สารานุกรมการศึกษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกียรติ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

สารานกุ รมการศกึ ษารว่ มสมยั เฉลมิ พระเกยี รติ สมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

สารานุกรมการศกึ ษารว่ มสมัย เฉลมิ พระเกยี รติสมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘ พิมพ์ครัง้ ท่ี ๑ พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๙ จ�ำนวน ๒,๐๐๐ เลม่ ลขิ สิทธิข์ องคุรุสภา ๒๕๕๙ จัดพมิ พโ์ ดย ส�ำนกั งานเลขาธกิ ารครุ ุสภา www.ksp.or.th ISBN 978-616-7746-34-0 สำ� นกั งานเลขาธกิ ารคุรสุ ภา ๑๒๘/๑ ถนนนครราชสมี า เขตดสุ ิต กรงุ เทพ ฯ ๑๐๓๐๐ โทรศพั ท์ : ๐ ๒๒๘๑ ๗๙๕๕ ข้อมูลทางบรรณานกุ รม ๓๗๐.๓ สารานุกรมการศึกษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ ส๖๗๘ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘. กรงุ เทพมหานคร : ส�ำนักงานเลขาธิการคุรุสภา, ๒๕๕๙ ๔๙๖ หน้า. ภาพประกอบ. กราฟ, ตาราง, แผนภาพ, แผนภมู .ิ ๑. การศึกษาร่วมสมยั -- สารานุกรม. ๒. วิชาชีพครู -- สารานุกรม. ๓. สำ� นักงานเลขาธกิ ารคุรุสภา. ISBN 978-616-7746-34-0

อาเศยี รวาท เฉลมิ พระเกยี รติ สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘ สร้อยโสภิตสถิตในไทยประเทศ แสนวิเศษงามกระจ่างสว่างไสว รัตนะเลศิ ลำ้� น�ำสขุ ไทย “มหาจกั ร”ี สถติ ในใจประชา ทรงเจรญิ ชนมายลุ ุหกสบิ เชิญเทพทพิ ยพ์ ทิ กั ษ์และรักษา สมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า สยามบรมราชกุมารีศรแี ผน่ ดนิ พระทรงเปน็ มง่ิ ขวัญสรรสขุ ชาติ ทรงรอบรูเ้ ปร่ืองปราดทุกศาสตรศ์ ิลป์ ทรงงานเพือ่ ประชาเป็นอาจนิ ต ์ “วิศิษฏศิลปิน” ปน่ิ เขตคาม เยน็ หยาดพระกรุณาทุกหลา้ แหลง่ ประจักษแ์ จง้ พระปรชี าสง่าสยาม “ครดู ีศรแี ผ่นดนิ ” ถ่ินไทยงาม เทดิ พระนามเหนือเกล้าทุกเผา่ ไทย ทรงมุง่ มน่ั พัฒนาวิชาชพี การศกึ ษาดุจประทีปสืบสมัย เพื่อประเทศและประชากา้ วหน้าไกล นอ้ มถวายพระพรชัยทรงพระเจริญ เทอญ ด้วยเกล้าดว้ ยกระหม่อม ขา้ พระพทุ ธเจา้ คณะอนกุ รรมการดำ� เนนิ งานโครงการจดั ทำ� สารานกุ รม การศึกษารว่ มสมัย เฉลิมพระเกียรติฯ ( คุณหญิงกุลทรัพย์ เกษแมน่ กิจ ประพนั ธ์ )

ค�ำนำ� ในวโรกาสมหามงคลที่สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเจริญพระชนมายุ ๕ รอบ วันที่ ๒ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๕๘ พระองค์ทรงเป็นสมเด็จเจ้าฟ้าหญิงพระองค์แรก ที่ด�ำรงพระอิสริยยศ “สยามบรมราชกุมารี” แห่งพระบรมราชจักรีวงศ์ ทรงบ�ำเพ็ญพระราชกรณียกิจที่ทรงคุณประโยชน์ต่อการศึกษาของชาติ อย่างสูงยิ่ง ได้พระราชทานโครงการในพระราชด�ำริส่วนพระองค์หลายหลากโครงการ ท่ีมุ่งเน้นการแก้ปัญหาการขาด สารอาหารของเดก็ ในทอ้ งถน่ิ ทรุ กนั ดาร และพฒั นามาสกู่ ารสง่ เสรมิ ดา้ นการศกึ ษาเพอ่ื การพฒั นาราษฎร ทรงเขา้ รบั ราชการ เป็นพระอาจารย์ประจ�ำกองวิชากฎหมายและสังคมศาสตร์ ทรงเป็น “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ของโรงเรียนนายร้อย พระจลุ จอมเกลา้ และยงั ทรงรบั เชญิ เปน็ พระอาจารยส์ อนในสถาบนั อดุ มศกึ ษาตา่ ง ๆ อกี หลายแหง่ ทรงพระกรณุ าสง่ เสรมิ การศกึ ษาในประเทศเพอื่ นบา้ น เชน่ พระราชทานทนุ แกน่ กั เรยี นวทิ ยาลยั กำ� ปงเฌอเตยี ล ราชอาณาจกั รกมั พชู า ใหม้ าศกึ ษา หลกั สตู รครศุ าสตรบณั ฑติ และหลกั สตู รอาชวี ศกึ ษาในประเทศไทย แลว้ นำ� ความรกู้ ลบั ไปสอนและพฒั นาการจดั การศกึ ษา ของวิทยาลัย ทรงสนับสนุนและพระราชทานพระราชานุเคราะห์แก่โรงเรียนมหิดลวิทยานุสรณ์ ให้เป็นโรงเรียน ผลิตนักวจิ ัย นกั วิทยาศาสตร์ สรา้ งองคค์ วามร้ใู ห้แกป่ ระเทศไทย ทรงปฏบิ ัตพิ ระองค์อย่างครบถ้วนสมบูรณท์ ั้งในฐานะครู ผู้บริหารการศึกษา และนักพัฒนาการศึกษา ยังความปลาบปลื้มปิติโสมนัสและส�ำนึกในพระมหากรุณาธิคุณของพระองค์ ทีม่ ตี อ่ เยาวชน ครแู ละบคุ ลากรทางการศกึ ษาตลอดมา คุรุสภา ในฐานะสภาวิชาชีพครูและบุคลากรทางการศึกษา โดยคณะกรรมการคุรุสภา ในคราวประชุมคร้ังที่ ๑๐/๒๕๕๗ วันที่ ๑๗ กรกฎาคม ๒๕๕๗ ตระหนักและส�ำนึกในพระมหากรุณาธิคุณของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี จึงมีมติให้แต่งต้ังคณะอนุกรรมการด�ำเนินงานโครงการจัดท�ำสารานุกรมการศึกษาร่วมสมัย เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘ สารานุกรมการศึกษาร่วมสมัยฉบับน้ี มีค�ำศัพท์การศึกษาร่วมสมัยจ�ำนวน ๖๐ ค�ำ ประกอบด้วย ค�ำศัพท์ท่ีเกี่ยวกับ พระราชกรณียกิจ พระอัจฉริยภาพ แนวคิดและปรัชญาทางการศึกษาของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ๑๓ ค�ำ ปูชนียาจารย์ของวงการศึกษาไทย ๔ ค�ำ และค�ำศัพท์การศึกษาร่วมสมัยอีก ๔๓ ค�ำ โดยได้เชิญศัพท์ “โรงเรียนกาสรกสิวิทย์” ซ่ึงสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงพระราชนิพนธ์ไว้ มาบัญญัติ เป็นค�ำแรก โดยได้รับความอนุเคราะห์จากมูลนิธิชัยพัฒนาขอพระราชทานพระราชานุญาตให้เชิญมาบรรจุในสารานุกรม การศกึ ษาร่วมสมัยฉบับนดี้ ว้ ย 4 สารานกุ รมการศึกษาร่วมสมัย เฉลมิ พระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ข้าพระพุทธเจ้า ในนาม คณะอนุกรรมการด�ำเนินงานโครงการจัดท�ำสารานุกรมการศึกษาร่วมสมัย เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘ คุรุสภาและผู้ประกอบวิชาชีพทางการศึกษาทุกคนจะน้อมน�ำพระราชด�ำริของพระองค์ไปพัฒนาการศึกษาของชาติ ให้เจริญก้าวหน้าสืบไป และขอน้อมเกล้าฯ ถวายพระพรชัยมงคลแด่สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ขอเดชะคุณพระศรีรัตนตรัยและสรรพสิ่งศักดิ์สิทธ์ิในสากล โปรดประทานจตุรพิธพรชัยมงคลให้พระองค์ทรงพระเจริญ มีพระพลานามยั สมบูรณ์แข็งแรง เป็นพระมิง่ ขวญั ของปวงชนชาวไทยตลอดกาลนิรนั ดร์ (ศาสตราจารย์กิตตคิ ุณ ดร.ไพฑูรย์ สินลารัตน)์ ประธานคณะอนุกรรมการดำ� เนนิ งานโครงการจดั ท�ำสารานุกรมการศึกษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกยี รติสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘ 5 สารานุกรมการศึกษาร่วมสมยั เฉลมิ พระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

สารบญั พระฉายาลักษณ์ สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี พระราชประวตั ิ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ๑๕ 6 สารานุกรมการศึกษารว่ มสมัย เฉลิมพระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

สารบัญภาพ ปชู นียาจารยข์ องวงการศึกษาไทย ปูชนียาจารย์ของวงการศกึ ษาไทย ศาสตราจารย์ ดร.ชวาล แพรัตกลุ ศาสตราจารยก์ ติ ตคิ ุณ ดร.ประชมุ สุข อาชวอำ� รุง ๑๑๓ ๑๒๓ ปชู นียาจารยข์ องวงการศึกษาไทย ปูชนยี าจารยข์ องวงการศกึ ษาไทย ศาสตราจารย์ ดร.ภิญโญ สาธร ศาสตราจารย์ ดร.เสรมิ ศักดิ์ วศิ าลาภรณ์ ราชบณั ฑติ ๑๓๕ ๑๔๕ 7 สารานกุ รมการศกึ ษารว่ มสมยั เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

สารบัญ ๑๕ พระราชประวตั ิ สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า เจา้ ฟ้ามหาจกั รีสริ ินธร ๒๙ รฐั สีมาคณุ ากรปิยชาติ สยามบรมราชกุมารี ค�ำศพั ท์ สารานุกรมการศกึ ษารว่ มสมัย ๓๐ เฉลิมพระเกียรติสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ๓๓ ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘ ๓๗ ๑ โรงเรยี นกาสรกสวิ ิทย์ พระราชนพิ นธ์ในสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ าร ี ๒ เกษตรเพ่ืออาหารกลางวัน ๔๖ ๓ “ทลู กระหม่อมอาจารย”์ พลเอกหญงิ ศาสตราจารย์ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ ๕๑ สยามบรมราชกมุ ารี ณ โรงเรยี นนายรอ้ ยพระจลุ จอมเกล้า พทุ ธศักราช ๒๕๒๓-๒๕๕๘ ๕๖ ๔ ผู้ดอ้ ยโอกาสทางการศึกษา ๖๑ ๕ พิพิธภณั ฑ์ที่มชี วี ิต ๖๖ ๖ รางวลั สมเด็จเจา้ ฟา้ มหาจักรี ๖๙ ๗ โรงเรียนจติ รลดา (สายวิชาชพี ) ๘๐ ๘ โรงเรียนพระดาบสจังหวดั ชายแดนภาคใต้ ๘๕ ๙ วิทยาลัยกำ� ปงเฌอเตยี ล : ของขวญั ล�ำ้ ค่าจากพระปรีชาญาณ ๑๐ วทิ ยาลัยในวัง ๙๒ ๑๑ วทิ ยาลยั ราชสุดา มหาวิทยาลัยมหดิ ล : ราชสุดา จากสร้อยพระนามาภิไธย ๙๘ มาเปน็ มงคลนาม ของสถาบันวิชาการระดบั ชาติ ๑๒ วศิ ิษฏศลิ ปิน ๑๓ หอ้ งสมุดประชาชน “เฉลิมราชกุมารี” 8 สารานกุ รมการศกึ ษาร่วมสมัย เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

สารบญั ๑๑๓ ๑๒๓ ๑๔ ปชู นียาจารย์ของวงการศึกษาไทย ศาสตราจารย์ ดร.ชวาล แพรัตกลุ ๑๓๕ ๑๕ ปูชนยี าจารย์ของวงการศกึ ษาไทย ศาสตราจารย์ ดร.ประชมุ สุข อาชวอ�ำรุง ๑๔๕ ๑๖ ปูชนียาจารยข์ องวงการศกึ ษาไทย ศาสตราจารย์ ดร.ภิญโญ สาธร ๑๕๕ ๑๗ ปูชนยี าจารยข์ องวงการศกึ ษาไทย ศาสตราจารย์ ดร.เสริมศกั ด์ิ วศิ าลาภรณ์ ราชบัณฑติ ๑๖๐ ๑๘ กรอบความคดิ ของความรู้ในการสอนเนื้อหาโดยการน�ำเทคโนโลยีมาใช้ ๑๖๘ ๑๙ กรอบมาตรฐานคุณวฒุ ิแห่งชาต ิ ๑๗๔ ๒๐ การจัดการศกึ ษาฐานราก ๑๘๒ ๒๑ การบริหารจดั การการศึกษาเชิงพนื้ ท่ี ๑๘๗ ๒๒ การเป็นพ่ีเลี้ยงทางวชิ าการและการชแี้ นะ ๑๙๒ ๒๓ การเรียนการสอนด้วยการตกผลึกทางปญั ญา ๑๙๙ ๒๔ การเรียนร้ชู วี ิตกว้าง ๒๐๕ ๒๕ การเรยี นร้ทู ุกหนทุกแห่ง ๒๑๓ ๒๖ การเรียนรแู้ บบผสมผสาน ๒๑๙ ๒๗ การเรียนเสมือนจรงิ ๒๒๗ ๒๘ การศึกษาเชิงสร้างสรรคแ์ ละผลติ ภาพ ๒๓๔ ๒๙ การศึกษาแนวพทุ ธ ๒๔๒ ๓๐ การศึกษาแบบองคร์ วม ๓๑ การศึกษาผูส้ ูงอายุ 9 สารานกุ รมการศึกษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกยี รตสิ มเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

สารบญั ๒๕๑ ๒๖๐ ๓๒ การศกึ ษาเพอื่ การพฒั นาอย่างย่ังยืน ๒๖๕ ๓๓ การศกึ ษาเพื่อความเป็นพลเมอื ง ๒๗๒ ๓๔ การศกึ ษาหลงั ยคุ อตุ สาหกรรม ๒๗๘ ๓๕ การศึกษาอาเซยี น ๒๘๕ ๓๖ การสร้างวินยั เชงิ บวก ๒๙๑ ๓๗ การเสริมพลัง ๒๙๖ ๓๘ ข้อตกลงในการพัฒนางาน ๓๐๓ ๓๙ ครผู ูอ้ �ำนวยความสะดวก ๓๐๙ ๔๐ ครมู ืออาชพี ๓๑๖ ๔๑ คลาวดเ์ ทคโนโลยี ๓๒๖ ๔๒ ครุ ุชน ๓๓๔ ๔๓ คุรุสดุดี ๓๓๙ ๔๔ ชมุ ชนแห่งการเรียนรทู้ างวชิ าชีพ ๓๔๗ ๔๕ ทกั ษะแหง่ ศตวรรษที่ ๒๑ ๓๕๒ ๔๖ บา้ นนักวทิ ยาศาสตร์นอ้ ย ๓๕๖ ๔๗ มหาวิทยาลยั เด็ก ๓๖๖ ๔๘ มาตรฐานประสบการณ์วิชาชีพคร ู ๔๙ รุ่งอรณุ ทางการศึกษา 10 สารานกุ รมการศกึ ษารว่ มสมัย เฉลมิ พระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

สารบญั ๓๗๑ ๓๗๙ ๕๐ โรงเรยี นก�ำเนิดวิทย์ ๓๙๒ ๕๑ โรงเรยี นนวตั กรรม ๔๐๒ ๕๒ โรงเรยี นผลติ ภาพ ๔๐๘ ๕๓ โรงเรยี นมาตรฐานสากล ๔๑๕ ๕๔ สมรรถนะขา้ มพิสัย ๔๒๑ ๕๕ สมาคมวชิ าชีพทางการศกึ ษา ๔๒๙ ๕๖ สะเต็มศึกษา ๔๔๑ ๕๗ “สัตตศลิ า” หลกั ๗ ประการของการเปล่ียนผ่านการศึกษา ๔๕๑ ๕๘ หอ้ งเรยี นกลบั ทาง ๔๕๖ ๕๙ หอ้ งเรยี นอัจฉรยิ ะ ๖๐ หออคั รศิลปนิ ๔๖๔ ๔๗๕ ดชั นี ๔๘๔ ภาคผนวก ประวตั ิผู้เขียนบทอาเศยี รวาท และผ้เู ขยี นค�ำศัพท ์ 11 สารานุกรมการศกึ ษารว่ มสมัย เฉลิมพระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘



