tripitaka_50

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ที่ 1 พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ที่ ๒ ภาคที่ ๓ ตอนท่ี ๑ขอนอบนอ มแดพ ระผมู พี ระภาคอรหันตสัมมาสมั พุทธเจาพระองคนน้ั เถรคาถา [๑๓๗] ขอทานทั้งหลายจงฟงคาถาอันนอมเขาไป สปู ระโยชน ของพระเถระท้ังหลาย ผมู ตี นอันอบรม แลว บันลืออยู ดุจการบนั ลือแหงสีหะท้ังทลาย ซ่งึ เปน สตั วป ระเสริฐ วาเหลา สตั วทม่ี เี ข้ยี วท้ังหลาย ท่ี ใกลถ ้ําภเู ขา ฉะน้ัน กพ็ ระเถระเหลานน้ั มีช่อื มีโคตร มีธรรมเปน เครื่องอยู มจี ติ นอ มไปแลว ในธรรมตามท่ี ปรากฏแลว มปี ญ ญา เปนผไู มเกยี จคราน อยใู น เสนาสนะอนั สงัด มปี า คนไม และภเู ขาเปน ตน นนั้ ๆ ไดเ หน็ ธรรมแจม แจง และไดบรรลุนิพพาน อันเปน ธรรมไมแ ปรผัน เมือ่ พจิ ารณาเหน็ ผล อนั เปน ทส่ี ุดกิจ ซึง่ ตนทําเสร็จแลว จงึ ไดภ าษิตเนือ้ ความน.ี้

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ที่ 2 ปรมตั ถทีปนี อรรถกถาขุททกนกิ าย เถรคาถา คันถารัมภกถา ขาพเจา ขอไหวพระโลกนาถเจา ผูมพี ระทัยเปยมลนไปดวยพระมหากรุณาธิคณุ เสดจ็ ถงึ ฝง แหงสาครคอื ไญยธรรมไดแ ลว ทรงแสดงธรรมอันละเอยี ดลึกลํ้า มนี ยั อนั วิจิตร. ขา พเจาขอไหวพระธรรมอนั สงู สดุ ท่สี มเด็จพระสัมมาสมั พุทธเจาทรงบูชาแลว ซง่ึ เปนเครื่องนาํ ผูสมบรู ณด วยวิชชาและจรณะออกไปจากโลก. ขาพเจาขอไหวพระอรยิ สงฆ ผสู มบูรณด ว ยคณุ มีศีลเปนตน สถิตมน่ั อยูในมรรคและผล เปนเน้อื นาบญุ อันยอดเยย่ี ม. ดวยเดชานภุ าพแหงบญุ ทีเ่ กิดจากการไหว-พระรัตนตรยั ดังไดพ รรณนามานี้ ขอขาพเจาจงปลอดจากอนั ตรายในท่ีทกุ สถาน ในกาลทุกเม่ือ. คาถาเหลา นน้ั ใด ทป่ี ราศจากอามสิ อันพระเถระทงั้ หลายผูเ สรจ็ กิจแลว ผคู งที่ มพี ระสุภูติเถระเปน ตน และพระเถรที ัง้ หลายภาษติ แลว และคาถาเหลาใด ท่ลี ึกล้ําละเอยี ดออ น สดบั แลวโดยวธิ ี มีอทุ านเปน ตน ปฏ-ิสังยุตดวยสญุ ญตธรรม ประกาศธรรมของพระอริยเจา

