11е ж ^ты рм ай'карап, сык%е^еак?тартқ^асык?аР ШаЛ“ баЙЫП калатьш' Кане- қай' Петр Денисов пен Фролов кен кішкене -т-е-м--е--к*і қалталарын әшекейлеп аузына кесте тік- парторгтьің алдына қойды. * Масхалат - байкатаав, бой жасыру уші„ киетін ала халат.

— Міне байлық! Айтпадым ба... Өмір солдаттікі! Бүгін — паек, ертең — трофей... Солай ма, Петька?.. Петр Денисов ішінен: «оида нс сөз бар» деп макулдап кос- таса да, парторгтың «трофейді» кандай көңілмен айткднын бі- ліп: • — О не дегеніңіз... Трофей жыятын команда мыз ба, біз!.. Старшинамыз сау болсын,— деп қашырта күлді. — Жасырма... Жасырма, Петька. Білем сенің трофейді қа- лай жек көретінінді. Үстіңдегің не, жек көрсең?.. Бурьш үнемі күлімсірегендей, жылылык жумсақ нурын шашып туратын мейрімді көздердің ағы үлкейіп барады. Ашу ызғарын жыйып кірпіктерін кақпай көзіпе көзін қадап алғаи. Тіл катпай, үнсіз жакындап таяна берді. Ол Денисовтыц на­ сыпа келіп қарсысына турғасын ғана: — Жаксы жауынгерсін, Петька. Өз арамызда ісіц, үлгід- мен сыйлы едіц. Бірак мына ісіңді мақтай алмаймын. Шы- нымды айтайын, муиы сснсн күтпегеи едік,— деді. Бул жольг да, ақырып зекірмеді. Салмағы даусьшда емес, сөзінде... Ашу кысса да, өзіне гән устамдылыкпен әр сөзін санаға тигендей гып, аңырын айтты. Петр Денисов оньщ будан артық урысып, сөкпесін білді. Бірақ, осы басынкы үнмен ақырын айтқан сездер қандай жа- задан да ауырыран батты. «Осы керек өзіме де. Неге кидім, киім таппай кидім бе, жыланның қабыгына усаған бул бәле- ні?— деп, өзін өзі іштей жерлей берді. Командирлеріцпін. де үлкені бар, кішісі бар, көз алдыңда- ғыны көрмей жүре берсді-ау... — Олар білмейді... Көрген жок,— деи Денисов командир- леріне ара түсті. Әнгіменід шарпуын шашыратпай осы арада баспаи, өз күнәсіне өзі гана күйгісі келді. Лзаматтық ары өзі- нен соны талап етеді. Парторг енді Петр Денисовне түсін жылытып қарады. Жау- май тарқаған сурша булттық жаймашуак. артындай, ағы үл- кейіп аларып тонтаған көздері бултка корғалаған күндей еді. Енді, кабағына уялаған суық булты айығып, желсіз күні жер- ге қоныр шуақ сәулесін куйып турған жазгытурғы күндей; ыз- ғарсыз, зәрсіз, күлімсіреген көздерінің жанарынан жылылық нуры қоюланып төгіледі. — Қателеспейтін адам жоң, Петька. Қатесін біліп, мойын* Ааған адамнан біз безбейміз,— деді. Қысылғаннан жерге кіре жаздап отырған Петр Денисов' енді-енді ғана өзіне кеп, еДсесін тіктеді — Сізге бір сурағым бар, жолдас капитан, бола ма? —- Неге болмасын. -7 Сурагым ішкі-сыртқы саясаттан, не баска бір саяси та- кырыптардан емес. 9

Парторг езу тартып күлімсіреп, басы » шанкалы. — Саяси кызметкермен тек саяси токьірі»|мта і.ш . сөиле •суге болады деп угады екенсің гои. Ж ок . к ы м б а т т ы ; '»■'Р тірлігіиен туатын тілектердің бәріи де еурап ш о ш \\.н |ііи лады. Ал, сура!..— деп ол енді Петр Д сш со и к е карай н е.... 1\\3кты Петр Денисов сөзден сүрінгеніи жала біліп , кыііналган кес- кінде шекесін касыды. — Апыр-ай, ойым ол емес еді, келістіріа сөилой алмаган обалым өзіме,— деп колайсыздау күлімсіреді де. тез жнііделш: — Біздін. осы шабуылдыц максаты не?.. С ур а гым осы еді. жол* дас капитан,— деді. Парторг Иванов ойланып калды. Әрбір шабуылдыц күиі- куатыиа карай көздеген нысанасы, ойлаған максаты болады. Ойлагап ойдыц дәл ж үзеге асырар ж ерде орындалмаіі кялаты- ны да бар. Бул жағдай әскери адамныц гама емес, карапайым. жай адамныц да акыл-ойы жететін, уставта керсетілмогон, сурапыл урыстар үстінде ғана туатын көп жайдыц бірі. Сотые заңында, басталатын шабуылдыц болашак максаты. оган ка- тысатын күш карамы жар салып жарыялауға жатиайтын ку- пыя сыр. Қашан ж үзеге асып, жарыкка шыкканша эскерн ку- пыя боп, жоғарғы қолбасшылардың ғана сырында сакталады. Урыс бітіп, жоғарғы басшылардың ойлаған максаты жү- зеге асырылған соц сол шабуылдыц каншалык дурыс, немесе бурые болғанын, скі жақтан катыскан эскер санын. эр диви- зияныц кыймыл әрекетін зерттеп, талдау эскерн тарпхшылар- дыц халық алдындағы ардакты бір борышы боп кейінге кала* ды. Ал, Жоғарғы колбасшылардыц ойлаған ойын ж үзсге асы- ратын мына Петр Денисовтей мьшдаган катардағы карапайым адамдар, өзі катыскан шабуылдыц ойлағап максатын соғыс аріынан ғана біледі. Әйтгіесе, купыя сыр шабуыл басталмай турып-ак күні бурын душпанға да белгілі бон, жағаласкан жерде жау іштен шалып жығар сді. Пйтп иарл&рг И*анов біл^р де: Пентэрс түбінен күн шыға баста- сын бягкт тактикалық мацызы зор Джукстэ станцня- нсміс эскеппрпІнЫ ма.қс?т етеді' Д ж У к °т э болса 6 у л мацдағы с2н терістікте Тукумус, түстік те-С алдус кала- осы жарлайп*іплСыЬУ>іЫП маңызы зор станция. Иванов тачатыи иіпбумгт ІЛе т-ү{)са д а * саК,тық ойлап күн шыға бас- уакьта 2 бГ ы ШешІЛІП сөз айтпады. Тек, казіргі детті ғғаанняа қозғап: иданьіньщ алдында турған жалпы мін- —— ЫБізз күз басынан бері исмістіц отыздан астам дивизнясын Курляндия түб--е-г-ічисетслкіамV/а!п отырмыз. Мундағы кыймылымыз- ды жоғаРРрым к‘\"очллбЛаос'‘ш...ы....м..ы. з' 6 -ноябрьдегі баяндамасында 10

ашық айтты; Курляндиядағы душпаннын көп кушін шетке шы- тармай, мужіп қурта беруіміз керек,— деді. Петр Денисов «мүжіп» деген сөзге, өзінің кәдімгі көңілді кездеріндегідей қарқылдап катты күлді. Парторг Иванов бүгіи түн шабуыл басталғанша бес бата­ рейный, бакылау пунктін аралап шыкпак боп келген еді. Бул отырыста Петр Денисов пен Фроловка майдандағы соңғы хабарды окып бсріп, одактастардың батыста, Лахен мацында- ғы өнімсіз кыймылдарын айтты. Майдандағы мол дүниеде солдаггардын. темекі қағазы тапшы боп калатынын, адам жа- нын баққан парторг біледі. Осы жолы әдейі көп кып алыіі шықкаи ескі газеттсрді оларга үлестіріп берді де, шабуылда тағы да келетінін айтып, кірпіш заводы маңындағы өзге бата- реялардын бакылау пунктіне кетуге жыйналды. Ол кетуге анналғанда Петр Денисов Скориков пен Есейдің бірін ояткысы кеп және оқталып еді, бірак, парторг Иванов: «Тс-сс!.. Уйкысын бузбандар, тыныксын...» деп ояттырмады. Тміт, тілегі алда турған бул шабуылдьщ женісті боп шығуына себепші жандар осы екеуі еді. Осы екеуіндей баска да жүзде- ген командирлер соңыра жаңылыспай басшылық етсе, бул шабуыл көздеген мақсатына жетеді. Булар батарея зецбірек- терінің рана атысын басқарып коймай, полк штабына да көз- кулақ боп отырады. Казірпдей кол бос уакытта аздап мызғып алмаса, соныра шабуыл басталғасыи булардың темекі орауға да муршасы болмайтыны белі ілі. — Уйықтасын, уйықтасын. Командир колы боста уйыктап алса шабуыл да сергек болады,— деді де, жүріп кетті. Парторг кеткесін, Фролов үнсіз турған Петр Денисовты ақырын иығынаи козғап: — Әй, өзің нс дегсн арсыз едің. Мен сенің орнында бол- •сам жацагы жсрде акыйкат сау калмас едім,— деп сыкылық- тап күлді. — Қазбалама... Қазбалама! Қеудесіиде жаны бар демесең меиің де сау қалғаным белгілі. * — Біздін, парторг өтс жаксы адам ғой. Сенін шек- теи аскан тәртілсіздігіце де шыдаммен сыр білдірмей кеткенін карашы. Аюға таяқ кана өтеді. Сен немені біраз сілкілеп алға- ны дурыс болатын еді. Петр Денисов, жанына батып бара жаткан әзілді өзінен дударғысы келген оймен, стол үстіндегі көп кағазға көз жү- ^іртіп шолып өтіп: — Сендер осы не жазасындар... Тым көп қой өзі,—-деді. — Жау жайында байкалған мәліметтерді жазамын. — Сен жазасын ба? — Комбат пен взвод командирі жазады. Солардың жазып 1І

бергенін ғана көшірем. Меніц жумысым: тазолан көшіріп, б.р- бір 1данЕа,сыбәнсеж, оөрзаімрыдғае жіберіп отыру. оп.іап одім-л>. скі 1 солан болар деп >« к жыл муғалім болдым деп коуденд. кергсм.цмги ж.| жаьынд байкалған мәліметтерді өздігшнен жаза <ілма<.яц Ь • дан—бастауыш мектеп балаларына үирстотш ')Л1П\"- ^ С Л> Петр Денисов Фроловты келекелеп турды да, жакында түснг — Ой, Миша, басыцнан неше маса тапып жыгы.іып к«іні болды, ә? — деп мандай шашы кашкан жалтыр басьш сыипаіі қарқылдап күлді. .. .. Фролов басын кашыртып бір жағына кынслнды. — Ойынды К.ОИ, Петька! — Көзің қызарып отыр ғой, сорлы. Кол гсмекі тартыи, уйкыңды аш! — деп Петр Денисов қалтасыиаи бір пачка но міс цигарын алды. Усынып қолын соза берген Фродовка пи- гарды бермой, стол үстіне лактырып тастап: — Нағыз эрзац. Не дәмі, не зәрі жок, былжырап тургап бір бу!..— деді. Осы кезде капитан Гогоедзе ішке жүгіріп кіріп, есік аузы на тура калды. Подполковник Бобров полкына карнеты бос батарея командирлсрінің бірі осы Гогоедзе еді. Мама, куп батып бара жатқанда оны штабка шакырып кеткен. Сода и шыға жүгірген болса ксрск, жел кагып, өңі калыңдағаи жылтыр кара бетіне ыстық қан қоюланып ойнап, ауық-ауык жүзі кошкыл тартьш күреңденіп кстеді. Үлкен, имек кыр* мурныиың уш жағы тершіп, демін де екі иінімен азар алып тур. Даладан демін баспай ентігіп келіп, бірден ауасы ауыр, аласа, тар жер үйге кіргееіи тіпті пысынап кетті. Басына тар- лау сыятын, төбес.і тайыз кулақшынын қолына алып, манда- йын сүртті. Қителінің өнір түймелерін ағытып, омырауын қар- сылап кағып желпіп-желпіи калғанда, көлеңке басқан кең тө- сініц шырмауықтай уйысқан кап-қара жүні қоюланып көріиін. кетеді. Сырттан біреу куып тыққандай Гогоедзенің жүгіріп кіргеп дүрсілінен щошып ояңған Ес.ей, басын жулып көтеріп алып: Иракли! — деді. Дыбыс берген түрінен «бері кел» деп өзше шақырғаны сезіліп тур сді. Неге уйықтамай жатырсың? — деп Гогоедзе қолын онык. кеудесінен асырьіп салып өзіне тартып қысыгі қойды.— Штаб- тан шыға жүгіріп ем, шаршаи қалыппыи. Кім куды сонша жүгіріп? Жүгірмесеқ де жетпейсің бе? !-.. )>Коморигтвр бакылау пупктін аралайды екен, соны сс- кертейің деп кірдім, сендерге. Рахмет қамқорлығыңа, оны штабтан есіткенбіз. калғянпяй ТЬ1НАЫРЬ^МСЫ3. болғасын артыңда емізулі балац калғандан аландаи береді екенсің. ӨзіадеЙ взвод командирім 12

’болса, өзіміздіқ комбриг емес, жоғарғы ставкадан генерал келсе де, бүйтіп жүгірмес едім,— деп Гогоедзс шынын айтам .деп, жолдасына1муцын да шаққандан болды. III Бақылау пунктінде, шабуыл жабдығыиық бәрі дайын •еді. Қеше, Есей, комбат екеуі бірлесіп отырып штабтық соцғы буйрықтарына сәйкес, карауындағы барлаушылар мен байла- нысшыларын шабуылга дайындаған. Соңғы анықталған жау батареяларыныд координатын бакылау пуиктінен бес шак.ы« рымдай кейінде, темір жол сыртында турған батареяның атыс уясына телефон аркылы хабарлап және басқа толып жаткан іпабуыл жабдыктарын бітіргесін аладсыз жатып еді. Мыиадай .улы істің басталар алдында тыныш жата алмай, Гогоедзе кет- кееін, о да турды. Айта калғандай істсп тастайтыи жумыстың жоғын білсе де, комбригтер келгенше, барлаушылары мен байланысшыла- рының іргслес салынған үйіне кіріп шықкысы келді. — Аз уйыктадыңыз ғой,—деді Фролов, командиріиід түрс- гелі^енін көріп. — Аз да болса тыңайып калыппьтн,— деді Есей үсті-басын к.2ғынып жатып. Фролов оған таңдана қарап басын шайқады. «Не деген адам. Сәл көзі ілінсе уйқысы қанып, тыцая қа- -лады. Тамак. ішкенде де сол. Жоғына да, барына да бірдей. Әлде соныд бәрін бізге көз кып істей ме екен? Окытушылар осы екеуіндей боп келер ме еді?! Булардын колынан тәрбиеле- ніп шықкан бала, өздеріндей ыссыга да, суыққа да твзімді боп өоср еді-ау». — Көшіріп біттіц бе, Фролов? — деді Есей. — Аз қалды, жолдас лейтенант. — Қалғанын тезірек бітір де, жатып демал. Қомандирінід осы бір болмашы ғана қамқорлығы дүниедегі бар кушті өз бойына нур ғып куйғандай қуаттанған солдат, •әлі бірнеше тәулік дамылсыз жумыс істеуге пейіл еді. Соны •өзі де сездіріп: — Біздің уйкы бірінші зеңбірек даусымен шайдай ашыла- .ды, жолдас лейтенант — деді. Есей артьша бурылып, телефон жанында, күзетте отырған <қызыл әскерге дауыстады: — Алло!.. Самед!.. — Ә-әу!.. — Жа># жайында жаца түскен мәліметтерің бар ма? — Қосоев тағы бірнеше координаттар берді. 13

