tripitaka_24

พระสตุ ตนั ตปฎก สงั ยุตตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 1 พระสตุ ตันตปฎ ก สังยุตตนกิ าร สคาถวรรค เลมท่ี ๑ ขอนอบนอมแดพ ระผมู พี ระภาคอรหันตสมั มาสัมพทุ ธพระองคนน้ั เทวตาสงั ยุต นฬวรรคท่ี ๑ ๑. โอฆตรณสูตร วา ดว ยการขา มโอฆะ [๑] ขา พเจา ไดส ดับมาแลว อยางน้ี :- สมยั หนง่ึ พระผมู ีพระภาคเจา ประทับ อยู ณ พระวหิ ารเชตวัน อารามของทา นอนาถบณิ ฑกิ เศรษฐี กรุงสาวตั ถี ครัง้ น้ันแล เมอ่ื ปฐมยามลวงไปแลวเทวดาองคห น่งึ มีวรรณะงาม ยังพระวิหารเชตวันท้งั สนิ้ ใหส วาง เขา ไปเฝาพระผูมพี ระภาคเจา ถึงท่ปี ระทับ ครั้นแลว ถวายอภิวาทพระผมู ีพระภาคเจาแลวไดยืนอยู ณ ทค่ี วรสวนขางหน่ึง. [๒] เทวดาน้นั ยืนอยู ณ ทคี่ วรสวนขางหนง่ึ แลว ไดกราบทลู คาํ นี้กะพระผมู พี ระภาคเจาวา ขา แตพระองคผูไมมีทกุ ข ขา พระองคข อทูลถามพระองคขามโอฆะไดอ ยา งไร.

พระสตุ ตันตปฎก สังยุตตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 2 พระผมู พี ระภาคเจาตรสั ตอบวา ทา นผูมีอายุ เราไมพักอยู ไมเพียรอยูขามโอฆะไดแ ลว . ท. ขา แตพระองคผ ูไมมที ุกข ก็พระองคไมพักไมเพยี ร ขามโอฆะไดอยา งไรเลา. พ. ทา นผูมอี ายุ เมือ่ ใด เรายงั พักอยู เม่ือนัน้ เรายังจมอยโู ดยแทเม่ือใดเรายงั เพยี รอยู เมื่อนั้น เรายังลอยอยูโ ดยแท ทา นผมู ีอายุ เราไมพักเราไมเพยี ร ขา มโอฆะไดแ ลวอยา งน้ีแล. เทวดาน้นั กลาวคาถานี้วา นานหนอ ขาพเจาจงึ จะเหน็ ขณี าสว พราหมณผ ูด บั รอบแลว ไมพ ัก ไมเ พียรอยู ขามตัณหาเปน เคร่ืองเถาะเกย่ี วในโลก. [๓] เทวดานน้ั กลา วคําน้แี ลว พระศาสดาทรงอนโุ มทนา คร้ังนน้ั แลเทวดานน้ั ดาํ รวิ า พระศาสดาทรงอนโุ มทนาคําของเรา จงึ ถวายอภวิ าทพระผูมีพระภาคเจา ทาํ ประทักษิณแลวก็หายไป ณ ที่น้ันแล.

พระสตุ ตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 3 สารัตถปกาสนิ ี อรรถกถาสงั ยุตตนกิ าย อรรถกถาสงั ยตุ ตนิกายสวรรค อารัมภกถา ขาพเจาพระพุทธโฆษาจารย ขอนอมนมสั การดวยเศียรเกลา ซงึ่ พระ-สคุ ตเจาผูหลดุ พน แลว จากคติ ผมู พี ระทยัเยือกเย็นสนิทดว ยพระมหากรุณาธคิ ณุ ผูมีความมดื คอื โมหะอันแสงสวา งแหง ปญ ญาขจดั แลว ผเู ปน ครูของชาวโลกทั้งหลายพรอ มท้งั มนษุ ยแ ละเทวดา. พระพุทธเจา ทรงทําใหแ จง พระ-สัพพญั ตุ ญาณ ทรงเขา ถงึ พระธรรมใดอนั มีมลทนิ ไปปราศแลว ขาพเจาขอนอมนมสั การพระธรรมอันเยีย่ มน้ันดว ยเศียรเกลา. ขา พเจา ขอนอ มนมัสการดวยเศียร-เกลา ซ่งึ พระอรยิ สงฆเจาอยเู ปน หมูแ หงพระอรยิ บุคคลแมทั้งแปดพวก ผเู ปน บุตรอันเกิดแตพ ระอรุ ะของพระสคุ ตเจา ผยู ่ํายีเสยี ไดซ่งึ มารและเสนามาร.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สังยุตตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 4 บญุ ใด สําเร็จแลวดวยการกราบไหวพ ระรัตนตรยั ของขาพเจา ผมู ีจติเล่ือมใสแลว ดว ยประการฉะนี้ ดวยอานภุ าพแหง บุญนน้ั ขา พเจาเปน ผมู ีอันตรายอนั ขจัดดแี ลว อรรถกถาใด อันพระขีณาสพ ๕๐๐ องค ผูชํานาญแตกฉานในปฏสิ ัมภทิ าชว ยกนั รอยกรอง แลวตัง้ แตป ฐมสงั คายนา ตอ มามีการรอ ยกรองอีกสองคร้งั คอื ในทุติย-ตตยิ สงั คายนา เพอ่ื ประกาศเนือ้ ความของปกรณส ังยตุ ตนกิ ายอนั ประเสริฐ ซงึ่ ประดบั ดวยวรรคแหงสังยตุ อันจาํ แนกญาณตาง ๆ ท่ีพระพุทธะและสาวกของพระพุทธะพรรณนาไวดแี ลว ก็อรรถกถานัน้ แหละ อนั พระมหนิ ทเถระผชู าํ นาญจากประเทศอินเดยี นาํ มายังเกาะสิงหล(ประเทศศรลี งั กา) ตอ มาไดป ระดิษฐานไวดว ยภาษาสิงหล เพือ่ ประโยชนแกหมูชนชาวเกาะ ขา พเจานาํ อรรถกถาภาษาสงิ หลออกแปลเปนภาษามคธซงึ่เปน ภาษาทนี่ าร่ืนรมย ถูกตอ งตามระเบยี บพระบาลีไมม ภี าษาอน่ื ปะปน ไมขดั แยง ทฤษฎีของพระเถระทง้ั หลาย ผูอยูในมหาวิหาร ผูเปน ดงั ประทปี ของเถระวงศ ผูว นิ จิ ฉัยอธกิ รณละเอยี ดรอบคอบ จักตดั ขอ ความที่ซ้ํา ๆ ออกแลวจกั ประกาศเน้อื ความอรรถกถาสังยุตตนิกายนี้ เพือ่ ความชืน่ ชมยินดขี องสาธุชนและเพ่ือดํารงอยสู ้ินกาลนานแหง พระธรรม. การพรรณนาอันใด ที่กระทาํ ไวในพระนครทั้งหลาย อันสืบเน่ืองมาจากพระนครสาวัตถี ภายหลังไดรอยกรองอีกสองครัง้ น้นั ไดย ินวา เร่อื งทั้งหลาย และพุทธพจนที่กลาวไวใ นพระนครน้นั เปน ไปโดยพสิ ดาร ขา พเจาจักกลา วอรรถกถานั้นในท่ีน้ีจกั ไมกลาวใหพิสดารเกนิ ไป สวนอรรถกถาแหงพระสูตรเหลา ใดเวน จากเรอ่ื งยอมไมแ จมแจง เพือ่ ความแจมแจง แหง พระสตู รน้ัน ขาพเจา ก็จักแสดงเรอื่ งเหลานน้ั . พุทธพจนเ หลาน้ัน คอื สีลกถา ธดุ งคธรรม พระกรรมฐานทงั้ ปวงความพิสดารของฌานและสมาบตั ิ ท้งั ประกอบดว ยจรยิ ะและวธิ กี าร อภิญญา

พระสตุ ตันตปฎก สังยตุ ตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 5ทั้งหมด คาํ วนิ จิ ฉัยอันผนวกดว ยปญ ญา ขันธ ธาตุ อายตนะ อินทรียอริยสจั ๔ ปฏิจจสมปุ บาทเทศนาซ่ึงไมนอกแนวพระบาลีมนี ัยอนั ละเอียดรอบคอบ และวิปส สนาภาวนา คําที่กลา วมาน้ีท้งั หมดขาพเจา กลาวไวใ นวิสทุ ธมิ รรคแลวอยา งบริสทุ ธดิ์ ี เพราะฉะนนั้ ในที่น้ี จกั ไมวจิ ารณเ รอ่ื งทงั้ หมดนน้ั อีก ก็เพราะคัมภีรว ิสุทธิมรรคที่ขา พเจา รจนาไวด วยประการดังกลา วมานี้แหละ ดาํ รงอยูทา มกลางแหง นิกายทัง้ ๔ จกั ประกาศขอความตามทก่ี ลา วไวใ นนกิ ายทงั้ ๔ เหลา นนั้ ฉะนน้ั ขอสาธชุ นทัง้ หลายจงถือเอาคัมภรี วสิ ุทธมิ รรคนน้ักับอรรถกถาน้ี แลวจักทราบขอความตามท่ีอิงอาศยั คมั ภรี ส ังยตุ ตนิกายนนั้ ได. ในพระคมั ภีรเ หลานัน้ คมั ภีรชอื่ วา สงั ยตุ ตนิกาย มี ๕ วรรค คือสคาถวรรค นทิ านวรรค ขันธวรรค (บาลีเปนขันธวารวรรค) สฬายตนวรรคมหาวรรค เมือ่ วา โดยสูตรมี ๗,๗๖๒ สตู ร น้ชี อ่ื วา สงั ยตุ ตสงั คหะ. เมือ่ วาโดยภาณวารมี ๑๐๐ ภาณวาร. ในวรรคแหง สงั ยุตนนั้ มีสาคาถวรรคเปนเบอ้ื งตน .ในสูตรทง้ั หลาย มโี อฆตรณสูตร เปนเบ้ืองตน . คําพระสตู รวา เอวมเฺ ม สุตเปนตน ท่ที านพระอานนทเถระกลาวไวใ นเวลาทาํ ปฐมมหาสงั คีตินน้ั มีนิทานเปน เบ้ืองตน . ก็ปฐมมหาสงั คตี นิ ี้น้นั ทานพระอรรถกถาจารยใ หพสิ ดารไวใ นเบอ้ื งตน ของอรรถกถาทีฆนิกายสมุ งั คลวลิ าสินี เพราะฉะนัน้ บณั ฑติ พึงทราบปฐมมหาสงั คีตินัน้ โดยนัยอนั พิสดารในทีน่ ้นั เถิด. จบอารมั ภกถา