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ท่ี 3พระธรรมสังคาหกาจารยทัง้ หลาย ผคู งที่ ผแู สวงหาคณุอันยง่ิ ใหญ รวบรวมคาถาเหลา น้ันไว ในคมั ภรี  ขทุ ทกนิกาย โดยเรยี กชอ่ื วา เถรคาถา และ เถรคาถา.อนั ทจ่ี รงิ การแตงอรรถกถา พรรณนาความลาํ ดับบทท่ีมีอรรถอันลกึ ซ้งึ ทีข่ าพเจา ทาํ มใิ ชข องทท่ี ําไดงา ยเลยเพราะเปน อรรถท่จี ะพึงหย่งั ถงึ ได กด็ ว ยคมั ภรี ญาณแตเ พราะอรรถกถาจะชว ยทรงศาสนาของพระศาสดาไวได ท้งั วนิ จิ ฉยั ของบรรดาบุรพาจารย ผเู ปรยี บปานดว ยราชสหี  ก็จะยงั คงดํารงอยดู ว ย ฉะน้ัน ขาพเจาจึงจักขอแตงอรรถกถา \"เถรคาถา\" และ \"เถรคี าถา\"เต็มกาํ ลังความสามารถ โดยจะยึดวนิ ิจฉยั ของบรรดาบุรพาจารยนน้ั เปน หลัก ถือนกิ าย ๕ เปน เกณฑ องิอาศยั นยั จากโบราณอรรถกถา แมจะเปนเพยี งคาํ บอกกลาว ท่ีไดอาศัยอางอิงกันมา แตบรสิ ุทธ์ิกถ็ ูกตอ งไมคลาดเคลอื่ น เปนการวินจิ ฉยั ทีล่ ะเอยี ด ของบรรดาบุรพาจารยคณะมหาวหิ าร และขอความของคาถาเหลาใด เวน อนุปุพพิกถาเสยี แลวรไู ดย าก ขาพเจาจะนาํ อนุปพุ พกิ ถาน้ัน ของคาถาเหลา น้ัน มาแสดงใหแจม แจง ทัง้ จะแสดงขอวินจิ ฉยั อีกดวย. สาธุชนทง้ั หลาย ขอทานท้งั หลายไดโปรดตัง้ ใจสดบั การพรรณนาความแหงอรรถกถา เถรคาถาและเถรคี าถานั้น ซึง่ จะจาํ แนกตอไป ของขา พเจา ผูหวงั ใหพระสัทธรรมดาํ รงมน่ั อยูไดนาน ตอ ไปเทอญ.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ที่ 4 อารมั ภกถาวรรณนา กเ็ ถรคาถา และเถรคี าถา แตละคาถาเปนอยางไร ? และมปี ระวตั ิเปนมาอยางไร ? ถึงความขอ น้ี ทา นจะกลาวไวใ นคาถาท้ังหลายแลวกจ็ รงิแตเ ถรคาถาทพี่ ระสุภูตเิ ถระเปน ตน กลา วแลวในคาถาน้ัน ขา พเจาจะกลา วซา้ํอกี เพอื่ ทาํ ขอ ความใหปรากฏ. ก็พระเถระเหลานัน้ พิจารณาเหน็ สขุ อนั เกิดแตมรรคผล ตามทีต่ นบรรลแุ ลว ไดกลาวคาถาบางอยางไว ดว ยสามารถแหงอทุ าน ไดก ลาวคาถาบางอยางดว ยสามารถแหงการพจิ ารณาธรรมเปนเครือ่ งอยูคือสมาบตั ิของตน ไดกลาวคาถาบางอยางไวดวยสามารถแหง คําถาม ไดกลา วคาถาบางอยา งไวดว ยสามารถ (ช้ใี หเ ห็น) ขอ ทค่ี าํ สอนเปนนิยยานกิ ธรรม. ในเวลาทาํ สังคายนา พระธรรมสงั คาหกาจารยท ั้งหลาย รอยกรองคาถาทงั้ หมดเหลา น้นั ไว เปนหมวดเดยี วกัน (โดยใหชอ่ื ) วา \" เถรคาถา \". สว นเถรคี าถาทา นแสดงไวเฉพาะพระเถรที ั้งหลาย. ก็ในบรรดาปฎ กทงั้ ๓ คอื วินยั ปฎ ก สุตตันตปฎ ก อภธิ รรมปฎกคาถาเหลา น้นั นับเนือ่ งในสุตตนั ตปฎ ก. ในบรรดานิกายท้ัง ๕ คือ ทฆี นกิ ายมชั ฌิมนกิ าย สังยตุ ตนิกาย อังคตุ ตรนิกาย (และ) ขทุ ทกนิกาย คาถาเหลา นั้นนบั เน่ืองในขุททกนิกาย. ในบรรดาสัตถุศาสน ๙ คอื สุตตะ เคยยะ เวยยากรณคาถา อุทาน อติ วิ ุตตกะ ชาดก อัพภูตธรรม เวทลั ละ สงเคราะหเ ขา เปน\" คาถา \". กใ็ นบรรดาธรรมขนั ธ ๘๔,๐๐๐ ธรรมขันธ ท่พี ระอานนทเถระผเู ปน ธรรมภัณฑาคารกิ ปฏญิ าณไวอยา งน้ีวา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาที่ 5 ธรรมเหลา ใด ที่เปนไปแกขา พเจา ธรรม เหลา นั้น ขาพเจาเรือนเอาจากพระพทุ ธเจา ๘๒,๐๐๐ จากภกิ ษรุ ูปอน่ื ๒,๐๐๐ รวมเปน ๘๔,๐๐๐ ธรรมขนั ธ ดังน้ี กส็ งเคราะหเขา ในธรรมขนั ธจ าํ นวนเลก็ นอย. ในบรรดาเถรคาถา และเถรีคาถาเหลานั้น เถรคาถาจะวาโดยนบิ าตกอ น เอกนิบาตจนถึงจทุ ทสนบิ าต โดยนบั เกิน ๑ คาถาขึ้นไป รวมเปนจทุ ทสนิบาต และนิบาต ๗ เหลา น้ี คือ โสฬสนิบาต วีสตินิบาต ตงิ สนบิ าตจตั ตาฬสี นบิ าต ปญญาสนิบาต สัฏฐินบิ าต ( และ) สตั ตตนิ ิบาต รวมเปน ๒๑นิบาต. ช่อื วา นบิ าต เพราะอรรถวา ต้งั ไว วางไว. ชื่อวา เอกนบิ าต เพราะเปน ที่ตงั้ ไวว างไว ซึง่ คาถานิบาตละหนึ่งคาถา. แมในนิบาตทเ่ี หลือกพ็ ึงทราบความโดยนัยนี้. ในบรรดานิบาตเหลานัน้ เอกนิบาตมี ๑๒ วรรค. ในวรรคหนึง่ ๆแบงออกเปนวรรคละ ๑๐ จึงมีพระเถระ ๑๒๐ รูป คาถาก็มเี ทาน้นั เหมอื นกนัสมดงั ทท่ี า นกลาวไวว า ในแตละนิบาต พระเถระ ๑๒๐ รูป ผูเสร็จกจิ แลว หาอาสวะมิไดพ รอ มดว ยพระธรรมสงั คาหกาจารย ผแู สวงหาคุณอนั ยง่ิ ใหญท ั้งหลาย รอยกรองไวด ีแลว ดงั น้.ี ในทุกนิบาต มพี ระเถระ ๔๙ รปู มีคาถา ๙๘ คาถา. ในตกิ นบิ าต มีพระเถระ ๑๖ รปู มคี าถา ๔๘ คาถา. ในจตุกนบิ าต มีพระเถระ ๑๓ รูป มคี าถา ๕๒ คาถา. ในปญจกนิบาต มีพระเถระ ๑๒ รปู มีคาถา ๖๐ คาถา. ในฉักกนบิ าต มีพระเถระ ๑๔ รูป มีคาถา ๘๔ คาถา.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ท่ี 6 ในสัตตกนิบาต มพี ระเถระ ๕ รูป มีคาถา ๓๕ คาถา. ในอฏั ฐกนิบาต มพี ระเถระ ๓ รปู มีคาถา ๒๔ คาถา. ในนวกนิบาต มีพระเถระ ๑ รูป มคี าถา ๙ คาถา. ในทสกนิบาต มพี ระเถระ ๗ รูป มีคาถา ๗๐ คาถา. ในเอกาทสกนบิ าต มพี ระเถระ ๑ รปู มคี าถา ๑๑ คาถา. ในทวาทสกนบิ าต มพี ระเถระ ๒ รูป มคี าถา ๒๔ คาถา. ในเตรสกนิบาต มีพระเถระ ๑ รปู มีคาถา ๑๓ คาถา. ในจทุ ทสกนิบาต มพี ระเถระ ๒ รปู มีคาถา ๒๘ คาถา. ปณ ณรสกนิบาต ไมม .ี ในโสฬสกนบิ าต มีพระเถระ ๒ รปู มคี าถา ๓๒ คาถา. ในวสี ตนิ ิบาต มพี ระเถระ ๑๐ รูป มคี าถา ๒๔๕ คาถา. ในติงสนิบาต มีพระเถระ ๓ รูป มีคาถา ๑๐๕ คาถา. ในจัตตาลีสนิบาต มพี ระเถระ ๑ รปู มคี าถา ๔๒ คาถา. ในปญญาสนิบาต มพี ระเถระ ๑ รูป มคี าถา ๕๕ คาถา. ในสัฏฐกิ นบิ าต มีพระเถระ ๑ รูป มีคาถา ๖๘ คาถา. แมในสตั ตตนิ ิบาต* มพี ระเถระ ๑ รปู มคี าถา ๗๑ คาถา. ก็เมือ่ ประมวลแลว มพี ระเถระ ๒๖๔ รปู มีคาถา ๑,๓๖๐ คาถาฉะน้แี ล และแมขอน้ี ก็มวี จนะประพันธค าถา ทท่ี านกลาวรบั รองไวว า พระธรรมสังคาหกาจารย ประกาศไวว า มีคาถา ๑,๓๖๐ คาถา มีพระเถระ ๒๖๔ รูป ดงั น.ี้ สวนเถรคี าถา สงเคราะหเขาในโสฬสนบิ าต คอื นบิ าต ๙ นบิ าตไดแ ก เอกนิบาตจนถึงนวกนิบาต โดยเพม่ิ ข้นึ นิบาตละ ๑ คาถา และเอกาทสก-* มหานิบาต

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ท่ี 7นบิ าต ทวาทสกนบิ าต โสฬสกนิบาต วีสตนิ ิบาต ตงิ สตนิ บิ าต จัตตาลีสนบิ าตมหานิบาต. ในเอกนบิ าต มพี ระเถรี ๑๘ รูป มีคาถา ๑๘ คาถาเทา กัน. ในทุกนบิ าต มพี ระเถรี ๑๐ รูป มีคาถา ๒๐ คาถา. ในตกิ นิบาต มพี ระเถรี ๘ รปู มคี าถา ๒๔ คาถา. ในจตกุ นบิ าต มพี ระเถรี ๑ รปู มคี าถา ๔ คาถา. ในปญ จกนบิ าต มีพระเถรี ๑๒ รูป มคี าถา ๖๐ คาถา. ในฉกั กนบิ าต มีพระเถรี ๘ รูป มคี าถา ๔๘ คาถา. ในสัตตกนบิ าต มีพระเถรี ๓ รปู มคี าถา ๒๑ คาถา. ตงั้ แตอ ัฏฐกนบิ าตไป จนถึงโสฬสกนิบาต มีพระเถรนี บิ าตละ ๑ รูปคาถากม็ จี ํานวนเทา กบั นบิ าตน้นั ๆ. ในวสี ตนิ บิ าต มพี ระเถรี ๕ รปู มีคาถา ๑๑๘ คาถา. ในติงสนิบาต มีพระเถรี ๑ รูป มีคาถา ๓๔ คาถา. ในจตั ตาลีสนิบาต มพี ระเถรี ๑ รูป มีคาถา ๔๘ คาถา แมในมหานบิ าต ก็มพี ระเถรี ๑ รูป มีคาถา ๗๕ คาถา. ในเถรคาถา และเถรีคาถาน้ี พงึ ทราบจาํ นวนแหง นบิ าต คาถาวรรคและคาถาทั้งหลาย ดังพรรณนามาน้.ี จบอารัมภกถาวรรณนา