Корпустік бригадада ОРАД-тыц1 барллушы блтароты иьт команднрі Косоевті білмейтін адам кемло-к«‘\\і. Онм ;н*ірсс«* барлаушы, байланысшы жауынгерлср жпксы пі.ігді. ОРЛДглн алынған моліметтердіц борінде байлапысіпылар нз командир* леріне «Косоев хабарлады», немесе «Косое» Оерді» дічі. гвар­ дия аға лейтенанты Косоевтіқ атымеи аГітптыи. ('оіідыктаіі да Есей «Косоевің кім?» деп Самедтен кайырып сураган жок. тек капа: — Алган координаттарыиды штабка хабарла! — деи омір етті. Самед штабпен тез байланысып, кірлеу бір доитерге жлз- ған коордннаттарды біріндеп хабарлай бастады. Ееуй оның касьша келіп екі қолын артына устап турегсліп тур. Самодпон сөйлесіп жатқан адамныц сөздерін есітпесе де. иіанкылдагаіі ащы дауысьшан полк штабының началышгі капитан Тайной екенін таныды. Есей, толық орта білімІ бар, жаеы жыйырманың скі үшоуі- не жана ғана шыккан, акыл мен ойдың адамы болса да, кс*й кездері қазіргі ғылымнын колы жеткен табыстарьша жас баладай таныркап, танданып кала беретін. Адам баласыи кус кылып көкке ушырған, балыктай су астында жүздірген, бірне- ше жүздеген шақырымнан жіцішке сыммен сөйлестіріп койған мый мен ойдың күші екенін біле турса да, «осы калан, о?..» деп танданып, кумарлаиып кала беруші еді. Енді, міне, телефоншы Самед Тьманндің бет алдьшда, би\\к, жуан теректің түбіиен казыи салған аласа жер үйде отырып. езінси терт шакырымдай кейінде, ағаш арасында туркан полк штабымен оп-оңан сөйлесіп жатыр. Самедтін кулағына кысып устаған телефон трубкасынан төрт шакырым ксйінде, о да- осындай жер үйде отырған Тайноктың шанкылдаған ащы даусы бузылмастан өз күйінде естіледі. Бейне, Тайнов мынз телефон столынық астында буғыл кана отырып, Самедпен сөилесіп жаткан тәрізді. Есейдің ойыи сыртта, есік алдында турған күзетшініц әлде- кімге акырьш: * “Т солай!.. Атамын!..— деген әмірлі даусы бөліп жі- ердк Далаға жүгіре шыкты. Талдырма бойлы, уыздай жас . ККе^Д1Ң *?.сына жет*п барып, оныц автоматын кезегеи „и ^арады’ ^ ,рақ’ ж аРЫҚтан шыкканға ма, Есей далада- сыбырлап-Ка^аҢГЫ т^нектон дым көрмей, күзетшінің кулағына ~ О, не?.. Кайда?..— деп еді: ғына кяпявТж^І1 °Л> автЯм^ГЫның ауызын кезеп турғаң жа- _______ аң еткізА|- Есей жаңа көрді. Өз^срінен жүз*. • ОРАД барлау жүргізетін айрыкша эекбірек дивизноны. 14

метрдей жерде он шақты қарулы адам, ілгері жүруге бата ал май, иіріліп тур екен. Булар Есейдің ертеден бері күткеь адамдары еді. Бірақ ол, бул келгендер комбригтер боп кала ма деп ойлады. Егер, олар болса, «күзетің нашар» деп урыса- тындарын біліп әдейі жақын жібермей, сол орнына токтатып койып, едөуір тергеді. Бірақ, олар Есей ойлағандай комбриг- тер болмай, өзінің асығып күткен серіктері — полковник Остроумов дивизиясының жау тылына «тілге» бара жаткан барлаушылары болып шыкты. Барлаушылардың комаидирі кіші лейтенант Ғизатуллинмен Ессй өткен жазғы шабуылдардан таныс болатын. Улты татар болса да, мекен турағы Қазакстан болғандықтан, Есейді көрсе ол: «я, жирләш»,— деп жібермей, жақын тутып, шүйіркелесе калатын бауырмал жігіт еді. Бу жолы асығыс көрінді. Қараң- ғыда Есейді бурын танып, күлімсірей қалып: «я, жирләш» десе де, бурынғы үйірсек бауырмалдығымен Қазақстанныц курғақ, ашық күнін, қумайт, шыңдак жеріи сагынышпен ақ- сап, әңгіме ете алмады: — Ал, жирләш, біз әдейі саған келдік, дайын боларсын? — деді бірден. Булар теңіз жағалауындағы урыстардан кейін осы араға келіи орналаскалы душпанның бекініс ауданына бакылау жүргізгені болмаса, жаяу әскер шебінен өгіп душпанның ты- лын, терен түкпірлерін сүзіп щолғындаган емес еді. Сол себеп- ті кейбір неміс батареяларының турған жері әлі күнге дейія дәлме-дәл анықталмай, карта бетіне шамамен ғана түсірілді. Сондай күмәнді атыс ошақтары Скориковтың батарсясы кар- сысында да бар еді. Кеше күпдіз Скориков Есейді оңашалап шакырып алып: «Мына, ГІентэрс сыртындағы 105 мм нсміс батареясын калайда анықтап білуіміз керек. Онсыз ертсн шабуыл үстінде өзімізге кыйындық түскслі тур ғой, сезесің бе?» — деп, ойлана берсін дегеидей, әдейі Есейдің есіне салып койды да, артынаи бір айналып келіп* «Штабпен келістім, бүгін түнде Остроумов дивизиясының барлаушылары жау тылыиа «тілге» барады екеи. Жолшыбай мунда соғып, ссні ала кететін болды. Жаксылап дайындал»,-- деген еді. Сондықтаи Есей касына ертегін адамына шейіи бел- гілеп алып, жаткаи болатын. Күткен адамдары келісімен Цы­ ганов пен Саладуханы шакырып алды. Оларға өзінің жау тылына кетуімен байланысты жацалап тапсырмалар берді де, ғөр алдында узыи шшіельді айкара жамылып уйықтаи жат- к.ан Скориковке карап: — Комбатты ерекше бір жумыс боп калмаса оята көрмен- дер. Кеткенінді неге білдірмедің деп маған да кейір, уйқысы қанып оянса, алатын сөгісімнің ауырлығы жоқ, — деді. 15

Содан сон, отделение командирлер.мон коштастыI да, касы на Петр Д е н и со в ,™ ертіп даляға шықты. Тыста н.« адамдар мен Гизатуллин сабырсызданып күтіп тур окон. Ллып денелі біоеулі ертіп шыққан Ессйді көргендо: Р * Болдыц ба, жнрләш?.. Алмақ бои атгаиганымыз зйда- һардың аузында. «Тәуекел срдің паиаеы». Блрамь -<. Ал кан кетгік — деи Ғиэатуллин кыимыясыз, унсіз шрі.ші і>Ргаи адамдарына қарап иск какты да, сырги жоікмді. IV Олар кетісімен арт жактан сөйлеспсй, қакырынбаи бір топ адам келе жатты. Қарацғыға әбден көзі үйрсшеп жяс күзетіш, караңдаған тулғаларды алыстан көріп: — Кімсіңдер?.. Токла солай!..—дсді. Бірак, олар токгама- ды. Камап алатындай, көи кісі богт, дыбыссыз ксліп калган түрлері тым қорқынышты. Майдан өмірінде күзетші тәжрибесіиде жиі кездссетін ен бір қауыпты жағдай еді: — Токта солай, атамын! — дегт ж ас күзетші әмірлі дауыс- пен үстем буйырды. Сол кезде аналар да иіріліп тура калды. — Қыймылдамаңдар! — дсп ж ас күзетші жоне әмір етті. Онын қарақғы түнді жаңғырықтырған жінішке, ашы дау- сыиа іштен Саладуха жүгіре шықты. Анадай жерде иіріліп турған адамдардық комбригтер екснін жакындап барып сурап білген соң қасындағы күзетшіге сыбырлап: — Бар, тез комбатты оят. турсын! — деп буйырып еді, бі- рақ жас күзетші турған орнынаи тапжылмастан: — Бармаймыи, жолдас сержант! — дсді. — Бағыпбайсың ба? Багынам. Бірақ бул буйрығықа бағынбаймын. • Неге-е?.. деді Саладуха. Қазір өзінін Есей келгенше отделение ғана емес, взвод командирі екенін дауысынан сез- дмішрг,ісаі? келгеидей, ызғарын жая зекіп қалды: — Неге дей- Күзетті тастап кетуге басым екеу емес. . „ ^ 1 . аЙЫбЬ,І^ МО™ ған жөндем Саладуха оған енді кайтып г и жоқ- Комбригтер тым жақын кеп калған соң комбатты алды аРЫП оятуға ЖЭІіе үлгірмеді, келгең адамдарды күтіп £ер г е н * г * ! қараң,ҒЬІда өзіне сымдай тартылып солем танымаи оның погонінс, одан бегіне үңіліп: деді. ’ СеНбіС1Ң “ Да иьшдык. қалай, жолдас Саладуха! — 16

— Жаман емес, ж олдас полковник, отделение шабуылғі дайын! — Казір көреміз дайындықтарынды. Комбат кайда? — Демалып жатыр, ж олдас полковник. Сидлер канын ішіне тартып сурлана қалды. Өзі үп-улкегі басымен түн қатып, бакылау пуиктіне шейін жаяу арглап жүргенде, комбаттың қаннен-қаперсіз уйыктап жатуы ашу- •ызасын шакырғандай. — Есіттіңіз бе, жолдас подполковник? — деді қасында гурған бригада саясаттык. бөлімінің начальнигі Афанасьевне бурылып,— комбат демалып жатыр, ал комбригте демалуға уақыт жок. — Жумыстарын бітіріп алып жатса, мундай шабуыл ал- дында дем алғандары да бөтен емес, Никита Тарасович. Дайындықтарын көрейіік, әуелі. Кемістіктері болса, содан кейін қосып урсармыз. Комбатыныц уятка калуына бас себепкер өзі деп біліп, Саладуха катты кыйналды. Оның атына келген бар уятты үлкендер алдында калай етіп өзіме аударсам деп ойланды. Бірақ, оның ешбір кыйсынын таба алмай тур еді. Сидлер: — Баскару взводының командирін шакыр! — деп әмір. ♦тті. — Ж олдас полковник ол дивизия барлаушыларымен жау тылына кетті. — Кашан? — Тап жаңа, сіздердің алдарыңызда ғана. Сидлердің Саладухамен артық жумысы болған жоқ, арт жағында турған Бобровты касына шакырып алып: — Оны жау тылына жіберіп жүрген кім? Сіздің буйры* шқыз ба? — деп зекіріцкіреп сурады. — Жо-о-к, мен дәнеңе білмеймін. — Білмегенікіз жақсы, жолдас подполковник,— деп Сид­ лер жаратпаған, жағымсыз көзбен оған сузіле бір қарады да, сырт айналып бурылып кетті. Сол кезде, жер үйден көзін сыйпалай Скориков жүгіре шыкты. Өзгелерден ат турқыидай алға озып шығып, оқшау- ланып бөлек турғаи Сидлерге жакындап кеп, салмакты, шый- рақ қадамға көшті. Асып-саснай, салмактал көтеріп баскан аяқтарынан табан астындағы жер солқылдағандай, Сидлергө енді екі адым жер қалғаида, Скориков такасын сарт еткізіп соғып, ашык қоныр дауыспен батареясының шабуылға әзір* -Лігін айтты. Сидлер әскер ғурпын жан-тэнімен сүйетін еді. СкорикОв- тық таза әскер кадамымен нық басып келісін көріп, онан жаттап алғандай нактылы, анық рапортын есЗткенде өзінің жау бекінісінен екі шакьпЛамдай кейінде, алдынғы катар деп ^ Курляндия 17

тардың рапортын тыңдап жүргендей, кумартып эсерлене кал* ды. Әлгі ашуы да басылып, комбатка шын разы боп еүйсінів кетіп, колын калай усынғанын сезбеді. — Ал, уйкышыл жігіт, дайындык калай? — Уйыктағаным үшін айыпты болсам да, шабуылР* дайынмын, жолдас полковник. — Ал, Біржановты жау тылына н е максатпен жіберДІҢ?' — деп сурады, Сидлер. — Әлі жібергенім жок, жолдас полковник. — Бул калай, әлгі сержанттың алдағаны ма? Кайда, өзін шакырыңдаршы,— деп Сидлер артында турган адъю* тантына әмір етті. Саладуха узап кетпей, күзетшінік касында тур екен. Комбригтіқ өзіи іздетіп жатканын біліп жүгіріо келді. Сидлер оған: — Баскару взводының командирін шакырып кел,— деді. — Жолдас полковник, ол казір ж а у тылына өтіп кетті. Калай?.. Калай өтіп кетті? К ом бат кеткен жок, осын* да деп тур ғой бізге. ~~ Жок, ол дивизия барлаушыларына еріп кеткен. Ашулы Сидлер үнсіз Скориковке жалт бурылып, акырьт калды: Г\" ^ С'Т1'Ң бе, комбат? Қарауыңдагы аз ғана адамыннык сенімен есепіесуі былай турсын, барлығыңды еске алып, са- ған аитып кетуді де қажет танпағанын есітіп турмысын? тан ү ^ з Т а л Г ь Г алдында ^асы иілген қалпы, козғалмас- апест бРе„апЛрам? ™Жао.мбпасошпі“ ль'к жок. Бірінші жолға бес сутке деп Сидлер соңғы сөзін адъютан- 18

