tripitaka_45

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย อิติวุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ท่ี 1 พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย อติ วิ ตุ ตกะ เลม ท่ี ๑ ภาคที่ ๔ ขอนอบนอมแดพระผูมพี ระภาคอรหันตสมั มาสัมพุทธเจาพระองคนัน้ เอกนิบาต ปาฏโิ ภควรรคที่ ๑ ๑. โลภสตู ร วาดว ยละโลภะไดเ ปน พระอนาคามี [๑๗๙] จริงอยู พระสตู รนี้พระผมู ีพระภาคเจาตรัสแลว พระสูตรน้ีพระผมู พี ระภาคเจา ผเู ปนพระอรหนั ตตรสั แลว เพราะเหตนุ ้ัน ขาพเจา ไดส ดบัมาแลววา ดกู อนภกิ ษุท้ังหลาย เธอท้ังหลายละธรรมอยางหน่ึงได เราเปน ผูรับรองเธอท้ังหลาย เพือ่ ความเปน พระอนาคามี ธรรมอยา งหน่ึงเปน ไฉนดูกอ นภิกษทุ ัง้ หลาย เธอทัง้ หลายละธรรมอยางหน่งึ คือ โลภะได เราเปนผรู ับรองเธอทงั้ หลายเพอ่ื ความเปนพระอนาคามี.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย อติ ิวุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนาที่ 2 ชนผูเหน็ แจงทั้งหลาย รูชัดดว ยดี ซึ่งความโลภอนั เปนเหตุใหสตั วผ ูโ ลภไปสู ทคุ ติ แลวละได ครน้ั ละไดแ ลว ยอ ม ไมม าสโู ลกนอี้ ีกในกาลไหน ๆ. เนื้อความแมนพ้ี ระผูมพี ระภาคเจา ตรสั แลว เพราะเหตนุ นั้ ขา พเจาไดส ดบั มาแลว ฉะน้ีแล. จบโลภสูตรที่ ๑

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อิติวุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนาที่ 3 อรรถกถาขทุ ทกนิกาย ช่อื ปรมตั ถทีปนี อติ ิวตุ ตกวรณนา อารัมภกถา ขา พเจาขอวนั ทาพระผูม ีพระภาคเจา ผูท รงเปน นาถะ ผูมีพระทยั เปยมลน ไป ดวยพระมหากรณุ าธิคณุ เสด็จถึงฝงสาคร คือไญยธรรมไดแลว ทรงมนี ัยเทศนาอนั วิจิตรสุขมุ คัมภรี ภาพ.ขา พเจาขอวนั ทาพระธรรมน้นั อัน อุดมทสี่ มเดจ็ พระสัมมาสมั พทุ ธเจาทรง- บูชา ท่ีนําพาพระอริยสาวกท้งั หลายผู สมบูรณดว ยวชิ ชาและจรณะใหพนไปจาก โลก. ขา พเจาขอวนั ทาพระสงฆ ผเู ปน พระอริยะนน้ั สถิตมนั่ อยใู นมรรคและผล สมบรู ณแลว ดว ยศลี าทคิ ณุ เปน นาบุญอยาง เยยี่ มยอด. ดวยเดชานภุ าพแหง บุญที่เกิดจากการ วนั ทาพระรตั นตรัยดังไดพรรณนามาน้ี

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย อิตวิ ุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนาท่ี 4ขอขาพเจาจงปลอดภยั จากอนั ตรายในที่ทกุสถาน ในกาลทกุ เมือ่ เทอญ. พระธรรมสังคาหกเถระทง้ั หลายผูจ ําพรรษาอยใู นบุรีมปี กตแิ สวงหาคณุ อันย่ิงใหญ ไดรวบรวมพระสูตรทั้งหลายท่พี ระผูแสวงหาคณุ ธรรมอนั ยิง่ ใหญไดท รงแสดงไวแ ลว โดยแยกเปน นบิ าต มเี อกนบิ าตเปนอาทอิ ันสองแสดงถึงการละซ่ึงกเิ ลสทัง้ หลายมโี ลภะเปน ตน ไวอ ยางวเิ ศษเขา เปน สายเดยี วกนัแลว รอ ยกรองบทอักษรดงั กลาวมานี้ โดยเรียกช่ือวา \"อิตวิ ุตตกะ\" อนั ทจี่ รงิ การแตงอรรถกถาพรรณนาความลําดับบททีม่ ีอรรถอนั ลกึ ซงึ้ ในขุททกนกิ ายเปน ส่ิงที่ขา พเจาทาํ ไดย าก เพราะเปนอรรถท่จี ะพงึหยงั่ ถึงไดกด็ วยคมั ภีรญาณ แตเพราะเหตุท่ีอรรถกถาจะชวยทรงศาสนาของพระ-ศาสดาไวได ทั้งวนิ จิ ฉัยของบรรดาบรุ พาจารยผูเปรียบปานดวยราชสีหกจ็ ะยังคงดาํ รงอยูดวย ฉะน้ัน ขาพเจาจักแตงอรรถกถา \"อติ วิ ุตตกะ\" ไวใหด ตี ามกําลังโดยจะยึดวินจิ ฉยั ของบรรดาบรุ พาจารยนั้นเปนหลัก ถือนกิ าย ๕ เปนเกณฑ อิงอาศยันยั จากอรรถกถาเกา แมจ ะเปนเพียงคาํ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย อติ ิวตุ ตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนาที่ 5 บอกกลา วของนิสติ แตก บ็ ริสทุ ธิ์ ไม คลาดเคล่อื น เปนการวนิ จิ ฉัยอรรถท่ี ละเอียดของบรรดาบุรพาจารยค ณะมหา- วหิ ารแลว เวน ความท่ีซาํ้ ๆ กันเสีย. สาธชุ นทั้งหลาย ขอทา นทั้งหลาย ไดโ ปรดตัง้ ใจสดบั การพรรณนาความแหง อรรถกถา \"อิตวิ ตุ ตกะ\" นัน้ ของขาพเจา ผูหวงั ใหพระสทั ธรรมดาํ รงมั่นอยูไ ดน าน จะไดจ ําแนกตอไปน.้ี อธบิ ายอิตวิ ตุ ตกะ ในคาถานน้ั ชอ่ื วา อิติวตุ ตกะจัดเปน นบิ าต ๔ อยา ง คอื เอกนบิ าตทุกนิบาต ติกนิบาต จตกุ กนบิ าต. อิตวิ ุตตกะแมน ้นั นับเนอ่ื งในสตุ ตนั ตปฎกในปฎ ก ๓ อยา ง คือ วินยั ปฎ ก สตุ ตนั ตปฎ ก อภิธรรมปฎ ก. นับเน่อื งในขทุ ทกนกิ าย ในนกิ าย ๕ อยาง คอื ทีฆนกิ าย มัชฌมิ นิกาย สงั ยตุ ตนิกายองั คุตตรนิกาย ขทุ ทกนกิ าย. จดั เปนอติ วิ ุตตกะ ในนวงั คสตั ถุศาสน คือสตุ ตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อุทาน อติ วิ ุตตกะ ชาดก อพั ภตู ธรรมเวทัลละ. สงเคราะหเ ขา ในธรรมขันธจ ํานวนเลก็ นอ ย ในธรรมขนั ธ ๘๔,๐๐๐ทพี่ ระอานนทเถระผูเปนธรรมภัณฑาคาริกปฏญิ ญาไว อยา งนีว้ า ธรรมเหลา ใดท่เี ปน ไปแกข า พเจา ธรรมเหลาน้นั ขาพเจา เรียนจากพระ- พุทธเจา ๘๒,๐๐๐ จากภกิ ษุ ๒,๐๐๐ รวมเปน ๘๔,๐๐๐ ธรรมขันธ.

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย อติ วิ ตุ ตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ท่ี 6โดยพระสตู ร รวมพระสตู รไว ๑๑๒ พระสตู ร คอื ในเอกนบิ าต ๒๗ สูตรในทุกนิบาต ๒๒ สตู ร ในติกนบิ าต ๕๐ สตู ร ในจตกุ นิบาต ๑๓ สตู ร. อิต-ิวุตตกะนน้ั ในบรรดานบิ าต มีเอกนิบาตเปนนบิ าตแรก ในบรรดาวรรคมีปาฎโิ ภควรรคเปนวรรคแรก ในบรรดาสตู รมโี ลภสูตรเปน สตู รแรก. อนงึ่อิติวุตตกะแมนัน้ มีคาํ ขึ้นตนที่ทา นพระอานนทก ลาวไวใ นคราวทําสงั คายนาใหญครัง้ แรก มีอาทวิ า วุตฺต เหต ภควคา เปน คําแรก. ก็การสังคายนาใหญค ร้งั แรกนี้น้ัน ยกข้ึนสแู บบแผน ปรากฏอยใู นวนิ ยั ปฎกแลว แล. อน่งึกถามรรคใดจะพงึ กลา วไว เพื่อจะไดเขาใจในคาํ ขึน้ ตน ในทนี่ ี้ กถามรรคแมน้นั ก็ไดกลาวไวแลว โดยพสิ ดารในอรรถกถาทฆี นิกาย ช่อื สุมังคลวลิ าสนิ ีเพราะเหตุนัน้ นักศกึ ษาพงึ ทราบตามนยั ทีก่ ลาวไว ในอรรถกถานั้นเถิด. นทิ านวรรณนา ก็คาํ ขน้ึ ตนมอี าทวิ า วตุ ตฺ  เหต ภควตา และพระสตู รมอี าทวิ าเอกธมมฺ  ภกิ ฺขเว ปชหถ นใ้ี ด ในคาํ ข้นึ ตน และพระสูตรนั้น บทท้งั หลายมีอาทิวา วตุ ฺต ภควตา เปนบทนาม. บทวา อติ ิ เปน บทนิบาต. บทวาป ในบทวา ปชหถ นี้ เปน บทอุปสรรค. วา ชหถ เปน บทอาขยาต.พงึ ทราบการจาํ แนกบทในทท่ี กุ แหง ตามนัยน้ี. อธิบายวตุ ตศัพท อนง่ึ โดยอรรถ วตุ ตศพั ทที่มอี ปุ สรรคและไมม อี ปุ สรรดกู อ น ยอมปรากฏในอรรถทงั้ หลายมีอาทิอยางนี้ คือ การหวานพืช การทําพืชทีห่ วานใหเสมอกนั การโกนผม การเลีย้ งชวี ิต ความหลดุ พน การเปนไปโดยความเปนปาพจน การเลา เรยี น การกลาว. จริงอยา งนนั้ วตุ ตศัพทน ่ันมาในการหวา นพชื ในประโยคเปนตนวา