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ที่ 8 นทิ านกถาวรรณนา ในเถรคาถา และเถรคี าถาเหลานี้ ซ่งึ มจี ํานวนตามทีก่ ําหนดไวแ ลวอยางน้ี เถรคาถาเปน คาถาตน . แมในบรรดาเถรคาถาเหลา น้นั คาถาท่ที านพระอานนท กลาวไวเพื่อชมเชยพระเถระเหลา น้นั ในคราวทาํ ปฐมสังคายนาน้ีวา ขอทานทั้งหลายจงฟง คาถา อันนอมเขาไปสู ประโยชน ของพระเถระทั้งหลาย ผูม ีตนอันอบรมแลว บนั ลืออยู ดจุ การบันลอื แหง สีหะทั้งหลาย ซงึ่ เปน สตั วประเสรฐิ วา เหลา สตั วทมี่ ีเข้ียวท้ังหลาย ท่ใี กลถ ํ้า ภเู ขา ฉะนั้น ดงั น้ี เปน คาถาแรก. ศัพทว า สีหะ ในบทวา สีหาน ในคาถาน้ันมาแลว ในความหมายวาพญาเนอื้ ดังในประโยควา ดกู อ นภกิ ษุท้ังหลาย ราชสีหเปน พญาเนอ้ื . มาในความหมายวา บญั ญัติ ดงั ในประโยควา ครง้ั น้ันแล สหี เสนาบดี เขาไปเฝาพระผมู พี ระภาคเจา โดยทีซ่ ง่ึ พระองคเ สดจ็ ประทับอย.ู มาในความหมายวาตถาคต ดังในประโยควา ดกู อ นภิกษุท้งั หลาย คาํ วา สหี ะ น้ี เปน ช่ือของเราผตู ถาคต อรหันตสมั มาสมั พุทธเจา . ในความหมาย ๓ อยา งนัน้ ในความหมายวาตถาคต สีหศพั ทมาแลวในความหมายวา คลา ยกัน ฉนั ใด แมในคาถาน้ีก็ฉนั น้นั สหี ศพั ทพ งึ ทราบวา มาแลว ดว ยสามารถแหงความหมายวา คลา ยกนั .เพราะฉะน้ัน บทวา สีหาน ว จงึ ตัดบทเปน สหี าน อิว (แปลวา ดจุ ราชสี)ลบสระเสียดว ยอาํ นาจสนธิ ดงั ในประโยคเปน ตน วา เอว ส เต ดังน้ี. บรรดาบทเหลาน้นั บทวา อวิ เปน บทนบิ าต.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาท่ี 9 บทวา สณุ าถ เปน บทอาขยาต. นอกนี้เปนบทนาม. และบทวาสีหาน ว ในเวลาเชือ่ มความใชเปน ฉัฏฐวี ิภตั ติ กแ็ ละการเช่อื มความในบทวาสหี าน ว น้ี ถงึ ทา นจะไมไ ดกลา วไวโ ดยสรุปกจ็ รงิ แตโดยอรรถ ยอ มชอื่ วาเปน อนั ทา นกลาวไวแลวทีเดียว. เพราะเหมือนอยาง เมือ่ พูดวา โอฏ สฺเสวมขุ  เอตสฺส ดังนี้ กเ็ ทากับพูดความนว้ี า หนาของเขาเหมอื นหนาอฐู ฉนั ใดแมใ นขอนก้ี ็ฉนั น้ัน เมื่อพูดวา สีหาน ว กเ็ ทากบั พดู ความนวี้ า เหมือนการบันลือของสหี ะ ฉะนั้น. ถาจะตอ ศพั ทวา มุขะ เขาในบทวา โอฏสฺเสวไดไซร แมในบทวา สหี าน ว นี้ ก็ตอบทวา นทนฺตาน เขา ได (เหมือนกนั )เพราะฉะนนั้ บทวา สีหาน ว จงึ เปนบทตวั อยา งทนี่ าํ มาแสดงใหเห็น. บทวา นทนฺตําน แสดงถงึ ความเก่ยี วเน่อื งกนั ของบทวา สหี าน วนนั้ โดยเปนตวั อยางท่ีนํามาแสดงใหเ ห็น. บทวา ทาีน เปนวเิ สสนะของบทวา สีหาน . บทวา คริ ิคพฺภเรแสดงถงึ ท่ีซ่งึ ราชสีหน้ันเท่ยี วไป. บทวา สุณาถ เปน คาํ เชญิ ชวนในการฟง.บทวา ภาวิตตฺตาน แสดงถงึ มลู เคาของสงิ่ ทีค่ วรฟง . บทวา คาถา ไดแ กคาํ ทแี่ สดงถงึ เรอื่ งท่ีนาฟง. บทวา อตถฺ ปู นายิกา เปนวิเสสนะของบทวาคาถา. แทจ รงิ คาํ วา สหี าน นทนฺตาน ทานี  ในคาถานมี้ าแลว โดยเปนปงุ ลงิ คโดยแท แตเ ปลี่ยนลงิ คเสยี แลว พึงทราบความ แมโ ดยเปนอิตถลี งิ ควา สีหนี  เปนตน. อีกอยา ง โดยรูปเอกเสสสมาส ทั้งราชสหี  และนางราชสหี ชอ่ื วาสหี ะ. กบ็ รรดาบทเหลานนั้ โดยบทมอี าทิวา สหี าน นทิ านคาถาท้ัง ๓คาถาเหลานี้ ใชไดท ัว่ ไปท้ังเถรคาถา และเถรคี าถา. พงึ ทราบวินิจฉยั ในบทวา สีหาน ว นัน้ ตอไป ชอ่ื วา สีหะ เพราะอดทน และเพราะฆา . อธิบายวา เปรียบเหมือนราชสีห ที่เปน พญามฤคยอมไมมีอนั ตรายแมจากสรภมฤค และชางทีต่ กมนั แลวเปนตน เพราะประกอบ

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาที่ 10ไปดว ยพลงั พเิ ศษ แมอนั ตรายจากลมและแดดเปนตน ราชสหี ก็อดทนไดทงั้ นั้นแมเ มื่อออกหากนิ พบชา งตระกูลคันธะตกมนั และกระบือปา เปนตน ก็ไมหวาดหว่นั ไมพรน่ั พรึงผจญได เพราะผยองในเดช และเมอื่ ผจญก็จะฆา สตั วเหลา นน้ั ไดโดยแท แลวกัดกนิ เนอ้ื ออ น ในท่นี นั้ ๆ อยไู ดอ ยา งสบายทเี ดียวฉนั ใด พระมหาเถระทง้ั หลาย แมเหลา น้ีกฉ็ นั นัน้ ไมหวาดหว่ัน ไมพ ร่ันพรึงแมแตท่ไี หน ๆ เพราะมีความผยองในเดช โดยละอันตรายแมทัง้ ปวงเสียไดเพราะประกอบไปดว ยคุณพิเศษอันเปนกําลงั ของพระอริยะ เพราะครอบงาํ พลงัแหงสงั กิเลสมรี าคะเปน ตน แลวฆา เสยี คอื ละได ยอ มอยโู ดยสขุ มีสุขในฌานเปน ตน เพราะฉะนนั้ จึงช่ือวา สหี ะ เพราะเปน ประดุจราชสหี  โดยอดทนและโดยการฆา. แตโดยอรรถแหง ศพั ท พึงทราบวา ช่อื วา สีหะ ดวยอรรถวาเบยี ดเบียน เหมอื นอยา งส่ิงทช่ี าวโลก เรยี กกันวาเปรียง ดว ยอรรถวา เปน ที่ชอบใจ โดยยา ยอกั ษรขา งตนมาไวข า งหลงั . แมท่ชี อ่ื วาราชสีห ดวยอรรถวาอดกล้ัน กพ็ ึงทราบอยางนนั้ . อกี อยางหน่งึ ไกรสรราชสหี พ ญามฤค ตวั เดียวเทียวไปอยู เพราะความผยองในเดชของตน ไมหวังเอาสัตวไร ๆ เปนสหาย ฉนั ใด แมพ ระเถระเหลานี้กฉ็ นั น้นั ช่อื วา สหี ะ เพราะเปน ดุจสีหะ เพราะความเปนผูยนิ ดยี ง่ิ ในวเิ วกและแมเ พราะอรรถวา เปน ผเู ดียวเท่ยี วไป เพราะเท่ียวไปแตผ เู ดยี ว โดยความเปน ผูสูงดวยเดช. ดว ยเหตนุ นั้ พระผูมีพระภาคเจา จึงตรสั วา สีห เวกจรนาค (เปนเหมือนราชสหี  และชา งใหญ เทย่ี วไปโดดเด่ยี ว) ดังน้.ี อีกอยางหนงึ่ พระมหาเถระเหลานี้ ชือ่ วาสีหะ เพราะอรรถวาเปนดุจสีหะ. เพราะประกอบไปดวยคุณพเิ ศษ มีความไมสะดุง วอ งไว และความพยายามเปน ตน. สมดงั คําทพ่ี ระผมู พี ระภาคเจาตรสั ไวว า

