tripitaka_54

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาที่ 1 พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคี าถา๑ เลม ท่ี ๒ ภาคท่ี ๔ขอนอบนอมแดพระผมู ีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพทุ ธเจาพระองคน ้นั เถรคี าถา เอกนบิ าต วา ดว ยคาถาตา ง ๆ ในเอกนบิ าต ๑. อญั ญตราเถรคี าถา [๔๐๒] ไดย นิ วา ภิกษุณเี ถรีองคห น่งึ ไมปรากฏช่ือไดภาษิตคาถาไวอยางน้วี า :- ดูกอ นพระเถรี ทานจงเอาทอ นผา ทาํ จวี รนงุ หม แลว พกั ผอนใหส บายเถดิ เพราะราคะของทานสงบ แลว เหมอื นผกั ดองแหง อยูใ นหมอ . จบอญั ญตราเถรคี าถา๑. บาลเี ลมท่ี ๒๖

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 2 ปรมตั ถทปี นี อรรถกถาขทุ ทกนิกาย เถรคี าถาขอนอบนอ มแดพระผูม พี ระภาคอรหันตสมั มาสัมพุทธเจาพระองคนัน้ อรรถกถาเอกนิบาต ๑. อรรถกถาอัญญตราเถรีคาถา ในเอกนบิ าตมีวนิ จิ ฉยั ดังตอ ไปน.้ี บัดน้ี ถงึ โอกาสท่ีจะพรรณนาเนอื้ ความเถรคี าถาตามลาํ ดบั แลว เพราะในเถรคี าถานน้ั เมอ่ื ไดพ รรณนาเนือ้ ความประกาศประการทีเ่ หลา ภกิ ษุณีไดบรรพชาและอปุ สมบทแตตน นั้นในทนี่ ้ี การชี้แจงอตั ถปุ ต ติเหตุเกดิ ข้นึ ของคาถาทั้งหลายในเร่ืองนัน้ ๆ ยอมทําไดง ายและปรากฏชดั ฉะนั้น เพอ่ื ประกาศความนน้ั พึงทราบอนปุ พุ พีกถาตัง้ แตต นโดยยอ ดงั ตอไปน้ี :- ความยอ วา พระโลกนาถศาสดาพระองคน ีท้ รงประชุมองคแ ปดท่ีตรัสไวโ ดยนัยวา มนุสสฺ ตฺต ลงิ ฺคสมฺปตฺติ ความเปน มนุษย ความสมบูรณด ว ยเพศเปนตน สรา งมหาภนิ หิ ารแทบบาทมลู ของพระผูมพี ระภาคเจาพระนามวาทีปงกร ทรงบําเพ็ญบารมี ๓๐ ทัศ ไดพ ยากรณในสาํ นักของพระพุทธเจาทงั้ หลาย ๒๔ พระองค ทรงบาํ เพ็ญบารมีโดยลาํ ดับ ถงึ ยอดแหงญาตตั ถจรยิ าและโลกตั ถจริยา บงั เกดิ ในภพชนั้ ดสุ ิต ดํารงอยูในภพช้ันดุสิตนนั้ ตลอดอายุเทวดาในหม่นื จักรวาลอาราธนาใหอ บุ ตั ิเปน มนษุ ย เพื่อเปน พระพุทธเจา ดว ยคําวา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาที่ 3 ขาแตมหาวีระ ไดเ วลาที่พระองคจะเสด็จ อุบัตใิ นพระครรภพ ระมารดา ตรสั รูอมตบท ยงั มนษุ ยโลกพรอ มเทวโลกใหข า มโอฆสงสารแลว. ทรงประทานปฏิญญาแกเ ทวดาเหลา น้ัน แลวทรงทาํ ปญจมหาวิโลกนะทรงมพี ระสติสัมปชัญญะเสดจ็ ลงสพู ระครรภพ ระมารดา ในพระตําหนักของพระเจา สทุ โธทนมหาราช ในศากยราชตระกลู ทรงมีพระสติสมั ปชัญญะอยใู นพระครรภน้นั ๑๐ เดือน ทรงมีพระสติสมั ปชัญญะเสด็จออกจากพระครรภไ ดพระอภิชาติทลี่ ุมพนิ ีวนั ไดร ับการดูแลอยางดดี ว ยการดูแลท่ยี ง่ิ ใหญ ตัง้ ตนแตจดั พเ่ี ลย้ี งไวห ลายเหลา ทรงเจรญิ วัยโดยลําดบั แวดลอ มไปดว ยนักฟอ นรําหลายชนดิ ในปราสาทสามหลัง เสวยสมบัติดจุ เทวดา ทรงสลดพระทัยเพราะเห็นคนแก คนเจบ็ และคนตาย ทรงเห็นโทษในกามและอานิสงสในเนกขัมมะ เพราะญาณแกกลา ในวันท่รี าหลุ กุมารประสตู ิ พระองคมนี ายฉันนะเปนสหาย ทรงกัณฐกอัศวราช เสดจ็ ออกมหาภเิ นษกรมณยามเท่ยี งคืน ทางประตูที่เหลาเทวดาเปด ถวาย เสดจ็ ผา นแควน ท่มี พี ระราชาปกครองสามแควนในราตรนี ัน้ เอง เสดจ็ ถงึ ฝงอโนมานที ทรงรบั ธงชัยของพระอรหตั ทีฆ่ ฏิการ-มหาพรหมนาํ มาถวาย ทรงบรรพชาเปนผถู งึ พรอ มดว ยอากัปกิรยิ าเหมือนพระ -เถระ ๖๐ พรรษาในขณะนน้ั น่ันเอง, เสดจ็ ถงึ กรุงราชคฤหโดยลําดับดวยพระอริ ยิ าบถนา เลอื่ มใส เสด็จเท่ียวบณิ ฑบาตในกรุงราชคฤหน ั้นแลว ประทับน่ังเสวยบิณฑบาตทเี่ งอ้ื มเขาปณ ฑวะ พระเจาพิมพสิ ารราชาของชาวมคธทรงเช้อื เชญิ ใหค รองราชสมบตั ิ (รว มกบั พระองค) ทรงปฏเิ สธเร่อื งนั้น เสดจ็ ไปอารามของทา นภัคควะ ทรงศกึ ษาลทั ธขิ องทานภัคควะนัน้ จากน้นั ทรงศกึ ษาลทั ธขิ องทา นอาฬารดาบสและทานอุทกดาบส ไมท รงพอพระทยั ลทั ธทิ งั้ หมด