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อติ ิวุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ท่ี 7 โคทง้ั หลายของเขากาํ ลังตกลูก พืช ท่ีหวา นในนากาํ ลังงอก ผูใ ดไมป ระทษุ - รายตอมติ รทั้งหลาย ผนู ้ันยอ มไดบริโภค ผลของพชื ทง้ั หลายทห่ี วา นไวแลว .มาในการทาํ พชื ทห่ี วานใหเสมอกันดวยวตั ถทุ ัง้ หลายมีคราดเปน ตน ในประโยคมอี าทวิ า โน จ โข ปฏวิ ุตฺต . มาในการโกนผมในประโยคมอี าทิวามาณพหนมุ ช่ือ กาปฏกิ ะ โกนผมแลว . มาในการเลีย้ งชวี ิต ในประโยคมอิ าทวิ ามขี นตก อาศยั ผูอน่ื เล้ยี งชีวติ มจี ติ ตง้ั มฤคอยู. มาในความหลุดพนจากเครื่องผกู ในประโยคมีอาทิวา ใบไมเ หลอื งหลุดจากขว้ั ไมสามารถกลับเปน ของเขียวสดไดอ กี แมฉ ันใด. มาในการเปนไปโดยความเปน ปาพจน ในประโยคมอี าทิวา คนเหลาใดขบั รา ย สาธยายมนตบ ทเกาน้ี ในบัดนี.้ มาในการเลา เรียนในประโยคมอี าทวิ า ก็คุณท่ีเลา เรียนในโลก เปน คุณทีจ่ ะตอ งเลาเรียนตอไป. มาในการกลาวในประโยคมอี าทวิ า ก็แลสมดงั พระดํารสั ท่ีพระผูม-ีพระภาคเจาตรัสไวดงั นี้วา ภิกษุท้งั หลาย ขอเธอท้ังหลายจงเปน ธรรมทายาทของเราตถาคตเถิด อยา เปน อามสิ ทายาทเลย. แตใ นท่นี ้ี วุตตศัพทพงึ เหน็ วาใชใ นการกลาว เพราะเหตุน้นั จึงมคี วามหมายวา พดู บอก กลาว. สว นวุตตศัพทท สี่ อง พงึ ทราบวา ใชในคาํ พูดและในภาวะท่ปี ระพฤติแลว . อธิบาย หิ และเอต ศัพท ศัพทวา หิ เปนนิบาต ใชใ นความหมายนี้วา แนแท ชัดแจง . หิศพั ทน้นั สอ งความวา สตู รท่ีจะกลาวในบดั น้ี เปน สตู รทพี่ ระผมู ีพระภาคเจาตรัสไวอ ยา งชดั แจง . นิบาตท้งั หลายประกอบดวยความประชุมพรอ มแหงศพั ท

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อิตวิ ุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ท่ี 8ที่บอกความหมาย. จรงิ อยู นบิ าตเหลานั้น ชว ยขยายความท่จี ะพึงกลา วใหชดั ข้ึน. เอต ศัพทใ นบทวา เอต นี้ มาในอรรถวา ประจักษชดั ในทใ่ี กลชิดตามทีก่ ลา วแลว ในประโยคมอี าทวิ า กบ็ คุ คลใดถึงพระพุทธเจา พระธรรม และพระสงฆว า เปน สรณะ เห็นอรยิ สัจ ๔ คอื ทุกข เหตใุ หท ุกขเกิด ความพน ทกุ ข และอริยมรรคมอี งค ๘ อนั มปี กตยิ งั ผปู ฏิบตั ิ ใหถ งึ ความพน ทกุ ข ดวยปญญาอนั ชอบ การถงึ สรณะของบุคคลนั้นน่ันแล เปนท่ี พึงอันเกษม นั่นเปนท่ีพง่ึ อนั สูงสดุ เพราะ วาบุคคลอาศยั สรณะน่ันแลว ยอ มพนจาก ทุกขท้งั หมด. แตท ีม่ าในอรรถวา ประจกั ษชัดในทใ่ี กลช ิดทกี่ าํ ลังกลาวถึงอยู ในประโยคมีอาทวิ า ดกู อ นภกิ ษทุ ้งั หลาย ก็แลปถุ ุชนเม่ือกลาวสรรเสรญิ คุณของพระตถาคตพงึ กลา วดวยคาํ สรรเสริญ คาํ สรรเสริญนั่นเปนเพียงเล็กนอย เพยี งขึ้นตาํ่เพยี งแคศ ลี . อน่งึ ในทนี่ ี้ เอต ศพั ทพงึ เหน็ วา ใชใ นความหมายวา ประจกั ษชัดในทีใ่ กลช ดิ ท่กี าํ ลงั กลาวถึงอยูน นั่ แล. เพราะวา สูตรที่กาํ ลังกลา วถงึ ดวยสามารถแหงการพจิ ารณา พระอานนทเ ถระผธู รรมภัณฑาคารกิ ดํารงอยูแลวในวฒุ ธิ รรมกลา วไวใ นครง้ั แรกวา เลต ดังน้ี. อธิบายคาํ วา ภควา ในบทวา ภควตา น้ี พึงทราบอธิบายดงั น้ี บทวา ภควา เปนคาํ เรียกบคุ คลผเู ปนทเ่ี คารพ. เปนความจรงิ คนทั้งหลายในโลกมักเรียกบคุ คล