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาท่ี 11 ดูกอนภกิ ษุท้งั หลาย ๒ จําพวกนี้ เมือ่ ฟา ฝายอมไมส ะดุง ๒ จาํ พวกเปน ไฉน ? คือ ภกิ ษผุ ขู ณี าสพ ๑ สีหมฤคราช ๑ ดูกอ นภิกษุทั้งหลาย๒ จาํ พวกน้ีแล เมือ่ ฟา ผา ยอมไมสะดงุ ดงั น้ี แมค วามวอ งไวของราชสหี กไ็ มสาธารณะท่วั ไปกบั สัตวเ หลา อ่ืน แมความแกลวกลา ก็เหมอื นกัน ( คือไมเหมอื นสัตวอ ่นื ). จรงิ อยางน้ัน ราชสหี กระโดดไปไดไกล ถงึ ๑๐๐ อุสภะตกลงในหมูกระบือปา เปน ตน ถงึ แมจะเปนลกู ราชสีห กย็ ังตอสชู า งที่ตกมันซ่งึ ทาํ ลายปลอกออกได เคี้ยวกินเน้ือออนท่ตี ิดโคนงาได. สว นกําลงั แหงอริยมรรค และกําลงั แหง ฤทธขิ์ องพระมหาเถระเหลา นั้น ก็ไมสาธารณะทัว่ ไปกับภิกษุเหลาอืน่ เปนทัง้ ความเพียรในสัมมัปปธาน ๔ เปน ท้ังบุญอันประเสริฐยิง่ . เพราะฉะนน้ั บทวา สหี าน ว จึงไดค วามวา ดจุ เหมอื นราชสหี . ก็ในขอ น้ี พึงทราบวา ทา นอุปมาราชสหี ไ วตาํ่ ๆ เพราะประโยชนม ีความอดกล้นัเปน ตน อันเปนคุณพิเศษลว งสวน ไดในพระเถระทัง้ หลายเทานั้น. บทวา นทนตฺ าน ความวา คํารามอย.ู อธิบายวา ในเวลามงุ หาอาหาร และเวลายินดีเปนตน ราชสีหท้ังหลายออกจากถ้าํ ของตนแลว บดิ กายบนั ลอื สีหนาทนาเกรงขาม ฉนั ใด แมพระมหาเถระเหลา น้ี ก็ฉนั น้ัน จะบันลือลั่นนาเกรงขาม ในเวลาพจิ ารณาอารมณอ ันเปน ไปในภายใน และเวลาอทุ านเปน ตน. ดวยเหตนุ ้นั ทา นจึงกลาววา ดจุ การบนั ลือของราชสหี ท ั้งหลาย ดังน.้ีบทวา ทาีน แปลวา มีเข้ียว. อธบิ ายวา มเี ข้ยี วประเสริฐ มเี ขี้ยวงามยง่ิ .อธบิ ายวา ราชสีหท ั้งหลายขม ขวญั ปรปกษ ดวยกาํ ลงั ของเขี้ยวท้ัง ๔ ทมี่ ั่นคงและกลา แขง็ อยา งย่ิง แลว ยงั มโนรถของตนใหถงึ ท่สี ดุ ได ฉนั ใด แมพ ระ-มหาเถระเหลา นี้ก็ฉนั น้นั ขม กิเลสอันเปน ปรปก ษ ทีต่ นยังครอบงาํ ไมไ ดในสงสาร ที่หาเบือ้ งตน มิได ดวยกําลงั แหง เข้ยี วคอื อรยิ มรรคท้ัง ๔ ยงั มโนรถ