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 4น้ัน เสดจ็ ไปยังตาํ บลอุรเุ วลาตามลําดบั ทรงบาํ เพญ็ ทกุ กรกริ ิยาอยู ๖ ป ที่ตําบลนั้น ทรงทราบวาทกุ กรกริ ิยาน้ันไมทาํ ใหตรสั รอู รยิ ธรรมได มพี ระดาํ ริวา นไ้ี มใ ชทางตรัสรู ทรงนําอาหารหยาบมาบาํ รุงกําลังอยสู องสามวัน ในวันวิสาขบุณมี เสวยโภชนะอยา งประเสรฐิ (มธุปายาส) ทน่ี างสุชาดาถวายแลวทรงลอยถาดทองทวนกระแสน้าํ ในแมน ้ํา (เนรัญชรา) ทรงลงความเห็นในทสี่ ดุ วา เราจักตรัสรูในวนั น้ี เวลาเย็นพญากาฬนาคราชสรรเสริญพระคุณเสด็จข้ึนโพธิมณฑล ผินพระพักตรไปยงั ปาจีนโลกธาตปุ ระทบั นง่ั เหนืออปรา-ชติ บัลลังกอนั เปน ฐานะไมห วนั่ ไหว ทรงตัง้ ความเพียรประกอบดว ยองคส ่ีทรงกําจดั กองทัพมารไดในเมื่อพระอาทิตยย งั ไมท นั อสั ดงคตเลย ปฐมยามทรงบรรลปุ พุ เพนิวาสานสุ สติญาณ มชั ฌิมยามทรงบรรลุทิพยจักษุญาณ(จุตปู ปาตญาณ) ปจ ฉมิ ยามทรงหยง่ั ญาณลงในปฏิจจสมุปบาท พจิ ารณาปจจ-ยาการทั้งอนโุ ลมและปฏโิ ลมเจรญิ วปิ ส สนา ทรงบรรลุพระสมั มาสมั โพธ-ิญาณ อันไมสาธารณแกผ อู น่ื ที่พระพุทธเจาทงั้ ปวงบรรลุกันแลว ทรงเขาผลสมาบตั ิ มพี ระนพิ พานเปน อารมณ เปน เวลา ๗ วัน ที่โพธมิ ณฑลนน้ัแหละ ทรงใหเวลาลว งไปทโ่ี พธิมณฑลนั่นเอง อีกหลายสปั ดาหโ ดยนยั นน้ั แลเสวยโภชนะคลุกน้ําผ้ึงท่ีโคนตนราชายตนะไมเ กด ประทปั น่ังทโ่ี คนตน อชปาลนโิ ครธอีก ทรงพิจารณาความท่ีธรรมเปนเรื่องลึกซ้งึ ตามธรรมดา ทา วมหา-พรหมมาอาราธนาในเม่อื พระองคม พี ระทัยนอ มไปเพือ่ ความขวนขวายนอย (คดิจะไมส อน) ทรงตรวจดูโลกดวยพทุ ธจักษุ ทรงเหน็ เหลาสัตวช นดิ มอี ินทรยี แกกลากม็ ี มีอนิ ทรยี อ อ นกม็ ี เปน ตน ทรงทาํ ปฏิญญากบั ทาวมหาพรหมท่ีจะแสดงธรรม ทรงราํ พงึ วา ควรจะแสดงธรรมแกใครกอนหนอ ทรงทราบวา ทานอาฬารดาบสและทานอทุ กดาบสตายเสยี แลว มพี ระดํารวิ า ภิกษุปญ จวัคคียทีบ่ าํ รงุ รับใชเ รา ซึง่ กาํ ลังบําเพญ็ เพยี รอยางเด็ดเด่ยี ว เปนผูม ีอปุ การะ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 5แกเ รามากแท อยากระน้ันเลย เราพงึ แสดงธรรมแกภิกษปุ ญ จวัคคยี เหลานัน้ กอน ในวันอาสาฬหบณุ มี เสด็จพุทธดําเนนิ จากมหาโพธิมุงกรงุ พาราณสีระยะทาง ๑๘ โยชน ทรงพบกับอุปกาชวี กในระหวา งทาง เสดจ็ ถงึ ปาอสิ ิปตนะตามลาํ ดับ ทรงทาํ ความเขาใจกะพระปญ จวัคคยี ทป่ี าอิสิปตนะนั้น ทรงใหพระพรหม ๑๘ โกฏิมีพระอญั ญาโกณฑญั ญะเปนประมขุ ดม่ื อมตธรรมดว ยเทศนาธมั มจักกัปปวตั ตนสูตร โดยนยั เปน ตนวา ดกู อนภิกษทุ ง้ั หลายสดุ โตง สองอยางเหลา นั้น อันบรรพชิตไมพึงเสพ ดังน้ี. ในวนั แรม ๑ คาํ่ ทรงใหพ ระภัททยิ เถระตง้ั อยใู นโสดาปตตผิ ล. วนั แรม ๒ ค่ํา ทรงใหพระวปั ปเถระตงั้ อยใู นโสดาปต ตผิ ล. วันแรม ๓ คา่ํ ทรงใหพ ระมหานามเถระต้งั อยูในโสดาปตติผล. วันแรม ๔ ค่ํา ทรงใหพ ระอัสสชเิ ถระต้ังอยูใ นโสดาปต ตผิ ล. อน่งึ ในวันแรม ๕ คาํ่ ทรงใหพระปญจวคั คยี ทัง้ หมดตั้งอยใู นพระอรหัตดว ยเทศนาอนัตตลกั ขณสตู ร. ตอ จากนั้นทรงใหมหาชนหยง่ั ลงสูอรยิ ภูมิ อยางนีค้ อื บรุ ุษ ๕๕ คนมยี สกลุ บุตรเปน ประมขุ ภัททวัคคียกมุ ารประมาณ ๓๐ คนทไ่ี รฝายปุราณชฎิลประมาณพันคนทหี่ ินราบ คยาสีสประเทศ ที่ใหมหาชน ๑๑ นหตุมีพระเจา พมิ พิสารเปน ประมขุ ตง้ั อยใู นโสดาปต ตผิ ล ใหม หาชน ๑ นหตุตัง้ อยูในสรณะสาม ทรงรับพระเวฬุวนั แลว ประทบั อยูในพระเวฬวุ ันนั้น ทรงตง้ั พระสารบี ุตรและพระโมคคัลลานะ ผบู รรลปุ ฐมมรรคโดยการนาํ ของพระอสั สชเิ ถระ ลาอาจารยสญชยั เขามายงั สาํ นักของพระองคพรอ มดว ยบรวิ าร ทาํ ใหแจง ผลอนั เลิศบรรลทุ ่ีสุดแหงสาวกบารมีญาณแลวไวในตาํ แหนงสาวกผูเลิศ เสดจ็ ไปกรุงกบลิ พัสดุต ามคําเช้อื เชิญของพระกาฬทุ ายเี ถระ ทรงทรมานหมูพระญาตผิ กู ระดา งเพราะมานะ ดว ยยมกปาฏหิ าริย ทรงใหพระชนก

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 6ตัง้ อยูในอนาคามผิ ล และใหพ ระมหาปชาบดตี งั้ อยใู นโสดาปต ตผิ ล ทรงใหนนั ทกุมารและราหุลกมุ ารบรรพชา แลวเสดจ็ กลบั มายังกรุงราชคฤหอ กี . สมยั ตอ มา เมอ่ื พระศาสดาเสด็จเขา อาศยั กรุงเวสาลี ประทับอยทู ่ีกฏู าคารศาลา พระเจา สุทโธทนมหาราช ทรงทาํ ใหแจง ซึง่ พระอรหตัปรินพิ พานภายใตเศวตฉตั รน่ันเอง. คร้ังนน้ั พระมหาปชาบดโี คตมี ไดเกิดความคดิ ทีจ่ ะบรรพชา ลําดบั น้นั เหลาหญิงบาทบรจิ าริกาของกุมาร ๕๐๐ คนทอ่ี อกบวชในเวลาจบเทศนา กลหววิ าทสตู ร ที่ริมฝง แมนํ้าโรหิณี ไดพรอ มใจกันไปเฝา พระมหาปชาบดี ทกุ คนทลู วา จกั บวชในสํานกั ของพระ-ศาสดา ตัง้ ใหพ ระมหาปชาบดีเปนหวั หนา ประสงคจ ะไปเฝาพระศาสดา ก็พระมหาปชาบดนี ี้ เมือ่ กอ นไดท ูลขอบรรพชากะพระศาสดาครงั้ หนึง่ แลวไมไ ดฉะน้ันจึงรับสงั่ ใหเ รียกกัลบกมาปลงพระเกสาแลวครองผากาสายะ พาสากยิ านีเหลา นัน้ ทง้ั หมดไปกรงุ เวสาลี ขอรอ งพระอานนทเถระใหอ อ นวอนพระทศพลจึงไดบรรพชาและอปุ สมบทดว ยการรับครุธรรม ๘ ประการ แมส ากยิ านีนอกน้ีท้ังหมดกไ็ ดอ ปุ สมบทพรอมกนั . น้เี ปน ความยอ ในเรื่องนี้ สว นเร่ืองน้โี ดยพสิ ดาร มาแลวในบาลนี ้นั ๆท้งั นั้น. พระมหาปชาบดีอปุ สมบทอยางนี้แลว เขาเฝาพระศาสดา ถวายบงั คมแลว ยืนอยู ณ ทสี่ มควรแหง หนง่ึ ครัง้ นน้ั พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกพระมหาปชาบดนี น้ั พระนางนน้ั เรียนกมั มฏั ฐานในสํานกั ของพระศาสดา ไดบรรลพุ ระอรหัต ภิกษณุ ี ๕๐๐ ที่เหลอื ไดบ รรลพุ ระอรหัตในเวลาจบนันทโก-วาทสูตร เม่อื ภิกษุณีสงฆต ั้งมน่ั ดีเปน ปกแผน อยางน้ีแลว เหลา หญงิ มีตระกูลสะใภข องตระกูล และกุมาริกาในตระกลู ทง้ั หลาย ในคามนิคมชนบทและราชธานนี นั้ ๆ ไดฟง ความทพี่ ระพุทธเจาเปน ผูตรสั รดู แี ลว ความท่ีพระธรรม