พระสุตตันตปฎก สังยุตตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 6 เทวตาสงั ยตุ ตวรรณนา นฬวรรคท่ี ๑ อรรถกถาโอฆตรณสูตร พึงทราบวินจิ ฉยั ในโอฆตรณสตู รที่ ๑ แหง นฬวรรค ดงั น้ี :- บทวา เอวมฺเม สตุ  เปน ตน นี้ เปนนิทาน. ในบทเหลานนั้ คาํ วาเอว เปนศพั ทน ิบาต. บทวา เม เปน ตน เปน บทนาม. คาํ วา วิ ในบทวาสาวตถฺ ยิ  วิหรติ นเ้ี ปน ศัพทอปุ สรรค. บทวา หรติ เปนบทอาขยาต พึงทราบการจาํ แนกบทโดยนยั น้กี อน. วา ดวย เอว ศัพท แตเมอ่ื วาโดยอรรถ เอว ศัพทจาํ แนกเนื้อความไดห ลายอยา งเปนตน วาคําเปรียบเทียบ คาํ แนะนํา คาํ ยกยอง คําตเิ ตยี น การรบั คาํ อาการะ คําช้แี จงคาํ กาํ หนดแนน อน จรงิ อยางนัน้ เอว ศพั ทนท้ี ีม่ าในคําอปุ มาในประโยคมีเอว ศัพท เปน เบอื้ งตน วา เอว ชาเตน มจเฺ จน กตฺตพพฺ  กุสล พหุแปลวา สัตวผ มู อี ันจะพงึ ตายเปนธรรมดา เกดิ มาแลว พึงสรา งกศุ ลใหมากฉนั น้นั . เอว ศพั ทท่มี าในคําแนะนาํ เชน ในประโยคมีคาํ เปนตนวา เอวนฺเตอภกิ กฺ มติ พพฺ  เอว ปฏิกกฺ มิตพพฺ  แปลวา เธอพึงกาวไปอยางนี้ พึงถอยกลับอยา งนี้.

พระสตุ ตันตปฎ ก สงั ยุตตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 7 เอว ศพั ทที่มาในคาํ ยกยอ ง เชนในประโยคท่มี คี าํ เปน ตนวา เอวเมตภควา เอวเมต สุคต ขา แตพ ระผูม พี ระภาคเจา ขอนี้ อยางน้นั ขาแตพ ระ-สคุ ตเจา ขอน้ี อยา งน้นั . เอว ศพั ทท ม่ี าในคาํ ติเตยี น เชน ในประโยคท่มี ีคาํ เปน ตน วา เอวเมวปนาย วสลี ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณกสสฺ วณณฺ ภาสติ แปลวา ก็หญิงถอยนี้ยอมกลา วสรรเสรญิ สมณะโลนนั้น อยางนี้ อยางน้ีไมวา ทใ่ี ดท่ีหนงึ่ . เอว ศัพททม่ี าในการรับคาํ เชน ในประโยคทีม่ คี าํ เปน ตน วา เอวภนฺเตติ โข เต ภกิ ฺขู ภควโต ปจฺจสโฺ สสุ แปลวา ภกิ ษุเหลานน้ั ไดพากนั รับพระดํารัสของพระผูมพี ระภาคเจาวา อยางน้ัน พระเจาขา. เอว ศัพทท มี่ าในอาการะ เชนในประโยคท่มี ีคาํ เปนตนวา เอวพฺยาโข อห ภนฺเต ภควตา ธมฺม เทสติ  อาชานามิ แปลวา ขา พระ-พุทธเจากลา วอยา งนั้นจริง พระเจา ขา ขา พระพทุ ธเจา ยอ มทราบทว่ั ถงึ ธรรมที่พระผูมีพระภาคเจาทรงแสดงไวแลว. เอว ศพั ทท่ีมาในคาํ ช้ีแจง เชนในประโยคท่ีมีคําเปน ตน วา เอหิตวฺ  มาณวก ฯเปฯ เอวจฺ วเทหิ สาธุ กริ ภว อานนโฺ ท เยน สภุ สสฺมาณวสฺส โตเทยยฺ ปตุ ตฺ สสฺ นิเวสน เตนปุ สงกฺ มตุ อนกุ มฺป อปุ าทายแปลวา มาน่ีแนะ พอมาณพนอ ย เจา จงเขา ไปหาพระสมณะชอื่ วา อานนทแลวเรยี นถามถึงความมีอาพาธนอ ย ความลําบากนอ ย ความคลอ งแคลว ความมีกาํ ลงั ความอยูสาํ ราญ ดว ยคําของเราวา ทา นสุภมาณพโตเทยยบุตร เรยี น

พระสุตตันตปฎก สงั ยุตตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 8ถามทา นพระอานนทถ ึงความมอี าพาธนอ ย ความลําบากนอย ความคลอ งแคลวความอยสู าํ ราญ และจงกลา วอยางนี้วา ขอประทานโอกาส ขอทา นพระอานนทจ งอนุเคราะหเ ขาไปยังนเิ วศนของสุภมาณพโตเทยยบตุ รเถิด. เอว ศัพททม่ี าในอวธารณะคือ คาํ กาํ หนดท่ีแนน อน เชน ในประโยคท่มี ีคาํ เปนตน วา ต กึ มฺ ถ กาลามา ฯเปฯ เอว โน เอตถฺ โหติแปลวา ดูกอ นชาวกาลามะท้ังหลาย ทา นจะสาํ คัญความขอ น้นั เปน ไฉน ธรรมเหลาน้ี เปนกุศลหรืออกุศล เปน อกุศล พระเจา ขา มีโทษหรอื ไมมีโทษ มโี ทษพระเจา ขา ผูร ูตเิ ตียนหรือสรรเสรญิ ผรู ูติเตยี น พระเจา ขา ธรรมนี้บคุ คลสมาทานใหบ ริบูรณแลวยอ มเปน ไปเพ่อื ความไมเปนประโยชนเ กอ้ื กลู เพ่ือทุกขหรือไม หรอื ใครเหน็ เปนอยางไรในขอนี้ ธรรมเหลานี้ บคุ คลสมาทานใหบรบิ รู ณแ ลว ยอ มเปน ไปเพือ่ ความไมเก้อื กลู เพ่อื ทุกขในขอน้ี พวกขาพระองคเหน็ อยา งน้ี พระเจา ขา. เอว ศัพทน นี้ น้ั ในทนี่ ี้บัณฑิตพงึ เหน็ วา ใชในอรรถ ๓ อยาง คือในอาการะ นิทัสสนะ อวธารณะ. บรรดาอรรถ ๓ อยา งนน้ั ทานพระอานนท ยอ มแสดงเนอ้ื ความน้ีดวย เอว ศพั ทอนั มอี าการะเปน อรรถวา พระดาํ รัสของพระผูมีพระภาคเจานน้ัละเอียดโดยนัยตา ง ๆ ตงั้ ขน้ึ ดว ยอัธยาศยั มิใชน อย สมบูรณด ว ยอรรถและพยัญชนะ มีปาฏิหาริยตาง ๆ ลึกซง้ึ โดย ธรรม อรรถ เทศนาและปฏเิ วธมาสคู ลองแหงโสตคร้งั แรกควรแกการศึกษาโดยภาษาของตน ๆ แหง สัตวท งั้ -หมด ใครเลา จะสามารถเขาใจไดโ ดยประการทงั้ ปวง แมจะใหเกดิ ความประสงคเพื่อจะสดับดว ยกําลงั ท้ังปวงวา ขาพเจา สดบั มาอยา งนี้ คือ แมขาพเจาสดับมาแลวโดยอาการอยา งหนึง่ .

พระสุตตันตปฎก สังยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 9 พระอานนท เม่ือจะเปลือ้ งตนวา ขาพเจา มิใชสยมั ภู พระสูตรนี้ขาพเจามิไดก ระทําใหแจง จงึ แสดงพระสตู รทง้ั สิน้ อนั สมควรกลา วในกาลบัดน้ีวา เอวมเฺ ม สุต คอื วา แมข า พเจากส็ ดบั มาแลว อยางนี้ดว ย เอว ศพั ทอนั มนี ิทัสสนะเปน อรรถ. พระอานนท เมื่อแสดงกําลังคอื ความทรงจาํ ของตน อันสมควรแกภาวะท่ีพระผมู พี ระภาคเจาตรสั สรรเสริญไว อยางนวี้ า ดกู อ นภิกษุท้งั หลายอานนทน้ีเปน เลิศกวาภกิ ษทุ ัง้ หลาย ผูเปน สาวกของเราผูเปน พหูสตู มคี ติมสี ติ มคี วามทรงจํา เปนอุปฏฐาก และทานพระธรรมเสนาบดกี ลาวไวอ ยางน้ีวา ทา นพระอานนทฉ ลาดในอรรถ ฉลาดในธรรม ฉลาดในพยญั ชนะ ฉลาดในนริ ตุ ติ ฉลาดในคาํ เบื้องตนและเบอ้ื งปลาย ดังนี้ จึงใหความประสงคเพื่อจะสดับของสตั วท้งั หลายเกดิ ข้ึน จงึ กลาววา เอวมเฺ ม สตุ  แปลวา ขาพเจาสดับมาแลวอยา งน้ี คาํ นน้ั แล ไมห ยอ นไมยิง่ โดยอรรถหรือวา โดยพยญั ชนะอยางนเี้ ทา น้นั ไมควรเห็นเปน อยา งอน่ื ดว ยศพั ทวา เอว อนั มีอวธารณะเปนอรรถนี้. วาดวย เม ศัพท เม ศพั ทป รากฏในอรรถ ๓ อยา ง. จรงิ อยา งนน้ั เม ศัพท มีอรรถวา มยา เชนในประโยคทม่ี คี ําเปน ตนวา คาถาภิคตี มเฺ ม อโภชเฺ นยยฺ แปลวา โภชนะท่ีไดมาเพราะการขับรอ ง เราไมควรบริโภค. เม ศพั ทมีอรรถวา มยหฺ  เชน ในประโยคท่ีมคี ําเเปน ตนวา สาธุ เม ภนฺเต ภควาสงขฺ ติ ฺเตน ธมฺม เทเสตุ แปลวา ขา แดพ ระองคผเู จรญิ ขอประทานพระวโรกาสขอพระผมู พี ระภาคเจา จงแสดงธรรมโดยยอแกข าพระองคเถิด เม ศพั ทม ีอรรถวา มม เชนในประโยควา ธมฺมทายาทา เม ภกิ ฺขเว ภวถ เปน ตน

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สงั ยตุ ตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 10แปลวา ดูกอนภกิ ษทุ ั้งหลาย พวกเธอจงเปนธรรมทายาทของเรา แตในที่น้ีควรใชในอรรถ ๒ อยา งคอื มยา สุต แปลวา ขาพเจาสดบั แลว และมม สุต แปลวา การสดับของขา พเจา. วาดว ย สตุ ศพั ท สตุ ศัพทในบทวา สุต น้ีเปนทงั้ ศัพทม ีอุปสรรคและไมมีอปุ สรรคจําแนกอรรถไดมิใชนอ ย เชนอรรถวา การไป วาปรากฏแลว วา กาํ หนดั วาส่ังสม วา ขวนขวาย วา สทั ทารมณ ทรี่ ไู ดดว ยโสต และรตู ามแนวแหง โสตทวารเปน ตน. จรงิ อยา งนั้น สตุ ศพั ทนีม้ ีอรรถวาไป ในประโยควา เสนายปสโุ ต เปนตน แปลวา เสนาเคลอ่ื นไป สุตศัพทม ีอรรถวามธี รรมอันปรากฏแลว ในประโยควา สุตธมมฺ สสฺ ปสฺสโต เปนตน แปลวา มีธรรมอันสดบัแลว เห็นอยู. สุตศัพทมอี รรถวา เปย กชุมดว ยราคะและไมเปยกชุมดว ยราคะเชน ในประโยควา อวสฺสุตา อนวสฺสุตสฺส เปนตน แปลวา ภกิ ษณุ ีกําหนดัยนิ ดีแลว ตอบุคคลผไู มก ําหนัดยนิ ดีแลว . สุตศพั ทม ีอรรถวาสั่งสม ในประโยควาตมุ ฺเหหิ ปุฺ  ปสุต อนปปฺ ก เปนตน แปลวา บุญมใิ ชนอย อนั ทานทง้ั หลายสงั่ สมแลว. สุตศัพทม ีอรรถวา ขวนขวายคอื การประกอบเนอื งๆ ในฌาน เชนประโยควา เย ฌานปสุตา ธรี า เปนตน แปลวา นักปราชญทัง้ หลายเหลา ใดขวนขวายแลวในฌาน. สตุ ศัพทม อี รรถวา สทั ทารมณ อันบุคคลพึงรดู วยโสตเชน ในประโยควา ทิฏ  สตุ  มุต เปนตน แปลวา รปู อนั เราเหน็ แลวเสียงอนั เราฟง แลว หมวดสามแหง ธรรมอนั เราทราบแลว . สุต ศัพทน ้ี มอี รรถวา รตู ามแนวแหงโสตทวาร และทรงจําตามท่ีตนรแู ลว ดงั ในประโยควา สุตธโร สุตสนฺนจิ โย เปนตน แปลวา ทรงไวซ่งึ สุตะ สงั่ สมไวซงึ่ สุตะ แตในทีน่ ม้ี ีอรรถวา เขาไปทรงไวแลว หรอื วา การ

พระสุตตนั ตปฎก สังยตุ ตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 11เขา ไปทรงไว โดยกระแสแหง โสตทวาร. กเ็ ม่ืออรรถแหง เม ศพั ท วา มยาก็จะประกอบเน้ือความไดวา ขา พเจา ไดสดับมาแลว เขา ไปทรงไวแ ลวตามแนวแหง โสตทวาร เม่ือเมศัพทเ ทา กบั มม ก็จะประกอบเน้ือความไดว า การสดบัคอื การเขาไปทรงไวโดยกระแสแหงโสตทวารของเรา ดังน้.ี บรรดาบททงั้ ๓ เหลา นี้ ดว ยประการดงั กลาวมานี้ บทวา เอว เปนบทแสดงกจิ ของวญิ ญาณ โสตวิญญาณเปนตน . บทวา เม เปนบทแสดงถงึบคุ คลผมู คี วามพรอมเพรียง ดวยวิญญาณอันคนสดับมาแลว. บทวา สุต เปนบทแสดงถึงการรับไวโ ดยไมหยอนไมยงิ่ และไมวปิ ริต โดยความเปน ผูไมปฏิเสธตอการไมไดฟง มา. อน่ึง บทวา เอว เปน บทประกาศภาวะทวี่ ิถวี ิญญาณน้นัเปนไปโดยกระแสแหง โสตทวารเปนธรรมชาตเิ ปน ไปในอารมณโดยประการตา ง ๆ. บทวา เม เปนบทประกาศตน. บทวา สตุ  เปนบทประกาศธรรม.ก็ในพระบาลีนี้ มคี วามสงั เขปดังนีว้ า ขา พเจา มไิ ดกระทาํ ส่ิงอืน่ นอกจากสิ่งนี้ คอื วาขา พเจา สดับธรรมนีม้ า ดว ยวญิ ญาณวิถีอนั เปน ไปในอารมณมีประการตา ง ๆ. อนึง่ บทวา เอว เปนบทประกาศธรรมที่ควรชีแ้ จง. บทวาเม เปนบทประกาศบคุ คล. บทวา สตุ  เปน บทประกาศกจิ คอื หนา ท่ขี องบคุ คล. สุตะ บทนี้ มีอรรถาธบิ ายวา ขาพเจา จกั แสดงซง่ึ สูตรอนั ใด สูตรอนั น้นั ขาพเจา สดบั มาแลวอยา งน.้ี อนึ่ง บทวา เอว นเ้ี ปน บทชี้แจงโดยอาการตา ง ๆ แหงจิตตสันดานซงึ่ เปน ตวั ถอื เอาอรรถะ และพยญั ชนะตา ง ๆโดยลักษณะทเี่ ปน ไปดว ยอาการตาง ๆ เพราะเอว บทนเ้ี ปน ศพั ทแ สดงถงึ บัญญตั ิของอาการ. บทวา เม เปนบทแสดงถึงผูกระทํา. บทวา สตุ  เปน บทแสดงถึงอารมณ. กด็ วยคาํ เพียงเทา น้ี ยอมเปนภาวะทจ่ี ติ ตสันดานเปน ไปโดยอาการตางๆกนั กระทาํ การสันนิษฐานในการรบั อารมณข องผูกระทําความพรอ มเพรยี งกันในจิตตสันดานนั้น. อกี อยา งหนง่ึ บทวา เอว แสดงหนาท่ีของบุคคล.

พระสุตตันตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 12บทวา สุต แสดงหนา ทข่ี องวญิ ญาณ. บทวา เม แสดงถงึ บุคคลซ่ึงประกอบหนาที่ทั้งสอง. กใ็ นพระบาลีน้ี มเี นอื้ ความยอวา ขา พเจา ผูเ ปน บคุ คล พรอมดว ยวญิ ญาณอนั มีการสดับมาเปน กจิ (หนาที่) ไดส ดบั มาแลว โดยโวหารวาสวนกิจ อันไดม าแลว เน่ืองดวยวิญญาณ ดงั น.ี้ บรรดาบทท้งั ๓ น้ัน บทวาเอว และ เม เปนอวิชชมานบัญญตั ิ ดว ยอํานาจแหง สจั ฉกิ ัตถะ และปรมัตถ-สัจจะ. อนั ทจ่ี ริง ในพระบาลีน้ี มขี อที่ควรจะช้ีแจงวา เอว ก็ดี เม ก็ดีวาโดยปรมัตถ มอี ยอู ยา งไร. บทวา สุต เปนวิชชมานบัญญัติ เพราะอารมณท่ีไดท างโสตในทน่ี ้นี นั้ มีอยูโ ดยปรมัตถ. อกี อยางหนึง่ บทวา เอว และเม เปนอปุ าทาบัญญตั ิ เพราะเปน ถอ ยคําอันบคุ คลพงึ กลาว อาศัยเอาสงิ่ นน้ั ๆ.บทวา สุต เปนอุปนิธานบัญญตั ิ เพราะเปนถอ ยคาํ อันบุคคลพึงกลาว เทยี บเคยี งซ่งึ อารมณท้งั หลายมีทิฏฐารมณเปน ตน. กใ็ นพระบาลนี ้นั ทา นพระอานนท ยอ มแสดงความไมล มุ หลงไวดว ยคาํ วา เอว เพราะผหู ลงแลวยอมไมส ามารถแทงตลอดไดโ ดยประการตางๆและยอ มแสดงความไมฟนเฟอนแหง ถอ ยคําทที่ านไดส ดับมาไวด ว ยคาํ วา สตุ เพราะวา ถา บคุ คลมีถอ ยคาํ ท่ไี ดสดับฟงมาหลงลมื ไปยอ มจะไมท ราบชดั วา คําน้ี ขาพเจา ไดส ดบั ฟง มาแลว โดยระหวางกาล ดว ยอาการอยา งน้ี พระอานนทนี้ จึงช่อื วา มีความสําเร็จทางปญญาเพราะความไมล ุมหลงและมีความสาํ เร็จทางสติเพราะความไมฟน เฟอน. ในความสําเรจ็ ๒ อยางนน้ั ถาสตมิ ีปญญาเปนประธาน กส็ ามารถทาํการกาํ หนดไดแ นนอนในพยัญชนะ. ถา ปญญามีสตเิ ปนประธาน ก็สามารถแทงตลอดในอรรถะ กเ็ พราะประกอบดว ยความสามารถแหงธรรมทัง้ สองนั้นทานพระอานนท จงึ ไดนามวา ธรรมภัณฑาคาริก (ขุนคลงั แหง พระธรรม)เพราะสามารถท่จี ะอนุรกั ษคลงั พระธรรมใหสมบูรณ ดวยอรรถะ และพยัญชนะ.