*алатын зеңбіректерге кім көз-кулақ бола алады? Карсы ал- дында қыймылсыз, үнсіз турған Бобров пен Скориковке міне осы жағдайларды айтып, Сидлер қатты кейіді. Скориков үндеген жоқ. Осы арада, өзіне тағылған бар күнаны кешірілмес катесіндей мойынд***, а қ жерінде де ақ- талмады. Ал Бобровка Сидлердің әрбір сөзі жанға батқан зіл соққыдай ауыр тиді. Бул жумысқа өзінін ешбір қатысы болмағанын, не істесе де Тайной пен Скориковтың өздері айыпты екенін айтып, бар жаманаттан баеын аршымақ боп: — Ж олдас полковник...— дей беріп сді, — Сөзді доғар, жолдас подполковник,—деп Сидлер, оны свйлепгпей зекіп тастады да, соңына ерген адамдарды бастап, анадай жерде, есік ауызында турған күзетшіге карай бетте- ді. Сидлердіқ сонынан ерген көп адаммен аралас келе жат- кан Бобровты соңырақ қалып койған Скориков куып жетті де, бір кугіыя кеңеспен онашалаті шетке алып шыкты. Күндіз өз тарапынан рухсат келісімі болса да, Есейдің кетерінде білдірмегеніне дықтанып калған_ екен. — Есейдің мунысы барып турған бассыздық,— деді Ско­ риков. Шамалы нәрсегс көтеріле коймайтын, бірақ бір көте- рілсе қайтып басылуы қыйын кейбір мінезі ауыр, салмақты адамдарда байкалатын әдетпен, сөйлегеиде түсі бузылып тунжырай түсті. Бірақ, Есейдің өз бетімен кеткен тәртіпсіз- дігі де, не бір шамалыға көтерілмейтін мінезі ауыр Скори- ковтың Есей үстінен арыз айтып шағынгап ашулы түрі де Бобровқа ешкандай эсер етпеді. Қайта, жалпақ иығын сел- кілдетіп, бостау, мағнасыз күліп: — Ол солай... Оның сондай қыйсық басатын кықыр тен- тектігі де бар. Жаратылысы солай, не істеуге болады оған,— деді. — Батареяға санинструкторды кашан бересіндер? — деді Скориков сәл үнсіздіктен кейін серпіле түсіп. — Сенде оның өзі жок па еді? — Күн де сурап, көптен бері мазалап жүрген жокпьш ба? — А, солай ма еді?.. Менің есімнен шыға береді. Үлкей- гендік к.ой,— деи Бобров енді көқілденіп, көтеріліп күлді. — Ертең шабуыл басталғасын шығьш да болады, жара- лыға жәрдем көрсететін санинструктор керек. — Шыда... Шыда, біразға. — Өз басыма түскен ауырлық болса қандайыиа да шы- дармыи. Санинструктордың жоқтығы көптің жанына бататын болған сон кыйналам. Бобров үндемеді. Скориков те оғаи енді кайтып сөз қатпадғл. Дивизия бар- лаушыларьша еріп, жау тылына кеткен өз адамдары жайьш- да суық сүрең ойлар басына көп уялап, қатты тынышсызда- 19

нып келеді. Сондай көп ойдын бірі «егер колға түссе» дегев қоркынышты уайым еді; тулабойы муздап, дснссі түрішгіп КбТТ1\" «Ай, жастар-ай, осындай тым кызу, албырт колосіндер-ауі Білдіріп, бслгіленіп отсең гой, жяцлгы евіиорді комбригте* есітпес сдім. Бөтен Оіреу істесе, бір сорі, ал оган конымсыэ кылык...» Ең алда бара жаткан Сидлер, ссік аузыида турган күзст- ші кызыл әскердіц касына келіп токтады. Баска ядпмдпрмев катарласканда болмаса, онын узын бойын юлыктыгм бнйкат- пай қашан да орта бойлы адам бейпссія гаиа кнрсететіи; жалпактау біткен тік иықты, шалклк коң жауырынлы. ірІ денелі кісі еді. Сондыктан ол, орта бойльшмн аласасы сана* латын шактас, шағын денелі қызыл эсксрдің жүзін каракғы- да аныктап көру үшін жарты доғадай иілді. Ол домалак му- рын, өткір кара кәз, дөцгелек, сурғылт ж үзді жас жауынгердін бет әлпінен бір өжет, батыл мінездіц барлыгын байкалы. Сидлердің іші жылып, жауыпгерге жакындай түсті. Бар сана* лы өмірін эскер кызметінде өткізген Сидлер, солдат көнілія калай аулауды білетін. — Тамакты батареяның асханасынан ішесінлер ғой, а?.. 'Старшииаларың калай, тамакты мезгілінсн асырмай жеткі- зіп беріп тур ма? Арыздарың жок па айтатыи? — деп кара- уындағылардыц камын ойлай сөйледі. Буған жас жауынгер тура жауап берді: Тамагымыз ток, жолдас полковник. —- Тамак ток болғасын арызым да ж ок дейеін ғой. Жак* ■сы... Киімдерің ше? Күзетте турганда тонбайсындар ма?Суык «тпеи ме? г Жок, тоцбаимыз, жолдас по.іжптішг - -Күзетшінін «індетіи білесін бе. өзің? Д *. * _-----1 Аты кім, бул жауынгеріңніц? — деп сурады. Кожак. Байланысіпк? деп турған бала. Ж олдас Ска- 20

V Немістердің бул маңдағы бекінісі мыкты корғалатын. Соқ- ғы күндері кейіннен келтірген катары толык, күші тың әскер бөлімдері, әсіресе, түнгі күзетте сергек, сак туратын. Аз ғана адаммен жау тылына өтпек болған Есей де, Ғизатуллин дс «лдарындағы осы кыйыншылыкты күні бурын кеқінен тол- ғап, капысыз ойлады. Ғизатуллин күндіз жаяу әскерлердін окобында болды; дуспаннын, алдынғы катарын жакын жерден бақылады; өзі болған бөлім, бөлімшелсрдің командирлерінс жеке-жекелеп жолығып, жаудың осал корғалатын. тустарын інықтап сурап алған еді. Сонық аркасында, барлаушылар күні бурын көкілге алған жерден, бейкам уакытта білдірмей өтті. Демін жутып, үнсіз, акырын козғалған аз ғана топ дуспан окобынан жаңа аса берген еді, түнгі потрульдар көріп кап ок астына алды. Осы кезге дейін жиі-жиі токтап төнірегін бағдарлай, аса сактық* пен шолып жылжыған барлаушылар ушып туракеп жан ушырған екпінмен ілгері жүгірді. Сондарынан калмай ізін өкшелеп ок жаудырып куған немістерді, бір арага келгенде кайрылып токтай калып, бәрі бірден оқ астьша алды. Неміс- тер бөгеліп калған кезде өздері калындык арасымен бой жасырып буға жүгірісті. Алдарынан орман карауыткандай болды. Ендігі бар үміт осы еді. Осы орманға бір жетсе, со- нан ары ағаш арасымен жасырына жөнелетін ойлары бар. Бірак карацғы түиде алыстан аумактанып карауыткаи орман емес, он шакты карағай екен. Буны көргенде барлаушылар дағдарып катты састы. — Енді не істедік?— деп Есей Ғизатуллинге карады. Ғизатуллин үндемеді. Осы бетінсн бурылмай жау бекіні- сін түкпірлеп кіре беруге, алдыңғы жактан ок атылып азан- казан болды. Арттарынан ізін өкшеден куғын келеді. Ішін тартып тынып турып бір сәтте ышкынып соккан ғаламат дяуылдай, тыныштығы бузылып уйкы-туйкы болған бір дү- ние. Уялас аш каскырлардың үстінен шығып, улыта акдат- кандай. Сүйтігі, автомат пен кол гранатынан баска кайрат көрсетіп күш сынасар каруы жок, тобынан бөлінген он адам «Курляндия» атты немістің киіздей тутаскан мотобрига- дасы коршауында қалды. Акырғы демі бітіи, акырғы оғы калғанша беріспей белдесіп карсыласканнаи баска не калды. Гизатуллин кецес сураған Есейге осы ойын айтып еді, ол: — Қолымыздағы аз ғана күшті жауға карсы коюға қа- шан да үлгіреміз. Олі де болса қутылудың амалын ойлаға- яыыыз жөн, — деді. — Соған істер айлақ кайсы? 21

Осы кезде, із тастап адастырып кеткен немістері артт» рынан жетіп калып еді; карасы көрінбесе де. ездершен оиша ■кашык емесін шуылдаған дауыстарынан айырады. Аяла к темек болган адамға ендігі сәл кідіріс те утылғанмен оірдеи -еді. Есей шуғыл ойланып, шапшаи акылга келді. һизатул- .линге өз ойын айтып оцай келісті де, әмір тосып үнсіэ уи .лыккан жауынгерлерге қарап: — Ж ау назарын баска жакка аудару ксрек. Ол үшія ек» адамның осы арадан былайырак шығып алып, ятыс сале ■алыстап жугіруі керек. Канс, кайсык барасындар?— деп еді. <бәрі бір кісідей автоматын кысып алға шыкты. Көп өмірія «.орғау үшін бәрі де өз өмірін ырзалыкпен курбандыкка усы- »нып тур. Есей карацгыда бетін анык көрмесе де, көзіне бурыныра* түсксн алдыңры екеуге: — Сендік, сендерге!— деп көп атынан ырзалық білдірді. Олар қалыңдық бозғыл арасымен буғып жүгіре жөнелдІ. Есей өзге қалғандарьша шоғырланыи біткен шеткі үш кара* ғайдын басына шығып бутактары арасына тығылуға бу- йырды... Есей терек басына ең артынан шыкты да, өзіне жакыв екі-үш бутактың басын иіп тасаланып отырды. Осы араға дейінгі жүгірісте өкпесі өшіп алкынып калған екен, демів жутып тынысьш акырын алайын десе де, тайдай тулаған жү- регі кеудесіне сыймай дүрс-дүрс соғады. Автомат устаған кол­ лары да калтырап бутак басьш шайкап дір-дір қозғалтады. Есей, жан-жагьшан ок жаудырып, өздеріне қарап жүгіріп келе жатқан немістердің қарацғыда әр жерден қараңдаған тулғасын енді-енді көре бастадьт. Зу-зу ушкан октар барлау- шылардың о жер, бу жерін жалап өтіп, кей-кейде жуан те- ректің аша бутағьша тиіп үзіп түседі. Ғизатуллишіің бір бар- лаушысына оқ тиіп теректіц басынан жерге солац етіп жан- сыз кулап түсті. Есей үрейлсне шошып, тіксініп калды: «не* ғылсын»— депкөоРислеа’ды. аРаДа біздің барымызды білмесв н* ты я қуғыншы немістер булар тығылған ағашк» ттаарр қкаароаанңгғыы ттуүннпд^е ккпоррқыСДң1ы* шКтоысыүлрыепй тшууғыылзаддаығанТыкөнпысдтыауьтюа-- секілдГ Г Г Г ’ бЭра Да о с ь Г ж іГ д а ^ ы с т а р алысына ^табан асп інля\" немістердің Дүрсілдеп соккан аяк. косып улгайып есігілёді Жа\"ыРыл‘ аі' түнгі шөп тысыры үн емес пе^»1^еп^Есей Ика^яПДЫ?-і^йЙМЫЛДайтьпІ ж еР' дәл осы куғыншы немістердһі ’ бЯСТап « » • Л™ кезд. ры„ түйреген'корі ғас^ыьінн1 оОкК^ттааллааййыынн к° ыКрбқ°ыРпЭПтүасТірЫдЛі.ЛЫН'емКісаттеар' 22

яуелі үрейленіп, уйлығып калды. Ағаш арасына тығылды деп ойлаған совет барлаушылары арттарынаи шықты. Олар сәл дағдарыстан соң, жер бауырлап жата-жата ғап, өздеріне оқ жаудырған жакка бурылды. Баска жақтан жүгірген неміс- тердің де назары енді гүіелдей атыс болған жерге ауды. БәрІ де солай карап жуг:ріп кетіп жатыр. Бір топ неміс Есейлер жасырынғэм ағаштың жанынан өтті. Бірақ, олар жерде жат- кан өлікті де көрмеді. Ғизатуллиннің екі барлаушысы неміс- тердің назарын түгелдей өздеріне аударғасын, атыс сала жылжып шегіне берді. Түн тыныштығын бузган атыстар сәл ғана сіркіреп өткен өткінші булттай бул маңнан ары ығыс- тап, алыстап барады. Бірак, төңірегін сергек тындаған Есейг* ріьіс әдепкісінен үдеп, улғаймаса бәсендемеген секілді. Авто­ матка пулемет, минометтер де үн қосып, тутасқан бір келкі 'бытырдан бөлекше үнді бакыл-дүкілдер де шығады. Әр жер- ден жалыны жаркылдап, жакын арадағы батареялар да ата бастады. Бул жағдай өзгелерінен көрі Есейді қуантты. Ғизатуллин- дермен сапарлас боп аттанса да, оның ойлаған мақсатьі баска еді. Ж ау тылына, кауыпты кыйын сапарға аттанғанда оған керегінің өзі күманді екі-үш батареяның турған орнын анықтап білу еді. Ойындағы күманді жау батареяларыныц шамасынан үш зеңбіректі екі батареяның жыпылыктаған бо- лымсыз жаркылын байкады. Бірақ, Есей картаға түсіріп бел- гілей алмады. Бул арадан тез кетудің керек екенін білдІ. 'Есейлер енді ағаш басын сыбдырлатпай акырын түсіп, жау бекінісіне терендеп кірді. Бәрі де үнсіз. Бірде буғып, бірд# жатып төнірегіне қулағын тосып тың-тындап алады. Атыв үні әдепкісінен әлдеқайда бәсеқдеп бара жаткан секілді, ал- кымынан біреу қылғындырып кысып әбден әлсіреген жанцыа ақырғы үзілердегі туншыққан дыбысындай болып естіледі. 'Енді бір сәлдесін ол дыбыстың да үні өшіп майдан үстін жым- •жырт, мунды үнсіздік басты. Ғизатуллин мен Есей бір-біріне қарады. Есей онын жігіт- теріне ырзалық алғысын айткысы келіп еді>, бірак, ол үнсіэ •бурылып аулаққа кетті. Есей күманді батареяны картаға түсіріп белгілеп алды. 'Осы маңнан, иек көтерім жер шамасынан, бурын өздерін# белгісіз және бір батареяның барын анықтады. Бул батарея •өздері буғып отырған жыраның өр басынан, өте жакыннан жалкаулау атып турды. Калың шөп арасында басы кылты- йып, буғыи отырған Есей мойнын созып алды-артына карады^ Қалың шөп каулап өскен жыра бойы, түнгі жел лебімев ^рек толқып, сыбдырай судырлап жатыр. Жел шайқап жа- ‘Дырылған шөп басының бір жері биіктеп, енді бір жері майьі' 23

еып бүгілгенде, аумаған, түнгі тсніэ бетіндей боп кетеді. Шөп бастарының сыбдыры да айлыпныц агысындай, алде шым жарға шылп-шылп урған желсіз түпгі жунс толкындар* дай ерке үн береді. Есей қоркынышты майдан түнінде жау камалыпыц түпкі- рінде отырса да, өз басындағы клуыптык пнбіріп сғзбеді. Узарып толкыған шөп басы, кулакка с с т іл т і сыбдыр үиі өэі туып өскен елдің ең бір суйікті бейнесін кш н/ілынп жлкынла- тып келтіреді. Өзі де дәл казір, теніз суыиа м»цірд«*ктічі жузіі> барып ец бір тымық таза жерінле шомылып турі.іп сткілді. Жел шайкаған басымен былғап урған муп музлаіі шнптгр лв оға» ағысты теніз суындай. Өзі буғып отмрглп жырлнмн өр басынан, өте жакыннан умыттырып жібсріи анла-санла бір атып турған зеңбіректердің жыпылықтлган болымсыз жалыны да түнгі тымық тсңіз бстінен солац етіп кмгсрі.мп калатыл акбалықтай боп елсстеді. Қайран теңіз!.. теніз! Сағындырдыц-ау обден...— деп Есей ақырын күрсіиді. Ғизатуллин арт жакты шолып оралған еді; жыра бойыме» жоғары өрлеп бара жатып, шөп арасынан кы ітыйган Есей- дің басын көргснде қайрылып токіай каллы. Аса сактыкпеи аяғын ақырындап ушынан басыи кеп Есейдің клсынл токталы. Еніреген ер еді!-—деді ол муңды баяу үимсн. Есей ■і1гҢ СДІ> ДеГІ ӨЗ*НІҢ ек* ж ауынгерін айтқанын іштей се* — Жау колына тірі түспеген болар,— деп көцліндегі бір кудігін айтты. — Жок... Жоқ, жирләш. Онык екеуі де ең тандаулы жа* уынгерім. Жау колына тірі түспенді. Есей шинельдің шалғайымен бүркеп сук колдай электр фо* варымен карта бетін жарық кып отыр еді. Фоиарын сөндіріп калтасына салды: — Күманді және бір батарея бар. Шамасы осынау кара- үыткан шок ағаштын арғы, таса беті. Қазір солан карап жүр- «ек, жолымыз ғой, дәлдеп аныктармыи. рып—суКраадлыай карап жүрсек дейсін! — дел Ғизатуллин кайы- Ашып айтпаса да, тап казіргі кез ынғайы кайткысы келе- тгіенрлкеөнңдіілріе бсаөрйылиедті:анытты. Соны аңғарған Есей жолдасын жі* Осы жолға. сенің сопына ергенде сүйеніш еткенім тә- уекел еді. Сонымнан әлі де таятын емеспін. Тәуекел, баста!.. Ниет етіп, бет алып шыққан э&ағыңа баста!— деді. „ ”3, аТуЛЛНН ӘЛ* де басылмай, айнала төнірекке тегіс карап. удеп^бара жаткац атысқа кулағын салып, тың-тыкдап: Мынаатыс кулак есітер жерді тегіс оятты-ау! Абай- 24