พระราชประวตั ิ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี

ภาพพระราชทาน

ภาพพระราชทาน พระราชประวตั ิ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร รฐั สมี าคณุ ากรปยิ ชาติ สยามบรมราชกมุ ารี ถวลั ย์ มาศจรสั สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร รัฐสีมาคุณากรปิยชาติ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชสมภพวันเสารท์ ่ี ๒ เมษายน พุทธศักราช ๒๔๙๘ เวลา ๑๘.๕๒ นาฬิกา ณ พระท่ีนงั่ อัมพรสถาน พระราชวังดสุ ติ พระองค์ทรงด�ำรงพระอิสริยยศที่สมเด็จพระเจ้าลูกเธอชั้นสมเด็จเจ้าฟ้า เป็นพระราชธิดาพระองค์ที่ ๒ ล�ำดับที่ ๓ ในพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ภมู พิ ลอดลุ ยเดชและสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ พ์ิ ระบรมราชนิ นี าถ ไดร้ บั พระราชทานพระนามวา่ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าสิรินธรเทพรัตนราชสุดา กิติวัฒนาดุลยโสภาคย์ และทรงมีพระนามท่ีบรรดาข้าราชบริพาร และผใู้ กลช้ ดิ เบอื้ งพระยุคลบาทเรยี กกนั โดยทวั่ ไปว่า ทูลกระหมอ่ มนอ้ ย 15 สารานกุ รมการศึกษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกยี รตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

พระราชประวตั ดิ ้านการศึกษา ก่อนที่สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ ภาพพระราชทาน ภาพพระราชทาน สยามบรมราชกุมารี จะทรงเข้ารับการศึกษาในระบบ ในเบ้ืองต้นน้ัน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว สมเด็จ พระนางเจ้า ฯ พระบรมราชนิ นี าถทรงเตรยี มความพรอ้ ม เพ่ือวางรากฐานการศึกษาก่อนการศึกษาในระบบ แก่ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ ตงั้ แตค่ รง้ั ยงั ทรงพระเยาว์ ทรงปลกู ฝงั เรอื่ งการอา่ นโดยทรงอา่ นหนงั สอื ทเ่ี หมาะสม กับวัยให้ฟัง เพื่อเตรียมความพร้อมก่อนที่จะทรงเข้ารับ การศึกษาในระบบ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเข้ารับการศึกษาเบ้ืองต้นในระดับอนุบาลศึกษาในปี พทุ ธศกั ราช ๒๕๐๑ ขณะทมี่ พี ระชนมายุ ๓ พรรษา ณ โรงเรยี นจติ รลดาในบรเิ วณพระตำ� หนกั จติ รลดารโหฐาน พระราชวงั ดุสิต โดยทรงศึกษาร่วมช้ันเรียนกับพระสหายซึ่งเป็นบุตรหลานของพระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการ มหาดเล็กที่ได้รับ พระมหากรุณาธิคุณเป็นพระสหายร่วมช้ันเรียนจ�ำนวน ๒๐ คน พระอาจารย์ผู้ถวายอักษรในระดับอนุบาลได้แก่ อาจารย์ ทา่ นผหู้ ญงิ ทัศนยี ์ บณุ ยคุปต์ อาจารย์คุณหญิงองั กาบ บณุ ยัษฐิติ และอาจารย์คุณหญิงสุมานนั ประนิช โดยถวายพระอกั ษร และวชิ าส�ำหรบั การเรยี นรใู้ นเบ้ืองต้นใน ๔ วิชาหลัก ได้แก่ วชิ าภาษาไทย ภาษาองั กฤษ เลขคณิต และ ขบั ร้อง การศกึ ษาในระดบั ประถมศกึ ษาและมธั ยมศกึ ษา ทรงสำ� เรจ็ การศกึ ษาชนั้ ประถมศกึ ษาตอนปลายในปกี ารศกึ ษา ๒๕๑๐ และชน้ั มัธยมศึกษาตอนปลาย แผนกศลิ ปะ ในปกี ารศกึ ษา ๒๕๑๕ โดยทรงสอบขอ้ สอบของกระทรวงศึกษาธิการ ไดค้ ะแนนเป็นล�ำดบั ที่ ๑ ของประเทศทัง้ สองครง้ั หลังจากทรงส�ำเร็จการศึกษาช้ันมัธยมศึกษาปีท่ี ๕ จากโรงเรียนจิตรลดาแล้ว สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ทรงเข้าศกึ ษาตอ่ ในระดับอุดมศึกษาตามล�ำดับดังน้ี ปีการศึกษา ๒๕๑๖ ทรงเข้าศึกษาต่อในคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ทรงส�ำเร็จการศึกษา ในปีพุทธศักราช ๒๕๒๐ (ปีการศึกษา ๒๕๑๙) ได้รับพระราชทานปริญญาอักษรศาสตรบัณฑิต (เกียรตินิยมอันดับหน่ึง) สาขาประวัติศาสตร์ ได้รับพระราชทานรางวัลเหรียญทองในฐานะบัณฑิตที่ท�ำคะแนนยอดเยี่ยมตลอดหลักสูตร ทรงสอบไดเ้ ปน็ ท่ี ๑ ของช้นั ปกี ารศึกษา ๒๕๒๐ – ๒๕๒๒ ทรงเขา้ ศึกษาในคณะบณั ฑติ วทิ ยาลยั มหาวทิ ยาลัยศิลปากร ได้รับพระราชทาน ปรญิ ญาอกั ษรศาสตรมหาบณั ฑติ สาขาวชิ าจารกึ ภาษาตะวันออก ทรงทำ� วทิ ยานิพนธ์ เรอ่ื ง “จารึกพบทป่ี ราสาทพนมรงุ้ ” ปกี ารศกึ ษา ๒๕๒๐ – ๒๕๒๔ ทรงเขา้ ศกึ ษาในคณะบณั ฑติ วทิ ยาลยั จฬุ าลงกรณม์ หาวทิ ยาลยั ไดร้ บั พระราชทาน ปรญิ ญาอกั ษรศาสตรมหาบณั ฑติ สาขาวชิ าภาษาตะวนั ออก ทรงทำ� วทิ ยานพิ นธ์ เรอ่ื ง“ทศบารมใี นพระพทุ ธศาสนาเถรวาท” 16 สารานุกรมการศกึ ษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ภาพพระราชทาน ภาพพระราชทาน ปกี ารศกึ ษา ๒๕๒๔–๒๕๒๙ ทรงเขา้ ศกึ ษาในคณะบณั ฑติ วทิ ยาลยั มหาวทิ ยาลยั ศรนี ครนิ ทรวโิ รฒ ประสานมติ ร ไดร้ บั พระราชทานปรญิ ญาการศกึ ษาดษุ ฎบี ณั ฑติ สาขาวชิ าพฒั นศกึ ษาศาสตร์ ทรงทำ� ดษุ ฎนี พิ นธเ์ รอื่ ง “การพฒั นานวตั กรรม การเสริมทักษะการเรยี นการสอนภาษาไทยส�ำหรบั ชน้ั มธั ยมศึกษาตอนปลาย” แมจ้ ะทรงสำ� เรจ็ การศกึ ษาขนั้ สงู สดุ แลว้ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ยงั ทรงมพี ระวริ ยิ ะ อุตสาหะแสวงหาความร้เู พ่มิ เตมิ ในหลายสาขาวิชาตามพระราชอธั ยาศัย หลายวิชาไดท้ รงน�ำมาใชด้ �ำเนินการพัฒนาความเป็นอยู่ ของพสกนิกรในประเทศให้เจริญก้าวหนา้ ตามพระราชประสงคใ์ นพระบาทสมเด็จพระเจา้ อยูห่ ัวและสมเดจ็ พระนางเจา้ ฯ พระบรมราชนิ นี าถ รวมท้งั พระราชด�ำริสว่ นพระองค์ การมีส่วนร่วมในการพัฒนาการศึกษาของชาติและของมวลมนุษยชาตินั้น พระองค์ได้ทรงร่วมประชุม ทางวิชาการทั้งในประเทศและนานาอารยประเทศ พระปรีชาสามารถของพระองค์ท�ำให้มหาวิทยาลัยท้ังในประเทศ และต่างประเทศทลู เกลา้ ฯ ถวายปริญญาดษุ ฎบี ณั ฑติ กติ ตมิ ศกั ด์ิในสาขาวชิ าทท่ี รงพระปรีชาสามารถต่อเนื่องตลอดมา นอกจากทรงศึกษาตามระบบในสถานศึกษาแล้ว ในขณะที่โดยเสด็จพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถ ณ สถานท่ีต่าง ๆ ในประเทศ และท้ังที่เสด็จพระราชด�ำเนินเยือนสถานท่ีต่าง ๆ ดว้ ยพระองคเ์ องทงั้ ในประเทศและตา่ งประเทศ นน้ั พระองคจ์ ะทรงสงั เกต ทรงไตถ่ าม ทรงศกึ ษาหาความรแู้ ละทรงบนั ทกึ เรื่องราวทีเ่ กีย่ วข้องเพิม่ เติมดว้ ยพระอจั ฉรยิ ภาพของพระองคต์ อ่ เนื่องตลอดมา 17 สารานุกรมการศึกษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ปริญญากิตติมศักดท์ิ ท่ี รงไดร้ ับจากการทูลเกล้าฯ ของสถาบนั การศกึ ษาในประเทศ และตา่ งประเทศ พระปรีชาสามารถและพระอัจฉริยภาพด้านต่าง ๆ ในสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี เป็นท่ีประจักษ์แก่สถาบันการศึกษาท้ังในประเทศและต่างประเทศ ส่งผลให้สถาบันการศึกษาต่าง ๆ ทูลเกล้า ฯ ถวายปรญิ ญากติ ตมิ ศักดิ์แด่พระองคท์ ่านที่ทรงมพี ระอจั ฉรยิ ภาพด้านตา่ ง ๆ อาทิ • ดา้ นอกั ษรศาสตร์ • ดา้ นศิลปศาสตร์ • ด้านสงั คมศาสตร์ • ดา้ นเทคโนโลยี • ดา้ นวิศวกรรมศาสตร์ • ดา้ นเกษตรศาสตร์ • ด้านสาธารณสุขศาสตร์ • ดา้ นอตุ สาหกรรม • ดา้ นวทิ ยาศาสตร์ • ด้านวัฒนธรรมศึกษา • ดา้ นบรหิ าร • ด้านอนื่ ๆ หมายเหตุ : ๑. จ�ำนวนปริญญากิตติมศักด์ิและเกียรติคุณ จากสถาบันในประเทศ ที่ทูลเกล้าฯ ถวาย ณ พุทธศักราช ๒๕๔๖ จ�ำนวนท้งั สน้ิ ๙๑ สาขา ๒. จำ� นวนปริญญากติ ตมิ ศกั ดิ์และเกยี รตคิ ุณ จากสถาบันต่างประเทศ จ�ำนวน ๑๗ สาขา (ศกึ ษารายละเอียด เพมิ่ เตมิ ไดจ้ าก หนงั สอื เทพรตั น ธ เกรกิ ฟา้ ทวั่ หลา้ สรรเสรญิ จดั พมิ พโ์ ดย สำ� นกั งานเสรมิ สรา้ งเอกลกั ษณ์ ของชาติ พทุ ธศกั ราช ๒๕๔๗) 18 สารานุกรมการศกึ ษาร่วมสมยั เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

๓. รางวัลทท่ี รงไดร้ บั ทลู เกลา้ ฯ ถวาย จำ� นวน ๑๕ รางวลั ได้แก่ ลำ�ดับ วนั เดอื น ปี รางวัล สถาบัน หมายเหตุ ๑ ๒๕๓๑ พระเก้ยี วทองคำ� จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลยั ๒ ๒๕๓๒ รางวัลนักวจิ ยั ดเี ด่น ๓ ๒๕๓๒ รางวัลนสิ ติ เกา่ อักษรศาสตร์ดีเด่น จุฬาลงกรณม์ หาวิทยาลัย คณะอกั ษรศาสตร์ ๔ ๘ กรกฎาคม ๒๕๓๔ รางวลั แมกไซไซ สาขาบริการชมุ ชน มูลนิธริ ามอนแมกไซไซ ประเทศฟิลิปปินส์ ๕ ๒๐ กรกฎาคม ๒๕๓๕ รางวลั “ความสำ� เรจ็ แห่งอาเซียน” สถาบนั อาเซยี น รางวัลของ (ASEAN Achievement AWARD) (ASEAN INSTITUTE) ภาคเอกชน ๖ พุทธศกั ราช ๒๕๓๕ รางวลั ดา้ นโภชนาการ องคก์ ารอาหารโลก องคก์ รธรุ กจิ (Honouring Outstanding Nutritionists แห่งสหประชาชาติ (FAO) Award) ๗ พทุ ธศักราช ๒๕๓๗ รางวัล GAIA INTERNATIONAL สมาคม Rasseegana AWARD 1993 ๘ พทุ ธศักราช ๒๕๓๙ Honorary Fellowship สถาบนั SOAS มหาวทิ ยาลยั ลอนดอน ประเทศอังกฤษ ๙ พุทธศักราช ๒๕๔๑ รางวลั เฮดเดรียน ประจ�ำปี 1998 The Word Monuments Fund ประเทศสหรฐั อเมริกา ๑๐ พุทธศักราช ๒๕๔๒ รางวลั “สาโรช บัวศรี ปราชญ์ผู้ทรงศีล” มหาวทิ ยาลยั ศรนี ครินทรวิโรฒ ๑๑ พุทธศักราช ๒๕๔๒ รางวัล “Arcangelo Cultural Prize” สมาคม ltalian Cultural ๑๒ พทุ ธศักราช ๒๕๔๓ รางวัลมติ รภาพภาษาและวฒั นธรรมจีน มหาวิทยาลยั ปกั ก่งิ สาธารณรัฐประชาชนจนี ๑๓ พทุ ธศักราช ๒๕๔๔ รางวัลวรรณกรรมเพื่อความเข้าใจ มูลนิธิวรรณกรรมแหง่ ชาติจนี และ และมติ รภาพระหวา่ งประเทศ สมาคมนกั เขียนแห่งประเทศจีน ๑๔ พุทธศักราช ๒๕๔๔ นักศกึ ษาเกา่ ดเี ด่นมหาวทิ ยาลยั ศลิ ปากร มหาวิทยาลยั ศิลปากร ๑๕ พุทธศกั ราช ๒๕๔๔ รางวัลนกั วจิ ยั ดเี ดน่ แหง่ ชาติ ประจำ� ปี สภาวจิ ัยแห่งชาติ ๒๕๔๕ 19 สารานกุ รมการศกึ ษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกยี รตสิ มเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ภาพพระราชทาน พระบรมราชโองการ ประกาศสถาปนาสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี พระปรีชาสามารถและพระราชกรณียกิจท่ีมีคุณูปการย่ิงในพระราชกิจของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารที ม่ี มี าแตย่ งั ทรงพระเยาวน์ น้ั ในวโรกาสมหามงคลวนั เฉลมิ พระชนมพรรษาพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั เมื่อวันท่ี ๕ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๕๒๐ มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ สถาปนา สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ดงั ท่ีน้อมเชญิ มาดังนี้ ภมู พิ ลอดุลยเดช ป.ร. พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดลุ ยเดช มหิตลาธเิ บศรามาธบิ ดี จกั รีนฤบดินทร สยามนิ ทราธริ าช บรมนาถบพิตร มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ประกาศว่า โดยที่ทรงพระราชด�ำริว่าสมเด็จ พระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าสิรินธรเทพรัตนราชสุดา ทรงได้รับความส�ำเร็จในการศึกษาอย่างงดงามและได้ทรงบ�ำเพ็ญพระองค์ ให้เป็นประโยชน์แก่ชาติบ้านเมืองเป็นอเนกปริยาย เบ้ืองต้นได้ทรงศึกษาที่โรงเรียนจิตรลดา ทรงส�ำเร็จการศึกษาสอบไล่ ได้คะแนนเป็นท่ี ๑ ของประเทศไทย ท้ังประโยคประถมศึกษา และประโยคมัธยมศึกษา แผนกศิลปะ ต่อมาทรงสอบ คดั เลอื กไดเ้ ขา้ ศกึ ษาตอ่ ในคณะอกั ษรศาสตร์ จฬุ าลงกรณม์ หาวทิ ยาลยั โดยทรงมพี ระวริ ยิ ะอตุ สาหะและพระปรชี าสามารถ ในการศกึ ษาเลา่ เรยี นจงึ ทรงสอบไลไ่ ดท้ ่ี ๑ ตลอดทกุ ปกี ารศกึ ษาและทรงไดร้ บั รางวลั คะแนนยอดเยย่ี มในวชิ าตา่ ง ๆ อยเู่ สมอ อาทิ เช่น รางวัลคะแนนยอดเยี่ยมวิชาภาษาฝร่ังเศสและวิชาภาษาไทย เมื่อส�ำเร็จการศึกษาก็ทรงได้คะแนนยอดเย่ียม 20 สารานกุ รมการศึกษารว่ มสมยั เฉลมิ พระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