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อิตวิ ุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ท่ี 9ผูเ ปนทเ่ี คารพวา ภควา. และพระตถาคต ช่อื วา เปนทเี่ คารพของสตั วท ้งั หลายเพราะทรงวิเศษดวยสรรพคุณ เพราะเหตุนนั้ พงึ ทราบวา ภควา. แมพ ระโบราณาจารยท้งั หลาย กไ็ ดกลาวไววา คาํ วา ภควา เปน คาํ ประเสรฐิ ท่สี ดุ คําวา ภควา เปน คาํ สงู สดุ พระตถาคตนนั้ ทรงเปนผูควรแกความเคารพคารวะ ดวย เหตุนั้น จงึ ขนานพระนานวา ภควา. อันท่ีจรงิ คําพูดที่ระบุถงึ บุคคลผูประเสรฐิ ทส่ี ดุ กลา วกันวา ประเสริฐทสี่ ดุ เพราะดาํ เนินไปดวยกนั กับคณุ อันประเสริฐท่ีสุด. อีกประการหนึ่ง ที่ช่ือวา วจนะ เพราะอรรถวา อันบคุ คลกลาว ไดแ กค วามหมาย. เพราะเหตุน้นัในบทวา ภควาติ วจน เสฏ จึงมีความหมายวา ความหมายใดทีจ่ ะพงึพดู ดว ยคาํ วา ภควา น้ี ความหมายนัน้ ประเสรฐิ ท่สี ุด. แมใ นบทวา ภควาติวจนมตุ ตฺ ม นี้ กน็ ัยน้ีแล. บทวา คารวยตุ โฺ ต ไดแก ชื่อวา ทรงเปน ผูควรแกความเคารพคารวะ เพราะทรงประกอบดวยคุณของบคุ คลผเู ปนท่เี คารพ.อกี ประการหนง่ึ พระตถาคต ชอื่ วา ทรงควรแกความเคารพ กเ็ พราะเหตุที่ทรงควรซึ่งการการทําความเคารพอยา งดยี ิ่ง. หมายความวา ทรงควรแกความเคารพ. เมื่อเปนเชน นนั้ คําวา ภควา นี้ จงึ เปน คําเรยี กบุคคลผูวเิ ศษโดยคุณบุคคลผสู ูงสุดกวา สตั ว และบคุ คลผเู ปน ทเี่ คารพคารวะ ดงั น้แี ล. อีกประการหน่ึง พงึ ทราบความหมายของบทวา ภควา ตามนัยที่มาในนทิ เทสวา พระพุทธเจา น้ัน บัณฑติ ขนานพระ นามวา ภควา เพราะเหตทุ ีพ่ ระองคทรง

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย อติ ิวุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ที่ 10 มภี คธรรม ๑ ทรงมปี กติเสพภคธรรม ๑ ทรงมีภาคธรรม ๑ ทรงจาํ แนกแจกแจง ธรรม ๑ ทรงทําลายนามรูป ๑ ทรง เปน ที่เคารพ ๑ ทรงมภี าคยธรรม ๑ ทรงมีพระองคอบรมดี แลว ดว ยญายธรรม จาํ นวนมาก ๑ ทรงถึงท่สี ุดแหงภพ ๑.และดวยอํานาจแหง คาถานี้วา เพราะเหตุท่ี พระพุทธเจา ทรงมีภาคย- ธรรม ๑ ทรงมีภัคคธรรม ๑ ทรงประกอบ ดว ยภัคคธรรม ๑ ทรงจําแนกแจกแจง ธรรม ๑ ทรงมีคนภักดี ๑ ทรงคายการ ไปในภพทงั้ หลาย ๑ ฉะน้ัน จึงไดร บั ขนานพระนามวา ภควา.กค็ วามหมายนีน้ น้ั ไดกลา วไวแลว ในพุทธานสุ ตนิ ิทเทส ในวิสุทธิมรรคอยางครบถวน เพราะเหตุน้นั นักศกึ ษาพงึ ทราบตามนัยทก่ี ลาวไวแลว ในวิสุทธมิ รรคนั้นเถดิ . ความหมายของภควาอกี นยั หนงึ่ อีกนยั หนง่ึ . พระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงมีภาคธรรม พระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ผอู บรมพุทธกรรม พระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงเสพภาคธรรม พระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงเสพภคธรรม พระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงมีคนภักดี

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย อิตวิ ตุ ตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ท่ี 11 พระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงคายภคธรรม พระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงคายภาคธรรม. พระชนิ เจา ทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงมีภาคธรรม ๑ ทรงอบรมพุทธกรธรรม ๑ ทรงเสพภาค- ธรรม ๑ ทรงเสพภคธรรม ๑ ทรงมคี น ภักดี ๑ ทรงคายภคธรรม ๑ ทรงคายภาคธรรม ๑.ในความหมายเหลา น้นั พึงทราบวนิ ิจฉัยดงั ตอ ไปน้ี ๑. ทรงมีภาคธรรม พระพุทธเจา ทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงมภี าคธรรม เปนอยา งไร ? คือ กองธรรม ไดแ ก สว นแหงคุณมศี ลี เปน ตนท่วี ิเศษยิง่ ไมสาธารณแกบคุ คลอืน่ มีอยู คอื หาไดเ ฉพาะแกพ ระตถาคตเจาจรงิ อยา งน้นั พระตถาคตเจานั้น ทรงมี คือ ทรงไดภาคแหง คุณ ไดแ กสว นแหง คณุ อนั เปน นริ ัติสยั (ไมมีสวนแหงคณุ อื่นทย่ี ง่ิ กวา) ไมจ าํ กดั ประเภทไมม ที สี่ ุด ไมส าธารณแ กบคุ คลอนื่ มอี าทอิ ยางน้ี คือ ศีล สมาธิปญญา วิมุตติ วมิ ุตติญาณทสั สนะ หิริ โอตตัปปะ ศรัทธา วริ ยิ ะ สติสัมปชัญญะ สีลวิสุทธิ จิตวสิ ทุ ธิ ทิฏฐิวสิ ุทธิ สมถะ วปิ ส สนา กุศลมลู ๓สจุ รติ ๓ สมั มาวติ ก ๓ อนวชั ชสญั ญา ๓ ธาตุ ๓ สตปิ ฎ ฐาน ๔สมั มัปปธาน ๔ อิทธิบาท ๘ อริยมรรค อริยผล ๔ ปฎสิ ัมภิทา ๔ญาณกาํ หนดรกู าํ เนดิ ๔ อรยิ วงศ ๔ เวสารชั ชญาณ ๔ องคข องภิกษุผูบาํ เพ็ญเพียร ๕ สมั มาสมาธมิ อี งค ๕ สัมมาสมาธิมญี าณ ๕ อนิ ทรยี  ๕พละ ๕ นสิ สารณียธาตุ ๕ วมิ ตุ ตายตนญาณ (ญาณเปน บอ เกดิ แหง วมิ ตุ ติ) ๕

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อติ วิ ุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนาท่ี 12วิมุตติปรปิ าจนยี ปญญา (ปญญาเปนเครือ่ งบมวมิ ุตต)ิ ๕ อนุสตฐิ าน(ทต่ี ้งั แหงอนสุ ติ ) ๖ คารวะ ๖ นสิ สารณยี ธาตุ ๖ สตั ตวหิ ารธรรม ๖อนตุ ริยะ ๖ นิพเพธภาคิยสัญญา ๖ อภิญญา ๖ อสาธารณญาณ ๖อปริหานยิ ธรรม ๗ อริยทรพั ย ๗ โพชฌงค ๗ สัปปุริสธรรม ๗นิชชรวตั ถุ ๗ สญั ญา ๗ เทศนาวาดว ยทักขิไณยบคุ คล ๗ เทศนาวา ดวยพลธรรมของพระขีณาสพ ๗ เทศนาวาดวยหตใุ หไดป ญ ญา ๘ สมั มัตต-ธรรม ๘ การลว งพนโลกธรรม ๘ อารมั ภวตั ถุ ๘ อักขณเทศนา (เทศนา-วา ดวยขณะท่ีไมส ามารถประพฤติพรมจรรยได) ๘ มหาบรุ ษุ วติ ก ๘ เทศนาวาดวยอภิภายตนะ ๘ วิโมกข ๘ ธรรมทม่ี ีโยนโิ สมนสกิ ารเปนมูล ๙ องคของภกิ ษุผูบําเพญ็ เพียรเพอ่ื ความบรสิ ทุ ธ์ิ ๙ เทศนาวาดว ยสตั ตาวาส ๙ อบุ ายกาํ จัดอาฆาตวัตถุ สัญญา ๙ นานตั ตธรรม ๙ อนปุ ุพพวหิ ารธรรม ๙นาถกรณธรรม ๑๐ กสณิ ายตนะ (บอ เกดิ กสิณ) ๑๐ กุศลกรรมบถ ๑๐สัมมตั ตธรรม ๑๐ อริยวาสธรรม ๑๐ อเสกขธรรม ๑๐ ตถาคตพละ ๑๐อานิสงสเ มตตา ๑๑ อาการธรรมจกั ร ๑๒ ธดุ งคค ณุ ๑๓ พทุ ธญาณ ๑๐วิมตุ ติปริปาจนยี ธรรม ๑๕ อานาปานสติ ๑๖ อตปนียธรรม ๑๖ พุทธ-ธรรม ๑๘ ปจ จเวกขณญาณ ๑๙ ญาณวตั ถุ ๔๔ อทุ ัยพพยญาณ ๕๐กุศลธรรมมากกวา ๕๐ ญาณวตั ถุ ๗๗ สมาบตั สิ องลา นส่ีแสนโกฎิ มหาวชิร-ญาณ ๕ เทศนานยั วา ดวยการพจิ ารณาปจจัยในอนนั ตนยสมันตปฏ ฐานปกรณและญาณแสดงถงึ อาสยะเปนตน ของสตั วทงั้ หลายไมมที ส่ี ุดในโลกธาตอุ ันไมม ีท่สี ดุ . เพราะเหตนุ ั้น เมอื่ ควรจะขนานพระนามวา ภาควา เพราะเหตุทที่ รงมีภาคแหง คุณ ตามทีไ่ ดก ลาวจาํ แนกไวแ ลว ทา นกข็ นานพระนามวา ภควาโดยรสั สะ อา อักษรเปน อะ อกั ษร. พระพทุ ธเจา ทรงพระนามวาภควา เพราะหมายความวา ทรงมีภาคธรรม ดังพรรณนามานกี้ อน.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อิติวตุ ตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ที่ 13 เพราะเหตุทภี่ าคแหงคณุ ท้ังหมด มี ศลี เปน ตน มีอยูในพระสคุ ตอยา งครบถวน ฉะนนั้ บัณฑิต จึงขนานพระนามพระองค วา ภควา. ๒. ทรงอบรมพุทธกรธรรม พระพทุ ธเจา ทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงอบรมพุทธกรธรรมเปน อยา งไร คือ พทุ ธกรธรรม (ธรรมท่ที ําใหเ ปน-พระพทุ ธเจา) เหลา นนั้ ใดมีอาทิอยา งนี้ คอื บารมี ๑๐ ไดแ ก ทานบารมีศีลบารมี เนกขมั มบารมี ปญญาบารมี วิริยบารมี ขันติบารมี สัจจบารมีอธษิ ฐานบารมี เมตตาบารมี อเุ บกขาบารมี อุปบารมี ๑๐ และปรมัตถบารมี ๑๐รวมเปน บารมี ๓๐ ถว น สงั คหวตั ถุ ๔ มที านเปน ตน อธษิ ฐานธรรม ๔มหาบริจาค ๕ คือ การบริจาครา งกาย การบริจาคนัยนา (ดวงตา) การบรจิ าคทรพั ย การสละราชสมบตั ิ การบรจิ าคบุตรและภรรยา บพุ ประโยค บุพจรยิ าการกลาวธรรม พระจริยาทเี่ ปนประโยชนแ กโลก พระจริยาทเ่ี ปนประโยชนแกพ ระญาติ พระจรยิ าทีเ่ ปน ประโยชนใ นฐานะเปนพระพทุ ธเจา ทพ่ี ระมหา-สตั วท้งั หลายผถู ึงความขวนขวาย เพ่อื ประโยชนเกอื้ กูลแกช าวโลกท้งั มวลผูป ระมวลธรรม ๘ ประการ มคี วามเปนมนษุ ยเ ปนตน ไวอ ยางพรอ มมลู แลวกระทํามหาภนิ หิ ารไว เพ่อื บรรลุสมั มาสมั โพธิญาณ ควรบาํ เพ็ญใหบริบูรณหรือเม่ือวาโดยยอ คือ พุทธกรธรรมท่ีเปนเหตุเพมิ่ บุญ เพมิ่ ญาณ (ปญญา)พุทธกรธรรมเหลานัน้ ทพี่ ระองคท รงบาํ เพ็ญ คือ สงั่ สมมา โดยเคารพอยางครบถว นไมขาดสาย ส้ินเวลา ๔ อสงไขย กาํ ไรแสนกัป นับแตมหา-ภินิหาร (ที่ไดร ับจากพระพุทธที่ปง กร) มา โดยที่พุทธกรธรรมเหลา นัน้ มิ

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อติ ิวุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนาที่ 14ไดอยูใ นภาคเสอ่ื ม มไิ ดอยใู นภาคเศรา หมอง หรอื มไิ ดอยใู นภาคหยดุ ชะงกัโดยทแ่ี ทอยใู นภาคคณุ วเิ ศษที่สูง ๆ ขึน้ ไป มีอยแู กพ ระองค เพราะฉะนั้นพระองคจ ึงทรงพระนามวา ภตวา (ผูบ าํ เพญ็ พุทธกรธรรม) ดงั นัน้ เมอื่ -ควรขนานพระนามวา ภตวา แตกลับถวาย พระนามวา ภควา เพราะแปลงอักษร ต ใหเปนอักษร ค ตามนยั แหง นริ กุ ตศิ าสตร. อกี อยา งหนง่ึบทวา ภตวา มคี วามวา ทรงสั่งสม คอื อบรมไว ไดแกบ าํ เพ็ญพุทธกร-ธรรม ตามท่กี ลาวแลว น้ันน่ันแล. พระพุทธเจา ทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงอบรมพุทธกรธรรม แมด ว ยประการฉะน้.