сызда коңынан тістетіп алып запы тур ғой залым. Алдырса болар еді, бізге,— деп уайым сокты. Майданның осы маңында корғаныс шебін устап жаткан сҚурляндия» мотобригадасыньш штабы Солдат хуторында ту- ратын еді. Өйткенде де талай рет келіп, Ғизатуллин бул ара- йың жерін, кай арада кандай әскер бөлім.дері турғаньш әбден біліп алған екен; бригаданын штабы турган үйді, оған апа- ратын кауыпсыз, жасырын жолдарлы жаңылмай дәл сілтеп отырды. Солдат хуторының шстіндегі бір биік, кызыл тас үйге гура бастап, жакын әкелді. Ауык-ауык токтай калып тын-тың- дап алып, акырын жылысып келеді. Кілемніц түгіндей май- да, муздай шөптср тілеулес, гіейілдес ниетте, үнсіз жапыры- лып, акырын бас иеді. Кызыл тас үйге жакындап келген сайын барлаушылар де- яін ішіне тартып, төңірегін бағдарлай, байкай шолып, әр яәрсеге де сактанып карайды. Дәл сол кезде,. булардың арт жағынан мотор гүрілі шыкты. Ғизатуллин баскалардан буры- нырак естіп жанындагы Есейді ақырын түртіп өзіне каратты да, сәл дірілі бар үрейлі дауыспен: — Артына карашы!— деді. Демі алқымына тыгылып акырын лепбен сыбырлап айткан оның үрейлі дауысынан-ак» Есейдін бойы муздап жүрегі су ете калды. Көзі көрмеген, бірак жақындап калған бір жаман* шылыкты осы суык лептен сезгендей еді; бурылып артына ка- рап, жарығын жакпай караңғьіда кармалаған екі машинаның көмсскі елесін байкады. Есейлер көзге түсіп көрініп калмауды ойлады. Кызыл тас үйге жакындап келіп, жиде ағаштың арасына кіріп тыгылып жатты. Арттан көрінген машиналар булардың жанынан акы­ рын жүріп өтіп, штаб үйінің алдына тоқтады. Алдыңғы ма* шинадан екі карулы күзетшісімен жуан бір неміс генералы түсіп, штабка карай жүрді. — Көрерсін де білерсін, осы жуаи мотобригаданьіқ коман­ дир!* генерал фон Рубинштейн, — деді Ғизатуллин Есейдің ку- лағына сыбырлап. VI Фон Рубинштейн штабка кірісімен майор Гецті шакыртты. Ол мотобригада штабы начальнигінің барлау жумысы жөнін- дегі жәрдемшісі болып істейтін майор еді. Бул майор кун кор­ ней үйде өскен өсімдіктей кан-сөлсіз узын, арық неміс бола- тын. Генералдыц кысылғанда кеңес сурап, азда болса сөзін тындайтын адамы осы. Әсіресе, оның ойына келгенін жалтақ- сыз тура айтатын тікелігі-ақ унайтын еді. 25

Майор Гец, үй ішінде үнсіз кезіп жүрген генералға өзінів келгенін баяндады. ма? — деп фон Руби*' — Совет барлаушылары усталды штейн оныц көзіне көзін кадап карсысына токтады. — Колға тірі түспеді, генерал мырза. — БІздің адамдарды кан жоса ғып кырып-кырып, ен соа ғы оғымен өздерін аткан ғой, ә? — деп Фон Рубинштейн мырс етті. Ызгар төккен кекесін, мыскыл күлкі еді; канын тартып суп-еур боп, жіцішкеріп жымкырылган еріндсрінде болмашы діріл байқалды; күнге кызған торайдың сауырындай май бас* кан жылтыр, сарғыш беті жыбырлап, канталаған кішкене казі оқтай кадалады. — Қолдарыца түскен неше өлік? — Үшеу, генерал мырза. Біреуі артынан, ағаш арасьіні» табылды. — Біздеи шыгын көп пе? — Анык мағлумат түекен жок. Әлі түгендеу жүріп жатыр — Цифрын артынан берер, шамасын білдірмей ме? — Жараланғаны, өлгені бар шамасы жыйырма-отыздаі көрінеді. — Солай болар,— деді генерал тунжырап. Ызалы күйіні» пен іштен тынғандай иығы түсіи еәл үнсіз турады да: — Біздін ішімізге кірген совет барлаушыларының не бәрі үшеу ме? Калай ойлайсын? — деп пікір тартты. — Үшеуден артық емес,— деді Гец. Ойына келгенін, кә- дімгі өзінін. салкын кандылығымен сенімді айтатын әдеті* «ығы жоғары генерал алдында да өңі бузылман орнықты тур. Генерал келіспеді. Біз ойлағанның бәрі булжымай келе бермейтін. Бей- камдық басымызға тигендей болған емес пе? Сак турыңдар. — Хуп болады, генерал мырза. тюиХ?Г Сеніи жансыздарықнан манызды акбарг болмай иетті Қазір, сізден шығысымен хабарласамын. рын мағааРн оәнк^сал*. олармен тез жалғасып берген мағу*лү*ііатта* Гец генералдан улыксат алғасын тез басып далаға шыкты. Ол осы бригаданың купыя сырьш фон Рубинштейнмен бір деі білетін аса маңызды адам еді. Совет әскері ішінде латыш ша* руасы боп жалған атпен жасырыныи жүрген, онын екі-үш се* німді жансызы да болатын; күн сайын солар аркылы жана мә- ліметтер алып, жағдайдыц өзгеруіне байланысты, жанвлав тапсырмалар беріп, жансыздық жумыстарына тікелей басшы- лық ететін. Генералдан тез шықканда да, ол уәделі уакыты- ван кеш калмауға асығып еді. 26

Штаб үйіие жакындап келіп жүзім ағашының арасына ты- ■ғылып жаткан барлаушылар майорды көріп тегіс елең етті. Ғизатуллин Есейдін кулағына аузын такап: — Ау, аңдыған аңың інінен шығып жазыққа тартты ғой, жібереміз бе солай? — деп сыбырлап еді. Жібермейміз, жүр — деді о да. Майор Гец штабынан шығып,.ординарецімен өзі ғана оңа- ша туратын кішілеу екі бөлмелі карағай үйге карап жүрді; колайлы сәтін аңдып, ізімен енбектеген совет барлаушыларыв ■ол көрмек түгіл сезген де жок. Есік аузында, үйді күзетіп тур­ ман арык, узын солдатка жакындап барып: — Тағы тыныштык, Ганс. Быйыл кыс Курляндияда жак- сылап демалғалы турмыз,— деп еді. — Л, жаз? — деді солдат. — Ж аз, фюрер бізге көп әскер төгеді, оган дейін фюрердін ■сжана каруы» да жасалып шығады. Әне, содаи кейін Курлян- диядан кайта шабуылға шығамыз. Мына, бармак басындай Латвияны біз бір жетіде алып боламыз. Ал оның аржағында Россия!.. Орал!... Оралға барамыз, Ганс!.. — А, майор... майор мырза... латыштар орманға ағаш не­ дуге барған солдаттарымызды өлтіріп тур. Онаша жерлермев калғыз жүру казір тіпті кауыпты. Ганстың мына сөзі шамына шаншудай тиген Гец қабағын юытып, отты, ашулы көзбен оған жалт қаран бурылып калды: — Олар халық емес, інінен айрылып орман арасында бо- сып жүрген тағы андар!... Оларды кырып, курту керек!...— деді де, есікті жулкып ашып ішке кіріп кетті. Ыдыс-аяк турғап ауызғы бөлмеде шынтактап калғып отыр- 'ған ординарец ушып түрегелді. Майордың тунжыраған көціл- сіз бетажарын көріп курдай жорғалап, елпек какты. Соғыстан бурын Бранденбургтын коммерсанты болып істе- ген бул неміс, өзінің орденарецтық осы кызметінде кожасы- вың қулқын қас-кабағынан ацғарып, керегін айткызбай даяр- яап коюға әбден машыктанып алған еді. Бүгін ашулы келгеі Гецті жылдам шешіндіріп, сырт киімдерін шегеге ілді де, тез 'барып төргі бөлмеиін жарыгын жакты. Өзінің жалбарынціак, жағымпаз әдетімен иіліп келіп оған орындық койып: — Отырыңыз, майор мырза! Отырыцыз... отырыцыз!... — деді де, ауызғы үйден бір стакан кофе әкеліп кожасының ал- Дына қойды. Батылсыз, күналі кескінмен басын кыйсайтып ■лүлімсіреп карап нанныц жоғын, бензин болмай шаруашылыК 'бөлімініц машиналары Джукстэден азык-түлік тасый алмай ^атқанын айтты. Гецтік бір әдеті қандай ток болса да нансыз ^ай да, кофе де ішпеуші еді, стаканмен алдына әкеп қойғав ■ыстық кофені столдыц шетіне ысырып: 27

_ Бар. алып кет!.. Өзің далага шыга тур. — дсп буйырд^ МЭ Орденареці кеткесін төсегіліц астьша жлсырып тыгып кой* ған рацияны алып, алыстағы оддскіммоп жлдглеып * ака;п“ хабар сурап еді. Ол осы тун Мишка симшимгы аркылы оскер тиеген эшелон өтетінін аГгпы. 13ірак клнчл. кап блгытка оара- тыныи аяык білмейді експ. Либберзо окшииясынл түсірілею деген дүдамал бір сыбысты гама кулаги шалыміы. еонык кыя* сыны бар деп сендіріп аіітты. . «Онда, біздіи карсымызгл, Екпіиді Армия кедепн болдь* гой» деп Гец шошына каллы. Фон Рупшшіісйіімон акылда- сып жацалық хабарды сол сатте телефон арки ли Iукумус ка ласывык сыртындағы аэродром басп.п ыпн бі.ідірім сді. — Ім-м, жарайды... Тек, рас болсып. ЛГпкан хабарын еп- рік болса, Митавадағы жансызыида біздіц жумыоымыз бол- манды, сені устаймыз, айыпкср озіцспі... Казініі жлгдайда бензиннін бір тамшысы бір соллаттың камина:: кымбат болып турғанын өзің де білерсін... — деді аэродром дам.» офицер. Гец ойланып калды. Бснзпн моее/кчч онлапбпеынп койма- ды. Герман әсксрлері, Орел-Белград кырп.шикан ксйін бар- лык майданда да соккы жеп шегіиіп, одепкі екі жылда ба- сын алған Россия жерінсн аярылғаеыи-ак, шыпинда да неміс- ко бензин каннан кымбат боп еді. Млйдпидык кана смсс, мем* лекеттік маңызы боп калатын кейбір ірі-ірі іплйклстлр тусында кан төгугс солдат тапса да, самолет, танкі шыглруга бензив таппай қалатын кездері көп болады. Әсіресе, «Солтүстік груп­ па» оскерлері өткен жазда кансырата соққыллііыіі кеп, Кур­ ляндия түбегіие камауға алыиғаииан бері, клру-жарақ* азык* түлік тасыитын машиналардың көбі жаиар майдын іак-тукты- ҒЬШЛ? жҮРе алмай, иіріліп ормандар арасында тур. 4«.«-™ Нар маиға ФельдмаРшал айрыкша катаіі. Дз еакыттыя й ; ^ ТЬІҚ ,ж аккан бензинді канымен өтеген офиаерлерді а^нлГ бР тпр!бР ^Д,,- бүПНГІ таңда. Е‘<пінді Армияныц мандай л:п; _«К\\»пясінпеТ ту^ган көп *УРама күштерінін ек белд оовкасы \\гіиіи лть,ң* тағлыРы түгіл, бүкіл Курляндия группа бомбаодиповшиктрп мацызы Г)аР әскери эшелонды бомбалауғі учіалы. Мнтзвааазь піыкса жаксы дестсн алған жлңағы хабары рас бог алуы сөГсіз ’ Ф0Н РУ^ин,птейннен бір те.мір креа яың бТру ТІкелу !!іе?” БомбаРД1Фови^иктер эскадрилиясы кер езіңсің. Біз сені устаймы^ „ Ж ңа’ аэродромная «айып Да?.. Сонда ше?. СоРа п б іл ,'Г м » Л -ашы* айтааль> ма? Со* заң алдында « м а л ы болмаГГ п а ^ Л?МаТГЫ Хабарлағаны Үші 28

Майор Гец өзін мойнына тас байлап, туңғыйык теңіз түбіғц тастап жібергендей сезді. Кой тоғыткан ылай судай, нурсыа сарғыш көзін катты қысып жума калды. Етсіз, узын саусақ- тарымен еуйық майда шашын бүріп устап: — О-ой, қапдан ауыр еді, біздіқ жағдай! — дегенде, дәл карсы алдьшан біреу: — Я, жағдайыц ауыр, майор мырза,— дсді оған. Майор Гсц седк етіп, шошып кетіп көзіп ашып алса авто­ матын өңменіне таяп, кыйт етсе куртып жіберетіндей, алып денелі, суық сурғылт ж узді біреу өзіне төніп кеп тур екен. Әсі- ресе, оныц түйілген қалыц кабағы астынан кірпік серппей, кыймылсыз кадалып, ушкынды от шашкан кішілеу, көкшіл көзі өцменге суккан канжар ушындай қадалды. — Көтер колынды!— деп буйырды ол. Майор Гец артымен шегіиіп ығыса беріп, калтыраған кол- дарын жоғары көтерді. Сол кезде, ішке тағы бірнеше сур ши- вельділер кіріп, калғандары ауызғы үйде, сырткы есік аузын- да турып калды. Ішке кіргенніц бірі майор Гецтің бойынан бар каруын сыпырып ап, оғап автоматы» таяп, төніп турған элгі алып депеліге разы болғандай аркаға кақты: — Қалай, біздің Петька, жігіт емес пе, ә? — деп касын- дағыға карап еді. — Рас, Петькаңды калай мактауға да сыяды екен, жир- ләш. Жарайды, ж арайды !— деді. О да шын рыйза боп, ыкы- ласын білдіріп тур. Булар Есей мен Остроумов дивнзиясының барлауиіылары еді. Жанағы, олардың мейлінше рыйза боп, арқасына қағып, мақтап турған алып денелісі Петр Денисов. Сырткы есік ау- зында, осы үйді күзетІп турған арық узын солдатты да сырт- ка шыккан ордииарсты да бүркіттей бүгерлеп, ас.тына басып иыкты жуан саусактары» олардьш бултылдаған жутқыншақ- тарына ырғап кіргізіп, кысып жіберіп туншыктырып өлтіргеи -осы Петр Денисов еді. Ғизатуллин оныц ауыр тулғасына сыйымсыз, муншалық ептін калай дарығанына таң калып, тамашалап тур. — Бик ғажап, бик ғажап!... — деді караған сайын басын шайкап. Майор Гецтіц колын кайырып артына байлады, нығарлап аузына макта толтырып, сыртынан тартып танып тастады. Сол кезде, есік аузында сыртты күзетіп турған бір барлаушы ішке асыгыс еніп: штаб жактан бір немістіи келс жатканын хабар- лады. Муны есітісімеи үйдегі барлаушылар есікке умтылды. Ал­ ды сыртка тығындай аткып шыкса да, арттағылар қатты әбі- терленіп бір-бірін иыктап, итермелеп есік аузына кептеліп 29