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 7เปนพระธรรมทีพ่ ระพทุ ธเจาตรัสดแี ลว และความท่ีพระสงฆเปนผปู ฏบิ ตั ิดแี ลวมีความเลือ่ มใสในพระศาสนาเปน อยา งยิ่ง และเกดิ ความสงั เวชในสังสารวฏั จงึขออนญุ าตสามี บิดามารดา และญาตขิ องตน ๆ บวชถวายชวี ิตในพระศาสนาและคร้ันบวชแลวเปนผถู งึ พรอ มดว ยศีลและอาจาระ ไดรบั โอวาทในสาํ นักของพระศาสดาดว ยของพระเถระเหลานั้นดวย เพียรพยายามอยู ไมน านนักก็ไดบรรลพุ ระอรหตั กค็ าถาทง้ั หลายที่พระเถรีภาษติ ในทน่ี นั้ ๆ ดว ยอาํ นาจเปลงอุทานเปนตน เหลาน้ัน ภายหลงั พระสงั คีติกาจารยท ้งั หลายรวมกนั ยกข้นึ สสู งั คตี ิจัดเปน เอกนบิ าตเปน ตน คาถาเหลา นช้ี อ่ื เถรคี าถา การแบง คาถาเหลา นั้นเปนนิบาตเปนตน ไดก ลา วไวแ ลว ใหห นหลงั น่ันแล บรรดานบิ าตเหลา นั้น เอกนบิ าตเปนนบิ าตแรก แมในเอกนิบาตน้ัน คาถาน้ีวา ดูกอ นพระเถรี ทานจงเอาทอ นผา ทาํ จีวร นุง หม แลวพักผอ นใหส บายเถิด เพราะราคะของ ทา นสงบแลว เหมอื นผกั ดองแหงอยใู นหมอ ดงั น้ีเปน คาถาแรก คาถาน้นั เกดิ ขน้ึ อยางไร เลา กนั มาวา ในอดีตกาล กุลธิดาคนหนงึ่ เลอ่ื มใสย่งิ ในพระศาสนาในกาลของพระผมู ีพระภาคเจา พระนามโกนาคมนะ นมิ นตพระศาสดา ในวันที่สองใหส รา งมณฑปกิ่งไม ลาดทราย ผกู เพดานขางบน บูชาดวยของหอมและดอกไมเ ปนตน แลวใหค นไปกราบทูลกาลแดพระศาสดา พระศาสดาเสด็จไปที่มณฑปนัน้ ประทบั นัง่ บนอาสนะทปี่ ลู าดไว กุลธิดาน้นั ถวายบังคมพระผูม-ีพระภาคเจา อังคาสดวยของเค้ียวของบรโิ ภคอยา งประณตี แลว ใหพระผมู ีพระภาคเจาผูเสวยเสรจ็ ลดพระหัตถล งจากบาตร ครองไตรจวี ร พระผูม ีพระภาคเจาทรงอนโุ มทนาแกนางแลว เสดจ็ หลีกไป กลุ ธิดานน้ั ทาํ บุญตลอดอายุ เวลาสิ้น

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาที่ 8อายบุ งั เกดิ ในเทวโลก ทองเทีย่ วอยใู นสคุ ตภิ ูมทิ ง้ั หลายนัน่ เองตลอด ๑ พุทธนั ดรในกาลของพระผมู พี ระภาคเจา พระนามกสั สปะ บงั เกดิ ในตระกูลคฤหบดี พอรูเดยี งสาก็เกดิ ความสงั เวชในสังสารวัฏ จงึ บรรพชาอุปสมบทในพระศาสนา บวชเปน ภกิ ษุณอี ยสู องหม่ืนป ตายทง้ั ทเ่ี ปน ปถุ ุชนบังเกดิ ในสวรรค เสวยสมบตั ใิ นสวรรคตลอด ๑ พุทธนั ดรบงั เกดิ ในตระกูลกษตั รยิ มหาศาล กรุงเวสาลี ในพทุ ธุป-ปาทกาลนี้ คนท้ังหลายเรียกเธอวา เถรกิ า เพราะมรี ูปรา งลา่ํ สนั เธอเจรญิวัย บดิ ามารดาใหแกขัตติยกมุ ารผูมีชาตเิ สมอกันโดยตระกูลและประเทศเปน ตนเธอบูชาสามีเหมือนเทวดาอยู ไดศรัทธาในพระศาสนาคราวพระศาสดาเสด็จกรุงเวสาลี ยอ มาเธอไดฟ ง ธรรมในสาํ นักของพระมหาปชาบดีโคตมีเถรี เกิดชอบใจบรรพชา บอกแกส ามวี า จักบวช สามไี มอนุญาต แตเพราะเธอสรางบุญบารมีมา เธอพิจารณาธรรมตามทไี่ ดฟง กําหนดรปู ธรรมและอรูปธรรมประกอบวปิ ส สนาอยูเนือง ๆ. อยมู าวันหน่ึง เมือ่ เธอหงุ หาอาหารอยูใ นครัวใหญ เปลวไฟใหญไดตงั้ ข้ึน เปลวไฟน้ันทาํ ใหภาชนะทสี่ ิ้นเกดิ เสยี งเปรี๊ยะ ๆ เธอเห็นดงั นนั้ จงึ ยดึขอน้นั แหละเปน อารมณ ใครค รวญความไมเท่ยี งทป่ี รากฏขึ้นอยางดียิ่ง จากนนั้ ไดย กความเปนอนิจจงั ทุกขัง อนัตตาขนึ้ ในครวั นน้ั เจริญวปิ สสนา ขวนขวายโดยลาํ ดับ ไดดํารงอยูในอนาคามิผลตามลาํ ดบั แหงมรรค ตง้ั แตน ั้นมาเธอไมใชเส้อื ผา ท่สี วยงามหรือเครื่องประดบั เม่อื สามถี ามวา ที่รกั เหตุไรเดี๋ยวน้ีเธอจึงไมใ ชเสอื้ ผาท่ีสวยงามหรอื เครื่องประดับเหมอื นเมอื่ กอน นางจงึ บอกวาตนไมค วรอยเู ปน คฤหสั ถ แลวขออนุญาตบวช สามนี ําเธอไปสํานักของพระ-มหาปชาบดโี คตมดี วยบริวารใหญ กลาววา ขาแตพระแมเ จา โปรดบวชใหนางนีเ้ ถดิ เหมอื นวสิ าขอบุ าสกนาํ ธรรมทินนาไปฉะนั้น. ครัง้ นน้ั พระ-