เป็นท่ี ๑ ของคณะอักษรศาสตร์ ทรงได้รับปริญญาบัตร อกั ษรศาสตรบณั ฑติ เกยี รตนิ ยิ มอนั ดบั ๑ เมอื่ ปพี ทุ ธศกั ราช ๒๕๒๐ ทรงได้รับคะแนนเฉลี่ย ๓.๙๘ จากคะแนนเต็ม ๔ ทงั้ ทรงไดร้ บั รางวลั เหรยี ญทองเรยี นเยยี่ มตลอดหลกั สตู รดว้ ย ปจั จบุ นั ทรงศกึ ษาตอ่ ระดบั ปรญิ ญาโททง้ั ทค่ี ณะอกั ษรศาสตร์ จฬุ าลงกรณม์ หาวทิ ยาลยั และทค่ี ณะโบราณคดี มหาวทิ ยาลยั ศิลปากร ทง้ั น้ี ด้วยทรงตัง้ พระหฤทยั แนว่ แน่ทจี่ ะทรงนำ� วิชาการทีท่ รงศกึ ษาน้นั มาทำ� ประโยชน์แก่แผ่นดิน สมเด็จพระเจ้าลูกเธอได้ทรงอุตสาหะปฏิบัติ กิจการอันเป็นประโยชน์แก่บ้านเมืองและประชาชน ภาพพระราชทาน โดยอเนกประการ ได้โดยเสด็จพระราชด�ำเนินไปในการ ทรงเย่ยี มราษฎร ต�ำรวจ ทหารในภูมภิ าคตา่ ง ๆ อยูเ่ สมอ ทกุ แหง่ หน แมใ้ นทอ้ งถนิ่ ทรุ กนั ดารมภี ยนั ตราย ทำ� ใหท้ รง ทราบถงึ การดำ� รงชวี ติ ปญั หา และอปุ สรรคความยากแคน้ ต่าง ๆ ของบุคคลเหล่านั้นเป็นอย่างดี โดยปกติจะทรง ปราศรยั ทกั ทายกบั ราษฎรอยา่ งสนทิ สนมดว้ ยพระเมตตา ท�ำให้ราษฎรมีโอกาสท่ีจะกราบทูลถึงทุกข์สุขที่มีอยู่ได้ ตามประสงค์ ทรงถือเป็นภาระท่ีจะบ�ำบัดทุกข์บ�ำรุงสุข ตอบแทนบุญคุณเหล่าทหาร ต�ำรวจ และพลเรือนท่ีสละ ภาพพระราชทาน ชีวิตและความสุขในการป้องกันประเทศชาติ ได้ทรงก่อตั้งมูลนิธิซ่ึงได้รับพระราชทานนามว่า “มูลนิธิสายใจไทย” ข้ึน ส�ำหรับอนุเคราะห์ทหาร ต�ำรวจ และพลเรือนท่ีบาดเจ็บ พิการในการปฏิบัติหน้าท่ีป้องกันประเทศชาติด้วยการดูแล ให้ฝึกอาชีพ ตลอดจนดูแลช่วยเหลือครอบครัวไม่ให้รู้สึกว่าถูกทอดทิ้ง โดยทรงด�ำรงต�ำแหน่งองค์ประธานของมูลนิธิ และทรงควบคุมบริหารงานอย่างใกล้ชิด ท้ังนี้นับว่าได้ทรงท�ำคุณประโยชน์ให้แก่บ้านเมืองและประชาชนในประการ ท่ีส�ำคญั ประการหนง่ึ ในด้านการพัฒนาประเทศ ทรงสนพระราชหฤทัยในกิจการพัฒนาทุกแขนง ได้โดยเสด็จพระราชด�ำเนิน ไปทรงศกึ ษาและชว่ ยเหลือในกิจการโครงการตามพระราชดำ� ริทกุ โครงการ ทรงท�ำหน้าท่เี ป็นราชเลขานุการส่วนพระองค์ ทรงรบั พระบรมราโชบายและพระราชดำ� รมิ าทรงดำ� เนนิ การสนองพระเดชพระคณุ ทงั้ ในงานดา้ นเกษตร และดา้ นบำ� บดั ทกุ ข์ บำ� รงุ สขุ ของราษฎร นบั เปน็ การดแู ลสอดสอ่ งพระราชกรณยี กจิ สว่ นหนงึ่ ตา่ งพระเนตรพระกรรณ ไดเ้ สดจ็ ไปทอดพระเนตร การพัฒนาประเทศของประเทศอิสราเอลโดยทรงรับเชิญเป็นอาคันตุกะของเจ้าหญิงฟาราห์นาซ พระราชธิดาของ สมเดจ็ พระเจา้ ซารแ์ หง่ อหิ รา่ นเมอื่ เดอื นเมษายน ศกนี้ ประเทศทง้ั สองดงั กลา่ วนบั วา่ เปน็ ประเทศทม่ี คี วามเจรญิ กา้ วหนา้ มาก ในด้านการพัฒนาประเทศ ผลที่ได้จากการไปทอดพระเนตรกิจการต่าง ๆ ของแต่ละประเทศย่อมน�ำมาใช้เป็นแนวทาง ในการพัฒนาประเทศไทยได้เปน็ อยา่ งดี 21 สารานกุ รมการศกึ ษารว่ มสมยั เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ในดา้ นการพระศาสนากท็ รงมพี ระหฤทยั มนั่ คงในพระรตั นตรยั ทรงศกึ ษาและปฏบิ ตั ธิ รรมในพระพทุ ธศาสนา โดยเสมอตลอดมาต้ังแต่ยังทรงพระเยาว์ พร้อมท้ังทรงสนพระหฤทัยศึกษาหาความรู้ด้านพระพุทธศาสนาและศาสนาอื่น ตลอดจนปรัชญาอย่างแตกฉาน ในส่วนราชการในพระองค์ก็ได้สนองพระเดชพระคุณในพระราชกิจท่ีทรงมอบหมายให้ส�ำเร็จลุล่วงได้ด้วยดี สมพระราชประสงค์ เชน่ เมอ่ื ปพี ทุ ธศกั ราช ๒๕๑๖ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหเ้ สดจ็ แทนพระองคไ์ ปทรง รว่ มงานพธิ พี ระบรมศพสมเดจ็ พระเจา้ กสุ ตฟั ท่ี ๖ อดอลฟ์ ทก่ี รงุ สตอกโฮลม์ ประเทศสวเี ดน กไ็ ดท้ รงปฏบิ ตั พิ ระราชภารกจิ ไดส้ ำ� เร็จเรียบรอ้ ยเปน็ อย่างดี สมเด็จพระเจ้าลูกเธอพระองค์น้ี กอปรด้วย พระจรรยามารยาทเพียบพร้อมด้วยคุณสมบัติแห่ง ขัตติยราชกุมารีทุกประการ เป็นที่รักใคร่นับถือ ยกย่อง สรรเสริญพระเกียรติคุณกันอยู่โดยทั่วไป บัดน้ีก็ทรง พระเจรญิ วยั สมบรู ณด์ ว้ ยพระเกยี รตคิ ณุ ดงั กลา่ ว สมควร ได้รับพระราชทานสถาปนาพระอิสริยศักดิ์ให้สูงขึ้น ใหท้ รงรบั พระราชบญั ชาและสปั ตปฎลเศวตฉตั รเพอ่ื เปน็ พระเกยี รตปิ ระวตั สิ บื ไปตามโบราณขตั ตยิ ราชประเพณี จงึ มี พระบรมราชโองการดำ� รสั สง่ั ใหส้ ถาปนา สมเดจ็ พระเจา้ ลกู เธอ ภาพพระราชทาน เจา้ ฟา้ สริ นิ ธรเทพรตั นราชสดุ ากติ วิ ฒั นาดลุ โสภาคย์ เฉลมิ พระนามตามทจี่ ารกึ ในพระสพุ รรณบฏั วา่ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ เจ้าฟ้ามหาจกั รสี ริ นิ ธร รฐั สมี าคุณากรปิยชาติ สยามบรมราชกุมารี พระราชทานพรให้ทรงเจริญพระชนมายุ วรรณ สุข พล ปฏิภาณ ธนสารสมบัติ พิพัฒนมงคลวิบุลศุภผล สกลเกียรตยิ ศ ปรากฏมโหฬารตลอดจริ ัฐติ กิ าล เทอญ ประกาศ ณ วนั ที่ ๕ ธันวาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๒๐ เป็นปที ่ี ๓๒ ในรัชกาลปจั จบุ นั ผรู้ ับสนองพระบรมราชโองการ พลเอก เกรียงศกั ด์ิ ชมะนันทน์ นายกรัฐมนตรี ฉบบั พเิ ศษ เล่มท่ี ๙๔ ตอนท่ี ๑๓๑ ราชกจิ จานุเบกษา ๒๑ ธนั วาคม ๒๕๒๐ 22 สารานกุ รมการศึกษาร่วมสมยั เฉลมิ พระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

พระผ้ทู รงเป็นครู สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราช กุมารี ทรงเร่ิมสอนหนังสือมาตั้งแต่ ปีพุทธศักราช ๒๕๒๑โดยทรงเป็นอาจารย์พิเศษร่วมบรรยายวิชา อารยธรรมแก่นิสิตชั้นปีท่ี ๑ ในทุกคณะของจุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย จากน้ันอีกสองปีต่อมา ทรงเข้ารับราชการ ใ น ต� ำ แ ห น ่ ง อ า จ า ร ย ์ ป ร ะ จ� ำ ใ น ก อ ง วิ ช า ก ฎ ห ม า ย และสังคมศาสตร์ ส่วนการศึกษา โรงเรียนนายร้อย พระจลุ จอมเกลา้ ในเดอื นธนั วาคม พทุ ธศักราช ๒๕๒๓ ดว้ ยความสนพระราชหฤทยั ในการทรงโปรด ท่ีจะเป็นครูมาแต่เดิม ซ่ึงพระองค์เคยมีพระราชด�ำรัส ถงึ พระราชปณธิ านในเรอ่ื งดงั กลา่ ววา่ ทรงโปรดทจี่ ะเปน็ ครู กบั นกั เขยี น และถา้ ตอ้ งทรงเลอื กอยา่ งใดอยา่ งหนงึ่ แลว้ พระองค์โปรดที่จะเลือกเป็นครู นับแต่ทรงเป็นครู ตั้งแต่เดือนธันวาคม พุทธศักราช ๒๕๒๓ เป็นต้นมา ทรงปฏิบัติหน้าที่ครูโดยสมบูรณ์ ทรงทุ่มเทเวลาให้กับ การสอนซึ่งผ่านการจัดเตรียมเน้ือหาสาระด้วยความ เพียบพร้อม ทรงจัดท�ำส่ือการสอนในหลากหลายมิติ การจัดการเรียนรู้มิได้จ�ำเจอยู่เฉพาะในห้องเรียนเท่านั้น หากแต่มีการจัดการศึกษานอกสถานท่ีเพ่ือให้ศิษย์ ภาพพระราชทาน ซง่ึ เปน็ นกั เรยี นนายรอ้ ยมปี ระสบการณใ์ หม่ ๆ และมโี ลกทศั นท์ ก่ี วา้ งไกลสมกบั เปน็ นกั เรยี นนายรอ้ ยทเี่ ปน็ พลงั ทางปญั ญา ท่ีส�ำคัญของชาติบ้านเมืองสืบไปในอนาคต แม้ในเวลาต่อมา นอกจากทรงเป็นครูแล้ว ยังทรงด�ำรงต�ำแหน่งผู้บริหาร ในต�ำแหน่งผู้อ�ำนวยการกองวิชาประวัติศาสตร์ ส่วนการศึกษา โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า พระองค์ก็ยังคงเพิ่มเติม ความรใู้ หม่ ๆ ประสบการณ์ใหม่ ๆ ดว้ ยการจัดให้มีการประชุมทางวิชาการอยา่ งสมำ�่ เสมอ ทางด้านวิชาการได้พระราชทานแนวทางในการปฏิบัติราชการในกองวิชาการ ทรงส่งเสริมสนับสนุน ให้มีการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ประสบการณ์ และความคิดเห็นในการประชุมแต่ละครั้ง โดยทรงรับฟังทุกความคิดเห็น ของทปี่ ระชมุ เพือ่ ทรงถือเปน็ แนวทางปฏิบัตใิ ห้เกิดความก้าวหนา้ สืบไปในอนาคต พทุ ธศกั ราช ๒๕๓๐ กองทพั บกไดจ้ ดั ตงั้ กองวชิ าประวตั ศิ าสตรข์ น้ึ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราช กุมารี หรือทูลกระหม่อมอาจารย์ของศิษย์ทุกคน จึงทรงด�ำรงต�ำแหน่งศาสตราจารย์และผู้อ�ำนวยการกองวิชา แต่กระบวนการในการจัดการเรยี นการสอนแกน่ กั เรียนนายร้อยยงั คงพฒั นาต่อไป 23 สารานกุ รมการศึกษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ภาพพระราชทาน ภาพพระราชทาน ภาพพระราชทาน ในการจัดการเรียนการสอนน้ัน สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงพัฒนางาน ด้านการบริหารและวิชาการอย่างเป็นระบบตามขั้นตอนต่าง ๆ ร่วมกับคณาจารย์ท่านอื่น ๆ ในกองวิชา โดยพระองค์ ทรงเป็นประธานการประชุมภายในกองวิชาเพื่อพิจารณาเตรียมการเรียนการสอนในประเด็นเน้ือหาสาระต่าง ๆ รวมท้ัง การปรับปรุงเน้ือหา สาระ หลักสูตร ผลการเรียนของนักเรียน การก�ำหนดแผนงานต่าง ๆ อาทิ การเชิญผู้ทรงคุณวุฒิ มาบรรยายพิเศษ การทัศนศึกษา การวิจัย การสัมมนา ฯลฯ รวมท้ังการปรับเปล่ียนหัวข้อการบรรยายในทุกภาคการศึกษา เพอื่ ใหเ้ นอื้ หาสาระมคี วามทนั สมัยสอดคลอ้ งกับสภาพการเปลีย่ นแปลงของสังคมตลอดเวลา 24 สารานุกรมการศึกษารว่ มสมยั เฉลมิ พระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