елды. Муны көргснде Есей де, Гизатуллин де жолындагы- ларды кимелей, омыраулай умтылып алға шыкты. Әуелі олар Петр Денисов пен туткын майорды іпыгарып* қалғандарын ол екеуініц артынан бір-бірлеи жібсрді. Ең соңы- нан өздері шыкты. Есіктен ілығып бара жатканда Есей штаб жакка асығыг көз тастады. Ол жактан жалғыз аяк жолмен каракдап келе жаткан біреуді көріп: «Біз ойга алған ісімізді бітірдік, сен, фон РубинштейннІи бүгінгі түні капылыста тапкан екінші кайгысына хабаршы боларсың» — деп іштей табалап бір турды да, каракгы түнге жасырынып жок болган өз адамдарыныц артынан жүгіре жөнелді... Караңдаған жалғыз штаб офицері еді? Ееік аузында өліі жаткаи күзетші мен ординарецті көргенде опыц үрені ушты. Өзін де дол осы арада, мына екеуіндей, тпгдыр кесімінің аяу* сыз ауыр үкімі тосып турғандан сезді. Жаи-жагынан караң* дап елестегеннің бәрі де оған тагі бергелі дайын турған аңду* шыдай көрінді. Ол жалт бурылып кейін жүғірді; жан ушырган үрей аяғы* жерге тигізбей келеді. Баска жакка бурылмай. бірден гене- ралдың үстіне жүгіріп кірді. Бурын бул есіктен басын суғуға батылы бармантын әшейІв ғана елеусіз офицердін бүйтіп үстіне баса-көктеп кіріп келуі генералға бір жаманшылык хабардың барын анғартты. Бар денеге у жуткандай ащы зәр мен тараған аз діріл, күдікті ко- балжу сол сәтте ак тынысы тарылып, демін үзіп жібергендей. «Бригада басындагы бар жаманіиылык бүгінгі осы түнде тур ма еді? Әлде бул арылмас кырсыктың басталған түні ме?» деи қашыра үреиленді. \\стін е кірген штаб офицерініц аузынан токтап калған демінеи сабырсыз шыдаммен жүрек сезген бір жаманшылык хабар тосты. Әуелі еркін кірген штаб офицері, ж үзбе-ж үз келгенде ге­ нералдын. сусынан каймығып ыға берді. Өзі окелген суык ха* барыи демімен тартып ішіне жуткандай. Аузынан шыккан . дсөазлдаеррыі аатныылкғанедіо.ктай, аумай барып генералдың жүрегіне ка-' — Айт шапшан! — деді генерал зекіп. Штаб офицері көргенін айтып еді, фон Рубинштейн есінен таре танды. ІІе істерін білмеді. Шалкалап шегіне бсріп, көзі шарасынан шыға кең ашылып, кыймылсыз сілейіп турып кал- ды; ауыр азаппен келген дерттей, өз тәнінен ет кесіп бергендей кынналды. Сырты шубар с.епкіл дакты быртыйган колдарынын мазасыз калтырап кеткені байкалды. Жалбыраған узын кас- тарының эр талына тас байлагандай, ауыр салмакпен иіліп 30

барып көздерін жапты. Шып-шып майлы тер шыккан урть», салбыраңқы сарғыш беттері де тастай түнеріп, ызғарлы түске еніп алды. Бет өңіндегі осы кубылыстар, жан күйінішін, өкініш, на- мыс отын танытады. Бір Геідтен ғана айрылган жок, қымбат, қуітыя сырын да алгызды. Мотобригаданын, қай арада канша күші турғанын одан артық жан білмейді. Митава мен Либбер- зеде латыш шаруасы боп жалған атпен журген жансыздар да ©нын колында. Бірак» Гец өзінің ең сүйікті офицері емес пе?... Фюрерге шыи берілген, сенімді, адал офицері еді ғой... «Қыс- қы камалдағы», Рига көшслеріндегі соғыстарда оныц жан ая- мас ерліктерін көріп сүйсінгені кайда? Жо-жок,!.. Ол бригада сырын ашпайды. Кеудесінен жаны шыклай, аузынан сыры шыкпайды. Генерал оған әлі де сенеді. Өзін су түбіне шым батып бара жаткандай сезген фон Ру­ бинштейн жалгыз осы бір ойды ғана медеу етті. Есін жыйып, еңсесін көтеріп тіктеліп алды. Хабаршы офицерден бул окый- ғаның тап жана ғана болғанын, майорды тірідей туткындап әкеткен совет барлаушыларының әлі де онша алыска узап кете қоймағанын сурап білді. Сонымен бірге, ойы да лезде шуғыл өзгеріп, өкінішін үмітті дәмемен басқандай болды. Штаб офицерінің хабары рас болса, совет барлаушылары Ғіетэрс түбіндегі өздерінің қорғаныс шебінен әлі өте койған жок. Алдьщғы шептегі әскерлерін тез хабарлап сактандырса, әлі де Гецті қуткарып алуы мүмкін еді. Майдан өмірінде жиі болып туратьш мундай кысылшанда Уту да, утылу да минутте боп калады. Фон Рубинштейін бас* тапқы дәрменсіз өкініштен батыл іске шуғыл бет бурды, майор Гецті куткарып алудың амалына батыл кірісті. Соиғы сағат, еқ сонғы минуттер екіиші рет қайталамастай кымбат та, кы- йын да өмір сынагы болды. Фон Рубинштейн корғаныс шебін устап алдыңғы катарда жаткан батальон, полк командирле- рш тегіс телефонға шакырып алды. Оларға совет барлаушы- ларының майор Гецті қолға түсіріп, тутқындагі әкеткенін аміты да: — Корғаныс шсбінде :күзет күшейтілсін. Совет барлаушы- ларын қалай да өткізбей устауларыц керек. Гецті кугкарған •олдатка «темір крест» беремін. Бул буйрығымды солдаттары- иа тегіс жарыяландар! Сендерге қазір өзім де барам, — деп трубканы кулағынан ала беріп, шуғыл бурылып артындағы адъютантына әмір етті: — Бар, машинаны даярлат!' • 31

VII Тыныштығы бузылған мотобригада ссылай аягына» тіе турып әбігср боп жаткан кезде, Митава ііамш.ясыныи комев- п»ткп>я тік журетін ірі денелі жас лейтенант кем кірлі. ДаН0Ы„ын екі Е І н к ы шалкак кен жауырннлы зор яе- несше карамастан, офицерлік патон бар. о о л а і ,1,Н1,еЛ1 са лалы узын бойына колпылдап кен турды. Әеірсіс, .н кср жур ген жолдыц сар шандагы жабысып, еүт бур.ккен кайыстаі бозарған етігі тым зілдеіі ауыр секілді. Узак жчрш ж.ілықтыр ған жол азабынын кыйыншылыктарынан ба. жок олде тун у кысы шала болғаннан ба, — әйтеуір ж ас лсіігснаііттын сур- ғылт тарткаи коцырқай, қансыз бетінде бір кптнндык суо оар еді. Ағы кызарган шаралы улкен көздер кнраган жсріне а у м а й кадалады. Қаккан кірпік пен оттай жанган караіпықтар жалт- жулт ушкын шашып жастық атады. Өңіндегі жастык бейнесін бір ғана, осы көздерден байкайсын. Әйтпссе, онын көптев бері кырылмай, каулап өскен сақал, мурты отыздан кемді ойлатпас еді. Лейтенант коменданттын үстіне именбей еркін кірді. Бірак, Іштегілердін назары тегіс өзіне ауғаныи байкап, үстіндегі ко- кысылайыв нымсыз ескі киімдерінен корынғандай деді. Айрыкдіа, коменданттын алдында турған эскери киімді суңғак сулу бойлы Кыз өзіне бурылып бір карағанда лейте- нанттын суык, сургылт жүзіне өрттей ыстык жалын сокты. Ошейінде сырт өқіне саран сездіріп болар-болмас гана ыстык леп беріп қайтатын, ішкі толкын бу жолы беііне дуылдап ту- тас жайылды. Жанағы ызғарлы, суық жүзі зәрінен сәлдо арылып, бір жастык сезімге толы балқыған нурға енді. Әскери кыздын осы, бір гана жай караеынан онын тыныштык дүниесі түкпір-түкпіріне дейін уйтқып козғалып кеткендей еді. «От па, уыт па? Ыктыярынды алып иелігікнен айырғав бул ненін күші?» деп тандана ойлады, лейтенант. Өзінің үлкев ауыр етіктерімен асып-саспай акырын басып кеп, сур шинель- ді^ кызбен катарласа бере токтады. Ішке кіргелі өзінен көз аиырмай кадалып калған комендантка лейтенант тура бір ка­ рал тілдесуге улықсат сурады. Бірак, ол күткендей комендант «я, улыксат» деп бас иземеді. Әуелі алдына келген адамнын бас-аяғыпа сынай бір карал алып, сосын жөн сурады. Лейтенант іркілмей, іле жауап берді: — Кыйыр шығыстағы Улан-Удэ госпиталінеп ү етіміздегі айдын басында емделіп Жол КЫЙ птит * *Ш ЫГЫП СДІМ . Ы Н ШЫЛЫҒЫВ 4<«п т а леп « ,РГ й ЖҮР,С,М өнбеи’ ^аратын ж еріме кешігіп келем , — ма өзіңЬ ? аяНАалы д а »— ендігі калган жолы- өтінекмМө,. м——екдПтеРепПсштооқртаайдыы. келген көлікке ілестіріп жіберуі- нізді К' 32

— Документтерінді әкел! Осыны білгендсй, лейтенант офицерлік книжкасына госпи­ таль мен кадрлар бөлімі берген жолдама кагазын косып ус- тап дайындап тур еді. Өзіне колын созған комендантка әзір документін усынды. Комендант екі-үш жылдан бері кол үзбей істеп келген өзі- нін осы кызметінде, өткен-кеткен жүргіншілердік документін тексеріп әбден дағды алған үйреншікті әдетпен кішілеу көк «өздерін сығырайтып кысынкырап ап, жарыққа таман кый- сайды да, колындағы кағаздарға бір-бірлеп карады. Кағаз- дардын дурыстығына көнлі сенген ол, карсы алдында катар турған лейтенант пен сур шинельді қызға карап: — Екеуің де Екпінді Армиянын карауына барады екесін- дер. Меніи ойлауымша бір-біріне таптырмастай серіксіндер. Жолдарың болсын! — деп жымыйып кулана күлімсіреді. Қыз үндемеді. Лейтенант дәл касында дем алған тынысы- на дейін ап-анык білініп турған әскери кыздын бет ажарына анықтап элі бір караған жок. Ол «Екпінді Армияға жолымыз түсіп бір барсак калай сөйлесіп сыр баяндауға болар» — деп ойда турғанда, кыз шыйрак кадамдап алга шыкты. Онсызда оқтаудай түзу денесін сірестіріп созылып: — Бул арадан біз баратын жакка машина жүрмей ме, жолдас комендант— деді. — Неге жүрмесін, мына арадағы тас жолға шықсаңдар та- лай машина кездеседі. Бірак біраздан бері олай карап бос ма­ шина жүрмей тур. Колда право болғаимен, жүгі ауыр маши- яаға зорлап адам алгыза алмайсын. Кейде, шінаралап легко- войлар да жүріп калады. Ондай машина кездессе лейтенантты білмеймін, сізді алады. Ол сөзсіз,— деді комендант. Ар жа- ғына бүкпе сактамай, шын көнілімен сендіріп айтты. Оның сөздерін, кыз калжыкға жорып, кызарандап калды: — Неге олай деүісіз, жолдас комендант? Бірімізді алмас, бірімізді алса екіншімізді де тастамас. — Тастамауы тастамас еді, адамы толык боп бос орын болмай калады ғой. — Орын болмаса, мені де алмайды да. Көңіліқізге ауыр алмассыз карындас, әскср халкы әйел жынысын сыйлампаз кследі, — деп комендант сөніп калған темекісін тутатып түрегелді.' — Асыкпасаныздар, осы араға әскери эшелон да келіп калмас па екен? Соған сыйысып кетерсіздер. — Қашан? Кашан келеді екен — деп екі жолаушы косар- лана сурады. — Ол арасын білмеймін. Әлгі айтканымда анық емес, үмітті сөз, өшейін. Мүмкін болмас, мүмкін болып калар, те- •3 — Курляндия 33

мір жол торабы қур турмас деген ғой, мснікі... Күтіңіздер, - деді комендант. Эшелонный, келуіне карамай, асығып жаяу кеткенмеі? алыска бара алмасын жолаушының екеуі де білді. Комендант*- қа әзір эшелон келгенше бола туратын жерлерін айтып, өз- дері ауызгы бөлмеге шыкты. Ауызгы бөлмедс адам жок, он.а- ша екен. Қалған аз ғана уакытты бірге өткізугс лейтенант осы араны ыцғайлы керіп, кішкене дорбасын бурышка сүйеп, өзі узын скамейкаға кызбен катар отырды. Әлі тілдеспеген әске- рн қыздың кескін-кейпіне қарап Орта Азиянміі бір түкпірінен боларын анық білсе де, ултын айыра алмады. Қазакша тілге түсіне ме, жок па деген ойда кыздан кай улттан боларык орысша сурап, казакша жауап алды: — Қазақпын, ағай, — деді кыз, акырын. — Қазак болсаңыз, мен де казакпын. Өз тілімізде сөйлесе- йік ендеше, атыңыз кім, карындас? — Баян, — деді кыз ақырын. Лейтенанттың ойына соғыстан бурын өзінің елде жүргенде ец бір сүйіп айтатын өлеңі «Баянаулы» түсіп, «аты жаксы екең, өзі де жаман болмас» деп ішінен кумарлык кызуы арта түсті. Бу турғанда өзінен сур шинельді кыздың «өз атыңыз ше» деп сурай коятын түрін көрмсген соң: — Меніц атым Нуржан,— деп өзін коса таныстырды. VIII Комбригтер кетісімен, бакылау пунктіне батарея старшина- сы сержант Усов келіп еді. Оның үстінгі ернін кымтап жап- қан, тотыккан жездей кызғылт, кою муртын көрген жан әке- сінің атын баласы муртты болатынын біліп, әдейі лайыктап қойған десе шын нанғандайсын. Баска старшиналардай, Усов та өздерінен кауып-катерге бір табан жакын турған командирінің алдына келгенде, бата- реянын шаруашылық жумысын тым ауъірлатып, кайда бір болмаған, кездеспегсн кыйыншылыктарды көбейтіп косып айтты. С.кладтан бір сөзге келмей алған киімдерді, тек өзді- гінен, жуғымды жанаскыш Усов болғасын ғана, ОВС' на- чальнигінін кыр соңынан қалмай еріп жүріп, «әке-көкемен» шақ алған болды. Бірақ, Есейлерден қулақ кескеңдей хабар болмай корки- нышты, қауыпты ойлардан әбден тынышы кеткен Скориков оның айткандарын тындамады. Майдан үстінің ойлы үайым ды тыныштығынан жүрегі шошына секем алады. ’ • Әскери жабдықтау бөлімі. 34