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 9มหาปชาบดีโคตมีใหนางบรรพชาอปุ สมบทแลว นาํ ไปวิหารแสดงแกพระศาสดาเมอื่ ทาํ อารมณท่ีเห็นตามปกตนิ ัน่ เองใหแ จมแจง แกน าง ตรัสพระคาถานวี้ า ดกู อนเถรี เธอจงเอาทอนผาทาํ จวี รนุงหมแลว พกั ผอนใหสบายเถดิ เพราะราคะของเธอสงบแลว เหมอื นผักดองแหงอยูในหมอ. บรรดาบทเหลา นนั้ บทวา สุข แสดงภาวนปงุ สกะ. บทวา สุปาหิเปนคาํ สง่ั . บทวา เถรเิ ก เปนคาํ เรียก. บทวา กตฺวา โจเฬน ปารตุ าเปน คําประกอบดว ยความมักนอ ย. บทวา อปุ สนฺโต หิ เต ราโค เปนคาํ ประกาศผลการปฏิบตั .ิ บทวา สกุ ขฺ ฑาก ว เปน คาํ แสดงความไมม สี าระแหง กเิ ลสทพ่ี งึ ใหส งบ. บทวา กมุ ภฺ ยิ  เปนคําแสดงความไมเ ทยี่ งคือวางเปลาของหมอที่ใสผักดองนนั้ . อนึ่ง บทวา สขุ  นี้ เปนชอ่ื ของสิง่ ทีป่ รารถนา ความวา มีสุขปราศจากทกุ ข. กบ็ ทวา สปุ าหิ นี้ เปนคาํ แสดงการผอ นอิรยิ าบถส่ี ความวา เพราะฉะนน้ั ทานจงสําเรจ็ อริ ิยาบถท้งั สตี่ ามสบายทเี ดยี ว คอื จงอยูอยา งสบาย. บทวาเถริเก นเี้ ปนบทประกาศช่ือของพระเถรีนน้ั กจ็ รงิ แตก ็มีความวา ถึงความเปนผูมน่ั ในพระศาสนาท่ีม่ัน เพราะภาวะที่รตู ามเน้อื ความไดเปนสว นมาก คือประกอบดวยธรรมมศี ีลเปนตนอนั มน่ั . บทวา กตวฺ า โจเฬน ปารุตาความวา จงเอาทอ นผาบงั สกุ ุลทําจวี รปกปดสรีระ คือนงุ และหมผานัน้ . หิศัพทใ นบทวา อปุ สนโฺ ต หิ เต ราโค มีเนือ้ ความวา เหตุ อธบิ ายวาเพราะกามราคะท่ีเกิดในสนั ดานของทานสงบแลว คือถูกเผาดวยไฟคอื อนาคาม-ิมรรคญาณ บัดนีท้ านจงเผาราคะทยี่ งั เหลอื อยูน้นั ดวยไฟคอื มรรคญาณอนั เลศิพักผอ นใหสบายเถิด. บทวา สุกขฺ ฑาก ว กุมฺภิย ความวา ยอมสงบเหมือนผกั ดองเล็กนอย ในภาชนะรอ นน้ัน เขาเคย่ี วดว ยเปลวไฟแรงรอนแหงไป.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 10อกี อยางหนึง่ เหมอื นเมื่อเอาผักดองเจือนา้ํ ขึน้ ตง้ั เคี่ยวบนเตา เมื่อนํา้ ยงัมีอยู ผกั ดองน้นั ยอ มเดือดพลา น แตเมอื่ หมดนา้ํ ยอมสงบนง่ิ ฉนั ใด กามราคะในสันดานของทา นสงบแลว ทา นจงทํากิเลสแมทีเ่ หลอื อยใู หสงบแลว พกั ผอนใหส บายเถดิ ฉนั นน้ั . พระเถรีบรรลุพระอรหตั พรอ มดว ยปฏสิ ัมภิทาทง้ั หลาย ในเวลาจบคาถา เพราะอินทรยี แ กก ลา และเพราะพระศาสดาเทศนาไพเราะ เพราะเหตุนนั้ ทา นจึงกลา วไวในอปทานวา เราสรา งมณฑปถวายพระพุทธเจาโกนาคมนะ และไดถ วายพระสถปู อันบวรแดพระพุทธเจา ผูเ ผาพันธุ มนษุ ย เราไปในที่ใด ๆ เปนชนบทกต็ าม นิคมและราช- ธานกี ต็ าม ยอ มมีคนบชู าในทีน่ ้นั ๆ ทกุ แหง น้เี ปนผล ของการทาํ บญุ เราเผากิเลสแลว ภพทง้ั หมดเราถอน ไดแลว เราตดั เคร่ืองผูกพนั เปน ผูไ มมอี าสวะอยู ดังชา งพังตดั เชอื กแลว การมาเฝาพระพุทธเจา ผปู ระ- เสรฐิ ของเรา เปนการมาดีแลวหนอ เราไดบรรลุวชิ ชา สามตามลาํ ดับ เราปฏบิ ตั ติ ามคาํ สอนของพระพทุ ธเจา แลว คุณวเิ ศษเหลาน้ี คือปฏิสมั ภิทาส่ี วิโมกข ท้ังแปดและอภญิ ญาหก เราทําใหแ จงแลว เราปฏบิ ตั ิ ตามคําสอนของพระพทุ ธเจาแลว . ครน้ั ไดบรรลุพระอรหัตแลว พระเถรเี ม่อื เปลง อุทานไดภาษิตคาถาน้นั ทีเดียว เหตุนัน้ คาถานี้จงึ ไดเปนคาถาของพระเถรีนน้ั . ดว ยคาถาท่ีพระเถรีกลา วในทนี่ ้ัน เปน อนั กาํ หนดราคะไดอ ยางไมเหลอื เพราะบรรลคุ วามสงบน้ันไดด ว ยมรรคอนั เลศิ . และที่กลาวถึงความสงบ

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาที่ 11กเิ ลสทัง้ หมดในทีน่ ี้ ก็ดวยความสงบราคะน่นั เอง ฉะนน้ั พึงเหน็ ขอนัน้ เพราะกเิ ลสธรรมท้ังหมดสงบได เพราะตั้งอยรู วมกัน. สมจริงดังท่ีกลาวไวว า โมหะใดเกิดรว มกับอทุ ธจั จะและวิจกิ จิ ฉา อัน เรารูแลว โมหะนัน้ ก็รวมกันกบั ราคะ เพราะต้งั อยู รวมกันโดยการละ. เหมือนอยา งวา ความสงบแหงสงั กเิ ลสทัง้ ปวงทา นกลาวไวในที่นี้ ฉนัใด แมใ นทที่ ุกแหงทา นกก็ ลาวความสงบแหง สงั กิเลสเหลาน้นั ฉนั น้นั ฉะน้นัพงึ ทราบโดยท่ีสงบกิเลสไดสําเรจ็ ในตอนตน ดว ยตทังคปหานะละดวยองคน นั้ ๆในขณะแหงสมถะและวปิ ส สนาดวยวกิ ขมั ภนปหานะละดวยขม ไว ในขณะแหงมรรคดวยสมจุ เฉทปหานะละดวยถอนขึ้น ในขณะแหง ผลดวยปฏิปสสัทธปิ หานะละดวยสงบระงบั ความสาํ เร็จแหงปหานะท้ังสี่ พึงทราบดว ยความสงบน้นั .บรรดาปหานะท้งั สนี่ ัน้ ความสาํ เร็จแหงสลี สัมปทา ทานแสดงดว ยตทงั คปหา-นะ ความสาํ เร็จแหง สมาธสิ มั ปทา ทา นแสดงดว ยวกิ ขัมภนปหานะ ความสาํ เร็จแหง ปญญาสมั ปทาทานแสดงดวยปหานะนอกนี้ โดยความสําเรจ็ คือบรรลดุ ว ยปหานะ. พระโยคาวจรยังการบรรลสุ ัจฉิกริ ิยา และการบรรลุปรญิ ญาใหส าํ เรจ็เหมอื นยังการบรรลุภาวนาใหสําเรจ็ นัน่ เอง เพราะไมม สี ิ่งน้ัน ในเมื่อสิง่ นนั้ ไมมีแล บณั ฑติ พงึ ทราบวา สกิ ขา ๓ ทา นประกาศดว ยความสาํ เร็จคอื การบรรลุ ๔ความงาม ๓ อยา งทานประกาศดว ยการปฏิบตั ิ วสิ ุทธิ ๗ ที่บริบรู ณท า นประกาศดวยคาถาน.้ี พระเถรีองคหนึ่งไมม ใี ครรูจัก คือไมป รากฏช่อื แล ะโคตรเปน ตน อธบิ ายวา ภกิ ษุณผี ูเ ปน เถรี ถงึ พรอมดว ยลักษณะองคห นง่ึ ไดภ าษิตคาถาน.้ี จบ อรรถกถาอัญญตราเถรคี าถา

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 12 ๒. มตุ ตาเถรคี าถา [๔๐๓] ไดยนิ วา พระผมู ีพระภาคเจา ทรงกลาวสอน นางมตุ ตาสกิ ขมานา ดว ยพระคาถาน้เี นืองๆ อยางนว้ี า ดกู อนนางมตุ ตา เธอจงเปลอ้ื งจติ จากกิเลส เครอ่ื งประกอบทัง้ หลาย เหมือนพระจนั ทรถูกราหจู ับ แลวพน จากเครอ่ื งเศรา หมองฉะนนั้ เธอมีจติ หลดุ พน แลว จงเปน ผูไมมีหน้ีบรโิ ภคกอ นขา วเถดิ . จบ มตุ ตาเถรีคาถา ๒. อรรถกถามุตตาเถรีคาถา คาถาน้ีวา ดกู อ นนางมุตตา เธอจงเปล้ืองจติ จากกิเลส เครอื่ งประกอบทงั้ หลาย เหมือนพระจนั ทรถ ูกราหูจบั แลวพน จากเครอ่ื งเศรา หมองฉะนน้ั เธอมจี ิตหลุดพน แลว จงเปนผูไมม ีหนี้บริโภคกอนขา วเถดิ ดังนี้เปน คาถาสําหรับนางสกิ ขมานาชอื่ มตุ ตา. นางมตุ ตาน้ันไดสรางสมบญุ บารมไี วในพระพุทธเจาองคกอ น ๆ ส่งัสมกศุ ลท่เี ปนอปุ นิสัยแหง พระนิพพานไวในภพนนั้ ๆ บังเกิดในเรือนตระกูลในกาลของพระผูม ีพระภาคเจา พระนามวปิ สสี รูเ ดียงสาแลว วันหนง่ึ เหน็ พระศาสดาเสดจ็ ไปในถนน มใี จเลอื่ มใสถวายบังคมดวยเบญจางคประดิษฐ แลว