พระอจั ฉริยภาพความเปน็ ครู ในสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี คำ� ประกาศราชสดดุ ีเฉลิมพระเกยี รตคิ ุณ สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในพธิ ีทลู เกล้า ฯ ถวายเครือ่ งหมายเชดิ ชูเกียรติ “ คุรสุ ดุดี ” เนอ่ื งในวันครู ๑๖ มกราคม พุทธศักราช ๒๕๔๔ คณะกรรมการคุรุสภามีมติเป็นเอกฉันท์ในการประชุมคร้ังท่ี ๕ / ๒๕๔๓ เม่ือวันท่ี ๒๓ สงิ หาคม ๒๕๔๓ ใหข้ อพระราชทานพระราชานญุ าตทลู เกลา้ ทลู กระหมอ่ มถวายเครอ่ื งหมายเชดิ ชเู กยี รติ “ครุ สุ ดดุ ”ี แดส่ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร รฐั สมี าคณุ ากรปยิ ชาติ สยามบรมราชกมุ ารี ในฐานะท่ีพระองค์ทรงประกอบวิชาชีพ “ครู” ผู้ประสบความส�ำเร็จ ทรงสร้างศรัทธาความยกย่อง เชื่อถือในวิชาชีพครูให้เป็นท่ีประจักษ์ในฐานะครูเป็นปูชนียบุคคล ทรงเป็นสมาชิกกิตติมศักด์ิ ของครุ สุ ภา ทรงเปน็ “ทลู กระหมอ่ มอาจารย”์ ของเหลา่ นกั เรยี นนายรอ้ ย และทรงพระกรณุ ารบั ราชการ ในหน้าท่ีผู้อ�ำนวยการกองวิชาประวัติศาสตร์ โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า นับแต่พุทธศักราช ๒๕๔๓ เป็นต้นมาตราบจนปัจจุบัน รวมเวลากว่า ๒๑ ปี พระองค์ทรงเปี่ยมด้วยพระกรุณาคุณ และพระเมตตาคุณต่อนักเรียนโดยถ้วนหน้า ทรงพระวิริยะอุตสาหะอุทิศก�ำลังพระวรกายและ ก�ำลังพระปัญญาในการถ่ายทอดความรู้แก่ศิษย์อย่างเต็มที่ ทรงเตรียมการสอน เตรียมอุปกรณ์ การสอน ทรงค้นคว้า และทรงพระราชนิพนธ์ค�ำบรรยายพระราชทานแก่นักเรียน ทรงริเริ่มและ ทรงปรับปรุงวิธีการสอนวิชาประวัติศาสตร์ให้เกิดผลเป็นความรู้อันเก้ือกูลการด�ำรงชีวิต และการประกอบอาชีพด้านการบริการเพ่ือประโยชน์แก่ชาติบ้านเมือง ด้วยการฝึกหัดให้ นักเรียนเรียนประวัติศาสตร์โดยคิดหาเหตุผล ทรงเสริมสร้างการมีส�ำนึกทางประวัติศาสตร์ เพ่ือให้สามารถประยุกต์ความรู้มาใช้ในชีวิตประจ�ำวันได้ ทรงปลูกฝังให้นักเรียนสนใจในความรู้ ประกอบรอบตัว มีนิสัยรักการจดบันทึก โดยทรงปฏิบัติพระองค์เป็นแบบอย่าง ทรงจดบันทึก ความรู้ท่ีทรงพบเห็นระหว่างเสด็จพระราชด�ำเนินไปยังท่ีต่าง ๆ ทั้งในและนอกประเทศและ ทรงพระกรุณาถ่ายทอดความรู้เหล่าน้ันเป็นพระราชนิพนธ์ท่ีอ�ำนวยประโยชน์ท้ังแก่นักเรียน และประชาชนทว่ั ไป อนั เปน็ คณุ สมบัตขิ องครูที่ดเี ยย่ี ม 25 สารานุกรมการศกึ ษาร่วมสมยั เฉลมิ พระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี มีพระราชจริยวัตรงดงามเป็น แบบอย่างของ “ครู” ทรงรักและศรัทธาใน “วิชาชีพครู” อย่างแท้จริง ทรงยกย่องเทิดทูนและมี พระกตัญญูต่อ “ครู” ผู้ประสิทธ์ิประสาทความรู้แด่พระองค์ และทรงพระกรุณาเก้ือกูลอุปถัมภ์ บ�ำรุงครูและการศึกษาของชาติอย่างกว้างขวางตลอดมา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้จัดตั้งศูนย์พัฒนาเด็กเล็กข้ึนทั่วประเทศ ทรงอนุเคราะห์เยาวชนในถิ่นทุรกันดารในด้านการศึกษา นานัปการ เช่น มีพระราชด�ำริริเร่ิมโครงการเกษตรเพื่ออาหารกลางวัน โครงการส่งเสริมคุณภาพ การศึกษา โครงการฝึกอาชีพ โครงการนักเรียนในพระราชานุเคราะห์ โครงการควบคุมโรคขาด สารอาหารไอโอดนี และโครงการอนรุ กั ษท์ รพั ยากรธรรมชาตบิ รเิ วณโรงเรยี นตำ� รวจตระเวนชายแดน ทรงบ�ำเพ็ญพระองค์เป็นผู้น�ำในการอนุรักษ์และพัฒนาภูมิปัญญาและศิลปวัฒนธรรมไทย ทรงพระวิริยะอุตสาหะศึกษาเช่ียวชาญในด้านการดนตรีไทย โดยทรงใช้เคร่ืองดนตรีไทยได้เกือบ ทุกชนิด ทรงสนับสนุนการดนตรีของสถานศึกษาทุกระดับ รวมท้ังการอนุรักษ์เก็บรักษา ตลอดจน การซ่อมบ�ำรุงเครื่องดนตรีไทย ทั้งยังทรงเป็นพระอาจารย์พิเศษ สอนวิชาอารยธรรมและ วิชาววิ ัฒนาการอารยธรรมแก่นิสิตจฬุ าลงกรณม์ หาวทิ ยาลัยด้วย สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงพระปรีชาสามารถปราดเปรื่อง ในดา้ นอกั ษรศาสตร์ ไดท้ รงพระอตุ สาหะทรงพระราชนพิ นธว์ รรณกรรมตา่ ง ๆ ทง้ั รอ้ ยแกว้ และรอ้ ยกรอง ไว้เป็นทรัพย์สินทางปัญญาของชาติเป็นจ�ำนวนมาก ซ่ึงเป็นประโยชน์อย่างกว้างขวางและย่ังยืนแก่ การศกึ ษาของชาติ แมพ้ ระองคม์ พี ระราชภารกจิ อนั หนกั หลายดา้ น แตก่ ท็ รงพระวริ ยิ ะใฝพ่ ระราชหฤทยั ศึกษาความรู้เพ่ิมเติมเพื่อสัมฤทธิ์ผลในการบ�ำเพ็ญพระราชกรณียกิจอันเป็นหิตานุหิตประโยชน์ ย่ิงใหญ่ไพศาลแก่ชาติและประชาชน ทรงพระกรุณาอุทิศก�ำลังพระวรกาย ก�ำลังพระสติปัญญา และก�ำลังพระราชทรัพย์เพ่ือส่งเสริมการศึกษาของชาติเป็นคุณูปการยิ่งใหญ่ เป็นที่ประจักษ์ชัดแจ้ง แกป่ วงชนชาวไทยและชาวโลก คุรุสภาในนามของครูไทยทั่วประเทศ ส�ำนึกในพระมหากรุณาธิคุณและน้อมเทิดทูน พระราชกรณียกิจในวิชาชีพครู จึงขอพระราชทานพระราชานุญาตทูลเกล้าทูลกระหม่อม ถวายเคร่ืองหมายเชิดชูเกียรติ “คุรุสดุดี” แด่ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี เพ่ือเทิดพระเกียรติคุณในฐานะครูดีเด่นผู้บ�ำเพ็ญพระองค์เป็นปูชนียบุคคลตามจรรยาบรรณครู อย่างม่ันคงยาวนานและเพ่ือเป็นสิริมงคลแก่ครูทั่วประเทศ ตลอดจนเพื่อเป็นมิ่งขวัญแก่มวลสมาชิก คุรสุ ภาและสถาบันวชิ าชพี ครูสืบไป 26 สารานุกรมการศกึ ษาร่วมสมยั เฉลิมพระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

บรรณานกุ รม กระทรวงศึกษาธิการ. (๒๕๔๘). เจ้าฟ้านักการศึกษา: เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในมงคลวโรกาส ทรงเจรญิ พระชนมายุ ๕๐ พรรษา. กรงุ เทพมหานคร: โรงพิมพ์ครุ สุ ภา ลาดพรา้ ว. ส�ำนักงานเลขาธิการสภาการศึกษา. (๒๕๔๘). พระมิ่งขวัญการศึกษาไทย: เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในมงคลวโรกาส ทรงเจริญพระชนมายุ ๕๐ พรรษา. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ์ชุมนุม สหกรณ์การเกษตรแหง่ ประเทศไทย จ�ำกัด. ส�ำนักงานเสริมสร้างเอกลักษณ์ของชาติ. (๒๕๔๗). เทพรัตน ธ เกริกฟ้า ท่ัวหล้าสรรเสริญ. กรุงเทพมหานคร: บรษิ ัทอมรินทร์พริ้นติง้ แอนดพ์ ับลชิ ชิ่ง จำ� กดั ( มหาชน ). 27 สารานกุ รมการศกึ ษาร่วมสมยั เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘



คำ� ศพั ท์

ภาพพระราชทาน โรงเรียนกาสรกสวิ ิทย์ พระราชนพิ นธ์ในสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี โรงเรียนกาสรกสิวิทย์ เป็นโครงการในพระราชด�ำริของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี พระราชทานโครงการอันเน่ืองมาจากพระราชด�ำริดังกล่าวให้มูลนิธิชัยพัฒนาด�ำเนินการในบริเวณที่ดินที่นายสมจิตต์ และนางมณี อิ่มเอิบ น้อมเกล้า ฯ ถวาย ณ ต�ำบลศาลาล�ำดวน อ�ำเภอเมือง จังหวัดสระแก้ว ขนาดพื้นท่ี ๑๑๐ ไร่ ๓ งาน ๘๑ ตารางวา สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชด�ำเนินมาทรงประกอบพิธีวางศิลาฤกษ์ อาคารโรงเรียน เมื่อวันท่ี ๒๘ มกราคม พุทธศักราช ๒๕๕๑ และเสด็จพระราชด�ำเนิน ทรงประกอบพิธีเปิด โรงเรยี นกาสรกสิวทิ ย์เมื่อวนั องั คารท่ี ๑๐ มีนาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๒ 30 สารานุกรมการศกึ ษาร่วมสมยั เฉลิมพระเกยี รตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ภาพพระราชทาน ภาพพระราชทาน ความหมาย สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี พระราชทานช่ือโรงเรียนแห่งน้ีว่า “กาสรกสิวิทย์” ซึ่งมาจาก ค�ำว่า กาสร แปลว่า ควาย และ กสิวิทย์ แปลว่า ศาสตร์แห่งการกสิกรรม โรงเรียนกาสรกสิวิทย์ จงึ หมายถึงสถาบันหรอื โรงเรยี นอันประสิทธ์ิประสาทวชิ าวา่ ดว้ ยการเล้ยี งควายเพือ่ การทำ� เกษตรกรรม พื้นฐานแนวคิด สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี พระราชทานพระราชด�ำริในการจัดตั้งโรงเรียนกาสรกสิวิทย์ เพื่อให้เป็นศูนย์อนุรักษ์และพัฒนากระบือไทย ควบคู่กับการพัฒนาด้านการเกษตรที่เหมาะสมกับประชาชน อันเป็นการ รอื้ ฟน้ื ภมู ปิ ญั ญาไทยในการทำ� นา โดยใชแ้ รงงานคนและกระบอื ซง่ึ กำ� ลงั จะหายไปจากสงั คมไทย ดว้ ยการฝกึ กระบอื สำ� หรบั ใช้ในการท�ำนา รวมทั้งให้ความรู้แก่เกษตรกรท่ีสนใจใช้ประโยชน์จากกระบือในการประกอบอาชีพ ซึ่งเป็นการท�ำการเกษตร ที่ยั่งยืน ไม่ต้องพ่ึงพาเครื่องจักรหรือรถไถ รถเก็บเก่ียว ท่ีต้องใช้พลังงานน้�ำมันขับเคลื่อน ซ่ึงต้องใช้เงินเป็นจ�ำนวนมาก จงึ ทำ� ใหต้ ้นทุนการผลติ จากการทำ� นาหรือท�ำการเกษตรมีราคาสูง การประยกุ ตใ์ ช้ โรงเรียนกาสรกสิวิทย์ เป็นโครงการตามพระราชด�ำริของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ซ่ึงทรงพระกรุณาพระราชทานชื่อว่า “กาสรกสิวิทย์” ตามความหมายของพระราชด�ำริท่ีพระราชทานให้มูลนิธิชัยพัฒนาน�ำไป ด�ำเนินงานโครงการ และมูลนิธิชัยพัฒนาได้สนองพระราชด�ำริ โดยจัดท�ำหลักสูตรการเรียนการสอนของโรงเรียนกาสรกสิวิทย์ ๒ หลักสตู ร ได้แก่ 31 สารานุกรมการศกึ ษารว่ มสมยั เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