Тан алдына жақын, кенет катты атыс болды. Қарт Максим нің кулакка сіңген үйреишікті такылына уксамайды, үздік- үздік дукілдейтін немістіц МГА пулеметі секілді. Үнііі үзбей, узак, атылған пулеметтермен аралас женіл миналар, кол гра- наталары да жарыла бастады. Атыс барған- сайын улғайып күшейе түсті. Бірнеше жеціл миналар бакылау пункітінің ал­ дына түсіп жарылды. Одан бір шақырымдай алда, корғаныс шебін устап, душпан әскерімен бетпе-бет жаткан майор Бор­ зых батальонына телефон байлаиысы бар сді. Майдан үстінде не болғанын біле алмай сығылып барып лыпыл соғып кеткен жүрегі алкымына тығылса да, Скориков өзіиіц өцін бермейтін салкын кандылығын бузбай: — Батальон штабымен тез жалғастыр!— деп Самедке. буйырды. Батальон штабының начальнигі капитан Петрушйн кісімен талғап сөйлссетін такаббар адам еді; полк, бригада, дивизия штабының офииерлері болмаса, бундай бақылау пунктіндегі взвод, батарея командирлерімен жөндеп сөйлеспейтін сүйкім- сіз әдеті де бар. Кейде, бакылау пунктінен әлде біреу оны телефонға сурай қалса, колын қатты сілтеп, телефоншыға: — Ж ок де!.. Далаға шығып кетті, не роталарда жүр деп айта сал! Олардың сурауы-ак. таусылмайды. Сен мунда бір қольшды екі ете алмай жанығып жатс.аң, олар қауыпсыз бас- ітанаға бекініп алады да «жау не істеп жатыр?.. жау неге үн- демсйді?.. атыс'кай жерде боп жатыр»? деп бостан-боска ма- залайды, дейтін. Қазір, батальон штабында, телефон жанында кезегі келіп күзетте отырған кызыл әскер ротадан кеше кел- ген, Петрушиниің сырына жете коймаған еді. Сондыктан, Скориков штаб начальнигін сураганда, теле- фоншы ойланбастан: — Штабта!.. Керек пе еді, сізге? — деп айтып салды да, трубканы Пегрушингс усьшып, — сізді телефонға шақырады, деді. Осы арада бурынғы әдетінен жаңылғандай, Петрушин де «Қайдан?.. Кімнен?..» деп ежіктеп сурап жатпай, трубканы қолыиа алды. / — Алло, бул қайдан? — Бақылау пунктінен. Петрушин онан «кімсін?» деп жөн сурамай, бірден кабағьш шытып жыйырыла калды: — Бакылау пунктінен болсаң, ал, сөйле! — Не атыс, бул? Кай жерде боп жатыр? — Сол ма?.. — Я, сол! Петрушин үндемей трубканы коя салғысы кеп бір ойласа 35

да, бірак онан курыстай калған ызалы ашуын таркамайтын- ДсШ^ Ө^ е р үйден шықсаңдар жер жутып жібере ме өздерінді.' Басыр боп, күндіз-түні бакылау пунктінде отыра бергенше. бері келсеңдсрші сендер де бір. Өз көздеріңмен неге көрмей- 'сіңдер, не боп жатқанын? Мен де түк білмеймін, өздеріндеи төбесі бөренемен жабылған жер үйде отырмын, деді де, те­ лефон трубкасын салмакпен тастап жіберді. Скориков трубканы устаған күйі аңтарылып турып калды. Петрушин штаб начальнигі боп істейтін, майор Борзыхтын ба- тальонында оның ең бір жаксы көретін көңілдес досы Миро­ нов деген бар еді. Ол, осы батальонный алды боп, аты шығыа жүрген 3-рота командирі. Гіструшиннен мағлумат алу былай турсын, кайта сөз естіп, зәбірленіп калған Скориков батальон штабы аркылы Миронов ротасынын телефонымен жалғасты. — Урыс кай арада боп жатыр? — Менін ротамнын үстінде. — Бастаған кайсыларын? — Немістер бастады. Түнде кеткен біздін барлаушылар бері өтіп келе жатканда біліп кап оқ астына алуда. — Аман өте алатын ба? Миронов туттығып трубканы жөн-жосықсыз үрлей берді. Буны Скориков тегінге жорымады; Есейлердіи халы қыйын- дап, бейнеті, я ажалындай белгісіз бір ауыр тағдырға душар болғанын аңғарды. Скориков онан сайын шыдамсызданып: — Жағдайлары кыйын болды ғой! Шама келгенінше кол ушын берерсіңдер, — дей бергенде, оны Тайнов телефонға ты- ғыз шакырып, Самед «ортак капитан!.. Ортак капитан!.> деп екінші бір трубканы усынып, мазалап отыр еді. Скориков екін- ші трубканы алды. Ащы даусында ызғары жок Тайнов эуелі кейіп алды: Сендерді телефонға шақырса жок. боп кететіндерін ка- лай? — Батальон штабымеи сөйлестім, жолдас «0 — 2>. ■ 7 Карсыларында не боп жатканын біле алдың ба? Скориков оған Мироновтаи сурап білгендерін айтып еді: — Кауып күшті екен гой. Қолға түсіп қалмаса болар еді. Батальон штабымен хабарласып, Есейлердіц хал-жайын сурап лліп тур. — деп сәл кідіріп және сөйледі: — телефоннан узап кетпеқдер. Алло! Басталған кезде... деп осы арада әлдене- ден қорғалағандай, мүлт токтады. Ол соңғы сөзін баска біоеү- лерден жасырғандай сыбырлап акырьш айгты. Бүл к е зд е М аздап болса да коркынышты көнілін баскан Скооиков б'ю сыГрдыА мэ- осы бір «басталған ксзде щ ааллддыынна а«^ш'’абгКуөыМлС»СКдІегееснтілжгәе-\" 36

яе бір сөздің купыя сырдай, көмейінен шыкпай калганы н тү- сініп те, уғып та тур. — Естіп турсыи ба?.. Алло! — деді Тайнов, —... басталға- сын штабпен тығыз байланысыңдар! Миронов ротасының карсысыиан атылган душпанның пу­ лемет, минометтерінің үні өшті. Бірак, осы кезде бакылау пунктінен батальон штабына тарткан телефон сымы үзіліп, Есейлердін бер жакка аман өткен-өтпегенін біле алмады; Скориков сәт сайын жүрек шошыгандай жаманшылык хабар тосты. Дәл казір әлдебіреу жүгіріп кеп «оларды немістер кол- ға түсірді»,— деп хабарлайтындай, сырттағы сэл болмаш& дыбыстарға да елец етіп кулағын тосады. Жан тылсымындай, тынысты тарылтқан осы бір кысан, коркынышты уакыттың каншаға кеткені белгісіз, сым үзілісі- мен «Есейлердің бір хабарын біліп кайт» деп Миронов рота- сына жүгірткен Кожақ келді. Ол, ротадан шыға сап жуғір- геннен бақылау пүнктіне жетіп, бірак тоқтаған екен; дауылда- ған бетінде ыстық кан ойнап, кулакшын астынан жосылып тер шубырып, демін де ала алмай, алқынып тур. Тайдай тулаған жүректеи кішкене кеуде көріктің бет тактайындай көтеріліп басылады. Өкпесі аузына тығылып, сөйлей алмай ентіккен Қо- жак, бәрі көзімде жазулы дегендей, кірпігін сабалап жыпы- лықтаған көздерімен Скориковке жаутацдап карай береді. — Біздің ле-ле-ейтенант аман өтті\\ — деді, демін екі иівь «ен әзер алып, ентігіп турыгі. — Петька ше? — О да аман өтті. Ана, дивизия барлаушылары да амакгі Олардан тек... Ғизатуллин ғана немістерде калып койды,— леп хабарлағанда бір Скориков емес, сол жерде турған ба|> адам, оған шошына жалт карап тіксініп кәлды: — Тірі ме?.. Тірі калып койды ма? — Ж ок, өлігі калган. Санына ок тиіп, жараланған екеві Біздің лейтенант тастамай әрі-бері алып жүріпті. Он шактЦ яеміс колдарына тірідей түсірмек боп, бул екеуінін сонына түсіп, калмаған. Өздеріне кауып төніп, колға түсуге калган жерде Ғизатуллин өзін-өзі атып өлтіріпті. Үй ішіндегі адамдар екіталай кезеңде ел арманын максат етіп, ерлік өліммен каза тапкан карулас бауырмен акырғ» рет коштасқандай, кулакшындарын алып, бастарын иді. Со- яан соң, Есейлердіц бул барған сапарынан не бітіріп кайтка- нын сурасып еді, Қожак, орталарында жоғары дэрежел? бір иемістің барыи айтты. Мына хабар, Ғизатуллиннін өлімін есі- тіп жабыркап калган адамдарды бір сергітіп тастады: — Я, майор болса жақсы екен. ЕртенгГ күнге керек, ша* буыл тағдырын шешкендей, манызды мағлуматтарды көп бЬ лер, онда.

— Көп білгені қурысын, пайдасы жок болғасын. Өзі ма­ йор емес, аузын буған өгіз керінеді, барып турған! Оиы сөйлетіп отырған адамдар жас байланысшының кы- ңыр тенгектігі бар, қыршанкы тіліне түсінбей, ыза боп. — Не деп отырсын жумбақтап? — десті. Қолға түскен неміс майорын Есейлер туп-тура батальон штабына апарып, біркатар сурақтар беріп көреді. Бірак, не- міс майоры сурақ берген адамға, жараланған ызалы каскыр- дай, қанталаған қып-кызыл, ашулы көздерімен бурылып жалт қарап, кідірмей басын тез тартып ап, жауап бермей кояды. Есейлер өздері сөйлеттіре алмасын білігі, майор Гецті қару- лы мыкты күзетпен дивизия штабына жіберген еді. Қожак о.сыларды айтканда, ертеден тунжыраи үнсіз отырған Гогоед- зе ызалы ашумен мырс етіп: — Оны, маған бес минут беріп алар ма еді,— деді, — сөй- лемейтінін көрер едім, залымның! IX Скориков есікке устаған одеялды ептеп ақырыи көтеріп, жарға еш жерін тигізбей Еоейдіц кіріп келе жатканын көрсе де, бурылып қараған жок. Өзінін асыкпай, саспай ойланып ГСтейтін сабырлы мінезінің бу да бір нышаны еді. Есей ая- ғын ушынаң басып келіп, түсін бермей, үнсіз турған комба- тына карап «берген буйрығыңдьғ орындадым» деп хабарлады. Сонда ғана Скориков ойлы калпынан серпіліп, кеудесін тік- теді. Есейге көз назарын әлі де аудармастан, іштегі кіші ко- мандирлермен Кызыл әскерлерге гана иек кағып; — Сендер, далаға шыға турындар!— деді. Олар кетіп, іште екеуден-екеу оңаша калғасын ғаиа, Ско­ риков бурылып Есейге карады. Есейдің денесінен тер мен дә- рінің иісі шығады. Беті де дәрі түтіні сініп тотыгып карайған; шөп жырған шекесіне шыжбай-шыжбай қанқызыл танбалар түскен. Осы барған жолында көптеген ауыр жағдайларды басынан кешкенін Скориков жан жүрегімен сезіп, іштей аяп турса да, түсін бір жылытпады. — ЖуынГ.. Бетіндегі жараға иод жақклызып, өзінді тәр- гіпке салып кел! — деді. Есеи колына суы бар фляганы алып сыртка шыкты. Көп кідірмей жуынып, тазарып кірді. Скориков оғаи карсы ыз- ғарлы, суық жүзін жібітпей, бетпе-бет жақындап келді де: — Қайда болдың? — деді. — Буйырған жағыңызға барып, күманді жау батареяла- рының орнын аныктап біліп келдім, жолдас капитан. — Кетеріңді неге біл^ірмедің? 38

— Жасырарым жок, ж олдас капитан, сіздің уйқыңызды 'бузғым келмеді. Скориков ызалы кекесінмен бір мырс етіп: — Абройдан уйқыны кымбат көрдің бе, маған? — деп ^алкын жүзін Ессйге таяды да, — басы сен болып батарсяда ғы бар зенбірекші, барлаушы, байланысшылар ойына алға- нын маған білдірмей бет-бетімең істей берсе батареяға ко- мандирдің керегі канша? Неге керек?.. «Бірінші батареяда командир бар ма» дегенде, «бар» деп, кім десе «капитан Ско­ риков» деу үшіи ғана ма? Жоқ... Жоқ шырағым, біле білсен •батарея командирі батарсяның казығы, взвод командирі — «зводтық қазығы, отделение командирі— отделениенің қазы- гы. Рас сол казықтардық ішінде борпылдак. кумайт жерге кағылып бос туратыны да болады. Мүмкін мен де сондай бос болған шығармын. Бірак, сендерді кез келген караға уры- натын көзсіз асау деп ойламағасын, сенгеннен сеніқ бір өзіқе гана кең едім ғой. Соны неге білмедіқ? — деді. Ессйдін басы піскен тарының сабағындай иілді. Жансыз іқур сүлдедей қыймылсыз, үнсіз турып қалды. Скориковтың өз атынан берген үш сетке жазасын да есітпеді. Тіпті оны штабтың телефонға шакырып, Самедтің «ортақ капитан» деп дауыстаганын да сезбсді. Өз ойымен арпалысып, «әскери три­ бунал ға неге бермейді, бунан маған сонысы женіл еді ғой» — деп өзіне іштей урысумен болды. X Бул кезде, запас полный тиеген узын эшелон станцияға *кеп токтады. Шалкайтып кең ашылған қызыл вагондардын есігі аузында иін тірескен жауынгерлер жапырлап түсе бас- гады. Күздігуні танкілер урысында бар үйі аяусыз кыйраған, Митава станциясынық бет-алды караңғы түнде котелоктері даңғырап ерсілі-карсы жүгірген, өңксй сур киімді адамдарға сыймай, лык толды. Эшелонды күтіп алған темір жол бойынын жумысшылары. ларовозды вагоннен ағытып, машинистерге өздері ғана уғы- нысатын тілсіз белгілермен жүруге әмір берді. Ентігін баса алмай, бүйірін соғып жиі-жиі иысылдағаи паровоз да кыс- қалау бір акырды; салқын ауаға іші толган ыссы парды бу- дақтатып мол шыгарып, ауыр денесі турған орнынан ақырын *созғалды. Станцияға әскери эшелонный келгенін терезеден 'сығалап көрген, Нуржан Баянға бурылып жалт карады: — Күткеніміз болар, келді бір эшелон... Дәл осы кезде, есік сыртка шалкалап ашылып, кадамен жаруланған бес-алты латыш шаруасы ішке топырлап кіріп 39