พระสตุ ตันตปฎก สังยตุ ตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 13 อีกนยั หนึง่ ทา นพระอานนทแสดงโยนโิ สมนสกิ ารไวด ว ยคาํ วา เอวเพราะผูไมมโี ยนิโสมนสิการ ยอ มไมสามารถแทงตลอดไดโ ดยประการตา ง ๆ.ยอมแสดงความเปนผูมีจติ ไมฟ ุงซา น ดว ยคําวา สตุ  น้ี เพราะจิตทฟ่ี งุ ซา นมกี ารฟง ไมได จริงอยา งนนั้ บคุ คลมจี ิตฟุงซา นแมผอู ่นื พูดใหส มบรู ณทุกอยาง กย็ ังกลา ววา ขา พเจาไมไดยนิ ขอจงพูดอีก. กบ็ รรดาคุณธรรม ๒ อยา งนั้น เมอื่ วาโดยโยนโิ สมนสกิ าร พระ-อานนทย อ มใหส ําเร็จซึง่ อัตตสัมมาปณิธิ และบพุ เพกตบญุ ญตา เพราะบุคคลผูมิไดต้ังตนไวชอบและมิไดทําบญุ ไวในกาลกอ นแลว จะมโี ยนโิ สมนสิการไมไ ด.วา โดยความไมฟ ุงซาน ทานพระอานนทยอมใหสําเรจ็ ซงึ่ สัทธมั มสั สวนะและสัปปรุ สิ ปู สสยะ เพราะผูม จี ติ ฟุงซา น ยอมไมอ าจเพอื่ สดบั ฟง และผไู มมีอุปนิสยั ก็ไมมีการคบหากับสัตบรุ ษุ . อีกนยั หนง่ึ ขาพเจา ไดก ลาวไวแ ลววา เพราะบทวา เอว ยอมแสดงไขถงึ อาการตา ง ๆ แหงจิตสนั ดาน ซึ่งเปนตัวรบั เอาอรรถและพยญั ชนะตา ง ๆ ใหเปน ไปดวยอาการตาง ๆ กนั ก็ลกั ษณะอาการอนั เจริญอยา งนน้ี น้ัยอมไมมีแกบ คุ คลผไู มตงั้ ตนไวช อบ หรือมิไดท าํ บุญไวในปางกอ น ฉะน้นัทา นพระอานนท จงึ แสดงสมบตั ิ คอื จกั ร ๒ ขอ เบื้องปลายของทา น ดว ยอาการอันเจรญิ ดวยคาํ วา เอว น้.ี ยอ มแสดงสมบตั ิ คือ จักร ๒ ขอ เบือ้ งตนโดยการประกอบการสดับฟง ดว ยคําวา สุต นี.้ จรงิ อยู เม่อื บุคคลอยูในถนี ฐานอนั มิใชป ฏิรปู เทส หรอื เวนจากการคบสตั บรุ ุษ ยอมไมม กี ารสดบั ฟง. โดยนยั นี้อาสยสุทธิ (คอื ความสาํ เรจ็ แหงอัธยาศยั ) ยอ มเปนอันสาํ เร็จแกทานเพราะความสาํ เร็จแหงจกั ร ๒ ขอ เบอื้ งปลาย. ปโยคสทุ ธิ (คอื ความสําเรจ็ แหงปโยคะ) ยอ มเปนอันสําเร็จเพราะจกั ร ๒ ขอ เบ้ืองตน . กด็ วยความบรสิ ทุ ธิ์แหงอาสยะนั้น ทานจึงเปนผเู ฉลยี วฉลาดเฉียบแหลมในการบรรลมุ รรคผล.

พระสตุ ตันตปฎก สังยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 14เพราะความบริสุทธแ์ิ หง ปโยคะนนั้ ทานจงึ เปน ผเู ฉลยี วฉลาดย่ิงในพระปรยิ ัติ.ดวยเหตุนี้ ถอยคําของทา นพระอานนทผูม ีปโยคะและอาสยะบริสุทธิแ์ ลว ผูสมบูรณแ ลวดว ยการบรรลมุ รรคผล ยอมสมควรเพ่อื เปนถอ ยคําเบือ้ งตนสําหรับรองรบั พระดาํ รสั ของพระผูมพี ระภาคเจา เปรยี บเหมอื นการข้ึนไปแหง อรุณเปน เบื้องตน แหงพระอาทิตยก าํ ลังอุทัยอยู และเปรียบเหมือน โยนโิ สมนสกิ ารเปนเบอื้ งตนแหง กุศลกรรมฉะนน้ั เหตุดังน้นั ทา นพระอานนท เม่ือจะเริม่ต้ังคาํ อนั เปน นทิ านในฐานะอนั ควร จึงกลา ว บทวา เอวมเฺ ม สุต เปน ตน. อกี นยั หนง่ึ ทานพระอานนท ยอมแสดงภาวะสมบัติ คอื อรรถปฏสิ มั ภทิ า และปฏภิ าณปฏสิ ัมภิทาของตนดว ยคาํ อันแสดงถึงการแทงตลอดไดโดยประการตาง ๆ วา เอว น้.ี ทานยอ มแสดงภาวะสมบัติ คือ ธรรมปฏสิ มั ภทิ าและนริ ุตตปิ ฏิสัมภิทา ดว ยคาํ อนั แสดงถึงการแทงตลอดประเภทแหงธรรมอนับุคคลพึงสดับฟง วา สตุ  น.้ี อน่งึ ทา นพระอานนท เมอ่ื จะกลา วถอยคาํ อนั แสดงถงึ โยนโิ สมนสกิ ารดว ย เอว น้.ี จึงแสดงวา ธรรมเหลา นี้ ขาพเจา เพง ดว ยใจ ขา พเจาแทงตลอดดีแลว ดว ยทิฏฐิ ดังน.้ี เมอ่ื กลา วถอ ยคําอันแสดงถึงการประกอบการฟง ดวยสตุ  น้ี จึงแสดงวา ธรรมเปนอันมาก ขา พเจา ไดฟง มาแลว ทรงจําไวแลวสั่งสมไวแ ลว ดว ยปญ ญา ดังนี้. เม่อื ทา นจะแสดงอรรถและพยัญชนะใหบ รบิ รู ณดว ยคาํ แมทั้ง ๒ นัน้ ยอ มใหก ารเออ้ื เฟอในการทจี่ ะใหการฟง เกดิ ข้นึ เพราะวาเม่อื บุคคลไมฟ งธรรมอันบรบิ รู ณด วยอรรถและพยญั ชนะโดยเออ้ื เฟอ เคารพยอมเปน ผเู หินหางจากประโยชนเ กอื้ กลู อันใหญ เพราะเหตนุ ้ี บคุ คลพึงใหค วามเอือ้ เฟอ เคารพในการฟงธรรมใหเกดิ ข้ึนเถดิ . อนึง่ ดว ยคําท้งั สนิ้ วา เอวมเฺ ม สตุ  นี้ ทานพระอานนท เม่อื ไมต ั้งธรรมอันพระตถาคตประกาศแลวไวส ําหรับตน จึงชอ่ื วา ยอมกาวลว งภูมิของ

พระสตุ ตนั ตปฎก สงั ยุตตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 15อสัตบรุ ุษ เม่อื ปฏิญาณความเปนสาวก ชือ่ วา ยอ มกาวลงสภู มู ิแหงสัตบรุ ุษ.ทา นพระอานนท ยอ มยงั จิตของทา นใหห ลกี ออกจากอสทั ธรรม และใหจ ติของทา นดาํ รงไวใ นพระสัทธรรม โดยทํานองนน้ั เหมือนกัน เม่อื ทา นแสดงวากพ็ ระดาํ รสั น้ขี องพระผมู ีพระภาคเจา พระองคน น้ั นั่นแหละ ขา พเจา ไดฟ ง มาอยา งเดยี วเทานนั้ ดงั น้ี ชอ่ื วา ยอ มเปลื้องตนออก ยอมแสดงอางพระศาสดายอมยงั พระดาํ รัส ของพระชนิ เจาใหแนบสนิท ยอมยังธรรมเนติใหด ํารงอยู.อีกอยางหนึง่ พระอานนท เม่ือไมปฏิญญา (ไมรบั รอง) ซง่ึ ความท่ีพระดํารัสของพระผมู พี ระภาคเจา วาเปนธรรมอนั ตนใหเกิดขึ้นไดเ อง เปดเผยการไดฟงมาตงั้ แตเบ้อื งตน ดว ยบทวา เอวมเฺ ม สตุ  ดังนี้ ชอื่ วา ยอมยงัความไมม ีศรัทธาใหพนิ าศ ยอ มยังศรทั ธาสมบัติในธรรมน้ใี หเ กดิ ข้นึ แกเทวดาและมนุษยท ั้งปวงวา พระดาํ รัสนี้ ขา พเจา ไดรบั มาเฉพาะตอ พระพกั ตรข องพระผมู พี ระภาคเจา ผูแกลวกลาดวยเวสารชั ญาณ ๔ ผทู รงไวซ งึ่ ทศพลญาณผดู ํารงอยูในอาสภฐาน (ฐานะอันประเสรฐิ ) ผูบันลอื สหี นาท ผสู ูงสดุ กวาสรรพสตั ว ผเู ปน ใหญในธรรม ผเู ปน ธรรมราชา ผูเปนธรรมาธบิ ดี ผมู ีธรรมดังประทีป ผมู ธี รรมเปน สรณะ ผูยังจกั รอนั ประเสรฐิ คอื พระธรรมใหเปน ไปท่วัผเู ปนพระสัมมาสมั พุทธะพระองคนั้น ในพระดํารัสนใ้ี คร ๆ ไมค วรทําความสงสยั หรือเคลือบแคลงในอรรถในธรรม ในบทหรอื ในพยัญชนะ ดงั นี้ดวยเหตุน้ีน้ัน ทานพระอรรถกถาจารยจงึ ประพันธค าํ อนั เปนคาถาไววาวินาสยติ อสสฺ ทธฺ  สทฺธ วฑเฺ ฒติ สาสเนเอวมฺเม สตุ มิจเฺ จต วท โคตมสาวโก.ทา นพระอานนทผเู ปนสาวกของพระสมณโคดม กลา วอยางนวี้ า ขาพเจา