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาที่ 13นอนควา่ํ แทบพระยุคลบาทของพระศาสดา ดว ยกําลงั ปต ิ นางบงั เกดิ ในเทว-โลกดว ยบุญกรรมนัน้ ทองเที่ยวไป ๆ มาๆ อยใู นสคุ ติภมู ิทั้งหลายนั่นเอง ในพุทธุปปาทกาลนีบ้ ังเกดิ ในตระกลู พราหมณม หาศาล ในกรุงสาวตั ถี มีชื่อวามตุ ตา เพราะเปนหญิงถงึ พรอมดวยอปุ นสิ ยั เวลามีอายุ ๒๐ ป นางจงึ บวชเปนสกิ ขมานาในสาํ นักของพระมหาปชาบดีโคตมี ใหพ ระมหาปชาบดโี คตมีนอกกัมมัฏฐานแลว เจริญวปิ สสนา วนั หน่งึ กลบั จากบณิ ฑบาต แสดงวัตรคอืกจิ ในการฉนั แกภ กิ ษุณผี ูเ ปน เถรที งั้ หลายแลวไปทพ่ี ักกลางวัน นั่งในที่ลบัเริ่มมนสกิ ารวปิ สสนากัมมัฏฐาน พระศาสดาประทับอยูท่พี ระคนั ธกฏุ ีมีกล่นิหอมน่นั แหละ ทรงเปลงพระรศั มีแสดงพระองคเ หมือนประทบั น่ังตอหนาของนางสกิ ขมานามุตตานนั้ ตรัสพระคาถานวี้ า ดกู อนนางมตุ ตา เธอจงเปลื้องจิตจากกเิ ลส เครอ่ื งประกอบท้ังหลาย เหมอื นพระจนั ทรถูกราหจู บั แลว พนจากเครือ่ งเศรา หมองฉะนัน้ เธอมจี ติ หลดุ พน แลว จงเปน ผูไมม หี นบี้ ริโภคกอนขาวเถิด. บรรดาบทเหลาน้นั บทวา มุตฺเต เปน คาํ เรียกนางสิกขมานาน้นั .บทวา มุ ฺจสสฺ ุ โยเคหิ ความวา จงพนจากโยคะสม่ี ีกามโยคะเปนตน ดวยมรรคปฏบิ ตั ิ คอื จงเปน ผมู จี ิตพนจากโยคะเหลา นัน้ . เหมอื นอยางอะไร. บทวาจนฺโท ราหคุ ฺคหา อวิ ความวา เหมอื นพระจันทรถ กู อสรุ ินทราหจู บั ดว ยหตั ถพน จากเคร่ืองเศราหมอง. บทวา วิปฺปมุตฺเตน จิตฺเตน ไดแ ก ดวยจิตท่ีพนดว ยดี ดว ยสมุจเฉทวมิ ตุ ติ ดว ยอริยมรรค. กบ็ ทวา วปิ ปฺ มุตฺเตน จิตเฺ ตน นี้เปน ตตยิ าวิภัตติ ลงในลกั ษณะอิตถมั ภตู (แปลวา ม)ี . บทวา อนณา ภุ ชฺปณ ฑฺ ก ความวา จงเปน ผไู มม หี น้ี เพราะละหน้คี ือกเิ ลสเสียได พงึ บริโภค

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 14กอ นขาวของชาวแวน แควน ดวยวา ผใู ดไมล ะกิเลสทั้งหลายบรโิ ภคปจ จยั ที่พระศาสดาทรงอนญุ าตไว ผนู น้ั ชอื่ วา เปน ผูม หี นบี้ ริโภค เหมือนอยางที่ทานพระพากุละ กลาวไววา อาวุโส เราเปนผมู หี น้บี ริโภคกอ นขาวของชาวแวนแควน ถึง ๗ วันทีเดยี ว ฉะนน้ั บรรพชติ ในพระศาสนา พึงละหนี้คือกามฉนั ทะเปน ตน เปนผไู มมหี นีบ้ รโิ ภคของทเ่ี ขาถวายดว ยศรัทธาเถดิ . บทวาปณฺฑก เปนหัวขอเทศนาเทานน้ั ใจความคือปจ จัย ๔. บทวา อภณิ ฺหโอวทติ ความวา ชําระอปุ กิเลสใหบ ริสทุ ธิด์ ว ยการถึงอรยิ มรรค ใหโ อวาทโดยสว นมาก. นางสกิ ขมานามตุ ตานน้ั ต้งั อยใู นพระโอวาทน้ัน ไมน านนักก็บรรลุพระอรหตั เพราะเหตุน้ัน ทานจงึ กลาวไวใ นอปทานวา๑ เมอื่ พระผมู พี ระภาคเจา พระนามโกณฑญั ญะ ผูเ จริญท่ีสดุ ในโลก ผูคงที่ ยงั เหลาสัตวใ หขามสงั สาร- วัฏ เสดจ็ พุทธดาํ เนนิ อยใู นถนน ขา พเจาออกจากเรอื น นอนคว่ํา พระโลกเชษฐไดอนุเคราะหเหยยี บบนศรีษะ แลว พระผูนําโลกไดเ สดจ็ ไป ดว ยจติ เลอื่ มใสน้ัน ขา พเจา ไดไ ปสภู พชัน้ ดสุ ิต ขาพเจาเผากเิ ลสแลว ภพ ทัง้ หมดขา พเจา ถอนไดแลว ขาพเจา ตดั เครอ่ื งผกู พัน เปน ผูไมมอี าสวะอยู ดงั ชา งพังตัดเชือกแลว การมา เฝาพระพุทธเจาผปู ระเสรฐิ ของขา พเจา เปนการมาดี แลวหนอ ขา พเจาไดบ รรลุวิชชาสามตามลาํ ดับ ขา พเจา ไดปฏบิ ัติคําสอนของพระพทุ ธเจาแลว คณุ๑. ข.ุ ๓๓/ขอ ๑๔๔. สงั กมนกาเถรอี ปทาน.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 15 วิเศษเหลา น้ี คือปฏิสัมภทิ าสี่ วโิ มกขแปดและอภิญญา หก ขาพเจาทําใหแจง แลว ขาพเจาไดป ฏบิ ตั ิคาํ สอน ของพระพุทธเจาแลว. คร้ันบรรลพุ ระอรหตั แลว นางสกิ ขมานามตุ ตา นัน้ ไดเปลง คาถานั้นแล. บทวา สิกขฺ มานา ไดแ ก ผมู ีสกิ ขาบรบิ ูรณ. ตอมา นางไดก ลา วคาถาน้นั แหละในเวลาปรินิพพานแล. จบ อรรถกถามุตตาเถรีคาถา ๓. ปุณณาเถรคี าถา [๔๐๔] ดูกอ นนางปณุ ณา เธอจงเตม็ ดว ยธรรม ท้งั หลาย เหมอื นพระจันทรวันขึ้น ๑๕ ค่ํา เธอจง ทําลายกองแหงความมดื ดว ยปญ ญาอันบรบิ ูรณเ ถิด. จบปุณณาเถรคี าถา ๓. อรรถกถาปณุ ณาเถรคี าถา คาถาวา ปณุ เฺ ณ ปรู สสฺ ุ ธมฺเมหิ เปน ตน เปนคาถาสําหรบั นางสกิ ขมานาช่อื ปุณณา. นางสิกขมานาชือ่ ปุณณาแมน ี้ ก็สรา งสมบุญบารมไี วในพระพทุ ธเจาองคก อ น ๆ ส่งั สมกุศลท่ีเปนอปุ นิสยั แหงพระนพิ พานไวในภพนั้น ๆ เม่ือโลกวา งพระพทุ ธเจา บงั เกดิ ในกาํ เนิดกนิ นร ท่ฝี ง แมน้ําจันทภาคา วันหน่งึ