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ที่ 12ของตนใหถ ึงท่สี ุดได. แมใ นอธิการน้ี พระอริยมรรคชอ่ื วาเขยี้ ว เพราะเปนดุจเขย้ี ว เพราะฉะน้ัน พงึ ทราบความโดยความหมายที่คลา ยกนั เทา นน้ั . บทวา คิรคิ พฺภเร แปลวา ใกลถ้ําภูเขา. (บทวา คิริคพภฺ เร)เปน สัตมีวิภัตตลิ งในอรรถวา ใกล. อาจารยบ างพวกกลา ววา คริ ิควหฺ เร.ความวา ท่ีชัฎแหง ปาคอื ไพรสณฑ ใกลภเู ขา. กค็ าํ วา คิรคิ พภฺ เร นี้ เปนคําแสดงถึงสถานท่ีอนั รุงโรจน และแสดงถึงภาคพ้ืนทีค่ วรบนั ลือสีหนาทของราชสีหเ หลา นนั้ . ประกอบความวา ของราชสหี ท ้ังหลายซง่ึ บนั ลืออยู ท่ใี กลถ า้ํภเู ขา ดงั น้ี. กร็ าชสีหท ง้ั หลาย เมือ่ อยูท่ใี กลถ ้ําภเู ขา คือในทซี่ ึ่งสงัดจากผูคนเพราะราชสหี เ ปน สัตวที่คนและสัตวอ่ืนเขาใกลไ ดยาก จะบนั ลอื สีหนาทในเวลาไปหากนิ เพ่ือปองกันความสะดงุ กลวั ของหมมู ฤคเลก็ ๆ ทีจ่ ะบงั เกิดขน้ึ เพราะเหน็ ตน ฉันใด แมพระมหาเถระเหลานี้ เมือ่ อยใู นสุญญาคาร เชน เดยี วกบัถ้ําภูเขา ท่คี นเหลาอ่นื เขาใกลไดย ากทเี ดยี ว ก็บนั ลอื (สหี นาท) อยางไมเกรงใคร กลา วคือคาถาทก่ี ลา วไว เพอ่ื หลีกเวน ความสะดงุ หวาดเสียวเล็ก ๆนอย ๆ ดว ยอํานาจตัณหาและทิฏฐิ ของปุถุชนผดู อยคณุ ธรรม. ดวยเหตุนั้นทา นจึงกลาววา สที าน ว นทนตฺ าน ทานี  คริ ิคพฺภเร ( แปลวา ดุจ-การบนั ลือของสหี ะท้งั หลาย ซงึ่ เปน สัตวประเสริฐกวาเหลาสตั วทม่ี เี ขย้ี วท้ังหลาย ที่ใกลถ าํ้ ภูเขา) ดงั นี้. บทวา สณุ าถ เปนคํากลา วบังคับใหฟ ง . พระอานนทเถระ ประสงคจะใหเ กิดความเปน ผูใครจ ะฟง ใหเ กดิ ความสนใจในการฟง ปลกุ ใหเ กดิ ความอุตสาหะ. ใหเ ขาไปตง้ั ไวซ่ึงความเคารพและความนับถืออยา งมาก แกบ ริษัทที่มาประชมุ กัน (เพือ่ ฟง) คาถาทั้งหลายท่พี ระเถระนัน้ กลา วอยู. อกี อยางหนงึ่พงึ ทราบความแหงบทวา สหี าน เปนตน ดวยสามารถแหง ความสูงสดุ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาท่ี 13อยา งเดยี ว โดยเวนจากการกําหนดสัตวท เี่ สมอกนั . อธิบายวา เพราะฉะน้นัทานท้งั หลายจงพงึ คาถาท่คี ลา ยกบั การบันลือสหี นาทอยา งไมห วน่ั กลัว ของพระเถระเหลา นั้น เหมอื นการบนั ลอื สีหนาทของราชสีห ทีเ่ ปน ราชาของมฤคบันลอื อยู คอื คาํ รามอยู แบบราชสีหค าํ รามทใี่ กลถา้ํ ภูเขา ของสตั วช อ่ื วามีเขีย้ วทงั้ หลาย เพราะมีเขยี้ วประเสริฐ งดงาม โดยความเปนเข้ียวท่ีมั่นคงแหลมคม. ทา นกลา วอธบิ ายไวว า ทานทัง้ หลายจงพึงคาถา อนั กระทาํ ความสะดงุหวาดเสยี วแกชนผปู ระมาทแลว ชื่อวา เปน การบนั ลืออยา งไมหวนั่ เกรง เพราะเหตแุ หง ภัยทงั้ หลาย ทานละไดแ ลวดว ยดี โดยประการท้ังปว ง เชนเดยี วกบัการบันลอื สีหนาทของพระเถระทั้งหลาย ผูมีตนอันอบรมแลว ผูไมป ระมาทแลว เหมือนการบนั ลืออยา งไมห วน่ั เกรงนน้ั การทาํ ความหวาดเสียวแกม ฤคอื่นจากราชสีหน้ัน เพราะไมม ีภยั แมแ ตทไี่ หน ๆ ของราชสหี  ที่เปน ราชาแหงหมูมฤค บนั ลือสหี นาทอยู ฉะนั้น. บทวา ภาวติ ตฺตาน ไดแก ผูมจี ติ อนั อบรมแลว. อธิบายวา จิตทา นเรียกวาตน ดงั ในประโยคมีอาทวิ า ไดยินวาตนแลฝก ไดยาก ผใู ดแลมจี ติตง้ั มน่ั แลว จะเปนผซู ื่อตรงดุจกระสวยทอผาฉะนน้ั และดุจในประโยคมีอาทวิ าตงั้ ใจไวชอบดังน้ี. เพราะฉะนัน้ จงึ ไดความวา ของพระอริยบคุ คลผูยงั จติ ใหเจริญยิง่ แลวดว ยสมถะและวปิ ส สนา โดยการประกอบเนือง ๆ ซึง่ อธิจติ คือทา นผยู ังจติ ใหถ งึ ทส่ี ุด แหงสมถภาวนาและวิปส สนาภาวนา แลว ดาํ รงอยู.อีกอยา งหนงึ่ บทวา ภาวติ ตตฺ าน ความวา มตี นอันอบรมแลว เปน สภาพ.อธิบายวา มตี นอนั อบรมแลว ดว ยคุณมศี ลี เปน ตน อนั เปน แลว ตามสภาพ.ทช่ี อื่ วา คาถา เพราะเปนถอยคาํ อนั ทา นรอ ยกรองไว ไดแ ก ถอ ยคาํ ๔ บทหรอื ๖ บท ทฤ่ี ษที ัง้ หลายประพันธไวโดยเปนฉนั ท มีอนุฏุภฉันทเปนตน.เพราะเหตทุ ี่ ฉนั ทแ มอื่น มีลกั ษณะคลา ยกับอนฏุ ฐภฉนั ท ทานจงึ เรยี กวา

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาท่ี 14คาถา (เหมือนกัน). คาถา ชื่อวา อัตถปู นายกิ า เพราะอรรถวา นอ มเขาไปซง่ึ ประโยชนทงั้ หลาย มีประโยชนตนเปนตน หรอื เพราะนอมตนเขา ไปในประโยชนเหลานนั้ . อกี อยา งหน่งึ บทวา ภาวิตตฺตาน แปลวา มอี ตั ภาพอนั เจริญแลว .อธบิ ายวา อัตภาพทานเรยี กวา อตั ตา เพราะเปนที่ตงั้ แหงมานะวาเปน \" เรา \"ก็และอตั ตานน้ั อันอัตภาพเหลา นนั้ อบรมแลว ดวยอัปปมาทภาวนา (และ)อนวัชชภาวนา คอื ใหถอื เอากลิ่น แหงคุณธรรมไดโดยชอบทเี ดียว. พระ-อานนทเถระเจา แสดงความบรบิ ูรณแหงภาวนา แมทั้ง ๔ คอื กายภาวนาศลี ภาวนา จติ ภาวนา ปญญาภาวนา เหลานนั้ ไวด ว ยบทวา ภาวิตตตฺ านนัน้ และทางดําเนินไปสพู ระสัมโพธญิ าณ ในท่ีนท้ี านประสงคเอาวาภาวนากก็ ารตรสั รู สัจจะน้ีมี ๒ อยา ง คือ โดยการตรัสรู ๑ และโดยอรรถแหงสจั จะนั้น ๑. สว นสมั โพธนิ ั้น มี ๓ อยาง คอื สัมมาสัมโพธิญาณ ๑ ปจ เจกสัม-โพธญิ าณ ๑ สาวกสัมโพธิญาณ ๑. ในบรรดาสัมโพธิ ๓ อยา งนั้น ชือ่ วา สัมมาสัมโพธิ เพราะรู คือตรสั รูธรรมทั้งปวง โดยชอบดว ยพระองคเ อง. มรรคญาณทีเ่ ปนปทัฏฐานของสัพพญั ุตญาณ และสัพพัญุตญาณทเ่ี ปนปทฏั ฐานของมรรคญาณ ทานเรียกวา สมั มาสมั โพธิญาณ ดว ยเหตุนั้น ทา นพระอานนทเถระจึงกลา ววาพระนามวา พุทโฺ ธ แก พระผูมพี ระภาคเจา เปนพระสพั พญั ู ไมม ีอาจารย ตรัสรพู รอมเฉพาะซึ่งสัจจะทั้งหลายเอง ในธรรมทง้ั หลายทพี่ ระองคไมเคยไดย ินมาในกาลกอน เปน ผถู งึ แลว ซ่งึ ความเปนพระสัพพัญู ในธรรมเหลา นั้น และถงึ แลว ซง่ึ ความเปนผชู าํ นาญในพลธรรมทั้งหลาย ดังน.ี้ แทจ รงิ ความเปนผชู ํานาญในพลธรรมทัง้ หลาย มกี ารตรสั รูธรรมท่ีควรตรสั รเู ปนอรรถ. ชือ่ วา ปจ เจกสัมโพธิ เพราะตรสั รดู วยตนเองทีเดยี ว