พระสตุ ตันตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 16 ไดฟ ง มาแลว อยา งนี้ นช้ี อ่ื วา ยอมยงั ความ เปน ผูไมม ีศรัทธาใหพนิ าศ ยอ มยงั ศรัทธา สมบตั ิใหเ จริญในพระพุทธศาสนา ดังนี.้ วาดวย เอก สมย บทวา เอก แสดงการกาํ หนดจํานวน. บทวา สมย แสดงสมัย(คอื เวลา) ทกี่ าํ หนดไวแลว. บทวา เอก สมย แสดงสมยั อันกําหนดไวไ มแนนอน. สมยศพั ท ในบทวา สมย นี้ ขาพเจา เหน็ ใชในอรรถวา ความพรอ มเพรียงกนั ในอรรถวาขณะ ในอรรถวา กาลเวลา ในอรรถวา ประชุม ในอรรถวา เหตแุ ละทฏิ ฐิ ในอรรถวาไดเฉพาะ ในอรรถวา ละ ในอรรถวาแทงตลอด จริงอยางน้ัน สมยศพั ทนี้ มีอรรถวา พรอ มเพรียงกนั เชน ในประโยควา อปฺเปว นาม เสวฺ ป อุปสงกฺ เมยยฺ าม กาลจฺ สมยฺจ อปุ าทายดงั นีเ้ ปนตน แปลวา หากวา พวกเราอาศัยกาลเวลา และความพรอมเพรยี งกันไดแลว กพ็ ึงเขาไปในวนั พรงุ น.ี้ สมยศพั ท มีอรรถวาขณะ เชนในประโยควา เอโก จ โข ภกิ ฺขเวขโณ จ สมโย จ พรฺ หมฺ จรยิ วาสาย เปน ตน แปลวา ดูกอ นภกิ ษทุ ั้งหลายกข็ ณะหนง่ึ สมยั หนง่ึ มีอยูเพอื่ การอยูป ระพฤตพิ รหมจรรย. สมยศพั ท มีอรรถวา กาลเวลา เชนในประโยควา อณุ ฺหสมโยปรฬิ าหสมโย เปน ตน แปลวา เวลารอน เวลากระวนกระวาย. สมยศัพท มีอรรถวา ประชมุ เชนในประโยควา มหาสมโย ปวนสฺมึเปนตน แปลวา ประชมุ ใหญใ นปาใหญ.

พระสตุ ตันตปฎก สังยุตตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 17สมยศพั ท มีอรรถวาเหตุ เชนในประโยควา สมโยป โข เต. . .อปฺปฏวิ ทิ ฺโธ อโหสิ เปนตน แปลวา ดกู อนภทั ทาลิ แมเหตุนแี้ ล ไดเ ปนสมัยท่ีเธอยงั มิไดแ ทงตลอดวา พระผมู ีพระภาคเจา ประทบั ณ กรุงสาวตั ถี แมพระผมู ีพระภาคเจา จกั ทรงทราบเราวา ภกิ ษุช่อื ภทั ทาลิ เปน ผูไ มก ระทาํ ใหบริบูรณในสิกขาในศาสนาของพระศาสดา ดังนี้ ดูกอ นภทั ทาลิ เหตุแมน ี้แลไดเปนสมยั อนั เธอไมแ ทงตลอดแลว.สมยศัพท มอี รรถวา ทฐิ ิ เชน ในประโยควา เตน โข ปน สมเยน...อาราเม ปฏิวสติ เปนตน แปลวา กส็ มยั นั้นแล ปรพิ าชก ชอื่ อุคคาหมานะเปน บุตรนางสมณมณุ ฑิกา อยอู าศยั ในอารามของนางมัลลกิ า อันมศี าลาหลงั เดยี วมีตน มะพลับเรยี งรายอยูรอบเปนทสี่ นทนากนั ถงึ เร่ืองทฐิ ิ.สมยศพั ท มอี รรถวา ไดเฉพาะ เชน ในคําประพันธเปน คาถาวาทิฏเ ธมเฺ ม จ โย อตฺโถ โย จตฺโถ สมฺปรายโิ กอตฺถาภสิ มยา ธโี ร ปณฑฺ ิโตติ ปวุจฺจติผูมีปญญาเปนเครือ่ งทรงจาํ เรากลา ววา เปน บณั ฑิต เพราะการไดเฉพาะซงึ่ ประโยชนในทิฏฐธรรมและประโยชนท่ีเปนไปในสัมปรายกิ ภพ.สมย ศพั ท มอี รรถวา ละ เชนในประโยควา สมฺมา มานาภิสมยาอนตฺ มกาสิ ทกุ ฺขสฺส เปนตน แปลวา ไดกระทําซึง่ ทีส่ ดุ แหง ทุกขแ ลวเพราะละมานานสุ ยั ไดโดยชอบ.สมย ศัพท มอี รรถวา แทงตลอด เชน ในประโยควา ทกุ ฺขสฺสปฬนฏโ ...อภิสมยฏโ เปนตน แปลวา ทุกขมอี รรถวาบบี คั้น มีอรรถ

พระสุตตันตปฎ ก สงั ยุตตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 18วาถูกปจ จัยปรุงแตง มีอรรถวาเรา รอ น มีอรรถวาแปรปรวน มีอรรถวาพึงแทงตลอด. แตในปกรณน ี้ สมย ศัพท มอี รรถวา กาลเวลา ดวยเหตนุ ั้น ทา นพระอานนทจงึ แสดงวา สมัยหนึง่ บรรดาสมัยทั้งหลาย อันเปนประเภทแหง กาลเวลา มี ป ฤดู เดอื น กงึ่ เดือน กลางคนื กลางวนั เชา เท่ยี งเยน็ ปฐมยาม มชั ฌมิ ยาม ปจฉิมยาม และครหู น่งึ เปน ตน . ในคาํ วา สมยั หน่งึ นั้นในบรรดาสมัยทงั้ หลายมปี เปนตนเหลานี้พระสูตรใด ๆ ท่ีพระผมู พี ระภาคเจาตรัสไวใ นป ในฤดู ในเดือน ในปก ษในเวลาอนั เปนสว นกลางคืน ในเวลาอนั เปน สวนกลางวนั ใด ๆ พระสตู รนน้ัท้ังหมด ทานพระอานนทท ราบดแี ลว กาํ หนดดแี ลวดว ยปญ ญา แมก จ็ ริงถึงอยา งน้ัน ก็เพราะเมอ่ื พระเถระจะกลา วอยา งน้ีวา ขาพเจา ไดฟง มาแลวอยางน้ี ในปโ นน ในฤดูโนน ในเดือนโนน ในปกษโ นน ในกาลอันเปนสวนแหง ราตรโี นน หรือวาในกาลอนั เปน สว นแหง ทวิ าโนน อยา งนี้ ใคร ๆกไ็ มอ าจเพอ่ื ทรงจาํ ไวไ ดห รือแสดงได หรือวา ใหผ ูอน่ื แสดงไดโ ดยงา ยเลยทั้งจะตองเปนถอ ยคําที่ทานตอ งกลาวมาก ฉะน้ัน ทา นพระเถระจงึ ประมวลขอ ความดังกลาวแลว นนั้ ไวเ พียงบทเดยี วเทา นั้น วา สมยั หน่งึ ดังนี้. อกี อยางหนึง่ ทา นพระอานนท ยอ มแสดงถงึ สมยั ท้งั หลายของพระ-ผูมพี ระภาคเจา ซึ่งมีประเภทแหง กาลไวมใิ ชนอย ตามทปี่ รากฏแจม แจงในหมเู ทพยดาและมนษุ ยท ั้งหลาย มีอาทิอยา งน้ี คือ สมยั ทพ่ี ระองคเสด็จกาวลงสพู ระครรภ สมัยทพี่ ระองคประสูติ สมยั ทพี่ ระองคทรงสลดพระหฤทัย สมัยท่พี ระองคเ สดจ็ ออกผนวช

พระสตุ ตันตปฎ ก สังยตุ ตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 19 สมยั ทพี่ ระองคท รงชนะพญามาร สมัยท่ีพระองคต รัสรู สมยั ท่พี ระองคประทับเปน สุขในทฏิ ฐธรรม สมยั ที่พระองคตรสั เทศนา* สมัยท่ีพระองคเสดจ็ ดับขนั ธปรนิ ิพพาน บรรดาสมัยเหลา นั้น สมยั หนึ่ง กลา วคือ สมยั ทีต่ รัสเทศนาไว. อนึง่ บรรดาสมยั แหงญาณกจิ และกรณุ ากิจ สมยั แหงพระกรุณากิจนใ้ี ด ในบรรดาสมัยทท่ี รงปฏิบตั ิเพอ่ื ประโยชนเก้ือถูลแกพ ระองคและเพือ่ แกบคุ คลอน่ื สมัยแหงการปฏิบตั ิเพื่อประโยชนเกอ้ื กลู แกบ ุคคลอ่ืนน้ใี ด ในสมยัแหงพระกรณียกิจท้งั สอง แกผ ูประชุม สมยั แหง การทรงแสดงธรรมีกถานี้ใดในบรรดาสมัยแหงเทศนาและปฏิบัตสิ มยั แหง เทศนา นี้ใด ทานพระอานนทกลา ววา \"สมยั หนึ่ง\" ดงั นี้ หมายเอาสมยั ใดสมัยหน่ึงในบรรดาสมัยเหลา นนั้ . ถามวา ก็ในพระสูตรนี้ ทานทําคําช้ีแจงไว ดวยทตุ ยิ าวภิ ัตติ วาเอก สมย ไมเหมือนในพระอภิธรรมซึง่ ทําไว ดว ยสตั ตมีวิภัตติวา ยสฺมึสมเย กามาวจร และบทเเหงสูตรอื่นนอกจากพระอภิธรรมน้ี กท็ ํานิเทศไว ดว ยภุมมวจนะวา ยสฺมึ สมเย ภกิ ขฺ เว ววิ ิจเฺ จว กาเมหิ แปลวาดกู อ นภิกษทุ ั้งหลาย ในสมยั ใด ภกิ ษสุ งดั แลว จากกามทัง้ หลาย สว นในพระวินยัทานทํานิเทศไว ดวย ตติยาวิภตั ติ วา เตน สมเยน พทุ โฺ ธ ภควาดังนี้ เพราะเหตไุ ร. ตอบวา เพราะในพระอภธิ รรม และพระวนิ ัยมอี รรถเปน เชน นนั้แตพระสตู รน้ีมอี รรถเปนอยางอ่นื .* บางแหงแสดง สมัยทป่ี ลงพระชนมายุสังขารดว ย