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 16เหน็ พระปจเจกพุทธเจาองคห นงึ่ ในทน่ี นั้ มีใจเลือ่ มใส บูชาพระปจเจกพุทธ-เจาน้ันดว ยดอกออ ยืนประคองอัญชลี ดว ยบญุ กรรมน้ัน นางทอ งเทีย่ วอยใู นสุคติภมู ิท้ังหลายเทา นัน้ ในพุทธปุ ปาทกาลน้บี งั เกิดในตระกูลคฤหบดมี หาศาลกรงุ สาวัตถี มชี อื่ วา ปุณณา เพราะเปนหญงิ ถึงพรอมดวยอุปนสิ ัย นางอยมู าอายุ ๒๐ ป ฟงธรรมในสํานักของพระมหาปชาบดีโคตมี ไดศรัทธาขอบรรพ-ชาเปนสกิ ขมานา เริม่ วปิ สสนา. พระศาสดาประทบั นง่ั ในพระคนั ธกฎุ นี ้นั เอง ทรงเปลงพระรศั มีตรสั พระคาถาน้ีแกเ ธอวา ดูกอ นนางปณุ ณา เธอจงเต็มไปดวยธรรม ทั้งหลาย เหมอื นพระจันทรวันข้ึน ๑๕ คาํ่ เธอจง ทําลายกองแหง ความมืด ดวยปญญาอนั บริบรู ณเถดิ . บรรดาบทเหลา น้นั บทวา ปุณเฺ ณ เปนคําเรียกนางสกิ ขมานานนั้ .บทวา ปูรสสฺ ุ ธมเฺ มหิ ความวา จงบรบิ รู ณดวยโพธปิ ก ขยิ ธรรม ๓๗.ร อักษรในบทวา จนโฺ ท ปณฺณรเสรวิ ทาํ หนาท่ีเชือ่ มบทเหมอื นพระจันทรบรบิ รู ณดวยสว นที่ ๑๖ ของเดือนทงั้ หมด ในวันขนึ้ ๑๕ คํ่า คอื ในวนั เดอื นเพญ็ . บทวา ปรปิ ณุ ณฺ าย ปฺาย ไดแ ก ดวยปญญาที่สัมปยุตดวยอรหตั มรรค ชอ่ื วาบรบิ รู ณ เพราะทํากิจ ๑๖ อยา งใหส นบูรณ. บทวาตโมกฺขนฺธ ปทาลย ความวา จงทําลาย คือจงถอนกองโมหะโดยไมเ หลือกเิ ลสท้งั หมดยอ มเปน อนั ทําลายแลว พรอมกับการทําลายกองโมหะน่ันแล. นางสกิ ขมานาปณุ ณานั้น ฟงคาถานน้ั แลวเจรญิ วิปส สนาไดบ รรลุพระอรหตั เพราะเหตนุ ั้น ทา นจงึ กลา วไวในอปทานวา ๑๑. ข.ุ นฬมาลกิ าเถรอี ปทาน เลม ๓๓ ขอ ๑๔๕.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 17 ในกาลนนั้ ขาพเจา เปนกนิ รีทฝี่ ง แมนํา้ จันทภาคา ขา พเจาไดเ ห็นพระพทุ ธเจาผปู ราศจากธุลี เปน พระ- สยมั ภู ผอู นั ใคร ๆ ใหแพไมได ขาพเจามจี ติ เล่ือมใส มใี จดี ปลืม้ ใจ กระทําอญั ชลีถือเอาดอกออบชู าพระ- สยัมภู ดวยกรรมทีท่ ําดีน้นั และดวยความต้งั ใจม่นั ขาพเจา ละรา งกนิ รี ไดไปสหู มูเ ทวดาชั้นไตรทศ ขา พเจาไดเปนมเหสขี องเทวราช ๓๖ องค ไดเปน มเหสีของพระเจาจกั รพรรดิ ๑๐ องค ขา พเจารบู ญุ กศุ ลบวชเปนบรรพชติ ขาพเจาเผากิเลสแลว ภพ ทงั้ หมดขา พเจาถอนไดแลว อาสวะทง้ั หมดสิน้ รอบแลว บดั นี้ ภพใหมไ มมี จากนไ้ี ป ๙๔ กปั ขา พเจา เอา ดอกไมบ ชู า ขา พเจา ไมรจู กั ทุคติ นี้เปนผลแหง การ บูชาพระพุทธเจา ขา พเจา เผากิเลสแลว ฯลฯ ขาพเจา ไดปฏบิ ตั คิ ําสอนของพระพุทธเจา แลว . พระเถรนี ัน้ บรรลพุ ระอรหตั แลว เปลงคาถานั้น และคาถานไี้ ดเปนคาถาพยากรณพ ระอรหตั ของพระเถรนี ั้นแล. จบ อรรถกถาปุณณาเถรคี าถา ๔. ตสิ สาเถรคี าถา [๔๐๕] ดกู อนติสสา เธอจงศึกษาในไตรสิกขา โยคะกิเลสเคร่อื งประกอบทัง้ หลายอยา ไดค รอบงาํ เธอ เธอจงพรากจากโยคะท้ังหมด เปนผูไมมอี าสวะเท่ียวไป ในโลก. จบ ตสิ สาเถรคี าถา

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 18 ๔. อรรถกถาตสิ สาเถรคี าถา คาถาวา ติสฺเส สกิ ฺขสสฺ ุ สกิ ฺขาย เปนตน เปน คาถาสาํ หรบันางสิกขมานาชื่อตสิ สา. นางสิกขมานาชื่อติสสาแมน ้ี กส็ รา งสมบุญบารมไี วใ นพระพทุ ธเจาองคกอ น ๆ สงั่ สมกศุ ลท่ีเปนอปุ นิสัยแหงพระนพิ พานในภพนน้ั ๆ เพราะกุศลทไ่ี ดรวบรวมไวเ ปน ปจ จยั จึงบงั เกดิ ในศากยราชตระกลู กรงุ กบิลพสั ดุในพทุ ธปุ ปาทกาลน้ี เจริญวัยแลว เปน สนมของพระโพธสิ ตั ว ภายหลังไดออกบวชพรอมกบั พระมหาปชาบดโี คตมี เจรญิ วิปสสนา พระศาสดาทรงเปลงพระรัศมีตามนยั ทกี่ ลาวแลวในหนหลัง ไดภ าษิตพระคาถาแกพ ระเถรนี ้นั วา ดูกอนตสิ สา เธอจงศกึ ษาในไตรสขิ า โยคะ กิเลสเครอื่ งประกอบท้งั หลายอยาไดค รอบงํา เธอ จงพรากจากโยคะทั้งหมด เปนผูไ มมอี าสวะเท่ียวไป ในโลก บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา ตสิ เฺ ส เปน คาํ เรยี กพระเถรนี ้ัน. บทวาสิกขฺ สสฺ ุ สิกขฺ าย ความวา จงศึกษาในสกิ ขา ๓ อยางมอี ธิสีลสกิ ขาเปนตนคอื จงยังสิกขา ๓ ที่สมั ปยุตดวยมรรคใหถ ึงพรอม พระผูมีพระภาคเจาตรัสเหตุในการยังสิกขา ๓ เหลานน้ั ใหถงึ พรอ มในบดั นี้. บทวา มา ต โยคาอุปจจฺ คุ ความวา สมัยท่คี วรประกอบเหลา นี้ คือ ความเปนมนษุ ย ความไมบกพรอ งแหง อนิ ทรยี  ความเกิดขนึ้ แหง พระพุทธเจา ความไดศ รทั ธาอยา ลวงเลยเธอไปเสยี อีกอยา งหนึ่ง โยคะ ๔ มกี ามโยคะเปน ตนนั่นแหละอยาเขาใกล คืออยาครอบงาํ เธอ บทวา สพพฺ โยควิส ยุตตฺ า ความวา