ี เพราะเหตุที่พระโลกนาถ ทรงอบรม สัมภารธรรมทัง้ หมด มที านบารมีเปน ตน เพอ่ื พระสมั มาสัมโพธญิ าณ ฉะนั้น จึง ถวายพระนามวา ภควา. ๓. ทรงเสพภาคธรรม พระพทุ ธเจา ทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงเสพภาคธรรมเปนอยางไร ? คือ สวนแหงสมาบัติทีใ่ ชท กุ วันนับไดจ ํานวนสองหมนื่สพ่ี ันโกฏิเหลาใดมอี ยู พระพุทธเจา ทรงใช ทรงคบ ทรงสอ งเสพ ไดแ กทรงทาํ ใหม ากอยเู นืองนติ ย ซึง่ สว นแหง สมาบัตเิ หลาน้ันไมมีเหลือ เพ่ือประโยชนเกอื้ กูลแกช าวโลก และเพ่อื ประทับอยูอยางเปนสขุ ในปจจุบนั ของพระองค เพราะเหตนุ นั้ จงึ ทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวาทรงเสพภาคธรรม. อีกประการหนง่ึ ในธรรมทงั้ หลายที่ควรรยู งิ่ มกี ศุ ลเปนตน และมขี นั ธเปน ตน ธรรมเหลาใดเปน สวนท่คี วรรยู งิ่ ดวยอาํ นาจเปน

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย อิตวิ ุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนาท่ี 15ธรรมท่ีควรกําหนดรเู ปนตน หรือเปนสว นทีค่ วรรูย่ิง โดยยอกม็ อี ยู ๔ อยา งแตเมือวา โดยพิสดารก็คือ ธรรมทงั้ หลายเปน สวนทีค่ วรกําหนดรหู ลายประเภทโดยนยั เปน ตน วา จกั ษเุ ปน ส่ิงที่ควรกาํ หนดรู ฯลฯ ชราและมรณะเปน สง่ิ ท่ีควรกาํ หนดรู ๑ ธรรมท้งั หลายเปน สวนท่ีตอ งละหลายประเภท โดยนยั เปนตนวา เหตุเกิดของจกั ษุตอ งละ ฯลฯ เหตเุ กิดของชราและมรณะตองละ ๑ ธรรมทั้งหลายเปนสวนตองทาํ ใหแจง หลายประเภทโดยนัยเปนตน วา การดบั ของจกั ษุตองทาํ ใหแจง ฯลฯ การดับของชราและมรณะตองทําใหแ จง ๑ ธรรมทง้ั หลายเปน สว นตอ งทาํ ใหเจรญิ หลายประเภทโดยนัยเปนตนวา ปฏปิ ทาที่มีปกตใิ หถ ึงความดบั แหงจกั ษตุ องเจริญ ฯลฯ สตปิ ฏฐาน ๔ ตองเจรญิ ๑ ธรรมเหลานั้นทง้ั หมด พระพทุ ธเจาทรงใช ทรงคบ ทรงเสพดวยอํานาจอารมณ ภาวนาและอาเสวนะตามควร. พระพุทธเจาทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงเสพภาคธรรมดงั พรรณนามาฉะนี้ อีกประการหน่งึ พระพทุ ธเจาทรงเสพ ทรงปรารถนาดว ยพระ-มหากรุณาวา หมวดธรรมมีศีลเปน ตน เหลานี้เปนสว นแหง คุณคอื เปนภาคแหงคุณทที ั่วไป ทาํ ไฉนหนอ หมวดธรรมเหลา น้นั จะพงึ ดํารงมน่ั อยูในสันดานของเวไนยสัตว. และความปรารถนานนั้ ของพระองค ก็ไดน าํ ผลมาใหส มพระประสงค.พระพทุ ธเจาจงึ ทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงเสพภาคธรรมดงั พรรณนามาฉะนี.้ เพราะเหตทุ ีพ่ ระตถาคตเจา ทรงเสพ ทรงปรารถนาภาคแหงคุณ คือ การบรรลุ ไญยธรรมเพอื่ เปนประโยชนเก้ือกลู แก สตั วท้งั หลาย ฉะนนั้ จึงทรงพระนามวา ภควา.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย อติ วิ ุตตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ท่ี 16 ๔. ทรงเสพภคธรรม พระพุทธเจาทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงเสพภคธรรม เปน อยางไร ? คอื วา โดยยอกอ น สมบัตทิ ั้งหลายทง้ั ท่เี ปน โลกยิ ะและโลกตุ ระชือ่ วา ภคะ เพราะอันบคุ คลท้ังหลายผูทําบุญไวแ ลว ถงึ พรอมดว ยปโยคะ เสพไดตามควรแกส มบตั .