พระสตุ ตันตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 20 จริงอยู ในบรรดา ๓ ปฎ กนัน้ ในพระอภธิ รรมปฎ ก และบทแหงสตู รอ่ืนแตอภิธรรมนี้ สมย ศัพทย อ มสําเรจ็ เน้อื ความ มอี รรถแหง อธกิ รณะและมกี ารกําหนดซง่ึ ภาวะ (สภาวธรรม) ดวยภาวะเปน อรรถ เพราะอธิกรณะมีอรรถเทากบั สมยศัพท ซง่ึ มีการเปนอรรถ มสี มูหะเปนอรรถ. สภาพแหงธรรมท้ังหลายมผี สั สะเปนตน ท่พี ระผูมพี ระภาคเจา ตรัสไวใ นพระอภิธรรมและบทแหง สตู รอ่ืนแตอภิธรรมนี้ ทานกําหนดไวดวยภาวะแหงสมยะ กลา วคือขณะ สมวายะ (การประชุม) และเหตุ เพราะฉะนน้ั เพ่อื สอ งอรรถนน้ี ้นัทานจงึ ทํานิเทศไวในท่นี ี้ ดว ยภมุ มวจนะ แตใ นพระวนิ ยั สมย ศพั ท ยอมใหสาํ เรจ็ กจิ มีเหตเุ ปนอรรถและมกี รณะเปนอรรถ จรงิ อยู สมัยใด เปนสมัยพระองคทรงบญั ญัติสิกขาบท (พระวินยั )สมยั น้ัน แมพ ระสาวกทง้ั หลายมพี ระสารีบตุ รเปน ตน กพ็ งึ รไู ดโดยยาก เพราะพระผูมีพระภาคเจา เม่ือจะทรงบญั ญัติสกิ ขาบททง้ั หลาย โดยสมยั อนั เปนกาละเปน เหตุและเปนกรณะนน้ั ทรงพิจารณาอยูซง่ึ เหตแุ หงการบญั ญัติสกิ ขาบทไดเ สด็จประทับ อยใู นทน่ี ั้น ๆ เพราะฉะน้ัน เพอื่ สองอรรถะน้ัน ทานจึงทาํนเิ ทศสมยศัพทไว ดวยกรณวจนะ ในพระวนิ ัยน้นั . สวนในพระสุตตนั ตะน้ี และในสูตรอืน่ ท่มี เี รอ่ื งเกดิ ขนึ้ อยา งน้ี สมยศัพท ยอมสําเรจ็ อรรถแหง อจั จนั ตสังโยคะ ทุตยิ าวภิ ัตต.ิ จรงิ อยู พระผูมีพระภาคเจา ทรงแสดงพระสูตรน้ี หรอื พระสตู รอน่ืตลอดสมยั ใด ไดเ สด็จประทับอยดู ว ยธรรมเปนเคร่ืองอยู คือ พระกรุณาลวงสว นตลอดสมัยนั้นทเี ดยี ว เพราะฉะนนั้ เพอื่ สองความขอน้ัน ทา นจึงทํานเิ ทศไว ดว ยอปุ โยควจนะ ทตุ ิยาวิภตั ติ ในพระสูตรน้ี ดว ยเหตนุ ี้น้ันทานจงึ ประพันธคาํ เปนคาถาไววา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สงั ยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 21 ตนฺต อตถฺ มเวกฺขติ วฺ า ภุมฺเมน กรเณน จ อฺ ตรฺ สมโย วุตโฺ ต อปุ โยเคน โส อธิ ทา นพิจารณาเน้ือความนัน้ ๆ แลว จงึ กลาวสมยศัพทใ นท่ีอืน่ ๆ คือ ในพระ- อภธิ รรมดว ยภมุ มวจนะ(สตั ตมีวภิ ตั ต)ิ ใน พระวนิ ยั ดวยกรณวจนะ (ตตยิ าวภิ ตั ต)ิ แต ในพระสุตตนั ตะน้ี ทา นกลา วสมยสพั ท ดวยอปุ โยควจนะ (ทุตยิ าวิภตั ต)ิ ดงั นี้ สวนพระโบราณาจารยท ั้งหลาย พรรณนาไววา สมยศพั ทน้ีตา งกนัแตเ พียงโวหารวา ตสมฺ ึ สมเย หรอื วา เตน สมเยน หรอื วา ต สมยเทานน้ั ในปฎ กทง้ั สามนัน้ สมย ศัพท มีอรรถเปน ภุมมวจนะอยางเดยี วเทา นั้น เพราะเหตนุ ีน้ ้ัน แมจะกลา ววา เอ สมย กพ็ งึ ทราบวา มีอรรถเทา กบั เอกสฺมึ สมเย ดังน.้ีวาดวยบท ภควาบทวา ภควา ไดแก คร.ู เพราะ บณั ฑติ ในโลกเรยี กครูวา ภควาจรงิ อยู พระผมู พี ระภาคเจา ทรงเปน ครูของสรรพสัตวท ง้ั หลาย เพราะความที่พระองคเ ปน ผูวิเศษสดุ โดยคุณท้ังปวง เพราะฉะนัน้ บณั ฑติ พึงทราบคาํ วาภควา ดังนี.้ แมพระโบราณาจารยท ง้ั หลายก็กลาววาภควาติ วจน เสฏ ภควาติ วจนมตุ ฺตมครุ ุคารวยตุ ฺโต โส ภควา เตน วุจฺจติคาํ วา ภควา เปน คาํ ประเสริฐสุดคําวา ภควา เปน คาํ สูงสดุ พระผมู ีพระ-

พระสตุ ตันตปฎก สงั ยุตตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 22ภาคเจา พระองคนนั้ ควรแกก ารเคารพโดยฐานครู เพราะเหตนุ นั้ พระองคจ งึ ทรงพระนามวา ภควา ดังน้.ีอีกอยางหนง่ึ บัณฑติ พึงทราบอรรถแหงบทน้ันโดยพิสดาร ดวยอาํ นาจแหงคาถานว้ี าภาคยฺ วา ถคคฺ วา ยุตฺโต ภคฺเคหิ จ วภิ ตฺตวาภตฺตวา วนตฺ คมโน ภเวสุ ภควา ตโต. พระผมู ีพระภาคเจา พระองคนนั้ ทรงมีโชค ทรงหักกิเลสไดแ ลว ทรงประกอบดวยภคธรรม ทรงจําแนกธรรม ทรงคบธรรม ทรงคายการไปในภพทงั้ หลายแลวเหตุนน้ั พระองค จึงทรงพระนามวา ภควาดังนี.้กอ็ รรถแหง ภควานน้ั ขา พเจากลาวไวแลว ในนเิ ทศแหงพุทธานุสสติในปกรณวเิ ศษ ชือ่ วา วิสุทธิมรรคน่ันเทียว.กโ็ ดยลาํ ดบั แหงถอ ยคาํ เพยี งเทานี้ พระอานนทเ มื่อแสดงธรรมตามที่ไดส ดบั มา ช่ือวา ยอ มทาํ ธรรมกายของพระผูมีพระภาคเจา ใหป ระจักษไ วดวยคาํ วา เอวมเฺ ม สุต ในพระสูตรน้ี ดว ยคํานัน้ แหละ ทา นพระอานนทช่ือวา ใหป ระชาชนผกู ระวนกระวายเพราะไมไดเห็นพระบรมศาสดาใหเบาใจวาปาพจน (คือพระธรรมวินัย) นี้มพี ระบรมศาสดาลว งไปแลว หามิได พระธรรมวนิ ยั น้ี เปนพระบรมศาสดาของทา นท้ังหลายดงั น้ี.ดวยคาํ วา เอก สมย ภควา ทา นพระอานนท เมือ่ แสดงซ่งึ ความทพี่ ระผมู ีพระภาคเจา มิไดทรงมอี ยใู นสมยั นน้ั ชอ่ื วา ยอมประกาศการปริ-นิพพานของรูปกาย ดวยคํานัน้ แหละ ทา นพระอานนท ช่ือวา ยงั ประชาชน

พระสุตตันตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 23ผมู ัวเมาในชีวิตใหเกดิ การสลดใจ ท้ังใหค วามอตุ สาหะในพระสัทธรรมเกิดขน้ึแกป ระชาชนวา แมพระผูมีพระภาคเจา พระองคน นั้ ซ่งึ มพี ระวรกายเสมอดว ยแทงเพชร ผูทรงกําลังสบิ ผแู สดงอริยธรรมช่อื อยา งน้ี ๆ ยังเสด็จดบั ขนั ธปร-ินพิ พานได คนอ่นื ใครเลาจะพึงมคี วามหวังในชวี ิต ดงั น้ี. อน่งึ พระอานนท เม่ือกลา วคาํ วา เอว ชอ่ื วา ยอ มแสดงถงึ เทศนาสมบัติ เมื่อกลาววา เม สตุ  ช่ือวา ยอมแสดงถึงสาวกสมบตั ิ เมือ่ กลา ววาเอก สมย ชื่อวา ยอ มแสดงถงึ กาลสมบัติ เมอ่ื กลาวคาํ วา ภควา ช่อื วายอมแสดงเทสกสมบัติ ดังนี.้ บทวา สาวตฺถยิ  ไดแก ในพระนครอันมีช่อือยา งนี้. กค็ าํ วา สาวตถฺ ยิ  น้ีเปน สตั ตมีวิภัตติ ลงในอรรถวา ใกล. บทวาวหิ รติ เปนคาํ แสดงถงึ ความพรอ มเพรียงดวยวิหารธรรมอยา งใดอยา งหนึง่ ในบรรดาอริ ิยาบถวหิ าร ทพิ ยวหิ าร พรหมวิหาร และอรยิ วิหาร โดยไมแปลกกนัแตใ นท่นี ี้ คําวา วิหรติ น้ีเปน คาํ แสดงถงึ การประกอบดวยอิรยิ าบถอยางใดอยางหน่งึ ในบรรดาอิรยิ าบถทง้ั หลาย ชนิดตา ง ๆ มีการยืน การเดิน การน่งัและการนอน. ดวยเหตนุ นั้ พระผมู ีพระภาคเจา ประทับยนื ก็ดี เสด็จดําเนนิ ไปกด็ ี ประทบั นั่งก็ดี บรรทมกด็ ี บัณฑติ พึงทราบวา ยอมประทบั อยนู น่ั แหละ. จรงิ อยู พระองคท รงบําบดั ความลําบากแหงอิริยาบถอยางหน่งึ ดวยอิรยิ าบถอยา งหนึง่ ทรงนําอตั ภาพไป คือ ใหเ ปนไปมใิ หท รดุ โทรม เพราะเหตุนัน้ ทานพระอานนทจึงกลา ววา ยอมประทับอยู ดังน้ี. บทวา เชตวเน ไดแก ในอุทยานของพระราชกุมาร ทรงพระนามวา เชต. จรงิ อยู พระราชอทุ ยานนน้ั พระราชกุมารพระองคนั้นทรงสรา งใหเจรญิ ดีแลว ดว ยเหตุนั้น พระราชอทุ ยานน้ี จงึ ช่ือวา เชตวนั ฉะน้ัน พระอานนท จึงกลาววา ณ พระเชตวนั น้ัน ดังน้.ี บทวา อนาถปณฑิกสสฺอาราเม ความวา ในพระอารามอันถงึ การนับวา เปน ของอนาถปณฑิกคหบดีเพราะคหบดี ชอื่ วา อนาถปณ ฑิกะมอบถวายแกพ ระภกิ ษสุ งฆ มพี ระพุทธเจา