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาที่ 19พนจากโยคะท้งั หมดมีกามโยคะเปนตน เพราะพนนั้นแหละ แตน ั้นจงเปนผูไมม ีอาสวะเท่ียวไปในโลก จงอยูดวยธรรมเปนเครอื่ งอยสู บายในปจจุบัน. นัยมีอาทวิ า พระเถรนี ั้นฟง คาถานน้ั แลวเจริญวิปสสนาบรรลุพระ-อรหัต ดังนี้ พึงทราบโดยนยั ท่กี ลา วแลวในหนหลงั นนั่ แล. จบ อรรถกถาตสิ สาเถรีคาถา ๕. อัญญตราตสิ สาเถรีคาถา [๕๐๖] ดูกอ นตสิ สา เธอจงประกอบดว ยธรรม ทั้งหลาย ขณะอยาไดก าวลวงเธอไปเสีย เพราะผทู ี่มี ขณะกา วลวงแลว ยอ มยัดเยียดกนั อยูใ นนรกโศกเศรา อย.ู จบ อัญญตราตสิ สาเถรคี าถา ๖. ธีราเถรคี าถา [๔๐๗] ดกู อนธีรา เธอจงถูกตอ งนิโรธอันเปน ที่ สงบระงับสญั ญา เปนสุข เธอจงทาํ พระนพิ พาน อนั เกษมจากโยคะยอดเยยี่ มใหสาํ เรจ็ เถดิ . จบ ธรี าเถรีคาถา ๗. อัญญตราธีรา๑เถรีคาถา [๔๐๘] ธรี า ภกิ ษุณีผมู ีอนิ ทรยี อนั อบรมแลวดวย ธรรมทงั้ หลายอนั เปนเครือ่ งทรง เธอจงชนะมาร พรอมดว ยพาหนะแลวทรงไวซ ง่ึ กายอันมใี นทสี่ ดุ . จบ อญั ญตราธรี าเถรคี าถา๑. อรรถกถาเปน วีรา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 20 ๘. มิตตาเถรีคาถา [๔๐๙] ดูกอ นมิตตา เธอบวชแลวดว ยศรทั ธา จง ยนิ ดใี นกลั ยาณมติ ร จงเจริญกุศลธรรมเพอ่ื บรรลุธรรม อนั เกษมจากโยคะ. จบ มติ ตาเถรีคาถา ๙. ภัทราเถรคี าถา [๔๑๐] ดูกอนภัทรา เธอบวชแลวดวยศรัทธา จง ยินดใี นธรรมอนั เจริญ จงเจริญกศุ ลธรรมเพ่อื บรรลธุ รรมอันเกษมจากโยคะทย่ี อดเยี่ยม. จบ ภัทราเถรคี าถา ๑๐. อปุ สมาเถรีคาถา [๔๑๑] ดูกอนอปุ สมา เธอจงขามโอฆะอนั เปน บว งมารทข่ี า มไดแ สนยาก เธอจะชนะมาร พรอ มดวย พาหนะทรงไวซ งึ่ กายอนั มใี นที่สดุ . จบ อปุ สมาเถรคี าถา ๕. อรรถกถาตสิ สาทเิ ถรคี าถาเปนตน คาถาวา ตสิ ฺเส ยุ ชฺ สฺสุ ธมฺเมหิ เปน ตนเปนคาถาของพระเถรีชื่อตสิ สา เรอ่ื งของพระเถรีน้ันเหมือนกบั เรือ่ งของนางสิกขมานาชื่อติสสา แตองคน้เี ปน พระเถรีบรรลพุ ระอรหัต กพ็ ระเถรีนีฉ้ นั ใด เรอื่ งของพระเถรี ๕องค คือ พระเถรีธรี า พระเถรีวีรา พระเถรีมติ ตา พระเถรภี ัทรา

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 21พระเถรีอุปสมา ตอจากนี้ก็ฉนั นนั้ คือเปน เชนเดียวกันน่นั เอง พระเถรีเหลาน้ีแมท ้ังหมด เปนชาวกบลิ พัสดุ เปน สนมของพระโพธสิ ัตวอ อกบวชพรอมกบัพระมหาปชาบดโี คตมี บรรลพุ ระอรหัตดวยคาถาเกดิ จากโอภาส เวน องคท ี่ ๗สวนองคท่ี ๗ นั้นเวนคาถาเกดิ จากโอภาส อาศยั โอวาททไ่ี ดใ นสาํ นักพระศาส-ดาไวก อ น ขวนขวายเจริญวปิ สสนา บรรลุพระอรหตั ไดก ลา วคาถาเปนอุทานวา ธรี า ธเี รหิ เปน ตน พระเถรีแมองคอ ืน่ ๆ บรรลพุ ระอรหตั แลวไดกลาวคาถาเหลานีว้ า ดูกอ นตสิ สา เธอจงประกอบดว ยธรรมทง้ั หลาย ขณะอยาไดก าวลวงเธอไปเสีย เพราะผูท่ีมขี ณะกา ว- ลวงแลว ยอมยดั เยียดกนั อยใู นนรกโศกเศรา อย.ู ดกู อนธรี า เธอจงถกู ตองนโิ รธอันเปนที่สงบ ระงบั สัญญา เปน สุข เธอจงทําพระนพิ พานอันเกษม จากโยคะยอดเยีย่ มใหสําเสรจ็ เถิด วีราภิกษณุ ีผมู ีอนิ ทรยี  อบรมดวยวีรธรรมทั้งหลาย ชนะมารพรอมดว ยพาหนะ ทรงไวซง่ึ กายอันมใี นทสี่ ดุ . ดกู อนมิตตา เธอบวชแลว ดว ยศรทั ธา จงยนิ ดี ในกัลยาณมติ ร จงเจริญกศุ ลธรรมเพือ่ บรรลธุ รรมอนั เกษมจากโยคะ. ดูกอ นภัทรา เธอบวชแลว ดว ยศรทั ธา จงยินดี ในธรรมอันเจรญิ จงเจริญกศุ ลธรรมเพอื่ บรรลุธรรม อนั เกษมจากโยคะท่ียอดเย่ียม. ดูกอ นอปุ สมา เธอจงขา มโอฆะอันเปน บวงมาร ท่ีขามไดแสนยาก เธอจงชนะมารพรอ มดว ยพาหนะ ทรงไวซ ึ่งกายอนั มีในที่สุด.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 22 บรรดาบทเหลานั้น บทวา ยุ ชฺ สฺสุ ธมฺเมหิ ความวา จงประกอบ คือจงทาํ การประกอบ ดวยธรรมคือ สมถะและวิปส สนาทงั้ หลายและดวยโพธิปก ขิยธรรมท้ังหลายอันประเสริฐ. บทวา ขโณ ต มา อปุ จฺจ-คา ความวา ขณะทง้ั หมดนคี้ ือ ขณะเกิดในปฎริ ปู เทส ขณะมีอายตนะ ๖ไมบกพรอ ง ขณะเกิดขึ้นของพระพุทธเจา ขณะไดศ รัทธา ชือ่ วายอ มกา วลวงบุคคลผทู ไี่ มท าํ การเจริญโยคะอยางน้นี นั้ ขณะน้นั อยา ไดก า วลวงเธอไปเสีย.บทวา ขณาตตี า ความวา เพราะบคุ คลเหลาใดลว งเลยขณะ และขณะนัน้ลวงเลยบคุ คลเหลา ใด บคุ คลเหลา นน้ั ยอมยัดเยยี ดกนั อยูใ นนรก โศกเศรา อยูคือบงั เกดิ ในนรกนน้ั เสวยทกุ ขใหญ. บทวา นิโรธ ผเุ สหิ ความวา จงถูกตอง คอื จงไดค วามดบั กิเลส.บทวา สฺ าวูปสม สขุ  อาราธยาหิ นิพพฺ าน ความวา จงทําพระ-นพิ พานท่มี ีความสงบระงบั บาปสญั ญา มีกามสัญญาเปนตน เปน นมิ ติ เปน สุขอยา งยงิ่ ใหสาํ เรจ็ . บทวา วรี า วเี รหิ ธมเฺ มหิ ความวา วีราภิกษุณี ผอู บรมอนิ ทรีย คอื มอี ินทรยี มีศรัทธาเปนตนอันตนใหเจริญแลว ดว ยวรี ธรรมทง้ั หลาย คอื ดวยธรรมคืออริยมรรคอันสมบูรณด วยเดช ดว ยความเปนผูมีปธานคือความเพียร ชนะกิเลสมารพรอมดวยพาหนะกับดว ยวตั ถกุ ามท้ังหลายทรงไวซ ง่ึ กายอันมใี นที่สุด เพราะไมเ กดิ อกี ตอ ไป พระเถรีแสดงตนทาํ เปนเหมือนคนอ่นื ดวยประการฉะน้ี. เรยี กพระเถรีนั้นดวยบทวา มติ ฺเต บทวา มิตฺตรตา ความวาจงยินดีย่งิ ในกัลยาณมิตรทั้งหลาย คือจงกระทาํ สกั การะและสัมมานะในกัลยาณ-มติ รเหลานน้ั . บทวา ภาเวหิ กสุ เล ธมเฺ ม ความวา จงเจรญิ ธรรมคือ