ิ กอนอ่นื ในภคธรรมทัง้ สองน้ัน ภคธรรมท่เี ปนโลกิยะอนั สูงสุดอยางยง่ิ ยวด พระตถาคตเจา ครง้ั ยังเปน พระโพธิสตั วกอ นที่จะไดต รสั รู กไ็ ดเ สวย คบ เสพมาแลว ซึง่ พระองคทรงดํารงอยู แลวจึงไดพจิ ารณาพุทธกรรรมอยางครบถวน บมพุทธธรรมใหสุกเตม็ ที่ ตอเมือ่ ไดเปนพระพุทธเจา กไ็ ดเสวย คบ เสพภคธรรมเหลา นนั้ อันเปนโลกุตระประกอบดวยภาวะอันไมมีโทษลึกซึง้ ไมสาธารณแกบคุ คลอน่ื . สวนท่ีวาโดยพิสดาร พระตถาคตเจา (ครัง้ ยงั เปน พระโพธสิ ตั ว) ก็ไดเสวย คบ เสพภคธรรม (อนั เปนโลกยิ ะ) ที่ไมส าธารณะแกบ คุ คลอน่ื หลายอยางคือ ความเปน พระเจาประเทศ ความเปนเอกราช จกั รพรรดิราชสมบัติ และเทวราช-สมบัติเปน ตน และคร้นั ไดเปนพระพทุ ธเจา กไ็ ดเสวย คบ เสพภคธรรม(อันเปน โลกุตระ) ท่ไี มส าธารณะแกบ คุ คลอนื่ หลายอยางคือ อุตรมิ นสุ ธรรมมฌี าน วโิ มกข สมาธิ สมาบตั ิ ญาณทัสสนะ การเจรญิ มรรคและการทําผลใหแจง เปนตน . พระพทุ ธเจาทรงพระนามวา ภควา เพราะความหมายวา ทรงเสพภคธรรม ดงั พรรณนามาฉะน.้ี เพราะเหตทุ พ่ี ระสมั มาสัมพุทธเจา ทรงเสพโลกยิ สมบัติ และโลกุตรสมบตั ิ จาํ นวนมาก ฉะนั้น จงึ ไดร บั ขนานพระ- นามวา ภควา.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย อติ ิวตุ ตก เลม ๑ ภาค ๔ - หนา ท่ี 17 ๕. ทรงมคี นภกั ดี พระพทุ ธเจา ทรงพระนามวา ภควา เพราะหมายความวา ทรงมีคนภักดี เปนอยางไร ? คอื พระองคทรงมคี นภกั ดี คอื มคี นท่ีภักดีอยางมนั่ คงอยูม าก เพราะเหตนุ ้ัน จงึ ช่ือวา ทรงมคี นภักด.ี เปน ความจริง พระตถาคตเจาชอื่ วา สูงสุดกวาสรรพสตั ว เพราะพรัง่ พรอ มดว ยคณุ วิเศษทม่ี อี าํ นาจหาทีเ่ ปรยี บประมาณมไิ ด อาทพิ ระมหากรุณาและพระสพั พญั ุตญาณ ช่ือวา สงู สดุ กวาสรรพสัตว เพราะทรงมอี ุปการะอยา งยิ่งยวดในหมูส ัตวก ับท้งั เทวดาและมนษุ ยดวยปโยคสมบัติอันยอดเยย่ี ม นริ ตั ิสยั มีการบาํ บดั สิ่งไมเ ปน ประโยชนถ ึงกอนมกี ารจดั สิ่งทเี่ ปนประโยชนส ุขใหค รบถวนเปนเบอื้ งหนา ช่ือวา สูงสุดกวาสรรพสัตว เพราะทรงมีรูปกายประดบั ดว ยคุณวเิ ศษอนั ไมส าธารณะแกบคุ คลอ่นื เชน มหาปรุ สิ ลักษณะ ๓๒ ประการ อนุพยญั ชนะ ๘๐ และพระรศั มีท่ีแผซ า นออกไปวาหน่ึงเปน ตน ชอื่ วา สูงสุดกวา สรรพสัตว เพราะทรงประกอบดวยเสยี งสดดุ ที ่ีแสนไพบลู ยแสนบรสิ ทุ ธ์ิ แผไ ปในไตรโลกเปนไปโดยนัยเปนตนวา อติ ปิ โส ภควา ซ่ึงพระองคทรงไดม าจากพระคุณตามทีเ่ ปนจรงิ ชื่อวาสงู สดุ กวาสรรพสตั ว เพราะทรงดํารงมัน่ อยูใ นพระคุณ มคี วามมักนอ ยและความสันโดษเปน ตนทีถ่ ึงขน้ั เปน บารมีข้นั สูงสดุ ช่ือวา สูงสุดกวา สรรพสัตวเพราะทรงประกอบดว ยคณุ วิเศษอันย่งิ ยวดมที สพลญาณ และจตเุ วสารชั ชญาณเปนตน ชือ่ วา ทรงเปนยอด คอื ทรงเปน ฐานใหเกิดความภกั ดีอยางพรอ มมูล เพราะทรงเปนบอเกดิ แหง ความเอ้อื เฟอ ความนบั ถือและความเคารพอยางมากของสัตวท ั้งหลายไมจ ํากดั รวมท้ังเทวดาและมนุษย เพราะทรงเปน ผูที่นาเลอ่ื มใสทุกดาน โดยทรงนําความเล่ือมใสมาใหโ ดยประการท้ังปวงในโลก-สันนิวาสผูยึดถอื ประมาณ ๔ อยา งน้ี คือ ผูถ ือรูปเปน ประมาณกเ็ ล่อื มใสในรูป ๑ผูถ อื เสยี งเปน ประมาณก็เลื่อมใสในเสียง ๑ ผถู ือความเศราหมองเปนประมาณ