พระสตุ ตันตปฎก สังยุตตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 24เปนประมขุ ดว ยการบรจิ าคเงนิ มปี ระมาณ ๕๔ โกฏ.ิ ความสงั เขปในพระสตู รนม้ี ีเพียงเทา น้ี. สว นเน้ือความพสิ ดารพระอรรถกถาจารยพรรณนาไวใ นสัพพาสวสตุ ตวรรณนาในอรรถกถามชั ฌิมนกิ าย ชอื่ ปปญ จสูทนี. ในขอนี้ หากมีผทู วงข้ึนวา ถา วา พระผูมีพระภาคเจาประทบั อยูที่เมอื งสาวตั ถกี อ น พระเถระกไ็ มค วรจะพูดวา พระผูม พี ระภาคเจาประทับอยทู ี่พระเชตวนั ถาประทบั อยทู พ่ี ระเชตวนั กอน ก็ไมนาจะพดู วา ประทบั อยทู ี่พระนครสาวัตถี ดงั น้ี เพราะวา พระผูม ีพระภาคเจาไมส ามารถประทับอยูใ นสถานทีส่ องแหงพรอม ๆ กัน ในเวลาเดยี วกนั . ตอบวา ขอ นั้น ไมพึงเหน็ อยางนัน้ เพราะขาพเจา ไดก ลา วไวแลวมิใชห รือวา คาํ วา สาวตถฺ ยิ  เปน สัตตมวี ิภัตติ ลงในอรรถวาใกล ฉะนั้นในที่แมนี้ เพราะเชตวันน้ีใด อยูใกลพระนครสาวตั ถี พระผมู พี ระภาคเจา เมอื่ประทบั อยใู นทีน่ น้ั ทานพระอานนท จงึ กลา ววา สาวตฺถิย วหิ รติ เชตวเนซ่ึงแปลวา ประทบั อยู ณ พระวิหารเชตวันใกลพ ระนครสาวัตถี เปรยี บเหมือนฝงู โคทงั้ หลายเท่ยี วไปใกลแมน า้ํ คงคาและแมนํ้ายมุนาเปน ตน ชาวโลกยอ มเรยี กวา เทยี่ วไปใกลแ มน้ําคงคา เที่ยวไปใกลแ มน้ํายมนุ า ฉนั นัน้ . จรงิ อยู คําวา สาวตถฺ ี ทา นพระเถระกลาวไวเพอ่ื แสดงถงึ โคจรคามของพระผมู พี ระภาคเจาพระองคน้ัน คําทเ่ี หลอื ทานกลาวเพ่อื แสดงถงึ สถานที่อยูอาศยั อนั สมควรแกบ รรพชติ . บทวา อฺ ตรา เทวตา ไดแ ก เทพยดาองคห นึ่ง ซึง่ มชี อ่ื และโคตรมไิ ดป รากฏ. กใ็ นคาํ วา ขา แตพ ระองคผ ูเจรญิ พระผมู พี ระภาคเจายอ มทรงทราบยิ่ง ซ่งึ การบชู าของขาพระองค พระองคไ ดต รสั ถงึ วมิ ตุ ตอิ นั เปนธรรมส้นิ ไปแหง ตณั หาแกย กั ษผมู ศี ักดาใหญคนหนึ่ง ดว ยธรรมอันสงั เขป ดังนี้แมทา วสักกเทวราช ผูปรากฏแลว ทานก็กลา ววา อฺ ตโร หมายถึงองคหนงึ่ .

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สงั ยุตตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 25 อนึ่ง คําวา เทวตา น้เี ปน คําทัว่ ไปแกเ ทวดาทงั้ หลาย แมแ ตเทพธดิ าทงั้ หลาย แตใ นทน่ี ้ี ทา นประสงคเ อาเทพบุตร. กเ็ ทพบุตรน้ันแล องคใ ดองคหน่งึ ในบรรดาช้ันรปู าวจรภูม.ิ วา ดว ยอภิกกนั ตศัพท อภิกกนั ตศพั ท ในบทวา อภิกฺกนฺตาย รตฺตยิ า น้ี ปรากฏในอรรถวา ความสิ้นไป ดี งาม ยนิ ดี ย่งิ เปนตน. ในบรรดาคําเหลา นั้น อภกิ กนั ตศัพท ปรากฏในอรรถวา สิ้นไปเชน ในประโยคมอี าทอิ ยา งนว้ี า อภกิ กฺ นตฺ า ภนเฺ ต รตตฺ ิ นกิ ฺขนโฺ ต ปโมยาโม จริ  นสิ ินโฺ น ภิกฺขุส โฆ อทุ ฺทิสตุ ภนเฺ ต ภควา ภิกฺขนู  ปาฏโิ มกฺขแปลวา ขา แตพระองคผ เู จรญิ ราตรสี ิ้นไปแลว ปฐมยามลวงไปแลว พระภิกษสุ งฆนั่งแลวสนิ้ กาลนาน ขา แตพ ระองคผเู จรญิ ขอพระผูมีพระภาคเจาจงแสดงปาฏิโมกขแ กภกิ ษทุ งั้ หลายเถิด. อภิกกนั ตศัพท ในอรรถวา ดี เชนในประโยคที่มีอาทอิ ยางนวี้ า อยอเิ มส จตนุ นฺ  ปุคฺคลาน อภกิ กฺ นฺตตโร ปณีตตโร จ แปลวา บุคคลนด้ี กี วาประณีตกวา บคุ คลทั้ง ๔ เหลา น้ี. โก เม วนทฺ ติ ปาทานิ อทิ ธฺ ยิ า ยสฺสา ชล อภกิ ฺกนเฺ ตน วณเฺ ณน สพฺพา โอภาสย ทิสา ใครหนอ รุงเรืองดวยฤทธ์ิดวยยศ มวี รรณงดงาม ยังทศิ ท้ังปวงใหสวา งไสว อยู มาไหวเทาของเรา.

พระสุตตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนกิ าย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 26 อภิกกันตศพั ท ในอรรถวา ยนิ ดยี ง่ิ เชน ในประโยคมีอาทิอยา งนวี้ าอภกิ ฺกนตฺ  โภ โคตม อภกิ ฺกนฺต โภ โคตม แปลวา ขาแตพระโคดมผูเจริญนายนิ ดยี ่งิ ขา แดพ ระโคดม ผูเจรญิ นายินดยี ่ิง. แตในท่ีน้ี อภิกกันตศพั ท ใชใ นอรรถวา สิ้นไป ดวยคํานนั้ ทานจึงกลา ววา เม่อื ราตรีส้ินไปแลว สิน้ ไปรอบแลว . ในขอน้นั พงึ ทราบวาเทวบตุ รนีม้ าแลว ในเวลาใกลทส่ี ุดแหง มชั ฌิมยามทเี ดียว. ไดย นิ วา เทวดาทงั้ หลาย เม่ือมาสทู ่บี าํ รุงของพระพทุ ธเจา หรอื สาวกของพระพทุ ธเจา ยอ มมาในเวลามชั ฌมิ ยาม เทานั้น นเี้ ปนนิยามของเทวดาท้ังหลาย. อภกิ กันตศพั ท ในคําวา อภิกฺกนตฺ วณฺณา น้ี ใชใ นอรรถวาวรรณะงาม. วา ดวยวัณณศัพท กว็ ัณณศพั ท ปรากฏในอรรถไดหลายอยาง เชน ในอรรถวา ผวิคณุ ความดี กลุ วัคคะ (ชาต)ิ เหตุ ทรวดทรง ขนาด รปู ายตนะ เปน ตน. ในบรรดาอรรถเหลา นน้ั วณั ณศพั ท ใชใ นอรรถวา ผวิ เชน ในประโยคมอี าทอิ ยางน้ีวา สุวณฺณวณฺโณ ภควา แปลวา พระผูม ีพระภาคเจามีผวิ เพยี งดังวรรณะแหง ทองคํา. วัณณศพั ท ในอรรถวา คณุ ความดี (ถตุ )ิ เชน ในประโยคมีอาทิอยา งน้วี า กทา สพฺยุณฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณณฺ าแปลวา ดูกอ นคหบดี ทานประมวลคุณความดขี องพระสมณโคดมมาไวแตเมือ่ ไร.