๑. หลักสูตร “เกษตรกรกาสรกสิกรรม” เพ่ือสอน ผู้สนใจและเกษตรกรให้ด�ำนินงานด้านเกษตรกรรมตามพระราชด�ำริ ซ่ึงกรมปศุสัตว์จะคัดเลือกเกษตรกรท่ีเป็นสมาชิกธนาคารโค-กระบือ พร้อมมอบกระบือท่ีมีอายุประมาณ ๒.๕ - ๕ ปี เพ่ือเข้ารับ การฝกึ อบรม โดยมคี รฝู กึ ประจำ� โรงเรยี นกาสรกสวิ ทิ ยเ์ ปน็ ผถู้ า่ ยทอด ความรู้ และประสบการณ์ โดยฝกึ กระบอื ใหเ้ ชอ่ื งและสามารถไถนา ได้อย่างช�ำนาญ และฝึกเกษตรกรให้คุ้นเคยกับการใช้ชีวิตร่วมกับ กระบือ สามารถใช้อุปกรณ์ไถนาได้อย่างถูกต้อง ควบคุมกระบือ ให้อยู่ในค�ำส่ัง สามารถเลี้ยงและดูแลกระบือได้ นอกจากน้ี ยังจัด ภาพพระราชทาน การเรียนการสอนเร่ืองการจัดการหญ้าและอาหารเสริม การปลูกพืชเลี้ยงสัตว์ การเกษตรแบบผสมผสานและการใช้ชีวิต แบบพอเพียง โดยหลักสูตรทั้งหมดใช้เวลา ๑๐ วัน ด�ำเนินการสอนระหว่างวันท่ี ๑-๑๐ ของทุก ๆ เดือน รับเกษตรกร เข้ารบั การอบรมได้รุ่นละประมาณ ๑๐ คน ๒. หลักสูตร “ยุวเกษตรกาสรกสิวิทย์” เพื่อสอนนักเรียนระดับช้ันประถมศึกษาถึงมัธยมศึกษาให้ได้เรียนรู้ เกี่ยวกับภูมิปัญญาไทยในการท�ำนา โดยใช้แรงงานคนและกระบือ การอนุรักษ์และพัฒนากระบือไทย ระยะเวลาหลักสูตร ๓ วัน ด�ำเนินการสอนระหว่างวันที่ ๘-๑๐ ของทุก ๆ เดือน รับนักเรียนจากโรงเรียนท่ีสนใจเข้ารับการอบรมได้รุ่นละ ประมาณ ๑๒ คน 32 สารานุกรมการศึกษาร่วมสมัย เฉลมิ พระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ภาพพระราชทาน เกษตรเพ่ืออาหารกลางวัน รองศาสตราจารย์ ดร.คณุ หญงิ สมุ ณฑา พรหมบญุ ความหมาย เกษตรเพอ่ื อาหารกลางวนั หมายถงึ โครงการตามพระราชดำ� รขิ องสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ท่ีทรงริเริ่มเม่ือ พุทธศักราช ๒๕๒๓ และสืบเน่ืองมาจนถึงปัจจุบัน เป็นการท�ำโครงการการเกษตรในโรงเรียน เพื่อน�ำ ผลติ ผลไปประกอบอาหารกลางวนั ใหแ้ กน่ กั เรยี นทง้ั โรงเรยี น กจิ กรรมการเกษตร ไดแ้ ก่ การปลกู พชื ผกั ผลไม้ การเลยี้ งสตั ว์ การเก็บเก่ียว การแปรรูปและการถนอมอาหาร การบ�ำรุงดิน การใช้ปุ๋ยอินทรีย์และปุ๋ยหมัก การจัดการแหล่งน้�ำ ฯลฯ รวมถึงการบริหารจัดการเพื่อให้เด็กได้รับอาหารท่ีมีโภชนาการท่ีดี ถูกสุขลักษณะอนามัย ด�ำเนินการโดยนักเรียนและครู ร่วมกับชุมชน เพือ่ ให้เดก็ ทกุ คนเจรญิ เตบิ โตเตม็ ท่ตี ามวัย มคี วามพร้อมตอ่ การศึกษาเต็มศักยภาพของแตล่ ะคน 33 สารานกุ รมการศึกษารว่ มสมยั เฉลมิ พระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ภาพพระราชทาน ภาพพระราชทาน โครงการเกษตรเพือ่ อาหารกลางวัน สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี เมอ่ื ทรงพระเยาว์ ได้ตามเสดจ็ ฯ พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยูห่ วั และสมเดจ็ พระนางเจา้ ฯ พระบรมราชนิ นี าถ ไปยงั ถนิ่ ทรุ กนั ดาร ทรงทราบปญั หาในดนิ แดนหา่ งไกลเหลา่ นนั้ โดยเฉพาะอยา่ งยง่ิ คือ ปัญหาการขาดแคลนอาหาร ที่ท�ำให้เด็กมีภาวะขาดสารอาหาร จึงมีพัฒนาการทางร่างกายไม่สมบูรณ์ ส่งผลให้การเรียนไม่ดี ต่อมาเมื่อทรงส�ำเร็จการศึกษาปริญญาตรีแล้ว จึงมีพระราชด�ำริท่ีจะช่วยเหลือเด็กในถ่ินทุรกันดาร ทรงเริ่มท�ำ “โครงการ อาหารกลางวันผักสวนครัว” ท่ีโรงเรียนต�ำรวจตระเวนชายแดน ๓ แห่ง ทรงแนะน�ำให้นักเรียนและครูช่วยกันท�ำ เกษตรแบบผสมผสาน แทนที่จะพระราชทานอาหารส�ำเรจ็ รูป กพ็ ระราชทานเมล็ดพันธ์พุ ชื พนั ธส์ุ ตั ว์ อุปกรณก์ ารเกษตร เครื่องครัว รวมทัง้ ทรงแนะน�ำเทคนิคและวธิ ีการ รวมท้งั ทรงเนน้ พืชพ้นื บา้ นทมี่ ีคณุ คา่ ทางโภชนาการด้วย ตอ่ มา ทรงขยายโครงการไปยงั โรงเรยี นตา่ ง ๆ ซง่ึ สว่ นใหญต่ งั้ อยตู่ ามแนวชายแดน มที งั้ โรงเรยี นตำ� รวจตระเวน ชายแดน และสถานศึกษาสังกัดอื่นด้วย และเรียกโครงการน้ีว่า “โครงการเกษตรเพ่ืออาหารกลางวัน” ในระยะต่อมา แม้โรงเรียนในเมืองหลายแห่งก็จัดให้มีการท�ำสวนครัว เพื่อให้เด็กนักเรียนได้เรียนรู้เรื่องการเกษตร รู้จักคุณค่าของอาหาร และโภชนาการที่ดี รวมท้ังได้บูรณาการหลายวิชาในการท�ำการเกษตร เป็นวิธีการเรียนรู้ท่ีสนุก ได้ลงมือท�ำงาน และ มีประโยชน์เชื่อมโยงความรู้กับชีวิตประจ�ำวัน บางโรงเรียนมีผลผลิตการเกษตรมาก จึงทรงน�ำหลักการของสหกรณ์ มาใช้ในการจัดการผลผลิต คือ ให้มีร้านสหกรณ์โรงเรียน ที่จ�ำหน่ายผลผลิตให้แก่โรงครัวของโรงเรียน เพื่อน�ำไปใช้ ประกอบอาหารกลางวัน ผลผลิตที่เหลือก็น�ำไปจ�ำหน่ายแก่ชุมชน น�ำรายได้ไปเป็นกองทุนหมุนเวียนในการเพิ่มผลผลิตต่อไป วิธีการสหกรณ์น้ีท�ำให้นักเรียนได้เรียนรู้การบริหารจัดการเชิงธุรกิจ มีทักษะทางคณิตศาสตร์ รู้จักท�ำบัญชี และรู้จักการท�ำงาน ร่วมกัน ปลูกฝังหลักการประชาธปิ ไตย อกี ทง้ั สรา้ งความสัมพนั ธท์ ่ดี รี ะหว่างโรงเรียนกบั ชุมชนและองค์กรทอ้ งถ่ินดว้ ย 34 สารานุกรมการศกึ ษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ภาพพระราชทาน ภาพพระราชทาน ต่อมา ทรงพบว่า เยาวชนในบางพ้ืนท่ี เช่น ภาคเหนือ และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และเยาวชนในพ้ืนที่สูง มีปัญหา การขาดสารอาหารประเภทแร่ธาตุและวิตามิน เช่น การขาดธาตุ ไอโอดีน ขาดธาตุเหล็ก และขาดวิตามินเอ เป็นต้น จึงโปรดเกล้า ฯ จัดให้เพิ่มเติมสารเหล่าน้ีให้แก่เด็กก่อนที่จะสายเกินไป แต่ละวันมีเด็ก ในโรงเรยี นในโครงการพระราชดำ� รจิ ำ� นวนนบั แสนคนทไ่ี ดร้ บั ประโยชน์ จากโครงการน้ี และหากนับรวมเด็กในโรงเรียนท่ีได้น�ำแนวทางนี้ ไปดำ� เนนิ การดว้ ยกจ็ ะมีจ�ำนวนนับล้านคน อาหารกลางวันทด่ี สี ร้างสขุ ภาพและสุขลักษณะนิสัยทด่ี ี การขาดแคลนอาหาร ความไมร่ เู้ รอ่ื งโภชนาการ และอนามยั สว่ นบคุ คลทไี่ มด่ ี เปน็ สาเหตขุ องภาวะทพุ โภชนาการ ในเด็กที่อยู่ในชนบทห่างไกล โครงการเกษตรเพ่ืออาหารกลางวันสามารถแก้ไขภาวะดังกล่าวได้อย่างเป็นท่ีประจักษ์แล้วว่า เด็กในชนบทมีพัฒนาการดีข้ึนท้ังด้านสุขภาพและการเรียน โครงการเกษตรเพื่ออาหารกลางวัน ตามพระราชด�ำริของ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ไม่เพียงแต่จะดูแลให้เด็กมีอาหารกลางวันรับประทาน แต่ต้องให้เด็ก ได้สารอาหารที่ครบห้าหมู่ในปริมาณที่เพียงพอแก่วัยของเด็ก ตามที่ก�ำหนดไว้ในคู่มือ และเป็นอาหารท่ีสะอาด ตรงตาม หลักโภชนาการและสุขาภิบาลอาหารทุกประการ ดังน้ัน แต่ละวัน นักเรียนจะร่วมกับกลุ่มแม่บ้านและสมาชิกของชุมชน ทหี่ มนุ เวยี นกนั มาช่วยเตรยี มอาหารภายใตค้ ำ� แนะนำ� ของครูและแผนประกอบอาหารรว่ มกัน รวมทงั้ ตอ้ งปรงุ ใหร้ สอาหาร เหมาะกับความนิยมในทอ้ งถิ่นนนั้ ๆ ดว้ ย 35 สารานุกรมการศกึ ษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

โครงการเกษตรเพ่ืออาหารกลางวัน ตามพระราชด�ำริฯ นี้ มีส่วนท�ำให้รัฐบาลกลับมาทบทวนการด�ำเนินการ โครงการอาหารกลางวันซ่ึงเคยด�ำเนินการเม่ือ พุทธศักราช ๒๕๒๙-๒๕๓๐ แล้วหยุดชะงักไปเนื่องจากขาดงบประมาณ โดยเมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๓๕ รัฐบาลได้ตราพระราชบัญญัติกองทุนเพ่ืออาหารกลางวันในโรงเรียนประถมศึกษา เพื่อแก้ปัญหาภาวะทุพโภชนาการและการขาดแคลนอาหารกลางวันของเด็ก ท�ำให้มีกองทุน ๖,๐๐๐ ล้านบาทขึ้น และทำ� ใหเ้ ด็กทกุ คนในโรงเรียนมอี าหารกลางวันรบั ประทาน ระบบการตดิ ตามประเมนิ ผล สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงวางระบบติดตามประเมินผลไว้อย่างครบถ้วน ในด้านการเกษตรและการสหกรณ์ มีการวางระบบข้อมูลท�ำให้สามารถติดตามตรวจสอบและวิเคราะห์ข้อมูล เพื่อการพัฒนา ในด้านพัฒนาการของเดก็ ทรงใหช้ ง่ั น�ำ้ หนักและวัดสว่ นสงู ของเดก็ เป็นรายบุคคลเปน็ ระยะ ๆ ครไู ด้รบั การอบรมเพือ่ ให้รู้ วิธีการเกบ็ ขอ้ มลู การจัดการและวเิ คราะห์ขอ้ มูล รวมท้ังการแปลผลจากการเทียบกบั คา่ มาตรฐานตา่ ง ๆ ในระยะยาว โครงการจึงปรากฏผลเป็นรูปธรรมอย่างชัดเจน ท้ังด้านการเกษตรและพัฒนาการของเด็ก พระปรีชาและพระเกียรติคุณจึงเป็นที่ประจักษ์และยกย่องทั้งในประเทศและต่างประเทศ โครงการเกษตรเพ่ืออาหารกลางวัน จึงเป็นรูปแบบท่ีหลายประเทศน�ำไปปรับใช้ อีกท้ังได้ทรงพระกรุณาพระราชทานความช่วยเหลือแก่ประเทศเพื่อนบ้าน หลายประเทศ ได้แก่ สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว ราชอาณาจักรกัมพูชา สาธารณรัฐสังคมนิยมเวียดนาม สาธารณรฐั อนิ โดนเี ซีย มองโกเลยี สาธารณรัฐแห่งสหภาพเมยี นมาร์ และภูฏาน เปน็ ตน้ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ทรงไดร้ บั การทลู เกลา้ ฯ ถวายตำ� แหนง่ หรอื รางวลั นานาชาติ จ�ำนวนมากในเรอ่ื งดังกล่าวนี้ บรรณานุกรม นันทพร วรี วัฒน.์ (๒๕๕๖). รปู แบบการบริหารจัดการอาหารและโภชนาการในโรงเรยี นอย่างครบวงจร ตามรอยพระยุคลบาท สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี: ด้านการพัฒนาอาหาร โภชนาการและสุขภาพอนามัย ในโรงเรยี น. พมิ พค์ ร้ังท่ี ๒. กรงุ เทพมหานคร: องค์การสงเคราะห์ทหารผ่านศึก ในพระบรมราชปู ถัมภ.์ สมาคมโภชนาการแห่งประเทศไทย ในพระราชูปถัมภ์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี. (๒๕๕๓). เสรมิ สรา้ งโภชนาการทด่ี ี พน้ื ฐานของการพฒั นา: ๓๐ ปี พระราชกรณยี กจิ การพฒั นา สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี. พิมพ์คร้ังที่ ๒. กรุงเทพมหานคร: ส�ำนักงานโครงการสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมาร.ี UNESCO, Princess Sirindhorn Project and Indonesian National Commission for UNESCO. (2012). A Collaborative Project on Children and Youth Development between the Republic of Indonesia and the Kingdom of Thailand under the Patronage of Her Royal Highness Princess Maha Chakri Sirindhorn. Bangkok: Office of Her Royal Highness Princess Maha Chakri Sirindhorn’s Projects. 36 สารานกุ รมการศกึ ษาร่วมสมัย เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ภาพพระราชทาน “ทลู กระหม่อมอาจารย์” พลเอกหญงิ ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ณ โรงเรยี นนายร้อยพระจลุ จอมเกลา้ พุทธศกั ราช ๒๕๒๓-๒๕๕๘ พันเอกหญงิ รองศาสตราจารย์ ชมนาด เทยี มพิภพ 37 สารานกุ รมการศึกษาร่วมสมยั เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

พลเอกหญิง ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงเข้ารับราชการเป็นอาจารย์ส่วนการศึกษา โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า เม่ือปลายปี พุทธศักราช ๒๕๒๓ ในระยะเวลาแรก ๆ แหง่ การทรงงาน นกั เรยี นนายรอ้ ยและขา้ ราชการโรงเรยี นนายรอ้ ยพระจลุ จอมเกลา้ ไดข้ านพระนามพระองค์ แตกต่างกันไป เช่น สมเด็จอาจารย์ สมเด็จครู ฯลฯ คร้ันถึง พุทธศักราช ๒๕๓๔ เนื่องในวโรกาสที่พลเอกหญิง ศาสตราจารย์สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเจริญพระชนมายุ ๓๖ พรรษา โรงเรียนนายร้อย พระจลุ จอมเกลา้ จงึ ไดจ้ ดั กจิ กรรมตา่ ง ๆ รวมทงั้ จดั พมิ พห์ นงั สอื เพอื่ เทดิ พระเกยี รตขิ นึ้ ในโอกาสนนั้ พลเอกหญงิ ศาสตราจารย์ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ไดท้ รงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ พระราชทานนามหนังสือดังกล่าวว่า “ทูลกระหม่อมอาจารย์” พร้อมท้ังพระราชทานพระราชานุญาตให้นักเรียนนายร้อยและข้าราชการโรงเรียนนายร้อย พระจุลจอมเกล้าขานพระนามแทนพระองค์วา่ “ทูลกระหมอ่ มอาจารย์” ตลอดระยะเวลา ๓๕ ปี แห่งการทรงงานในฐานะ “ข้าราชการประจ�ำ” ณ โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า พลเอกหญงิ ศาสตราจารย์ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ทรงเปน็ แบบอยา่ ง “ขา้ ราชการ” อยา่ งแทจ้ รงิ เพราะนอกจากจะทรงพระราชทาน การทรงสอนนักเรียนนายร้อยในฐานะ “ครู” แล้ว ยังทรงเป็น “นักวิชาการ” “ผบู้ รหิ าร” และ “นกั พัฒนา” ในหนว่ ยงานท่ที รงรบั ราชการประจำ� อีกดว้ ย ประวัตกิ ารทรงรบั ราชการทหาร พลเอกหญิง ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงได้รับพระราชทาน พระยศ ร้อยเอกหญิง เรือเอกหญิง เรืออากาศเอกหญิง และทรงได้รับโปรดเกล้า ฯ ให้ด�ำรงต�ำแหน่งนายทหารพิเศษ ประจ�ำกรมทหารราบท่ี ๑ มหาดเล็กรักษาพระองค์ นายทหารพิเศษประจ�ำกองทัพเรือ และนายทหารพิเศษประจ�ำ กองทัพอากาศ ต้ังแต่วันท่ี ๒๑ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๕๒๐ ต่อมาในวันท่ี ๒๔ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๕๒๓ จงึ ทรงเขา้ รบั ราชการสงั กดั สว่ นการศกึ ษา โรงเรยี นนายรอ้ ยพระจลุ จอมเกลา้ ทรงสอนทกี่ องวชิ ากฎหมายและสงั คมศาสตร์ ในเวลาน้ันโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้ายังมีที่ตั้งอยู่ที่ถนนราชด�ำเนินนอก กรุงเทพมหานคร ต่อมาจึงย้ายไปยัง บรเิ วณเขาชะโงก อำ� เภอเมอื ง จงั หวดั นครนายก ในเดือนสงิ หาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๒๙ หลังจากน้ัน พลเอกหญิง ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงได้รับ พระราชทานพระยศสูงข้ึนเป็นล�ำดับ เช่น วันที่ ๒ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๕๒๙ ทรงได้รับพระราชทานพระยศพันเอก และทรงได้รับโปรดเกล้าฯ ให้ด�ำรงต�ำแหน่งศาสตราจารย์ ต่อมาวันที่ ๓๑ มกราคม พุทธศักราช ๒๕๓๒ ทรงได้รับ พระราชทานพระยศ พลตรีหญิง วันท่ี ๑๕ มีนาคม พุทธศักราช ๒๕๓๙ ทรงได้รับพระราชทานพระยศ พลเอกหญิง วันที่ ๒ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๕๔๓ ทรงได้รับโปรดเกล้าฯ ให้ด�ำรงต�ำแหน่งศาสตราจารย์ ส่วนการศึกษาฯ ในอัตราจอมพล 38 สารานุกรมการศึกษาร่วมสมัย เฉลมิ พระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ภาพพระราชทาน ภาพพระราชทาน หลังจากโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า ย้ายท่ีตั้งหน่วยจากกรุงเทพมหานคร ไปยังจังหวัดนครนายก ในพุทธศักราช ๒๕๒๙ แล้ว วันที่ ๕ มีนาคม พุทธศักราช ๒๕๓๐ กองทัพบกได้ต้ังกองวิชาประวัติศาสตร์ สังกัดส่วนการศึกษาฯ ข้ึน พลเอกหญิง ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงด�ำรง ต�ำแหน่งหัวหน้ากองวิชา ต่อมาวันท่ี ๓๑ มกราคม พุทธศักราช ๒๕๓๒ ทรงได้รับพระราชทานพระยศ พลตรีหญิง และต�ำแหน่งผู้อ�ำนวยการกอง วิชาประวัติศาสตร์ และวันที่ ๔ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๕๕๓ เน่ืองในวาระ ทที่ รงรบั ราชการทโ่ี รงเรยี นนายรอ้ ยพระจลุ จอมเกลา้ ครบ ๓๐ ปี ทรงไดร้ บั โปรดเกลา้ ฯ ใหด้ ำ� รงตำ� แหนง่ ผบู้ ญั ชาการพเิ ศษ โรงเรียนนายรอ้ ยพระจลุ จอมเกล้า การทรงรับราชการ ณ โรงเรียนนายรอ้ ยพระจลุ จอมเกลา้ นับตั้งแต่พุทธศักราช ๒๕๒๓ – ๒๕๕๘ พลเอกหญิง ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงรับราชการเป็น “ข้าราชการประจ�ำ” ส่วนการศึกษา โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า พระองค์ได้ทรงประกอบพระราชภารกิจ ทั้งในด้านการสอน งานวิชาการ การบริหาร และการพัฒนา พร้อมกันน้ัน ยงั ไดท้ รงงานในการพัฒนาของโรงเรียนนายร้อยพระจลุ จอมเกลา้ ในดา้ นต่าง ๆ 39 สารานุกรมการศกึ ษารว่ มสมัย เฉลมิ พระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ทรงเปน็ “ครู” การทรงงานสอน เมอ่ื แรกทรงรบั ราชการนน้ั พลเอกหญงิ ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงสอนวชิ าประวตั ศิ าสตร์ วชิ าสงั คมวทิ ยาและมานษุ ยวทิ ยา ณ กองวชิ ากฎหมาย และสงั คมศาสตร์ หลังจากท่มี ีการต้งั กองวิชาประวัติศาสตร์ขนึ้ ในพุทธศักราช ๒๕๓๐ แลว้ พระองค์จึงได้ทรงสอนวชิ า ซึง่ กองวชิ าประวตั ิศาสตรร์ บั ผดิ ชอบ ทง้ั ทเี่ ป็นวิชาบังคับและวิชาเลอื กเสรี ภาพพระราชทาน - วิชาท่ีทรงสอน วิชาที่กองวิชาประวัติศาสตร์เปิดสอนและ “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงพระราชทาน การทรงสอนนักเรียนนายร้อยประกอบด้วย วิชาบังคับ ได้แก่ วิชาพ้ืนฐานอารยธรรมไทย (ต่อมาคือวิชาไทยศึกษา) ส�ำหรับนักเรียนนายร้อยช้ันปีท่ี ๒ และวิชาประวัติศาสตร์โลก (ต่อมาคือวิชาประวัติศาสตร์ร่วมสมัย) ส�ำหรับนักเรียน นายร้อยชั้นปีที่ ๔ หรือช้ันปีที่ ๕ ตามแต่ท่ีหลักสูตรก�ำหนด (เนื่องจากหลักสูตรการศึกษาของโรงเรียนนายร้อย พระจุลจอมเกล้า มีการปรับปรุงเพ่ือให้ทันสมัยอยู่เสมอ) ส่วนวิชาเลือกเสรีน้ันเป็นวิชาท่ีเปิดสอนแก่นักเรียนนายร้อย ชั้นปีที่ ๔ หรือชั้นปีที่ ๕ (ตามแต่ที่หลักสูตรก�ำหนด) ได้แก่ วิชาประวัติศาสตร์ไทย วิชาประวัติศาสตร์เอเชียตะวันออก เฉียงใต้ วิชาประวัติศาสตร์เอเชียตะวันออก วิชาประวัติศาสตร์อเมริกา วิชาประวัติศาสตร์ยุโรป และวิชาหัวข้อพิเศษ ทางประวตั ศิ าสตร์ เป็นต้น - การดำ� เนนิ งานการจดั การเรยี นการสอน “ทลู กระหมอ่ มอาจารย”์ ทรงดำ� เนนิ งานการจดั การเรยี นการสอน ร่วมกับอาจารย์คนอื่น ๆ ในกองวิชาอย่างเป็นข้ันตอน ก่อนเปิดภาคการศึกษาในแต่ละภาค พระองค์ทรงเป็นประธาน ในการประชุมภายในกองวิชา เพ่ือพิจารณาเตรียมการในประเด็นต่าง ๆ เช่น ผลการเรียนของนักเรียนนายร้อย ในภาคการศึกษาท่ีผ่านมา วิชาท่ีจะเปิดสอนในภาคการเรียนที่ก�ำลังจะมาถึง การก�ำหนดวัตถุประสงค์และเค้าโครง การบรรยาย การปรับปรุงหัวข้อและเน้ือหาการบรรยาย การเชิญผู้ทรงคุณวุฒิมาบรรยายพิเศษ วิธีการเรียนการสอน การทัศนศึกษา ตลอดจนการพิจารณาแผนงานต่าง ๆ ของกองวิชา เช่น การวิจัย และการสัมมนา เป็นต้น ในการประชุม แต่ละคร้ัง ผู้ร่วมประชุมสามารถน�ำเสนอข้อมูล และแสดงความคิดเห็นได้อย่างเต็มท่ี อันมีผลให้วิชาที่เปิดสอน ในกองวิชาประวัติศาสตร์ มีการปรับหัวข้อและเน้ือหาในการบรรยาย ให้ก้าวทันกับสถานการณ์ท่ีเกิดขึ้น ในเวลาน้ัน ๆ กองวิชาประวัติศาสตร์ได้จัดการสอนเป็นทีม อาจารย์แต่ละท่านจะได้รับหัวข้อท่ีจะสอนตามท่ีได้ตกลงกันในท่ีประชุม “ทูลกระหมอ่ มอาจารย์” ทรงมีหวั ข้อส�ำหรับทรงสอนเช่นกนั 40 สารานุกรมการศกึ ษารว่ มสมยั เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