келді. Біреуді алдарына сап екселеп туйіп айдап кірді. Тут- қынның кос шекесінен сорғалап аккан кан мен үрейлі, арык бетіне ап-айкын түскен мес түйініндей көкала ісіктердін жа- ласы, осы алдына сап айдап келген бес-алты латыш шаруа- сыны’н кскті кадасынан болғаны да сөзсіз еді. Ішке кіре бергенде де, узын жирен сакалдыны көк желке- ден түйіп калып: — Ә, залым!.. Кегежектемей бас аяғынды!— деді шаруа- ныц бірі зекіріп. Латыш шаруалары мен комендант жаксы таныс екен. Ко­ мендант буларды көргенде ушып түрегеліп, аса сыйлы кона- ғындай, куанышпен пейілденіп кабылдады; езі білетін латыш сөздерімеи амандық-саулыктарын іркілмей сурап шуркырасты да калды. Тек, еш жанға батып тура карай алмай, кан-кан басы салбырап иіліп, сүмірейіп турған жирен сакалдыға жз- қындап келіп: — Ау, мынау кім?.. Микелес пе, әй? — деп еді, оны айдаг* келген латыш шаруалары каһарлы, кекті үнмен шу етті: — Микелес емес, бул нағыз Шульц. Ішімізге кіріп ап, уль* тілімен тущы тәніміздін сөлін сормак болған шубар жыланды білмеппіз. Бір сумдық істі комендант та жаңа уққандай. Микелестіа сілтіге салған сүйектей жансыз өлік бетіне, от шашкан ашу- лы көздерін кадай карады. Оныц кіндігіне түскен узын, жи­ рен сакалын ушынан устап қолына орап-орап алып, толғап тартып қалғанда, желімдеп жапсырып койған сақалдар шы- тыр етіп үзіліп оп-оңай колына келді. Бул сумдықты көрген латыш шаруаларының көздері аларып, жағаларын устап бір- біріне карады. — Әй, сен, Кандава шаруасы емес пе ең, әлі? — дедІ комен­ дант акырып. Микелестін Митаваға келгеніне бір ай боп еді, онын сезік туғызбайтын сайлы документтеріне карасаң да, өзін сөйлет- сең де, жау колындағы Кандава каласынын шет жағындағы бір кішілеу үйде туратын жай шаруа. Өгкен күз айларында күші басым совет әскерлері тыксырып кысып кеп Курляндия аралына камағанда, жаны кысылган иемістер окоп каздыру- ға кәрі-жас демей жергілікті халыкты жаппай жыйнағанда оны да коса алыпты; мыкты күзетпен мойын бурғызбай ай­ дап жүріп, Джукстэ манынан танкіге карсы орлар каздырып, көп-көп бекіністер жасатады. Бір жолы Микелес бес адамға бас боп окоп казудан кашады. Бейкам уакытта кіл ағаштың ара-арасымен урланып кашкан екен, немістер дэл майдан ше- бінен өтіп бара жатканда көріп калып арттарынан ок ж ау- дырады. Жолдастары теп-тегіс окка ушып, түтеген октан бір «зі аман кутылады... 40

Өзі туралы осындай сөздерді айтатьін Микелестің бүгінп күні суркыя боп шығып, сүмірейіп алдында туруы комендант- ты қатты танкалдырды. Енді, бул сырдың шешуін білуге ку- мартып: — Я, кім дедіңдер буны? — деп латыштарға карады. — Ж олдас комендант, бул суркыя немістіц жансызы екен. Мына бір бәле осынікі, — деп артына кайырған сирек, узын шашы желкесіне түскен, күмістей ак сақалды карт койнынан кішкене передатчикті шығарды. Сол кезде, телеграф бөліміиде істейтін аксары кыз ішке жүгіріп кірді. Жан адамға бурылып карамай, туп-тура ко- мендантка кеп, колына шумактап устаған телеграф лентасын усына берді. Комендант морзе әрпімен жазылған телеграмды жүргізіп окыды. «Карауында жалған атпен туратын Карл Тенгелес «Курляндия» мотобригадасынын жансызы...» деген жеріне келгенде, комендант карсы алдындағы Микелеске көзінің ас- тымен октай атып бір карады. Микелесті мыкты күзетпен, онаша бөлмеге жеке камауға әмір етті. Жалма жан телефон- ға диспетчерді шакырып. ап, станцияда келіл турған эшелон- ға тығыз түрде паровоз беріліп, бул арадан алдағы разъездін біріне өткізіп жіберілуін согыс кезіндегі әскери начальниктер- дің үстірт үстемдігімен буйырып еді. — Эшелондарды сүйреп келген паровоздар әлі отын, суын алып болған жок,— деді диспетчер. — Баскасын тауып бер! — Баска болса не сөз бар... — Қазіргі бос сөзбен уткызған әрбір минутың мыңдаған адамның өмірі екенін ойла! Бес минутта бул арадан эшелон қозғалып, ілгері разъезге кетпесе басыңмен жауап бересін! — Ж олдас... Ж олдас комендант... — Сөзді доғар! Буйырамын саған!.. Эшелонды тез жөнелт! —деп акырды да, ауызгы үйден Нуржан мен Баяиды ертіп станцияға жүгірді. Ол үшеуі сендей сығылыскан калыц оскердін арасына сы- наласып кірді. Запас полкін әкеле жаткан аға офинерді іздеп комендант айкай саляы. Бір кіші командир вагондарды жара- лап жүрген тапалтак, муртты кагштанды сыртынан көрсетіп, іштеріндсгі аға офицердін сол екенін айтты. Комендант оны онашаляп алып шығып: — Екпінді Армия штабынан жана телеграмма алдым. Не- містер біздің ішіміздегі жансызы аркылы, бүтін тан алдында Митава станциясына сенің эшелоныңның келетіні хабарлаиып койыпты,— деді. — Я, ал?.. ал?.. деді тапалтақ, муртты капитан шыдамсыз- данып. 41

' — Соны білдіреді. Эшелонды Матава станциясына ток- татпай, тез ілгері өткізіп жіберіңдер, станция оуе соғысына дайын турсын!— деп буйырады. Телеграммасы міне, Разува- евтыц өзі кол койыпты,— деп комендант жінішке, ак жібек лентадай бір шумақ кағазды усына берді. Сүйткенше болмады, елеңдеп, елегізген кулактар болма- шы бір дүріл естігендей болды. Телеграф лентасын колына шумактап устаған күйі тапалтак, муртты капитан дыбыска кулагын салып, тыц тындап сәл турды. Дыбыс кем-кемнен айкындалып, неміс бомбардировщиктерініц үйреншікті дүрі- ліне уксап, жакындай берген соқ, ол жүгіріп ортаға шығып, «тарандар, тыгыльшдар!..» деп бар даусымен айкай салды. Сол сәтте-ақ, оның даусын урандаскаидай тус-тустан косы* лып, іле айқайлаған әр үнді кәп дауыстар көкке көтеріп, шыр- қатып жіберді. «Тарандар!.. Тығылындар!.. деп бір-біріне ха- барлар таратып жатты. Бул эшелондагылар, Отан согысыныц әдепкі ауыр жылда- рында ыссылы-суыгын бірдей көріп, бөле шеккен жандар еді; майданныц кіл, кыйын-кыйын жерлерінде, сонау Альпі тауы* ның етегінде, Белоруссия батпағында, Рыбачьй шығанағын- да жүргізілген ауыр урыстарда жараланып, әр жердін госпи- талінде емделіп шықкандар. Булардыц ішінде Сталинград, Ленинград, Москва, Орсл урыстарының да үздік ерлері бар; өздері катыскан кантөгіс кырғын соғыстарда, душпаннын мыңдап ушкан самолеттері, жүздеп жіберген танкілерімен де талай-талай кездескен жандар. Қазір, госиитальдан шыккан •беттерінде, запас полкі аркылы, майдаиға толыктыру ретінде, кару-жараксыз куркол келе жатса да, жау бомбардировщик- терініқ жел үрген бөшкедей дүрілі буларға тым қурыса шы- быи ызынындай да эсер етпеді; тапалтақ, муртты капитанның: «Тасаға!..» деген әмірімен гана жан-жакда бьпырай тарап жүгіріп жатыр. Таң алдындағы айсыз карацғы түнде, ақ кресті он такты юнкере калыктап канатын жайып ушкан кара кустай темсн- дей түсіп, төбені бір айналып ө п і. Екінші рет оралуға кеткен- де биіктеп барынша көтеріліп алып, сүйір тумсығын сылқ еткі- зіп тастап жіберіп, шалкалан аунай кулады. Сол бетінде, тырнадай тізілген юнкерстер бірінің артынан бірі шүйлігіп ке- ліп, шубыртьіп бомбалар тастады. Олар шүйліккенде, төсінде калың жулдызы олсіз жымыңдап, кабағын түнеріп түйген кап- кара аспан карап боп үстсріне кулап келе жатқандай, қоркы- нышты бажыл кулақты жара шьікты. Митава станциясыныц бар зенит зенбіректері мен эшелон- ньің платформаларына орнатылған пулеметтер дамылсыз ат- адлады. Шубыра жарыскан кызылды, жасылды жалтырауык кгар, ауада жарылған снарядтармен карацғы түнде жарк- 42

журқ, жалт-жулт ойнап, сыза жарқырап ағады. Бір бастан лрожекторлар жарық кып, караңғы түнде кус жолындай уза- рып тускен акшыл, ашық жарығын арлы-берлі былғандатыи жүріп туңғыйықтанып көрінген биік, кең аспанды шарлады. Осының бәрі жердегі күшейіп бара жаткан қарсылыкты бар бейнесінде айкын тапытады. Әдепкіде шүйлігіп, сорғалап кеп, нысанаға дәлдеп бомба тастаған юнкерстер жерден карсылық күшейгесін, кайкайып жоғарылай берді. Алғашкы гастаған бомбалар эшелонный, бас жағына түсіп, оинан астам ізагон кыйрап, үш-төрт жерден жол бузылды. Бомба түскен жердің рельс, шпалдары быт-шыт боп аспанға ушып, үй орнындай апан қазылды. Жаңқа-жадка бон, қыйрап жаткан вагондардын. маңынан жаралы адамдардын. көмек сурап ыңьірсыған олсіз дауыстары естіледі. Алғашкы бомбалауда Нуржан мен Баян жүгіріп келіп, станцияның жарына жабысып тура қалып еді; неміс кузғыи- дары екінші айналуға орағытып кеткеиде, ГІуржан бурылып дәл артында такау турған Баянға караса орньгнда жок екен. Олп бір қос-косынан бомбалар түсіп жарылғанда жаркыишак тиіп бір жерде жараланып жығылып калғандай корыкты; ка- раңғы түнде, гүрс-гүрс жарылып жаткан ауыр бомбалардық ара-арасымен жүгіріп жүріи, айқайлап Баянды іздеді; әлдене- ше рет, аяқ астында жаткан тас, кесек, ағаш секілді норселер- іе сүрініп жыгылып, тізесін, шынтағын ісіріп алды; жолында- ғьі буғып жаткан адамдарды басып кетіп, шукырларға ома- қаса кулаған жсрлері дс болды; жүгіріп келс жатканда арт жагында жарылғаи кішілеу бір бомба жарықшагы сол колы- ның алаканын жырып кетті. Бірак, Нуржан ет кызуымен булардың бірде-бірін елец кылмады. Қаранғыда, эр жерден жордем сурал ыцырсығап жаралы адамдардың борі де оған Баян секілденді. хк Туткыйылдан кеп тиген совет , истребительдері капелімде екі юнкерсті атып түсірді. Оньщ екеуі де ақ кресі бар, кара­ ла канатын астына алып, кырындай кыйсайып барып жанып кулады. Шуңкыр-шуикырларда бугып жаткан запас полкынын ■жауынгерлері акырын бастарын көтере бастады. Аунап түсіп, кызу әуе урысы боп жаткаи аспанға шалкалап карасады. Бі- рақ, жүлге-жүлге кара булттар калқып, жулдыздары әлсіз «-ана жымындап, жарк-журк жалын атып сиарядтар жарыл- ган қара түнек аспанда не боп жатканын айыру кыйын. Юн- керстерді орағытып айналдыра куып ок аткан, яктердіқ ары- лы ғана анык естіледі. Яктер кейде тас төбеден кулай шүйлі- геді; караңғы түнде жаман дауыс салып далбандап ушкан қа- 43

рала кустарды жай оғындай ағып келіп куйрыктарынан кырлы канатымен кағыгі өтіп кыйсайтып кетеді. Екі юнкерсі кулагасын-ак немістер табан тіресе алмаи, то бын бузып тайсактап шыға берді. Әуе урысына икемсіз бом- бардировщиктерін атакадан корғап карсылаСса қарсыласар- бес миссершмнд биіктеп ушып алға түсіп алды. Запас полкының жауынгерлері бір-бірінен шүйінші сура- ғандай «жау каштылап», жан-жактан жүгіріп келіп, бомбаға- ушыраған эшелон алдына үймелеп жыйналып жатыр. Гапал- так, муртты капитанның катан буйрығын алған кіші командир- лер өзді-өзінін адамын сапка турғызып түгендеп шыкты. Полктан бес адам жараланыпты. Оныц бірі ынырсып шамалы жаткан сои жан тапсырды. Қолтығына кысып алған зембілг бар, сур шинельді кыз станциянын сырт жағыман жүгіріп ке леді. Жаралылардын басындағы кызыл әскерлерге әмір етке» пішінде нек кағып: — Ал, кане еш жерін ауыртпай, зембілге акырын көтеріп салыидар! Тез тапсырайык, мына жерде госпитальдын маши- насы келіп тур, — деді. — Жолдас санинструктор, өлікті кайтеміз? — Оны да алып жүріцдер, госпиталь жерлейтін болды. Бул Баян еді. Бомба түсіп вагондар кыйрап, жаралылар жалынышты үнмен жәрдем сурап ыңырсый бастағанда онын жаны төзбеді. Касындағы жолдасына ескертіп кету де жадынэ келмей жан ушырған екпінмен кыйраған вагондарға жүгірді. Каранғыда көзі көрмей сыйпалап жүріп ыңырсыған дауыста- рынан жаралыларды тапты. Табанда оларға женіл жәрдем- көрсетіп, корғаны бар кауыпсыз жерге жаткызып еді. Жаралыларды машинаға мінгізер жерде тапалтак, муртты капитан келді. Дәл казір ол ашулы да асығыс та еді. Бар де- несі канға былғанып козғала алмай акырын ыңырсып жаткағт әлсіз жаралыларды көргенде ет-жүрегі елжірсді. Бірак, үнде- меді. Астыкғы ернін тістеп, боп-боз боп үнсіз тамсарған күйі артына бурылып кетті. Станцияға келсе запас полкынын жауынгерлері эшелонный, алдында топ-тобымен иіріліп күбі^ күбір сөйлесіп тур екен. Әкгімелері осы арадағы өздерінік жайы: жол бузылды... вагондар кыйрады... Енді не істейміз? «Шығіында да енді не істейміз»? Әзірше бар жауапшылығь^ ез мойнына жүктелген бул запас полкыныц енді не істейтінін капитанныц өзі де біл.мей сасып тур. Жаралыларды госгшталь- ға жөнелтердін алдында, Екпінді Армияның штабына 6үнт- болған окыйғаны баяндап ендігі буйрыкты өзінізден күтеміз дел телеграмма берш еді. Одан әлі хабар жоқ, тым-тырыс Темір жолдың кыйраған вагондарды ондап, толықтырып беруіне ка раса Митавада әлі бір күн жатып калады. Ал, поезга карамай баратын жеріне тартып жаяу жүріп кетуге жогарыдан қоркт 44