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาท่ี 15เปน สว นตวั . อธิบายวา ไมไ ดต รสั รูตามใคร ไดแก ตรสั รูส ัจจธรรมดวยสยมั ภญู าณ. ความจรงิ การตรสั รสู จั จธรรม ของพระสัมมาสัมพทุ ธเจาทงั้ หลายแมเ ปนไปอยูดว ยพระองคเองทเี ดียว โดยเปน สยมั ภูญาณ ช่ือวา มีผูตรสั รูตามเพราะเปน เหตุแหง การตรัสรูสจั จธรรมของสัตวท ้ังหลาย หาประมาณไมไ ด.กก็ ารบรรลสุ จั จะนั้น ของเหลา สัตวผหู าประมาณมิได เหลา น้ี ยอมไมเ ปนเหตุแหงการตรัสรสู ัจจธรรมของสัตว แมค นเดียว. ชือ่ วา สาวก เพราะเกิดในที่สุดแหง การฟง พระธรรมเทศนาของพระศาสดา. การตรัสรสู จั จธรรมของพระ-สาวกท้งั หลาย ชอื่ วา สาวกสมั โพธ.ิ กก็ ารตรัสรู ๓ อยางแมน้ี ของพระโพธสิ ัตว ๓ จําพวก พึงทราบวายังการเจรญิ โพธิปก ขิยธรรม ๓๗ ประการ มสี ติปฏฐานเปนตน ใหบ ริบูรณเพื่อถงึ ทส่ี ดุ แหง ปฏิปทาที่จะมาถงึ ตามลาํ ดบั ของตน (รอความบรบิ รู ณแ หง บารมีของตน) เพราะเวนโพธิปกขิยธรรม ๓๗ ประการน้นั การตรสั รนู อกนจ้ี ะมีไมได. อธบิ ายวา เวน การตรสั รดู วยสจั ฉกิ ริ ยิ ากจิ เสยี แลว การตรัสรดู ว ยภาวนากจิ จะเกิดไมไ ดเ ลย. และเมือ่ มีการตรสั รภู าวนากจิ การตรสั รดู วยปหานกิจ และการตรัสรูดวยปริญญากิจ ยอ มชือ่ วา เปนอนั สําเรจ็ แลว ทเี ดยี ว. กใ็ นเวลาที่พระมหาโพธสิ ัตวเจา บําเพ็ญโพธิสมภารเสร็จบริบรู ณแ ลวในภพสดุ ทาย บาํ เพญ็ บุพกจิ เสร็จสนิ้ แลว เสด็จขึน้ สูโ พธิมณฑล ทรงต้งัปฏญิ ญาวา เราจักไมท ําลายบัลลงั กน้ี จนกวาจติ ของเราจกั หลดุ พน จากอาสวะ-ทง้ั หลาย เพราะไมย ดึ ม่นั (ถอื มนั่ ) ดังน้แี ลว ประทบั นง่ั บนอปราชิตบลั ลงั ก(บัลลงั กท พ่ี ญามารมิอาจผจญได) ยงั ไมท ันถงึ เวลาเย็น กท็ รงกาํ จัดมารและพลแหงมารเสียได ทรงระลกึ ถงึ ขนั ธท ่ีพระองคเ คยอยูอาศัยมาแลวในกอ น ในโวการภพท่มี อี าการมใิ ชน อย ดว ยบุพเพนวิ าสานสุ ติญาณ ในปรุ มิ ยาม (ยามตน)

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ที่ 16ทรงบรรลุ จตปู ปาตญาณและอนาคตงั สญาณดวยการชําระทิพยจกั ษุใหบ รสิ ุทธ์ิในมชั ฌมิ ยาม (ยามกลาง) ทรงตงั้ ม่ันซ่ึงวปิ ส สนา โดยมุขคือปฏจิ จสมุปบาทจาํ เดมิ แตช ราและมรณะ โดยนยั มีอาทิวา สัตวโลกนี้ ถงึ ความลําบากหนอยอ มเกิด แก ตาย จุติ และอุปบัติ กแ็ ละถึงอยา งน้นั กย็ ังไมร ูจกั (พระนพิ พาน)อันเปนเครื่องสลดั ทุกขน ี้ คือ ชราและมรณะ เปนพระโลกนาถลบั ขวาน คือพระญาณ เพอ่ื จะตดั เสียซง่ึ ชัฎคอื กิเลส ดุจลับขวานทีห่ นิ สําหรบั ลบั เพือ่ จะตดั ชัฏใหญ (ถางปาใหญ) ฉะน้นั ทรงยังวิปส สนาใหตั้งทอง โดยการบรรลุพระสัพพัญุตญาณ เพราะเหตสุ มบตั ิ คือ ความเปน พระพทุ ธเจา ถึงความแกกลา ทรงเขา สมาบัติตาง ๆ ในระหวา ง ๆ ทรงยกนามรูปตามท่ที รงกาํ หนดแลว ข้ึนสไู ตรลักษณ พิจารณาสังขารในโวการภพมีอาการมิใชน อ ยดว ยสามารถแหง การพิจารณาธรรมตามลําดบั บท ยังสัมมสนวารใหพ ิสดารแลว โดยมุขแหง ธรรม ๓๖ แสนโกฏ.ิ เมื่อวปิ ส สนาญาณกลาวคือมหาวชิรญาณ ในสมั ม-สนญาณนัน้ แกกลา ผอ งใส เปน ไปโดยความเปนวุฏฐานคามินี ทรงสืบตอสมั มสนญาณน้ันดว ยมรรคได ในเวลาใด ในเวลาน้ัน ทรงยงั กเิ ลส ๑,๕๐๐ใหส้ินไป โดยลําดบั แหงมรรค ชื่อวา ยอมตรัสรู พระสมั มาสัมโพธิญาณในขณะแหง มรรคอันเลศิ (อรหัตมรรค) จําเดิมแตขณะแหง ผลอนั เลิศ(อรหัตผล) ชื่อวา ทรงบรรลุแลว ในปจ ฉิมยาม (ยามสดุ ทาย). กแ็ มท ศพลญาณ และเวสารชั ชญาณเปนตน ชือ่ วา ยอมอยูในเงื้อมพระหัตถของพระองคใ นเวลานนั้ เพราะความเปน พระสัมมาสมั พุทธเจา ดังนน้ัขอ นี้ จึงจัดเปน ปฏิปทาแหงพระสมั มาสัมโพธิญาณ โดยการตรัสรกู อ นสว นโดยใจความแหงสมั มาสมั โพธิปฏิปทานัน้ ไดแก การเพ่มิ พูนโพธสิ มภารอันเปน แลวในระหวา งทีท่ รงบงั เกิดในดสุ ิตพภิ พ จนถงึ แสดงมหาภินิหาร. คําท่ีควรกลา วถงึ ในการเพ่ิมพูนพระโพธิสมภารน้ัน ขาพเจา กลาวไวแ ลว สมบรู ณ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ที่ 17ดว ยอาการทง้ั ปวง ในอรรถกถาจริยาปฎ ก เพราะฉะน้ัน ผศู กึ ษา พึงถอื เอาโดยนัยทข่ี า พเจาไดก ลาวไวแลว ในอรรถกถาแหง จรยิ าปฎ กนัน้ เทอญ. ฝายพระปจเจกโพธิสัตวทั้งหลาย บําเพ็ญอภนิ ิหาร เพือ่ เปน พระ-ปจ เจกโพธิ มปี จ เจกโพธิสมภาร อันสรา งสมมาแลว โดยลําดบั ดาํ รงอยูในอตั ภาพสดุ ทา ยในเวลาเชนน้นั ถือเอาสังเวคนมิ ิต อันปรากฏแลว โดยความทีญ่ าณถงึ ความแกก ลา เห็นโทษในภพเปนตน โดยไมแปลกกนั กาํ หนดปวัต-ตกิ าลและเหตุแหง ปวัตตกิ าล นิวตั ติกาลและเหตุแหง นวิ ัตติกาลดวยสยมั ภูญาณเพม่ิ พนู จตสุ จั จกมั มัฏฐานมสี ัจจะ ๔ เปน อารมณ โดยนยั อันมาแลว มอี าทิวาทา นมนสิการอยโู ดยแยบคายวา น้ที กุ ข ดงั น้.ี พจิ ารณาทบทวนสงั ขารท้ังหลายตามสมควรแกอภินิหารของตน ขวนขวายวปิ ส สนาโดยลาํ ดบั บรรลมุ รรคอนั เลศิ ตามลําดบั มรรค ชอื่ วา ยอมตรสั รู ปจเจกสัมโพธญิ าณ จําเดมิ แตขณะแหงผลอันเลิศ (อรหัตผล) ไป ชอ่ื วา เปนพระปจเจกสัมพทุ ธะ ยอมเปนพระอรรคทกั ขไิ ณยบคุ คลของโลก พรอมทง้ั เทวโลก. สว นสาวก หรอื เพอ่ื นสพรหมจารขี องพระศาสดา ฟงกัมมฏั ฐานอันมีสัจจธรรมทง้ั ๔. เปนอารมณดาํ รงตาม คอื เพียรพยายามปฏิบัติ ขอ ปฏิบตั เิ กิดแตกมั มฏั ฐานนนั้ขวนขวายวิปส สนาหรอื เมือ่ ปฏปิ ทา เจริญขนึ้ แทงตลอดสจั จะท้งั หลาย ชื่อวายอ มบรรลุสาวกสัมโพธญิ าณ ในภูมิแหงอรรคสาวกทสี่ าํ เร็จตามสมควรแก-อภนิ ิหารของตน หรอื ในขณะแหง มรรคอนั เลิศอยา งเดียว. ตอ แตน ้ันยอ มชื่อวาเปน การตรัสรูของสาวก เปน อรรคทกั ขไิ ณยบคุ คลในโลกพรอ มท้ังเทวโลก.ปจ เจกสมั โพธิ และสาวกสมั โพธิ พึงทราบโดยการตรสั รู ดงั พรรณนามานี้กอน. แตโดยความหมายแหง สมั มาสัมโพธิญาณ ของพระมหาโพธิสัตวท งั้ หลายนัน้ โดยกําหนดอยา งตา่ํ ตองปรารถนาการเพ่มิ พนู โพธิสมภารตลอดเวลา ๔อสงไขย (กําไร) แสนมหากัป. โดยกาํ หนดอยา งกลาง ตอ งปรารถนาการเพม่ิ พูน