- การทรงเตรยี มการสอน “ทลู กระหมอ่ มอาจารย”์ ทรงใหค้ วามสำ� คญั ตอ่ การเตรยี มการสอน ทงั้ ดา้ นเนอื้ หา และสอ่ื การสอน หัวข้อทท่ี รงสอนจึงประกอบดว้ ยเนอื้ หาท่ที รงคน้ ควา้ มาอย่างดเี ย่ียมจากแหลง่ ข้อมูลตา่ ง ๆ ทที่ รงเห็นว่า เป็นประโยชน์ เช่น เอกสารชั้นต้นจากหอจดหมายเหตุ ต�ำราวิชาการ บทความ ระบบสารสนเทศ รวมถึงความรู้ และประสบการณ์จากการที่พระองคไ์ ดต้ ามเสด็จฯ พระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยหู่ ัวและสมเดจ็ พระนางเจ้า ฯ พระบรมราชนิ นี าถ ไปทรงงาน ณ สถานทีต่ ่าง ๆ รวมไปถึงการท่พี ระองค์เสด็จฯ ไปทรงงานทั้งในและตา่ งประเทศ - การพระราชทานการทรงสอน ในภาคการศึกษาหนึง่ ๆ การเรยี นการสอนแตล่ ะวิชาของโรงเรียนนายร้อย พระจุลจอมเกล้า ประกอบด้วย ๑๔-๑๕ ครั้ง (คร้ังละ ๒-๓ คาบเรียน) ในการทรงสอนของทุกวิชาที่เปิดสอน ณ กองวิชาประวัติศาสตร์ นอกเหนือจากหัวข้อท่ีทรงสอนโดยปกติแล้ว “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ในฐานะผู้อ�ำนวยการ กองวิชายังได้ทรงพระกรุณาฯ บรรยายในครั้งแรกและครั้งสุดท้ายเสมอ ในครั้งแรกพระองค์ทรงบรรยายบทน�ำเพื่อให้ นักเรียนนายร้อยเข้าใจสาระส�ำคัญของรายวิชา แนวคิดหลักของแต่ละหัวข้อ รวมถึงวิธีการเรียนการสอน ฯลฯ ส่วนในครั้งสุดท้ายของการเรียนการสอน พระองค์จะทรงพระกรุณาฯ บรรยายเพ่ือเป็นบทสรุปการเรียนการสอน ในวชิ านัน้ ๆ ดว้ ย - วิธีการทรงสอน ในครั้งที่ทรงสอนโดยปกติ “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงมีวิธีการบรรยายเนื้อหาวิชา ต่าง ๆ โดยการใช้ภาษาพูดที่ถูกต้องทางวิชาการ และเปี่ยมล้นไปด้วยพระอารมณ์ขัน อันมีผลให้นักเรียนนายร้อย เข้าใจบทเรียนได้โดยง่าย ประกอบกับพระองค์ได้ทรงใช้สื่อการสอนหลากหลายประเภทท้ัง พระราชนิพนธ์ค�ำสอน เพาเวอร์พอยท์ ภาพถ่าย วีดิทัศน์ ภาพยนตร์ บทเพลง ฯลฯ นอกจากนั้น เพ่ือให้นักเรียนนายร้อยสนใจและซาบซ้ึง ในเนื้อหาของวิชาน้ัน ๆ มากย่ิงข้ึน พระองค์ทรงพระกรุณาฯ ให้จัดนิทรรศการขนาดเล็ก แสดงภาพ แผนที่ หนังสือ ส่ิงของต่าง ๆ ฯลฯ ซ่ึงมีเน้ือหาสอดคล้องกับหัวข้อท่ีทรงสอนอยู่เสมอ และยังได้ทรงพระกรุณาฯ พระราชทาน เล้ียงอาหารหรือพระราชทานสิ่งของที่ระลึก ซ่ึงเป็นเครื่องสะท้อนเน้ือหาวิชาหรือหัวข้อท่ีทรงสอนแก่นักเรียนนายร้อย อย่างสม่�ำเสมอ หากได้พิจารณาเน้ือหาของหัวข้อทางประวัติศาสตร์ที่ทรงบรรยายแต่ละครั้งน้ันจะพบว่า “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงอธิบายภูมิหลังทางประวัติศาสตร์ไปพร้อม ๆ กับทรงช้ีให้นักเรียนนายร้อยได้เรียนรู้ข้อมูลที่ก�ำลังเป็นประเด็นสนใจ ในขณะนนั้ ในลักษณะของการเกาะตดิ สถานการณอ์ ยา่ งใกล้ชิดและเป็นสหวทิ ยาการ พระองค์ยังได้ทรงพระราชทาน พระราชานุญาตให้นักเรียนกราบบังคมทูลถามและแสดงความคิดเห็นอย่างเสรี ด้วยเหตุนี้เอง นักเรียนนายร้อยจึงสามารถเรียนรู้เรื่องราวในอดีต เพื่อการเข้าใจปรากฏการณ์ท่ีก�ำลังเกิดขึ้นในปัจจุบัน และเป็นแนวทางให้สามารถคาดการณ์ส่งิ ทอ่ี าจเกิดขน้ึ ในอนาคตได้ นอกจากนั้นในคาบเรียนที่มีอาจารย์คนอื่นเป็นผู้บรรยายหลักน้ัน พระองค์ได้ประทับฟังอยู่ด้วยเสมอ และยังทรงมีพระมหากรุณาธิคุณบรรยายเสริม ซักถาม หรือ พระราชทานพระราชด�ำริ เพ่ือให้เน้ือหาในการบรรยายนั้น สมบรู ณ์มากขึ้น 41 สารานกุ รมการศกึ ษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

วิธีการเรียนการสอนอีกแบบหนึ่งท่ี “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงส่งเสริมมาโดยตลอดก็คือ การทัศนศึกษา พระองค์ทรงมีพระราชด�ำริว่า นักเรียนนายร้อยควรมีประสบการณ์ตรง และเรียนรู้ถึงความหลากหลายในสังคมไทย และสังคมโลก จึงมีพระมหากรุณาธิคุณเสด็จฯ ทรงน�ำนักเรียนนายร้อยไปทัศนศึกษา ทั้งในและต่างประเทศอยู่เสมอ และเพื่อให้การทัศนศึกษาแต่ละคร้ังเกิดประโยชน์สูงสุด จึงทรงพระกรุณาฯ ให้จัดท�ำหนังสือคู่มือทัศนศึกษาขึ้น เพื่อให้นักเรียนได้ศึกษาข้อมูลของพื้นที่ล่วงหน้า ส่วนสถานที่ทัศนศึกษานั้น พระองค์ก็ไม่ทรงเจาะจงให้ไปเฉพาะ สถานท่ีส�ำคัญทางประวัติศาสตร์ หรือศาสตร์ท่ีเก่ียวข้อง เช่น วิชาโบราณคดีเท่าน้ัน แต่ทรงมีพระราชด�ำริให้ครอบคลุม ถึงสถานที่ส�ำคัญต่าง ๆ ที่จะท�ำให้นักเรียนนายร้อยได้เพิ่มพูนความรู้อย่างกว้างขวาง ไม่ว่าจะเป็นทางด้านภูมิศาสตร์ วฒั นธรรม เศรษฐศาสตร์ วิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี การทหาร และ ความมัน่ คง ฯลฯ - พระราชกรณยี กจิ พเิ ศษ สงิ่ ทสี่ ำ� คญั คอื นอกจากทรงทำ� หนา้ ทสี่ อนตามปกตแิ ลว้ “ทลู กระหมอ่ มอาจารย”์ ยังทรงเป็นอาจารย์ที่ปรึกษาของชมรมดนตรีไทย และชมรมพัฒนาสังคมของนักเรียนนายร้อย และทรงเป็นประธาน ในกจิ กรรมตา่ ง ๆ ของโรงเรยี นนายรอ้ ยพระจลุ จอมเกลา้ อยเู่ ปน็ ประจำ� ทกุ ปี เชน่ วนั ไหวค้ รู วนั พระราชทานกำ� เนดิ โรงเรยี น วนั วิชาการ การเดิน-วง่ิ การกศุ ล เป็นต้น ทรงเป็น “นกั วิชาการ” การทรงงานทางวชิ าการ พลเอกหญิง ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเป็น “เจ้าฟ้านักวิชาการ” อยา่ งแทจ้ ริง เนือ่ งจากทรงสำ� เร็จการศกึ ษาในหลายสาขาวิชา ไดแ้ ก่ ปริญญาตรีสาขาวชิ าประวัติศาสตร์ คณะอกั ษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ปรญิ ญาโทสาขาวิชาจารกึ ภาษาตะวันออก มหาวิทยาลัยศลิ ปากร และสาขาภาษาบาลี-สนั สกฤต จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และปริญญาเอกสาขาวิชาพัฒนศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ นอกจากน้ัน ยังได้ทรงเข้าศึกษาในหลักสูตรระยะอ่ืน ๆ เช่น การส่ือสารจากดาวเทียมระยะไกล ณ สถาบันเทคโนโลยีแห่งเอเชีย เปน็ ตน้ และสงิ่ ทสี่ ำ� คญั ทสี่ ดุ คอื ทรงไดร้ บั ความรแู้ ละพระประสบการณจ์ ากการตามเสดจ็ ฯ พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั และสมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถในการทรงงาน ตลอดจนการเสด็จฯ ไปทรงงานท้ังในและต่างประเทศ ด้วยพระองค์เอง ส่ิงเหล่านี้ท�ำให้ความรู้ของพระองค์มีลักษณะสหวิทยาการ ซึ่งเป็นพ้ืนฐานส�ำคัญส�ำหรับการทรงงาน ในฐานะนักวิชาการและนักพัฒนาดว้ ย - การวิจัย “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงริเร่ิมให้มีการวิจัยและการพัฒนาวิชาการของโรงเรียนนายร้อย พระจุลจอมเกล้าในระดับต่าง ๆ เช่น หลังจากโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้าย้ายท่ีตั้งหน่วยมาอยู่บริเวณเขาชะโงก จังหวัดนครนายก ได้ไม่นาน พระองค์ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้อาจารย์กองวิชาประวัติศาสตร์ท�ำงานวิจัยเกี่ยวกับ จังหวัดนครนายก เพื่อให้รู้จักจังหวัดท่ีหน่วยต้ังอยู่และเป็นการรวบรวมข้อมูลพ้ืนฐานอันอาจน�ำไปใช้ในการพัฒนา ของจังหวัด พระองคท์ รงพระกรณุ าฯ เสดจ็ ฯ ไปทรงเกบ็ ข้อมูลจากประชาชนในพ้ืนท่ีดว้ ยพระองค์เอง 42 สารานุกรมการศึกษาร่วมสมัย เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