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 23อรยิ มรรค. บทวา โยคกเฺ ขมสฺส ไดแ ก เพอื่ ถึง คือบรรลุ ซ่ึงพระอรหัตดวย ซ่ึงพระนิพพานดว ย. เรียกพระเถรนี น้ั ดวยบทวา ภเทรฺ . บทวา ภทฺรรตา ความวาเปนผูยินดีแลว ยนิ ดียงิ่ แลว ในธรรมมศี ลี เปนตน อนั เจรญิ . บทวา โยคกฺเขมอนตุ ฺตร ไดแก พระนิพพานอนั เกษมจากโยคะ ๔ ไมม อี ันตรายยอดเย่ียมความวา จงเจรญิ โพธปิ ก ขิยธรรมอนั เปนกุศล เพื่อบรรลพุ ระนิพพานน้นั เรยี กพระเถรนี น้ั ดวยบทวา อปุ สเม. บทวา ตเร โอฆ มจฺจเุ ธยฺยสทุ ตุ ฺตร ความวา ชื่อวา มัจจุเธยยะ บว งมาร เพราะเปน ทยี่ ึดถอื ของมจั จ.ุ ชื่อวา สทุ ุตตระขามไดแสนยาก เพราะผูท ี่มิไดสรางสมกุศลสมภารไวจ ะขา มไดย ากเหลือเกิน. พงึ ขาม คอื พงึ ใชน าวาคอื อริยมรรคขา มโอฆะใหญคือสังสารวัฏ. บทวา ธาเรหิ อนตฺ มิ  เทห ความวา จงเปน ผูท รงกายอนั มใี นภพสดุ ทา ย ดว ยความทกี่ ายนน้ั ยังแข็งแรงอยนู น่ั แล. จบ อรรถกถาติสสาทเิ ถรคี าถา ๑๑. มุตตาเถรคี าถา [๔๑๒] เราเปนผพู นดว ยดี เปนผูพน โดย ชอบดวยความหลุดพนจากความคอม ๓ อยาง คอื คอ มเพราะครก ๑ คอมเพราะสาก ๓ คอมเพราะ สามี ๑ เปนผพู นแลวจากความเกดิ และความตาย ถอนตณั หาเคร่อื งนําไปสภู พไดแลว. จบ มุตตาเถรคี าถา

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 24 ๑๑. อรรถกถามุตตาเถรีคาถา คาถาวา สมุ ตุ ตฺ า สาธุ มุตตฺ ามหฺ ิ เปน ตน เปน คาถาของพระ-เถรชี ือ่ มุตตา. พระเถรชี อ่ื มุตตาแมน้ี กส็ รา งสมบญุ บารมีไวในพระพุทธเจา องคกอน ๆ ส่ังสมกุศลไวในภพนัน้ ๆ ในพทุ ธุปปาทกาลนี้บงั เกดิ เปน บุตรสาวของพราหมณย ากจนในโกศลชนบท เวลาเจริญวยั บิดามารดาไดใหเ ธอแกพราหมณคอ มคนหนึ่ง เธอไมช อบครองเรอื นกบั พราหมณค อ มนน้ั ขออนญุ าตเขาบวชแลว เจริญวิปสสนา จติ ของเธอพลานไปในอารมณภ ายนอก เธอขมจตินน้ั กลาวคาถาวา เราเปน ผพู นดว ยดี เปนผูพน โดยชอบ เปน ตน ขวนขวายวปิ ส สนาบรรลพุ ระอรหัตพรอมดวยปฏิสมั ภิทาท้ังหลาย เพราะเหตนุ ้นั ทา นจึงกลาวไวใ นอปทานวา พระพชิ ิตมารพระนามวา ปทมุ ตุ ตระ มจี กั ษุ ในธรรมทั้งปวง ทรงอนุเคราะหเหลา สัตว เสด็จ เขา บรุ เี พอื่ บณิ ฑบาต เมื่อพระศาสดาพระองคนน้ั เสดจ็ มา ชาวพระนครเหลา นน้ั ทงั้ หมดตางรา เรงิ ยนิ ดี มารวมกันเกลย่ี ทราย กวาดถนน ยกตนกลวย หมอ มีน้ําเต็ม ธง เอาธูป จรุ ณ และพวงดอกไมส กั การะ พระศาสดา ขาพเจา มอบถวายมณฑป นิมนตพระผู นายกวิเศษถวายมหาทาน ปรารถนาพระสมั โพธิญาณ พระมหาวรี ะ พระนามปทุมตุ ตระผนู าํ เหลา - สรรพสัตว ผูเ ปน อัครบคุ คล ทรงอนุโมทนาแลวทรง

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 25 พยากรณว า เมือ่ ลว งไปแสนกปั จกั มภี ทั รกัป เธอได ความสุขในภพนอยใหญทง้ั หลายแลว จกั บรรลุพระโพ- ธญิ าณ ชนเหลา ใดเหลา หน่ึงทง้ั ชายและหญิง ผูกระทาํ หตั ถกรรม ทัง้ หมดจกั ประชมุ พรอ มกนั ในอนาคตกาล ชนเหลานั้นจกั เปนบริจารกิ าคนรบั ใชข องเธอ ในเทว- พภิ พท่เี ธอเกดิ ดวยวบิ ากแหงธรรมน้ัน และดว ยความ ต้ังใจม่ัน ยอ มเสวยทพิ ยสุขและมนษุ ยสุขอันนับไมไ ด พวกเราทองเทย่ี วไปในภพนอยใหญตลอดกาลนาน จากนไ้ี ปแสนกปั ขา พเจา ไดท ํากรรมใดไวในกาลน้ัน ดว ยกรรมนน้ั ขา พเจาเปนผสู ขุ ุมาลชาตใิ นมนษุ ยโลก และเทวโลก ขาพเจา ไดร ปู โภคะ ยศ อายุ เกยี รติ และสขุ ทน่ี ารกั ทง้ั หมดเปน ความถงึ พรอมแหง กุศล- กรรมท่ีทาํ ตดิ ตอกนั . ครั้นถงึ ภพสุดทาย ขาพเจา เกดิ ในตระกลู พราหมณ มีมอื เทา ละเอยี ดออนในนเิ วศนท่ีนา รนื่ รมย ตลอดกาลท้งั ปวง ขาพเจาไมเห็นส่งิ ทไี่ มงามบนปฐพี ขา พเจาไมเ ห็นภาคพน้ื ท่เี ปนโคลนเลนไมสะอาด ใน กาลไหน ๆ ขา พเจา เผากเิ ลสแลว ฯลฯ ขาพเจา ปฏบิ ัตคิ าํ สอนของพระพทุ ธเจาแลว .ครั้นบรรลุพระอรหัตแลว เมอื่ เปลงอุทาน พระเถรีไดก ลา วคาถานว้ี า ราเปนผูพนดว ยดี เปนผพู น โดยชอบ ดวย ความหลุดพนจากความคอม ๓ อยางคือ คอมเพราะ ครก ๑ คอ มเพราะสาก ๑ คอมเพราะสามี ๑ เปน

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 26 ผูพ นแลว จากความเกดิ และความตาย ถอนตณั หา เครือ่ งนาํ ไปสภู พไดแ ลว . บรรดาบทเหลาน้นั บทวา สุมุตฺตา ไดแก พน แลว ดว ยดี. บทวาสาธุ มุตตฺ ามหฺ ิ ความวา เปนผูพ นดี คือโดยชอบนัน่ เอง ก็เปน ผพู นดวยดี เปน ผูพน โดยชอบ จากอะไร ฉะนน้ั จงึ กลาววา ตหี ิ ขุชเฺ ชหิมุตฺติยา ความวา ดว ยความหลดุ พน จากความคด ๓ อยา ง. บัดน้เี ม่ือจะแสดงความคดเหลานน้ั โดยยอ พระเถรจี งึ กลาววา คอ มเพราะครก ๑ คอมเพราะสาก ๑ คอ มเพราะสามี ๑ ดงั น้.ี ดว ยวา เม่อื ใสข าวเปลอื กในครก กลับขา วไปมา และตาํ อยดู ว ยสาก ยอ มตองกม หลังดงั นน้ั ทา นจงึ กลาวเหตุทงั้ สองวาคอ ม เพราะเปนเหตุใหทาํ ความคอ ม อนง่ึ สามีของพระเถรีนั้นเปนคนคอ มทเี ดียว. บัดน้ี พระเถรีกลาวความพน จากความคอม ๓ อยาง เปน การแสดงความพนใด เม่อื แสดงความพนน่ันแหละ พระเถรีกลา ววา เปนผูพนแลว จากความเกิดและความตาย แลว กลา วถึงเหตใุ นเรื่องน้ันวา ถอนตัณหาเปนเครือ่ งนาํ ไปสูภพไดแลว. เนื้อความของบทนนั้ วา ขา พเจา มไิ ดพ น เพียงความคอ ม ๓อยางเทาน้นั ทแี่ ทขา พเจา พน แมจ ากความเกิดและความตายทง้ั หมด เพราะตัณหาตวั ท่ีเปน เนตตคิ อื นําไปสภู พทง้ั หมด ขาพเจา ถอนขึ้นแลวดวยมรรคอันเลิศ (คืออรหตั มรรค) จบ อรรถกถามุตตาเถรีคาถา