г ды. «Біздін хабарымызды неге тоспадың?» — деп жазғыруы да сөзсіз. Енді не істеу керек? Капитан жуантык, кысқа колдарын артына устап, кішкенв денесіне К араганда, зор бітімді басын салбыратып иіп кезіп жүр. Од осындай, ақыл таппай, дагдарып саскан кёзде кара- уындағы бағыныштыларына ораеан беймаза адам еді, журт- тың тыншын алып дігерлеп болатын. Өз жумысын бар жағы- нан жолға салып, жібек талындай татаусыз есіліп турса да, сэл бір болмашы нәрсеге кейіп кала беретін. Енді кіші коман- дирлерді тегіс жыйиап алып оларға эшелон алдындағы топта­ нью шоғырланган жауынгерлерді нускап: — Не, не... бул? — деп суыктау сурады. - Кіші командирлер үндемеді.. — Не істеп... не істеп жүр булар, а? — Жай жүрген болар, жолдас капитан. ~ Неге жай жүреді, а? Жумыс жок па, оларға? Дәл осы кезде, эшелонный бас жагынан әлдекімнің айкай- лап: — Командирлерің кайда? — дсген даусы есітілді. — Кім, кім ол? Мен мундамын,— деп капитан шыдамай карсы жүрді. Коменданттың жәрдемшісі оған жүгірумен кеп бір шумак телеграф лентасып усынды. — Сізге телеграмма... Бірінші Екпіндінін штабынан, — леді. Тапалтак, муртты капитан карақгыда окый алмай, теле­ грамма лентасын шубалта желбіретіп жарығы бар станцияға жүгірді. Армия командашасы генерал Разуваевтың колымен жазылған екен: запас иолкын жыйырма төрт сағатта жеткіз деп буйырыпты. Капитан өз күшіне сенгендей бойын керноген бір жігсрлі кайратка мініп, кішілеу кокыр көздері жаркылдап от шашты: — Буйрыгыцыз орындалады, жеткіземін, жолдас генерал! • — деді; бейне, сол Разуваевтың алдыңа барып ауызба-ауыз буйрык алғандай, айнымас, актық сертін беріп жүгіре жөнел- ді. Сол бойда-ак, өзіне багынышты командирлерді тегіс жый- нап алды. Өздерінің Екпінді Армияға жаяу баратын болғанын кыска-кыска айтты да, сурағым бар дегендерге де «артынан... артынан...» деп аузын аштырмай тоқтатып койып, кайталамас катан буйрык берді: Он минутта солдаттарын вагоннан түсіріліп болсын. Сап­ ка осы жерде турғызылады. Түсінікті гой?.. Барындар! Орын- Дацдар! — деді Буйрык алған командирлер екшесш жарк еткізіп, жалт беріп өзді-өзініц вагонына жүгірді. Бойында кару-жарағы, не бір-бір котелок, дорбадан баска солддт мүлкі жоқ кызыл әс- 45

керлер етек-жеці жыйнақты турган; әмір болысымен вагон - нан котелок, дорбаларын алып, қарғып түсіп жатты. Эшелон­ ный дәл орта тусында, колын артына устап талтайып турған тапалтак, муртты капитан колсагатына ар минут сайын карап қояды; жауынгерлердің вагонға мініп, түскені, оларға коман- дирлердіц берген тәртібі көнілінен шыклай күйініп кетеді. «Жан аяр жай кыймыл, бәрі де. Әскери адам боп сын- сыйдам біреуі болсайшы ішінде. Анау кім?.. Анау?.. Неге ыр* ғып мінбейді? Күні толған жүкті катындай вагонга кеудесімен асылганша»— деп кіжінген капитан шыдай алмай бір вагон- га жетіп барды. — Жаны бар адамша неге тез-тез түспейсіндер, а? а? деп вагоннық ішіндсгі жауынгсрлерге зекіді. Сол арада көзіне түскен командирлерді шакырып ап: — Тездетіндер!... тездетіндер!.. Он минуттан кейін осы ва гоннын жаныиан бірінді.. біріиді көрмейін!— деп буйырады Осылай вагондарды жағалап көзіне түскендердің бәріш урысып, ксйігі жүрген тапалтак, муртты капитанныи артынан кеп катарласа берген ірі денелі жас лейтенант онық иығында- ғы пагонынан үш жулдызшаны ғана көрді. — Жолдас аға лейтенант, майданға кашан жүретіндерін- ді білуге бола ма? — деп сурады. Танымайтын жап-жас офицердіи он үш жыл әскер кызмс- тінде колы азар жеткеи капитан атағынан бір саты төмендетін атағаны, ашулы капитаннық шамына от боп тиді: — Анык.тап....аныктап кара! Капитан мен аға лейтенантты айыра алмасац білетіндерден сурап ал! — А-а-а, капитанбысыз? Қешірерсіз, онда. Пагоныңыздп жулдызша үшеу болгасын ага лейтенант ден калып см. Тапалтак, муртты капитан офицердін жөн-жосығыи, кім болатығіын ғана сурап еді. — Нуржан Қараниязов,— д с п лейтенант аты ж ө н ііі а т а д ы . — Ой... аты-жөнінді сурамаймын, майданға біздін, кашан • жүретініміз неге керек? Әлде коменданттың адамымысың? — Жок, Екпінді Армияға қызметке барам. Сіздерді до сонда барады деп есіткесін, көппсн жүрген жол көңілді, орі өнімді болар деп, кідірмейтін болсаңыздар бірге жүргім келіп тур. — Асығыс болсан, бізге караймьш дсп жолыңнан калма. көрмейсін бе, мына салбыр, сал бөкселерді. Нуржан жаратылысында сарақ сөйлеп, сирек күлетін ту- йык мінезді жігіт еді; әсіресе, жол азабын тарткан сонғы біо жетіде кулкі дегенді тіпті умыткандай кабағын түйіп түнжы- еТп к ^ п Ж^бГрдкАШУЛЫ * Ч » Й ащы т іл ін Л ы р с 46

XI! Есей далаға шыкса төңірек жана-жана бозарып, тан ку- ланиектеніп атып келеді екен. Кең дүние бетін көлснкелегеіг қара көк аспанда, соңғы жулдыздар, коламта шоғындай кіші- рейіп, кызусыз солған жарығы жымындап жыпылык қағып, бір-бірлеп сөніп жатты. Шығыстаи көк жиекті жоғары өрлеп көтерілген караша булттар, бул кезде төбелікке таман тырмы- сып барып, дауыл күткендей шоғырлана түсіп, тастай түйіліік бір орында турып калған. Сыртка шыкканнан кэзі шығыс жакка кадалған Есей мандайын жыйырып алды: — Агіыр-ай, мына булттардың колайсызы-ай, самолеттер еркін кыймылдай алмайтын болды-ау. Бізге де жаксы емес. Мундай бултты күндері алыстағыны айырмак түгіл, аяғықның астындағыны шак көресін... Курляндия түбегінде көптен бері майдан шебі жылжымай, бір орында узақ турып калғандыктан норғаныс шебін устап, бекіністе жаткан бул аудандардың егін, шөбі орылмап еді. Әбден сарғайып пісІп, сабағы кураған егін, шөптер түн катып жортқан шолғыншылар мен буғып жүріп, телефон сымын жалкаған байланысшылардық аяғы астында жаншыла жапы- рылып тапталып жатты. Казір, декабрь айының аяқ кезі бол- са да, әлі күнге кар жаумағандықтан жер кап-кара бола- тын, түнде түскен шык-шылаңнан ғана егін, шөптер бозамык тартып жатты. Есей арт жағынан асыкпай, акырындап басып келе жат- қаи адамға бурьтлып караса Скориков екен: — Мына бір булт болмағанда, бүгін күн жақсы болады екен, — деді ол катарласа беріп. — Булттар мүмкін інабуыл басталғанша айығар, — деді Есей. Лйтуын айтса да өз пікіріне екі ойлы, солкылдак. — Ә, кайдам... Курляндияның ауа райынан қашан көзім жеткенше корка берем, — деп Скориков, иығынан сыпырылып түсіп бара жаткан шинелін жағасынан тартып койды. Шине- льдіц узын шалғайын айқастыра кусырынып, тез муздай кал­ ган денесін декабрьдін ертеңгі суык ауасьшан кымтады. Скориков өз жаратылысына тән, асыкпайтын жай кьш« мылмен көлецкеге койған сүт бетіндей, елен-аландағы бозғыл далаға бинокльден узак карады. Осы арадан бір шақырымдай а.пда, Бегайниден де сәл ары- рақта, жаяу әскерлердің жіңішке окобы кумға түскен жылан ізіндей ирелеидеп жатыр. Тік жарлы тереи оконтын әр жері- нен болат калпақтар кылт-кылт көріне түсіп көзді, алдағандай кайта жок болады. Онан арыракта, екі-үш жүз метрдей жерде Душпаң жактың корғаныс шебі өтеді. Корғаныс шебінің ал- лына ине көзді темір торлар курып, жиі-жиі миналар көміп, 47

терең орлар казып берік бекініске айналдырған. Онан арырак- та қарайып қабат-кабат ормандар көрінеді. Бул жерден ор- мандар кабатына көз жетпесе де, жау әскері сыналасып сыйыспай жаткаиын жүйрік көңіл сезеді. Әлдеқандай бірер сағаттан кейін осы аралардагы душпан бекіиісін зенбірек снарядтарымен талқандап бузып, жаяу әскер бөлімдеріне жол ашып беруі керек. ‘ Пснтэрстіц екі-уш кыйраған үйінін орнынан, тырнанын мойынындай сорайған пеш трубалары ғана көрінеді. Түн бойы суык окопга отырып иек-иегіне тимей жаурап шыккан неміс солдаттары офицерлерінен урланып барып от жағып жылыныи жатыр ма? Сондай, бір пештін тасасынан көнілі жүдеу солдаттардьш быксып жанған отынык әлсіз акшыл тү- тіні жінішкеріп шығады. Әне, сол жерден бір солдат окобына карап жүре түсті де, колындағы жылы буы буркыраған коте* логын көтсріп аузына апарды. — Кап, мына көріңде өкіргір солдаттыи басынуын-ай, әке- сінің төрінде тургандай именбеуін караШы — деп ызалы Скориков кіжінгенше болмады, жаяу әскерлер окобынан мер- ген мылтыгы атылып, ащы даусы ертенгі тынык ауаны жаң- ғырыктырып жіберді. • Жер бетінеи дәрі түтіні уыстап шашқан күддей бурк етіп, ертсңгі таза ауаға баяу жайылып, акырьш тарап, ыдырап бара жатты. Неміс солдатыньщ колындағы котелогы дацгыр етіп анадай жерге ушып түсті. Өзі бір сотке сірссе калып, шалкалап кулап бара жатып, калтыраған колдарымен кеудесін кысып баса калды. Скориковты» дыбысшыл кулағы ертенгі ауадан, жан үзілердегі шыцғырып жіберген солдаттың ащы үнін де есіткен- дей болды. — Әп-бәрскслде!.. Әп-бәрекелде!.. — деді ол, мергенге рый* за болғаны сонша, асты-үстіне түріңкі қалың еріндсрінін екі езуі жайылып кулағына жеткенше күлімсіреді. Күн тиіп жел каккан коныркай беттеріне де кан <_йнап, күрендсне қалды. Сабаз, кім де болса мерген екен. Бірден сулатты ғой Байгус солдат ашкарьшда аузына урттаған сорпасын да жүта алмай калды-ау деді. Осы арада Скориковтын ойына үмы* тып бара жаткан бір мацызды шаруасы түскендей Есейге жалт карады: — Шабуылла Миронов ротасымен бір боласын, касына ер- тетш адамдарынды тандап ап, осы бастан дайындала бер' жак—•пеДнайПыетньмкыанны, жаоллғыдамс ккеалпеидтіа. н. Рухсат ееттссееңніізз ккаасгыыммяа ҚКоп- емеГп^ 311 Д?РЫС' К° Жағың калай болар екен?.. Жас 48

— Жас та болса жалыны шыккан жігерлі бала; қолынан келгенін аянбай, адал істейді, сонысын унатам. — Я, солай екені солай. Өзің унатып, кыйын жолда серігі- ме жарайды деп тапсаң қарсыльгғым жок... Адам өзівдікі, ала- тын өзің, араласьщ катысың көп, кімнің кандай екеніи менен гөрі жақсы білсен керек. Саған, осы жолы бір ескертіп, есіие салып коярым: жүрген жерінде сакбол! А'кылмен істесең адас- пайсын; орайлы жері болмаса, орынсыз көз жумбайдың кере- гі жоқ, мезгілсіз мерт қылады. Ал, ретті жсрінде, шуқырға тьіғылып шыға алмай калмасынды тағы білем... — деп Ско- риков огаи кәзініц кыйығымен күлімсіреп бір карады да: — Бар... бар, кіріс дайындығына! — дсгт акырын әмір етті. Бақылау пунктінің беталдындагы үш теректіц ортанғысын- да, ең жоғарғы бутакка бір барлаушы мініп ап, душпанныц корғаныс шебіно бакылау жүргізіп отыр еді. Скориков соған карай беталғаңда Есей өз взводынын. жауынгерлері туратын жер үйге кірді. Өздсрі туратын жер үйден булардікі жарык- тау екеи. Босағанык бір жаіісарында жанған жалпылдақ шам- ның білтесі жаңа, майы толык болса керек; сырттан кірген адаммен есіктіи. саилауынан соккан жел лебіне түтеи жанған ақшыл жарығы толыксый шалкып, узарып барып шырадай жаркырап кетеді. Ішкі бетке устаған одеял шалғайын шалкай- та бір серпіп тастап, аласа есіктен едкейіи кіре берген Ессйдің көзі автоматын еүртіп жаткан екі байланысшыға түсті. Олар- ға Есен жакындап келе беріп: — Ксше емес пе еді, сүртігі майлагандарык?— деді. Ішке кірген командирін сонда ғана байқаған ол екеуі атып турып: — Маиағы атыста, батальон штабына тарткан телефон сы- мы үзіліп, соны жалғап кайтып едік, жер бауырлап еңбектеп жүргенімізде кум түсіп капты, — десті. Есей үндеген жок, жеңі ішіндегі сук колдай кішкене фо- нарша жарыгын лып еткізіп жағып, коңыр кеугім төр алдын- ла койындасып уйыктап жаткан жауынгерлерінің бетіне тү- сірді. Бәрі бірдей мылтығын бауырына қысып, дорбасын, про- тивогазын бастарына жастап, шырт уйқыға шомып жатыр, Тек, ортадағы жас байлаиысшы Шеролі ғана ояу екен. Кішке- не фонарьдьщ кесе аузындай акшыл сары жарығы дөнгеленіп Зетіие түскенде ашык жаткан қоқыр көздері жыпылықтап, кірпігін сабалады. — Неге уйыктамай жатырсын?— деді Есей, өзгелер оянып кетпесін деген сактыкпеп, еккейіп келіп акырын айтты. Жаткан бойым осы ғана, жолдас лейтенант. — Кайда болдын? — Телефон сымын жағалап шыгып ем. — Уйыкта, жат! Өзім ояттырармын. Шерәлі командирдін үстем оміріне үнсіз көнді. Кеудесіне 4~Курля,гдИЯ 49