- การพฒั นาทางวชิ าการ เพอื่ สง่ เสรมิ งานทางวชิ าการของกองวชิ า “ทลู กระหมอ่ มอาจารย”์ ทรงตระหนกั วา่ ห้องสมุดและหอจดหมายเหตุมีความส�ำคัญเป็นอย่างย่ิงในการศึกษาประวัติศาสตร์ จึงโปรดให้จัดตั้งห้องสมุดและ หอจดหมายเหตขุ องกองวชิ าประวตั ศิ าสตร์ และทรงรบั เปน็ พระราชภาระในการพฒั นาหอสมดุ กลางของโรงเรยี นนายรอ้ ย พระจลุ จอมเกลา้ พระองคท์ รงพระกรณุ าฯ พระราชทานหนงั สอื เอกสาร วดี ทิ ศั น์ แถบบนั ทกึ เสยี ง และสอื่ การสอนตา่ ง ๆ ซ่ึงทรงคุณค่าทางวิชาการและมีราคาแพง ทั้งภาษาไทยและต่างประเทศส�ำหรับบริการข้าราชการและนักเรียนนายร้อย พระองค์ทรงสนับสนุนและพระราชทานทุนให้อาจารย์ไปศึกษาและจัดท�ำเอกสารจดหมายเหตุเกี่ยวกับประเทศไทย ณ หอจดหมายเหตุต่างประเทศ เช่น อังกฤษและสหรัฐอเมริกา ฯลฯ เพื่อน�ำส�ำเนาเอกสารท่ีได้มาจัดเป็นหอจดหมายเหตุ ส�ำหรับให้บริการทางวิชาการ และส่งเสริมการวิจัยทางประวัติศาสตร์ นอกจากน้ันพระองค์ยังทรงสนับสนุนให้ โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า เป็นเจ้าภาพหรือร่วมกับสถาบันทางวิชาการต่าง ๆ จัดสัมมนาทางวิชาการข้ึน อย่างสมำ�่ เสมอ ทรงเป็น “ผบู้ ริหาร” การทรงงานบริหาร ในการบังคบั บญั ชาข้าราชการในกองวิชาประวตั ิศาสตร์ พลเอกหญงิ ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงใช้กฎความสมดุลแห่งพระเดชและพระคุณ ตามหลักปรัชญาการบริหารแบบตะวันออกได้อย่างดีเยี่ยม พระองค์ทรงก�ำกับดูแลบริหารงานอย่างมีประสิทธิภาพ ท�ำให้งานวิชาการ งานก�ำลังพล และงานส่งก�ำลังบ�ำรุง ในกองวชิ าดำ� เนินไปอยา่ งดแี ละราบรนื่ “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงก�ำกับดูแลการท�ำงาน พระราชทานพระราชด�ำริและพระมหากรุณาธิคุณ เพื่อเพ่ิมพูนความสามารถในการปฏิบัติราชการ และบ�ำรุงขวัญและก�ำลังใจของก�ำลังพล เช่น การพระราชทานพระราชทรัพย์ สว่ นพระองคแ์ กอ่ าจารยเ์ พอ่ื ไปศกึ ษาตอ่ เขา้ รว่ มอบรมหลกั สตู รตา่ ง ๆ ทำ� วจิ ยั ทงั้ ในและตา่ งประเทศ ยงิ่ ไปกวา่ นนั้ หากทรง ทราบวา่ ขา้ ราชการ บคุ ลากร และครอบครวั ผใู้ ด ปว่ ยไขห้ รอื ประสบปญั หา กจ็ ะทรงเปน็ พระธรุ ะชว่ ยเหลอื ใหเ้ ขาเหลา่ นน้ั สามารถกลับมาด�ำรงชวี ิตไดเ้ ป็นปกติ ในการจัดการส่ิงอุปกรณ์ เนื่องจากงบประมาณอันจ�ำกัดของทางราชการ “ทูลกระหม่อมอาจารย์” จึงได้ พระราชทานสิ่งอุปกรณ์ส�ำหรับการเรียนการสอนในกองวิชาเป็นจ�ำนวนมาก เช่น เครื่องถ่ายเอกสาร เคร่ืองฉายทึบแสง เคร่ืองฉายสไลด์ โทรทัศน์ เครอื่ งเล่นวีดิทัศน์ เคร่อื งเล่นวทิ ย-ุ แถบบนั ทึกเสยี ง และเคร่ืองคอมพิวเตอร์ เปน็ ตน้ 43 สารานกุ รมการศึกษาร่วมสมัย เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ทรงเปน็ “นกั พฒั นา” การทรงงานพัฒนา ในฐานะผบู้ ญั ชาการพเิ ศษและผอู้ ำ� นวยการกอง วิชาประวัติศาสตร์ พลเอกหญิง ศาสตราจารย์สมเด็จ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ทรงพระกรณุ าฯ พระราชทานพระราชดำ� รแิ ละทรงเปน็ องคอ์ ปุ ถมั ภโ์ ครงการ ภาพพระราชทาน พฒั นาวชิ าการและโครงการพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ นานปั การ ทง้ั ในโรงเรยี นนายรอ้ ยพระจลุ จอมเกลา้ และในจงั หวดั นครนายก - โครงการทางวิชาการ “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงพระกรุณาฯ พระราชทานพระราชด�ำริอันก่อให้เกิด การพฒั นาแหลง่ ขอ้ มลู และระบบสารสนเทศเพอื่ การคน้ ควา้ เพอื่ ประโยชนด์ า้ นการเรยี นการสอน ทสี่ ำ� คญั คอื การปรบั ปรงุ หอสมุดโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า และการพัฒนาเครือข่ายอินเทอร์เน็ตเพ่ือให้นักเรียนนายร้อยและอาจารย์ สามารถเขา้ ถงึ แหล่งข้อมูลจากภายนอกไดส้ ะดวกรวดเร็ว “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงมีพระราชด�ำริให้จัดตั้งกองทุนเพื่อพัฒนาโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้าข้ึน เพอ่ื เปน็ แหลง่ เงนิ ทนุ นอกงบประมาณแผน่ ดนิ สำ� หรบั ใชใ้ นการพฒั นาโรงเรยี นนายรอ้ ยในดา้ นตา่ ง ๆ ทงั้ ทางดา้ นการเรยี น การสอนและการวิจัย เช่น ทุนการศึกษาส�ำหรับนักเรียนนายร้อย การดูงานและการศึกษาภูมิประเทศในต่างประเทศ ของนักเรยี นนายร้อย การจัดตง้ั กองทนุ วิจัยของนกั เรยี นนายร้อย การพฒั นาระบบหอ้ งสมดุ และศนู ย์บริการสบื คน้ ขอ้ มลู และห้องปฏบิ ัตกิ ารคอมพิวเตอร์ การจดั หาโสตทศั นปู กรณ์เร่งด่วน การปรบั ปรงุ หอ้ งปฏิบัตกิ าร การพัฒนาสอื่ การเรยี น การสอน ทงั้ ในสว่ นการศกึ ษาและสว่ นวชิ าทหาร การจดั หาตำ� ราภาษาองั กฤษ การจดั หอ้ งเรยี นภาษาดว้ ยบทเรยี นมลั ตมิ เี ดยี ระบบเครอื ขา่ ย การจดั จา้ งอาจารยช์ าวตา่ งประเทศประจำ� เพอ่ื สนบั สนนุ นโยบายการพฒั นาการใชภ้ าษาของนกั เรยี นนายรอ้ ย การสมั มนาทางวชิ าการ และการสนบั สนนุ โครงงานวจิ ยั ของอาจารย์ ตลอดจนการปรบั ปรงุ หอ้ งพกั สำ� หรบั นกั เรยี นนายรอ้ ย ทีเ่ จ็บปว่ ยและการจัดหาเครอื่ งมอื แพทย์ ฯลฯ ด้วยพระมหากรุณาธิคุณใน “ทูลกระหม่อมอาจารย์” โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้าจึงได้รับความร่วมมือ และความช่วยเหลือจากสถาบันการศึกษา หน่วยงานต่าง ๆ ทั้งภาครัฐและภาคเอกชน ท้ังในและนอกประเทศ ทั้งด้านวิชาการ การวิจัย และการพัฒนาเทคโนโลยี ตลอดจนการใช้ทรัพยากรของแต่ละสถาบันให้เกิดประโยชน์ร่วมกัน เช่น การวางระบบเครือข่ายอินเทอร์เน็ตภายในโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า ของส�ำนักงานคณะกรรมการกิจการ กระจายเสยี ง กิจการโทรทศั น์และกิจการโทรคมนาคมแห่งชาติ เป็นต้น 44 สารานกุ รมการศึกษารว่ มสมยั เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

- โครงการพัฒนาคุณภาพชีวิต “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงริเร่ิมให้นักเรียนนายร้อยและข้าราชการ โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า ร่วมมือกับหน่วยงานในท้องถิ่นจัดท�ำโครงการพัฒนาคุณภาพชีวิตก�ำลังพลและ ประชาชนในพ้ืนท่ี โครงการพัฒนาคุณภาพชีวิตดังกล่าวครอบคลุมท้ังทางด้านการศึกษา สาธารณสุข และการพัฒนาอาชีพ โครงการดา้ นการศกึ ษา เชน่ โครงการอาหารกลางวนั ของนกั เรยี นโรงเรยี นประถมศกึ ษาในสงั กดั สำ� นกั งานการศกึ ษาขนั้ พน้ื ฐาน การตั้งโรงเรียนอนุบาลคุณากร และโรงเรียนปิยชาติพัฒนา การพระราชทานทุนการศึกษาและอุปกรณ์การศึกษา ท่ีจ�ำเป็นแก่นักเรียนยากจน ฯลฯ โครงการด้านสาธารณสุข เช่น การจัดหน่วยแพทย์เคลื่อนท่ีของโรงพยาบาล โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า การรับคนไข้ไว้ในพระราชูปถัมภ์ และโครงการทางด้านการพัฒนาอาชีพ เช่น การพฒั นาพันธ์พุ ืช การพัฒนาทกั ษะอาชพี ใหม่ ๆ เป็นต้น ทรงเปน็ “ขา้ ราชการ” ตลอดระยะเวลา ๓๕ ปีแห่งการทรงงาน ณ โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า พลเอกหญิง ศาสตราจารย์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเป็นแบบอย่าง “ข้าราชการ” อย่างแท้จริง ในการปฏิบัติราชการ ทง้ั ในฐานะ “ครู” “นกั วิชาการ” “ผบู้ รหิ าร” และ “นกั พฒั นา” “ทูลกระหม่อมอาจารย์” ทรงสอนให้ลูกศิษย์ของพระองค์ได้รับความรู้อย่างครบถ้วนท้ังเนื้อหาทางวิชาการ และประสบการณใ์ นชีวติ จรงิ การเรยี นการสอนในลักษณะดงั กลา่ วมผี ลให้นักเรียนนายร้อยลูกศษิ ย์ของพระองคไ์ ด้เรียนรู้ อย่างกว้างขวางและหลากมิติ นักเรียนนายร้อยต่างส�ำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ และน้อมน�ำพระราชด�ำริและความรู้ ทไี่ ดร้ บั จากการพระราชทานการทรงสอนของ “ทลู กระหมอ่ มอาจารย”์ เปน็ แนวทางในปฏบิ ตั ริ าชการ ปกปอ้ งประเทศชาติ และพัฒนาสังคมไทยให้เจรญิ ก้าวหนา้ สบื ไป บรรณานุกรม โรงเรยี นนายรอ้ ยพระจลุ จอมเกลา้ . (๒๕๒๙). พนั เอกหญงิ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี กรงุ เทพมหานคร: สยามรฐั . ______. (๒๕๓๔). ทลู กระหม่อมอาจารย.์ กรงุ เทพมหานคร: โมเดอร์นเพรส. ______. (๒๕๓๘.). เพราะขอบฟา้ กวา้ ง. กรงุ เทพมหานคร: บมจ.อมรนิ ทรพ์ ริน้ ต้งิ แอนดพ์ ับลิชช่งิ . ______. (๒๕๕๓). สานอดตี สอู่ นาคต-สามทศวรรษทลู กระหมอ่ มอาจารย์ (พทุ ธศกั ราช ๒๕๒๓-๒๕๕๓). กรงุ เทพมหานคร: โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า www.crma.ac.th/histdept/. 45 สารานกุ รมการศึกษารว่ มสมัย เฉลิมพระเกียรตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ผู้ด้อยโอกาสทางการศึกษา ดร.สมเกียรติ ชอบผล ความน�ำ ประเทศไทยใหค้ วามสำ� คญั แกก่ ารจดั การศกึ ษาของเดก็ และเยาวชนมาอยา่ งเขม้ แขง็ มีนโยบายการขยายโอกาส ทางการศกึ ษาอยา่ งชดั เจนในแผนการศกึ ษาแหง่ ชาตทิ กุ ฉบบั ทผี่ า่ นมา จนมพี ระราชบญั ญตั กิ ารศกึ ษาแหง่ ชาติ พทุ ธศกั ราช ๒๕๔๒ ท่ีได้ก�ำหนดให้จัดการศึกษาขั้นพ้ืนฐานให้แก่เด็กอย่างท่ัวถึง และมีคุณภาพ โดยไม่เก็บค่าใช้จ่าย เป็นความพยายามไปสู่ การเปลี่ยนแปลงที่ส�ำคัญ มีการจัดสรรงบประมาณเพื่อการศึกษาเพิ่มข้ึนมากกว่าด้านอ่ืน ๆ อย่างเห็นได้ชัด อย่างไรก็ตาม ยังมีปรากฏการณ์ทางการศึกษาท่ียังเป็นปัญหาและความห่วงใย จากข้อมูลเชิงประจักษ์ และความรู้สึกของคนในสังคม เป็นต้นว่า คุณภาพการศึกษา (quality) ความเสมอภาคทางการศึกษา (equity) และประสิทธิภาพในการจัดการศึกษา (efficiency) บทความนี้จะกล่าวถึงเด็กกลุ่มด้อยโอกาสและแนวทางการจัดการศึกษาส�ำหรับเด็กด้อยโอกาส ตามพระราชด�ำริในสมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี 46 สารานกุ รมการศึกษารว่ มสมยั เฉลิมพระเกียรตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

ความหมายและขอบข่ายของผู้ดอ้ ยโอกาสทางการศึกษา ตามพระราชวนิ ิจฉัย ในสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงมีความรู้และประสบการณ์ ในการจัดการศึกษา เพ่ือเด็กด้อยโอกาสมาเป็นเวลานาน พระองค์ได้ทรงแสดงปาฐกถาในงานวันสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ครง้ั ท่ี ๑๕ ณ มหาวทิ ยาลยั ศรนี ครนิ ทรวโิ รฒ เมอ่ื วนั ท่ี ๑๒ พฤศจกิ ายน ๒๕๔๔ ทรงจ�ำแนกผู้ด้อยโอกาสทางการศึกษาไว้ ชดั เจน เพอ่ื การเขา้ ถงึ และการจดั บรกิ ารใหส้ อดคลอ้ งกบั สภาพปญั หา และบรบิ ทของเดก็ แตล่ ะประเภทไว้ ๑๕ ลกั ษณะ ดงั นี้ ๑. ผ้ทู ี่อยูใ่ นถนิ่ ทรุ กันดาร บรกิ ารทางการศกึ ษาเข้าไปถงึ ได้ยากหรอื ไมม่ เี ลย ๒. ผูไ้ ม่มีเงนิ เรียน ๓. ผู้ท่ีสติปญั ญาไมด่ ี ๔. คนเจ็บป่วย ผขู้ าดอาหาร ไม่มเี รีย่ วแรง ความสามารถในการเลา่ เรยี นและทำ� งานได้น้อยลง ๕. คนทีม่ ีร่างกายบกพรอ่ งพกิ าร หรอื มปี ัญหาทางจิต ๖. เด็กกำ� พร้า ขาดผูอ้ ปุ การะ ๗. ผู้ท่ีบิดา มารดา ผู้ปกครอง ต้องย้ายถิ่นอยู่เสมอ เช่น ผู้มีอาชีพก่อสร้าง หรือรับจ้างท�ำการเกษตร แบบย้ายทอ่ี ย่ไู ปมา พวกชาวเรือ ชาวประมง ๘. เด็กเรร่ อ่ น หรอื อย่อู าศัยตามทอ้ งถนน (street children) ๙. แรงงานเดก็ ทหารเด็ก และโสเภณีเด็ก ๑๐. ผทู้ ไ่ี มม่ โี อกาสศกึ ษาในวยั เรยี น ดว้ ยความลำ� บากตา่ ง ๆ นานา หรอื เปน็ ผไู้ มเ่ อาใจใส่ ดอ้ ยโอกาสเพราะไมม่ ใี คร มาเตอื นให้ตง้ั ใจเรียนตอนเด็ก ๆ เมอ่ื โตข้นึ คดิ ไดแ้ ล้วสมองก็ไมว่ อ่ งไว ๑๑. ผูต้ อ้ งขงั หรือผู้ต้องโทษ ๑๒. ผู้ลภี้ ัย ผ้หู ลบหนีเขา้ เมอื งโดยผิดกฎหมาย และบคุ คลไร้สญั ชาติ พวกน้จี ะด้อยโอกาสมากในเรอ่ื งการศึกษา ๑๓. ผู้ท่ีไม่เข้าใจภาษาที่ใช้เป็นส่ือการสอน หมายความว่าในเมืองไทยสอนหนังสือเป็นภาษาไทย แต่คนท่ีพื้นฐานพูดภาษากะเหรี่ยง เม่ือเข้าโรงเรียนท่ีใช้ภาษาไทย อาจมีปัญหาในการศึกษาและตามไม่ทนั ๑๔. ผู้ท่ีอยู่ในแวดวงที่ไม่ส่งเสริมการศึกษา แวดวงสังคมน้ี หมายถึงครอบครัว พ่อแม่ หรือสังคมในส่วนรวม เช่น บางแห่งเห็นว่าสตรีไม่ควรเข้ารับการศึกษา หรือบางแห่งถือว่าเมื่อลูกโตข้ึนต้องไปช่วยท�ำงาน ไปท�ำงานดีกว่า ทีจ่ ะเสียเวลาให้ไปเรียนต่อ ๑๕. ผเู้ รยี นบางคนทมี่ คี วามคดิ กา้ วหนา้ หรอื วา่ ฉลาดเกนิ ไป ครไู มท่ ราบวา่ จะสอนอยา่ งไร กเ็ ลยโมโหแลว้ ไมส่ อนให้ ไม่มีโอกาสได้อยู่ในมอื ของครูที่ดี ถือวา่ เป็นคนดอ้ ยโอกาสเหมอื นกัน ทั้ง ๆ ทถ่ี ้าท�ำให้ดแี ลว้ จะเปน็ ประโยชนต์ ่อสังคมมาก 47 สารานุกรมการศกึ ษาร่วมสมยั เฉลิมพระเกยี รตสิ มเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