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ท่ี 18โพธสิ มภาร ตลอดเวลา ๘ อสงไขย (กาํ ไร) แสนมหากปั . โดยกาํ หนดอยางสงูตอ งปรารถนาการเพ่ิมพนู โพธิสมภารตลอดเวลาถึง ๑๖ อสงไขย (กาํ ไร)แสนมหากัป. และขอแตกตางกนั เหลา น้ี พงึ ทราบดวยสามารถแหงบารมขี องพระโพธสิ ตั ว ผูที่เปนปญญาธิกะ สัทธาธิกะ และวริ ยิ าธิกะ. อธบิ ายวา ผทู ีเ่ ปน ปญญาธิกะ ยอ มมศี รัทธาออ น แตมีปญ ญากลาแข็งและตอจากนัน้ ไปไมน าน บารมกี ็จะถึงความบรบิ รู ณ เพราะความเปน ผฉู ลาดในอบุ าย เปนภาวะผองใส และละเอยี ดออน. ผทู ่ีเปนสัทธาธกิ ะ ยอมมปี ญ ญาปานกลาง เพราะฉะนั้น บารมีของพระโพธสิ ตั วผ ูเปน สัทธาธิกะเหลานั้น จึงถึงความบริบูรณไมเรว็ เกนิ ไป และไมชาเกนิ ไป. สวนผทู ่เี ปน วิรยิ าธิกะ ยอมมีปญญานอย เพราะฉะน้นั บารมขี องพระโพธิสตั ว ผูวิริยาธกิ ะเหลา นน้ั จงึ ถงึ ความบริบรู ณ โดยการเนิ่นนานทีเดียว. สําหรบั พระปจ เจกโพธิสัตวไ มอ ยางนัน้ อธบิ ายวา ทา นเหลา น้นัแมถึงจะมีบารมเี ปน ปญ ญาธกิ ะ กย็ งั ตองปรารถนาการเพม่ิ พนู โพธิสมภารตลอดเวลา ๒ อสงไขย (กาํ ไร) แสนกัป (แต) ไมต่าํ กวานนั้ . แมท า นผเู ปนสัทธาธิกะ และวิรยิ าธิกะ ลวงเลยกัปอื่นจากกาํ หนดท่กี ลา วแลว ไปเลก็ นอ ยเทา นนั้ กย็ อมบรรลปุ จเจกสัมโพธญิ าณ แตไมถ ึงอสงไขยท่ี ๓. สําหรบั พระโพธิสัตว ผูเปน สาวก บาํ เพญ็ อภินิหาร เพอ่ื ความเปนอรรคสาวก ตองปรารถนาการเพิ่มพูนโพธสิ มภาร ส้ินเวลา ๑ อสงไขย(กําไร) แสนกัป. สาํ หรับผูทเ่ี ปนมหาสาวก (บาํ เพญ็ อภนิ ิหาร เพื่อความเปนมหาสาวก)ตอ งปรารถนาการเพมิ่ พนู โพธิสมั ภาร ส้ินเวลาแสนกปั เทา น้ัน. ถงึ พระพุทธ-

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาที่ 19มารดา พระพุทธบิดา พทุ ธอุปฏ ฐากและพระพทุ ธชิโนรส ก็เหมือนกัน (คอืใชเ วลาเพ่มิ พูนโพธิสมภารแสนกัป). ในอธิการน้นั พงึ ทราบวนิ จิ ฉัยดงั ตอไปน้ี เม่อื พระมหาโพธิสัตวท้งั หลาย ผูตั้งปณิธานโดยรวบรวมธรรม ๘ประการ ทพี่ ระผูมพี ระภาคเจาตรัสไวอ ยางนีว้ า เพราะประชุมแตง ธรรม ๘ ประการ คือ ความ- เปน มนุษย ๑ ความสมบรู ณดวยเพศ ๑ เหตุ ๑ การพบ พระศาสดา ๑ บรรพชา ๑ คณุ สมบตั ิ ๑ อธกิ าร ๑ ความเปน ผมู ีฉนั ทะ ๑ อภนิ ิหารจงึ สําเร็จได ดงั น.้ี จําเดมิ แตบ าํ เพ็ญมหาภนิ หิ าร ขวนขวายแลว ๆเลา ๆ ในทานเปนตนเปนพเิ ศษถวายมหาทานเชน กับทานของพระเวสสนั ดร ทุกๆวนั แมส ่งั สมอยูซ ึง่ บารมีธรรมทกุ อยา ง มีศลี อันสมควรแกมหาทานนน้ั เปนตน ขึน้ ช่อื วา การบงั เกิดขน้ึแหง พระพทุ ธเจา ยอมไมมีในระหวา งไดเลย เพราะยงั ไมถ งึ กําหนดเวลาตามท่ีกลา วแลว. เพราะเหตุไร ? เพราะพระญาณยังไมสกุ เต็มท.่ี อธบิ ายวา พระญาณของพระพุทธเจา ถึงความเจริญ งอกงาม ไพบลู ย ตั้งทอง ยอ มถงึ ความสกุ งอม ดจุ ขา วกลาท่ีใหสําเรจ็ แลวในเวลาท่กี ําหนด ฉันใด ดงั น้ัน การบรรลุปจเจกสมั โพธญิ าณและสาวกสมั โพธญิ าณ ในระหวางน้นั แหละโดยยงั ไมถึงกําหนดเวลาตามทก่ี ลา วแลว ในท่นี นั้ ๆ ยอมไมมีแกพ ระปจเจกโพธสิ ตั ว ผกู ระทาํอภนิ หิ าร ประมวลธรรม ๕ ประการเหลา นั้น คือ ความเปน มนษุ ย ๑ ความสมบรู ณด วยเพศ ๑ การเหน็ ทานผูป ราศจากอาสวะ ๑ อธิการ ๑ ความ เปน ผมู ฉี ันทะ ๑ เหลา น้ี รวมเปน เหตแุ ตง อภินหิ าร.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาที่ 20และแกพระโพธสิ ัตวผ ูเปนสาวก ผตู ั้งปณิธานไวด วยสามารถแหงความปรารถนาอันประกอบแลว ดวยองค ๒ คอื อธิการ ๑ ความเปนผูมฉี นั ทะ ๑ กฉ็ นั น้ัน.เพราะเหตุใด ? เพราะญาณยังไมส ุกเตม็ ท.่ี อธบิ ายวา ปญญาบารมี ที่สงเสรมิเพม่ิ เตมิ ดว ยบารมีทง้ั หลายมีทานบารมีเปน ตน ของพระมหาโพธิสตั วท ง้ั หลายแมเหลา น้ี ยอ มตัง้ ทอง ถงึ ความสุกงอม ยงั พระพทุ ธญาณใหบริบรู ณโดยลําดบัฉันใด ปญญาบารมีทีส่ ง เสรมิ เพิ่มเตมิ ดว ยบารมีทั้งหลาย มที านบารมเี ปนตน(ของพระปจ เจกพุทธเจา และพระสาวกท้งั หลาย) ก็ฉนั นน้ั เหมือนกนั ยอ มต้ังทอ ง ถงึ ความสุกงอม ยังพระปจเจกโพธญิ าณ และสาวกโพธญิ าณใหบริบูรณตามสมควรโดยลาํ ดบั . แทจ ริง โดยการส่ังสมทานไว ทา นเหลา นี้ จงึ เปนผมู ใี จไมของอยูในกเิ ลสท้ังปวง เปนผูมจี ิตไมเพงเลง็ เพราะมอี ัธยาศยั ไมล ะโมบในภพน้ัน ๆโดยการสัง่ สมศลี ไว จึงเปนผูมกี ายวาจาและการงานบรสิ ทุ ธิด์ วยดี เพราะมกี ายวาจาสํารวมดีแลว มีอาชพี บรสิ ทุ ธิ์ มที วารอนั คุม ครองแลว ในอินทรียท้งั หลายเปนผรู ูป ระมาณในโภชนะ ยอ มตง้ั จิตม่นั ดวยชาคริยานุโยค การประกอบความเพยี รของทา นเหลาน้นั น้ี พงึ ทราบดว ยสามารถแหงปจ จาคติกวัตรทที่ าํไวแ ลว. ก็สมาบัติ ๘ อภญิ ญา ๕ อภญิ ญา ๖ และบุพภาควิปสสนาอนั เปนอธิฏฐานธรรม ยอ มอยใู นเง้อื มมือ ของทานผปู ฏิบัตอิ ยเู ชนน้ี ไดโ ดยไมยากทีเดียว สวนคุณธรรมมีความเพียรเปนตน กห็ ยง่ั ลงสภู ายในแหงบพุ ภาควปิ ส-สนานน้ั ทีเดียว. ก็ความอดทนอยางยิ่ง ในการบําเพ็ญบญุ มีทานเปนตน เพื่อปจ เจก-โพธิญาณ หรือสาวกโพธญิ าณ น้ี ช่ือวา วิริยะ. ความอดทนตอ ความโกรธ

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ที่ 21นั้นใด น้ชี ือ่ วา ขนั ติ. การใหทาน การสมาทานศลี เปน ตน และการไมกลาวใหค ลาดเคลื่อน (จากความเปน จรงิ ) อันใด น้ี ชอื่ วาสัจจะ. การอธิฎฐานใจท่ีไมหวน่ั ไหวแนวแน อนั ใหส ําเร็จประโยชนใ นทท่ี ว่ั ไปน่ันแหละ ช่อื วาอธฏิ ฐาน. การมุงประโยชนใ นหมูส ัตว อันเปนพ้นื ฐานของความเปน ไปแหงทานและศีลเปนตน นี้ ชื่อวา เมตตา. การวางเฉยในประการที่ไมเ หมาะสมทีส่ ัตวทง้ั หลายกระทําแลว ชื่อวา อุเบกขา. ดงั น้ัน เมอ่ื ทาน ศลี ภาวนาและศีล สมาธิ ปญญา มีอยู บารมีท้ังหลาย มวี ิริยบารมีเปนตน ยอมชือ่ วาสําเร็จแลวทเี ดยี ว ดวยอาการอยางนี.้ ปฏิปทามที านเปน ตน เพอื่ ประโยชนแกปจเจกโพธิญาณก็ดี เพอ่ืประโยชนแกส าวกโพธญิ าณกด็ ี นัน้ แหละ ช่อื วา ภาวนา เพราะอบรม คอืบม สันดาน ของพระโพธิสัตวเหลานน้ั . ปฏปิ ทาอันเน่ืองดว ยสมถะและวิปสสนา ท่ีเปนไปแลว ในสันดานอนั ทานและศีลปรุงแตง ดีแลว โดยพเิ ศษ เปนเหตใุ หพระโพธสิ ัตวเหลา นนั้สมบูรณด ว ยธรรมเปน ท่ปี ระชุมแหงการบาํ เพ็ญเพียรในเบ้อื งตน. ดว ยเหตนุ ้ันพระผมู ีพระภาคเจา จึงตรสั วา ดกู อนอานนท อานสิ งส ๕ ประการเหลาน้ี ยอมมใี นการบาํ เพ็ญเพยี รเบ้อื งตน ๕ ประการคอื อะไร บาง ? ดกู อนอานนท คือ ผบู าํ เพียรเบือ้ งตน ใน พระธรรมวินยั นี้ ยอมชื่นชมพระอรหตั ผล ในปจจบุ นั นีแ้ หละ พลันทีเดียว ๑ ถายงั ไมไ ดชืน่ ชมอรหัตผล

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๑ - หนา ท่ี 22 ในทิฏฐธรรม โดยพลัน ตอมาในมรณสมยั จะไดช ื่นชม พระอรหัตผล ๑ ตอ ไปเปนเทพบุตร จะไดช ่นื ชม พระอรหตั ผล ๑ ตอ ไป จะไดเปนผูตรัสรูโดยฉบั พลนั ในทีเ่ ฉพาะพระพกั ตรของพระพุทธเจา ทง้ั หลาย ๑ ใน กาลภายหลงั จะไดเ ปน พระปจเจกสมั พทุ ธเจา ๑ ดังน.้ี ดว ยประการดงั พรรณนามานี้ พระพทุ ธเจา พระปจเจกพทุ ธเจาและสาวกของพระพทุ ธเจาทง้ั หลาย ผมู อี ตั ภาพอนั อบรมแลว ดว ยการอบรมธรรมเปนเคร่อื งถงึ ซึง่ ฝง อนั เปน ขอ ปฏบิ ัติเบือ้ งตน ดว ยสมถภาวนาและวปิ ส-สนาภาวนา และดวยมรรคภาวนากลา วคอื การตรัสรู อันเปนนโิ รธคามนิ ปี ฏิปทายอมไดช ่อื วามตี นอันอบรมแลว . ในวเิ ศษบคุ คลเหลานั้น สาวกของพระพทุ ธเจาท้งั หลาย ทา นประสงคเอาในท่ีน้.ี ก็ดว ยบทวา สหี าน ว น้ี ในคาถานี้ พระธรรมสงั คาหกาจารยแสดงถงึ ความที่พระเถระทง้ั หลาย อนั ปรปก ษของตนครอบงาํ ไมได และพฤตกิ รรมทข่ี ม ข่ีขา ศกึ เหลานั้น โดยการแสดงพฤติกรรมท่ีเสมอดวยสหี ะ.ดว ยบาทคาถาวา สีหาน ว นทนฺ ตาน ฯเปฯ คาถา นี้ ทา นแสดงถึงความทพี่ ระเถระทัง้ หลายเหลานั้น อนั ขา ศกึ ทง้ั หลาย ย่าํ ยีไมไ ด โดยปรวาทและพฤตกิ รรมทขี่ ม ขข่ี าศกึ เหลา นัน้ โดยการแสดงวาเถรคาถาทัง้ หลาย เปนเชน เดียวกับสีหนาท. ดวยบทวา ภาวติ ตฺตาน น้ี ทา นแสดงถงึ เหตแุ หงการบนั ลอื สหี นาท ของพระเถระท้งั หลายเหลา นนั้ . ในคาถานี้ พระเถระทงั้ หลายทานเรยี กวา เปนเชน กบั สหี ะ เพราะมีอตั ภาพอนั อบรมแลว และคาถาของพระเถระเหลา นน้ั ทานเรยี กวา เปนเชนกับดวยสีหนาท.