จากการจ�ำแนกประเภทและลักษณะดังกล่าวข้างต้น จะเห็นมิติของการพัฒนาให้สอดคล้องกับคุณลักษณะ อายุ ความต้องการ ฐานะทางเศรษฐกิจและสังคม ข้อจ�ำกัดและศักยภาพของผู้ด้อยโอกาสแต่ละประเภท ยิ่งไปกว่านั้น ยงั ใหค้ วามสำ� คญั แกผ่ ทู้ มี่ คี วามสามารถพเิ ศษ เดก็ อจั ฉรยิ ะซงึ่ ปะปนอยใู่ นกลมุ่ เหลา่ นี้ หากไมส่ ามารถจำ� แนกใหเ้ หน็ ศกั ยภาพ ทแ่ี ทจ้ รงิ และไมส่ ามารถจดั การศกึ ษาใหส้ อดคลอ้ งกบั ความตอ้ งการแลว้ เดก็ กลมุ่ นก้ี จ็ ะกลายเปน็ ผดู้ อ้ ยโอกาส ไปอยา่ งนา่ เสยี ดาย และนับเปน็ การสญู เสียทสี่ ำ� คัญของระบบการศึกษาของประเทศ แนวทางการจัดการศึกษาในโครงการพัฒนาเด็กและเยาวชนในถ่ินทุรกันดาร ตามโครงการพระราชด�ำรฯิ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ไดท้ รงพระกรณุ าดำ� เนนิ งานโครงการพฒั นาเดก็ และเยาวชน มาเป็นเวลากว่า ๓๐ ปี โดยริเริ่มโครงการจากจุดเล็ก ๆ จากโรงเรียน ๓ โรง ต้ังแต่ปี ๒๕๒๓ เม่ือได้ด�ำเนินการตรวจสอบ ประเมินผล ตามหลักวิชาการเบ้ืองต้น เห็นว่าบังเกิดผลดี มีกระบวนการด�ำเนินการที่มีประสิทธิภาพเป็นที่ยอมรับมีความ เปน็ ไปได้ตามบริบทของโรงเรียนชมุ ชน ก็โปรดให้ขยายโครงการมาโดยลำ� ดับ จนปจั จุบนั ครอบคลุมพนื้ ทใี่ นถน่ิ ทรุ กันดาร ทั่วประเทศ มสี ถานศกึ ษาท่ดี ำ� เนนิ งานโครงการกวา่ ๗๐๐ แหง่ มีนกั เรียนรว่ มโครงการประมาณ ๒๐๐,๐๐๐ คน การด�ำเนินงานโครงการตามพระราชด�ำริฯ ได้ให้ความส�ำคัญแก่เด็กและเยาวชน ซึ่งถือเป็นศูนย์กลาง ของการพฒั นา โดยใชโ้ รงเรยี นเปน็ ฐาน และเชอื่ มโยงไปถงึ ครอบครวั ชมุ ชน และประชาชน โดยใหค้ วามสำ� คญั ตอ่ การพฒั นา ในแต่ละด้าน สรุปไดด้ ังนี้ ๑. ด้านสุขภาพอนามัย จากข้อมูลที่พบเห็นและทราบกัน อยทู่ ว่ั ไปวา่ เดก็ ไทยในชนบท มคี วามเปน็ อยคู่ อ่ นขา้ งลำ� บาก มปี ญั หาการ เจบ็ ปว่ ย ขาดสารอาหาร ขาดวติ ามนิ และแรธ่ าตสุ ำ� คญั ทส่ี รา้ งความเจรญิ เติบโตแก่ร่างกายให้เป็นไปตามวัย ได้ด�ำเนินการให้ส่งเสริมด้านร่างกาย และสุขภาพอนามัยก่อน โดยจัดโครงการเกษตรเพ่ืออาหารกลางวันให้มี อาหารรับประทานอย่างพอเพียง มีคุณค่าอาหารครบหมู่ และแก้ปัญหา การขาดสารไอโอดนี การขาดธาตเุ หลก็ ปอ้ งกนั การระบาดของไขม้ าลาเรยี และโรคพยาธิ ทำ� ใหเ้ ดก็ มรี า่ งกายแขง็ แรง สามารถศกึ ษาเลา่ เรยี นไดด้ ขี นึ้ ซ่ึงเป็นการแก้ปัญหาพ้ืนฐานของเด็กได้อย่างเป็นรูปธรรม ด้วยวิธีการ ทห่ี ลากหลายตามบรบิ ทของแตล่ ะโรงเรยี น แตล่ ะพน้ื ที่ ปจั จบุ นั ปรากฏวา่ เด็กโดยรวมมีสุขภาพอนามัยดีขึ้น อัตราการเจ็บป่วยลดน้อยลงมาก อัตราการมาเรียนของเด็กสูงข้ึน ซ่ึงถือเป็นการเปลย่ี นแปลงเชงิ กายภาพ ทสี่ ามารถเหน็ ไดช้ ดั เจนในแตล่ ะพนื้ ทขี่ องโครงการ ซงึ่ จะสง่ ผลให้การเรียนรู้ของเด็กได้มีประสทิ ธภิ าพดีย่ิงข้ึน เพ่ือน�ำไปสู่ เปา้ หมายการยกระดับคณุ ภาพการศกึ ษาต่อไป 48 สารานุกรมการศึกษาร่วมสมยั เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

๒. ด้านคุณภาพการศึกษา เม่ือสามารถแก้ปัญหาพื้นฐานของผู้เรียนด้านสุขภาพอนามัยได้ตามสมควร พระองคท์ รงให้ความส�ำคัญแก่การยกระดับคุณภาพการศึกษาของผู้เรียน โดยมีกิจกรรมส�ำคัญด้านการพัฒนาครู พัฒนา และจดั หาสอื่ การเรยี นการสอน ปรบั ปรงุ กระบวนการจดั การเรยี นรใู้ หน้ กั เรยี นเปน็ ผปู้ ฏบิ ตั ิ เชอื่ มโยงกบั หลกั สตู รการเรยี นการสอน เชน่ การปลกู พชื เลย้ี งสตั ว์ การทำ� กจิ กรรมตามโครงการตา่ ง ๆ ใหเ้ ดก็ มโี อกาสคดิ วเิ คราะห์ วางแผนการปฏบิ ตั งิ าน มกี ารสงั เกต การประเมินผลการปฏิบัติงาน ท�ำให้ผู้เรียนประสบผลส�ำเร็จในการปฏิบัติงาน มีความเชื่อม่ันในตนเอง มีความภาคภูมิใจ ในผลงานท่ีเกิดข้ึนด้วยความคิดและความพยายาม จ�ำนวนเด็กท่ีไม่ประสบความส�ำเร็จในการเรียนที่ต้องออกจากการศึกษา กลางคนั ลดน้อยลงอยา่ งเห็นไดช้ ดั เด็กในถ่นิ ทุรกนั ดารเหลา่ นม้ี ผี ลการเรียนทีด่ ีขึน้ มีอตั ราการเรยี นต่อท่สี งู ข้ึน การเปลี่ยนแปลงท่ีส�ำคัญท่ีเห็นได้ชัดคือ การที่พระองค์ได้ทรงริเร่ิมให้มีนักเรียนในพระราชานุเคราะห์ขึ้น ต้ังแต่ปีพุทธศักราช ๒๕๓๑ โดยพิจารณาให้นักเรียนที่ส�ำเร็จการศึกษา ชั้นประถมศึกษาปีท่ี ๖ ที่มีผลการเรียนดี มีความประพฤติดี ได้รับการคัดเลือกเข้ารับทุนพระราชทานเพ่ือการศึกษาต่อจนจบการศึกษาระดับปริญญาตรี ตามศักยภาพ และความสามารถของเด็กแต่ละคน ปัจจุบันมีนักเรียนในพระราชานุเคราะห์ทั้งที่ส�ำเร็จการศึกษาแล้วและก�ำลังศึกษาอยู่ ประมาณ ๕,๐๐๐ คน ผู้ท่ีจบการศึกษาได้ไปปฏิบัติงานในท้องถ่ินภูมิล�ำเนา เป็นผู้น�ำ เป็นผู้มีความรู้ความสามารถ สามารถปฏบิ ตั งิ านไดอ้ ยา่ งมปี ระสทิ ธภิ าพ โดยเฉพาะผทู้ เี่ ปน็ ครขู องโรงเรยี นในถนิ่ ทรุ กนั ดาร สามารถปฏบิ ตั กิ ารเรยี นการสอน และยกระดบั ผลสมั ฤทธทิ์ างการเรยี นของนกั เรยี น ใหเ้ ปลยี่ นแปลงไปในทางดขี นึ้ จนเปน็ ทยี่ อมรบั และมผี ลงานเชงิ ประจกั ษ์ ในทุกทที่ ี่บุคลากรเหล่านไ้ี ดไ้ ปปฏบิ ัติงานอยู่ ๓. ด้านการปลูกฝังอาชีพและคุณลักษณะท่ีจ�ำเป็นส�ำหรับเด็กและเยาวชน นอกจากความรู้แล้ว การท่ีเด็ก จะต้องด�ำรงชีวิตต่อไปในอนาคต จ�ำเป็นต้องมีอาชีพ มีรายได้ มีคุณลักษณะ ที่เหมาะสม จึงได้ก�ำหนดให้นักเรียนได้ท�ำกิจกรรม ตามโครงการ เช่น การส่งเสริมอาชีพที่มีความถนัดและความสนใจ กิจกรรมสหกรณ์ท่ีเน้นการออมทรัพย์ ร้านค้า และการสรา้ งผลติ ผลทางการเกษตร กจิ กรรมเหลา่ นเี้ ปดิ โอกาสใหน้ กั เรยี นไดป้ ฏบิ ตั จิ รงิ จนเกดิ ทกั ษะความชำ� นาญ สามารถ ประกอบอาชีพ มีรายได้ มีฝีมือที่ละเอียด ประณีต ออกแบบได้ตรงกับความต้องการของตลาด เช่น การผลิตเคร่ืองเงิน กระเป๋า เครื่องมือเครื่องใช้ในครัวเรือน ในการปฏิบัติงานได้เน้นให้เด็กช่วยเหลือกันท�ำงานเป็นกลุ่ม มีความสามัคคี มีความรับผิดชอบ ซื่อสัตย์ต่อผู้บริโภค ไม่ผลิตสินค้าที่เป็นอันตรายต่อผู้บริโภค ซ่ึงคุณลักษณะเหล่านี้มีความส�ำคัญ และจำ� เปน็ ซ่ึงจะท�ำใหส้ งั คมมคี วามมนั่ คง มีความเขม้ แข็ง และมคี วามสมัครสมานสามคั คี ๔. ด้านการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ ส่ิงแวดล้อม และศิลปวัฒนธรรม ปัจจุบันทรัพยากรธรรมชาติ และส่ิงแวดล้อมถูกท�ำลายโดยน�้ำมือมนุษย์ท่ีขาดความรู้ ความตระหนักในความส�ำคัญของการอนุรักษ์ และการมุ่งหา ผลประโยชน์ใส่ตนเองในระยะสั้น โดยเฉพาะในพ้ืนท่ีชนบท การปลูกฝังให้เด็กและเยาวชนได้ท�ำกิจกรรมในการอนุรักษ์ จึงเป็นส่ิงจ�ำเป็นอย่างย่ิง เด็กในโครงการทุกคนได้รับการอบรม ส่ังสอน และปฏิบัติงาน ทั้งเป็นส่วนของตนเองและกลุ่ม ในการอนุรักษ์ป่าไม้ การปลูกต้นไม้ การรักษาขนบธรรมเนียมประเพณี ศิลปวัฒนธรรม การแต่งกายท่ีมีเอกลักษณ์ ของตนเอง มีการเรียนรู้ ศึกษาค้นคว้าภูมิปัญญาของท้องถิ่น น�ำมาเป็นสิ่งประดิษฐ์และผลงานท่ีท�ำให้เกิดรายได้ เช่น เคร่ืองเงิน เครื่องปั้นดินเผา เครื่องถม เครื่องเขิน ซึ่งสามารถพบเห็นได้ท่ัวไปจากฝีมือของเด็กที่ได้รับการปลูกฝัง และสบื ทอดมาจากบรรพบรุ ุษ ทนี่ ำ� มาจดั ใหส้ อดคลอ้ งกับหลักสูตรการเรยี นของเด็กอย่างเปน็ รปู ธรรม 49 สารานกุ รมการศกึ ษารว่ มสมยั เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘

บทสรุป การด�ำเนินงานโครงการตามพระราชด�ำริในสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ท่ีมีความ ต่อเน่ืองและเข้มแข็งมาเป็นเวลากว่า ๓๐ ปี มีโรงเรียนในโครงการมากกว่า ๗๐๐ โรง มีนักเรียนท่ีได้รับการพัฒนาราว ๒๐๐,๐๐๐ คน ครอบคลมุ หมบู่ า้ นทงั้ หมด ๑,๓๖๐ แหง่ ซงึ่ เปน็ พนื้ ทใี่ นถนิ่ ทรุ กนั ดารของประเทศ และไดม้ กี ารขยายแนวคดิ การด�ำเนินงานไปสู่โรงเรียนท่ัวไปอย่างกว้างขวาง ในช่วงเวลาที่ผ่านมา กล่าวได้ว่าไม่มีโครงการอื่นใดท่ีได้มีการปฏิบัติงานมา เป็นเวลายาวนานเช่นน้ี ก่อให้เกิดคุณูปการอย่างมากต่อเด็ก เยาวชน ผู้ด้อยโอกาสทั้งหลายท่ีมีอยู่เป็นจ�ำนวนมาก ในผืนแผ่นดินไทย เด็กด้อยโอกาส ได้ประสบผลส�ำเร็จในการเรียน มีอาชีพ มีรายได้ พ้นจากสภาวะยากล�ำบาก สามารถ ดแู ลชว่ ยเหลือครอบครัวและชุมชนได้อย่างเข้มแขง็ ทงั้ ยงั ก่อใหเ้ กิดองค์ความรใู้ นการพัฒนาการศกึ ษาเพ่อื เดก็ ดอ้ ยโอกาส สามารถขยายผลไปยังพื้นที่อ่ืน ทั้งในและต่างประเทศได้อย่างมีประสิทธิภาพ และที่ส�ำคัญ ทุกคนยังมีความคาดหวัง และความมุ่งม่ันว่าการด�ำเนินงานโครงการตามพระราชด�ำริในสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี จะด�ำเนินต่อไปด้วยความเข้มแข็ง ต่อเนื่อง และย่ังยืน เพ่ือให้เด็กและเยาวชนด้อยโอกาสได้รับการพัฒนาความรู้ ทักษะ คณุ ลักษณะท่เี หมาะสม เปน็ ก�ำลงั ส�ำคญั ในการพฒั นาประเทศสืบไป บรรณานกุ รม มหาวทิ ยาลยั ศรนี ครนิ ทรวโิ รฒ. (๒๕๔๕). สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี ทรงปาฐกถาเรอื่ งการศกึ ษา ของผดู้ อ้ ยโอกาส เนอื่ งในวนั สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ครง้ั ที่ ๑๕ ประจำ� ปี พทุ ธศกั ราช ๒๕๔๔ ณ มหาวทิ ยาลยั ศรนี ครนิ ทรวโิ รฒ ประสานมติ ร วนั จนั ทรท์ ี่ ๑๒ สงิ หาคม ๒๕๔๔. กรงุ เทพมหานคร: มหาวทิ ยาลยั ศรนี ครนิ ทรวโิ รฒ ประสานมติ ร. สำ� นกั งานโครงการสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ าร.ี (๒๕๕๒). แผนพฒั นาเดก็ และเยาวชนในถน่ิ ทรุ กนั ดาร ตามพระราชดำ� รสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ฉบบั ที่ ๔ พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๐-๒๕๕๙. พมิ พค์ รงั้ ท่ี ๒. กรงุ เทพมหานคร: อมรนิ ทรพ์ รน้ิ ตงิ้ แอนดพ์ บั ลชิ ชงิ่ จำ� กดั (มหาชน). 50 สารานุกรมการศกึ ษารว่ มสมัย เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเด็จพระเทพรตั นราชสุดา ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ในโอกาสฉลองพระชนมายุ ๕ รอบ ๒ เมษายน ๒๕๕๘