พระสุตตันตปฎก สงั ยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 27 วณั ณศพั ท ในอรรถวา ชาติ (กลุ วคคฺ ) เชนในประโยคทีม่ อี าทิอยา งน้ีวา จตตฺ าโร เม โภ โคตโม วรฺณา แปลวา ขาแตพ ระโคดมผูเจรญิชาติ ตระกลู สีเ่ หลาน.ี้ วณั ณศัพท ในอรรถวา เหตุ (การณ) เชน ในประโยคมอี าทอิ ยางน้ีวา ในสงั ยตุ ตนิกายวนสังยตุ วา อถ เกน นุ วณเฺ ณน คนฺธตฺเถ- โนติ วจุ ตฺ ติ แปลวา เมื่อเปน เชนน้ี เหตไุ ร เลา ทานจงึ กลาววา ขโมยกล่ิน. วัณณศัพท ในอรรถวา ทรวดทรง (สณฺฐาน) เชน ในประโยคมีอาทิอยา งน้วี า มหนฺต หตถฺ ริ าชวณณฺ  อภนิ ิมมฺ นิ ิตวฺ า แปลวา นฤมติ -ทรวดทรงเปน พระยาชา งใหญ. วณั ณศพั ท ในอรรถวา ขนาด (ปมาณ) เชนในประโยคมอี าทิอยางน้ีวา ตโยปตตฺ ลฺส วณณฺ า แปลวา ขนาด แหงบาตร ๓ อยา ง. วณั ณศพั ท ในอรรถวา รปู ายตนะ เชนในประโยคมอี าทอิ ยา งนี้วาวณโฺ ณ คนโฺ ธ รโส โอชา แปลวา สี กลนิ่ รส โอชะ. ในทน่ี ้ี วัณณศัพทนั้น ทานใชในอรรถวา ผิว ดวยคําน้ันแหละ ทา นอธิบายวา มวี รรณะงาม คือ ผิวงาม มวี รรณะนา ใคร มวี รรณะทีช่ อบใจ. จริงอยู เทวดาทง้ั หลาย เมือ่ มาสมู นุษยโลก ละวรรณะท่มี ีอยตู ามปกติและฤทธ์ติ ามปกตแิ ลวทาํ อัตภาพใหหยาบ ทําวรรณะไดม ากอยาง ทัง้ ทาํ ฤทธก์ิ ็ไดหลายอยาง เม่อื จะไปสสู ถานทที่ ้ังหลายมสี ถานทเ่ี ปนที่แสดงมหรสพ เปนตนยอมมาดว ยกายอันตนตกแตงแลว. เทวดาท้ังหลายช้ันกามาวจร แมมีกายอนั ตนมไิ ดตกแตงแลว กส็ ามารถเพอื่ จะมาในทน่ี นั้ ได สว นเทวดาชนั้ รูปาวจรไมส ามารถ อัตภาพของเทวดาเหลา นัน้ แมท้งั หมดเปน กายละเอียดยิ่ง การ

พระสตุ ตนั ตปฎก สงั ยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 28สําเรจ็ กิจดวยอริ ยิ าบถโดยอัตภาพน้นั มีอย.ู ดวยเหตดุ ังน้นั เทวบุตรนี้ จึงมาดวยการอันตนตกแตงแลวทเี ดยี ว. เพราะฉะน้นั ทานจงึ กลาวไวว าอภกิ ฺกนตฺ วณณฺ า มวี รรณะงาม. วา ดวยเกวลศพั ท เกวลศัพท ในคําวา เกวลกปฺป นี้ มอี รรถเปน อเนก เชน ในอรรถวา โดยไมมีสวนเหลือ โดยมาก ท้ังหมด ความมีไมมาก มั่นคง การแยกออกจากกนั เปนตน . จริงอยางนน้ั เกวลศัพท มีความหมายถึง ความไมม สี ว นเหลอื เชนในประโยคมีคาํ วา เกวลปรปิ ณุ ณฺ  ปรสิ ทุ ธฺ  พรฺ หมฺ จรยิ  เปน ตน จงประกาศพรหมจรรยใ หบ ริสทุ ธิบ์ ริบูรณโ ดยสิ้นเชิง. เกวลศัพท มีความหมายวา โดยมาก เชนในประโยคมีคําวา เกวลาองคฺ มคธา ปหูต ขาทนีย โภชนีย อาทาย อปุ สงฺกมิสฺสนฺติ เปน ตนแปลวา ถอื เอาขาทนียะ และโภชนยี ะจากแควน อังคะและมคธโดยมาก เพยี งพอแลวจักเขา ไป. เกวลศัพท มีความหมายถงึ ท้งั หมด เชนในประโยคท่มี ีคาํ วา เกวลสฺสทกุ ขฺ กขฺ นฺธสสฺ สมทุ โย โหติ เปนตน แปลวา สมทุ ัย ยอ มมแี กกองทุกขท ั้งมวล. เกวลศัพท มคี วามหมายถึง ความมไี มมาก เชนในประโยคท่ีมคี าํ วาเกวล สทฺธามตตฺ ก นนุ อยมายสฺมา เปนตน แปลวา ทานผมู อี ายุ ใหธรรมสกั วา ศรทั ธามีประมาณไมม ากเปน ไปมิใชห รือ. เกวลศพั ท มคี วามหมายถึง ความตองการอยา งมั่นคง เชนในประโยคทมี่ ีคําวา อายสมฺ โต อนรุ ทุ ธฺ สสฺ พาหโิ ก นาม สทฺธิวหิ ารโิ ก เกวล

พระสตุ ตันตปฎก สังยุตตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 29ส ฆเภทาย ิโต เปนตน แปลวา ทานพระอนรุ ทุ ธะ มีสัทธิวหิ าริก ช่ือวา พาหิกะ ตงั้ อยมู ่นั คงในการทาํ ลายสงฆ. เกวลศพั ท มีความหมายถึง การแยกจากหมู เชนในประโยคทมี่ คี ําวา เกวลี วุสติ ฺวา อตุ ฺตมปุริโส วุจจฺ ติ แปลวา อยูแ ยกกนั ทานกลาววา เปนอตุ ตมบรุ ษุ . แตใ นทน่ี ี้ ทานประสงคเอาเกวลศัพทท ใ่ี ชใ นความหมายถึงความไมม สี ว นเหลอื . วา ดวยกปั ปศัพท กก็ ปั ปศพั ทน ้ี มอี รรถเปน อเนก เชน ในอรรถวา เธอมนั่ หรือวางใจได ในอรรถวาโวหาร ในอรรถวา กาล ในอรรถวาบัญญัติ ในอรรถวาการตัดหรือโกน ในอรรถวา วิกปั ปะ (ประมาณหรือควร) ในอรรถวา เลส(เลสนัย หรอื ขออางเล็ก ๆ นอ ย ๆ) ในอรรถวา โดยรอบเปนตน . จริงอยา งนนั้ กปั ปศพั ทที่ใชในอรรถวา เช่อื มน่ั เชน ในประโยคทม่ี ีอาทิอยางนี้วา โอกปฺปนียเมต โภโต โคตมสสฺ ยถาต อรหโตสมมฺ าสมฺพทุ ฺสฺส แปลวา ขอ น้ัน ควรวางใจไดว า ทา นพระโคดมผเู จรญิเปนพระอรหนั ตสัมมาสัมพทุ ธเจา กัปปศพั ท ทีใ่ ชในอรรถวา โวหาร (คาํ ชี้แจง) เชน ในประโยคท่มี ีอาทิอยา งน้ีวา อนุชานามิ ภิกฺขเว ปจฺ หิ สมณกปเฺ ปหิ ผล ปรภิ ุชฺ ิตุแปลวา ดกู อนภิกษุทั้งหลาย เราอนุญาตเพ่ือการบรโิ ภคผลโดยทาํ กัปปะของสมณะ ๕๑ อยาง.๑. กปั ปะ ๕ ในพระวนิ ยั เรียกวา ทาํ กัปปยะคอื อคคฺ ปิ ริจิต ผลท่ลี นไฟ ๒ สตฺถปรจิ ิต ผลท่ีเจาะดว ยศาสตรา ๓ นขปริจิต ผลทเ่ี จาะดว ยเลบ็ ๔ อพชี  ผลทไ่ี มเปน พชื ๕ นพิ ฺพฏพช ผลที่เอาเม็ดออกแลว

พระสตุ ตันตปฎก สังยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 30 กปั ปศพั ท ทใ่ี ชในอรรถวา กาล เชน ในประโยคทม่ี ีอาทิอยา งนว้ี าเยน สุท นิจฺจกปฺป วหิ รามิ แปลวา ทราบวา เราจะอยตู ลอดกาลเปนนิตย. กัปปศัพท ที่ใชในอรรถวา บญั ญตั ๑ิ เชน ในประโยคท่ีมอี าทอิ ยา งนว้ี า อิจจฺ ายสฺมา กปโฺ ป แปลวา ดวยเหตุน้ี ทานผูม อี ายุ จงึ มชี ่ือวา กปั ปะ. กปั ปศพั ท ทีใ่ ชในอรรถวา โกนตัด เชน ในประโยคมีอาทอิ ยางนี้วาอลงกฺ ตา กปปฺ ต เกสมสสฺ ุ แปลวา โกนผมและหนวดเสร็จแลว. กัปปศัพท ทีใ่ ชในอรรถวา วกิ ปั ปะ (ประมาณและควร) เชนในประโยคมอี าทิอยา งน้วี า กปปฺ ติ ทฺวงฺคกุ ลกปฺโป แปลวา ประมาณพระ-อาทติ ยค ลอย ๒ องคลุ ี ก็ควร. กปั ปศัพท ท่ีใชใ นอรรถวา เลส (เหตุเลก็ นอ ย) เชนในประโยคที่มอี าทิอยางน้วี า อตฺถิ กปโฺ ป นปิ ชชฺ ติ ุ แปลวา เหตุเล็กนอ ย เพอ่ื จะเอนกายมีอย.ู กัปปศพั ท ทใี่ ชใ นอรรถวา โดยรอบ เชนในประโยคทมี่ อี าทอิ ยางนว้ี าเกวลกปฺป เวฬุวน โอภาเสตฺวา แปลวา ยังพระเชตวนั โดยรอบท้ังสิ้นใหส วา งไสวแลว. แตกัปปศพั ท ในทีน่ ้ีทา นประสงคเอาในอรรถวา โดยรอบ เพราะฉะนน้ั ในคําวา เกวลกปฺป เชตวน บัณฑิตพงึ เหน็ อยา งน้ีวา ยงั พระ-วิหารเซตวนั โดยรอบทง้ั สน้ิ ดังนี้. บทวา โอภาเสตฺวา ไดแก แผไปซงึ่ รศั มีอันเกดิ ขน้ึ จากผา เคร่อื งประดับและสรรี ะ กระทาํ ใหม ีรัศมีเดียวกนั ใหม ีโอภาสเดยี วกัน ดจุ พระจันทรและพระอาทิตย.๑. หมายถึงนามบญั ญตั ิ คือการตง้ั ช่อื

พระสตุ ตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนิกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 31 บทวา เยน ในขอ วา เยน ภควา เตนปุ สงฺกมิ น้ี เปนตตยิ าวิภัตติลงในอรรถแหง สตั ตวภิ ตั ติ ฉะนน้ั พึงทราบเนอ้ื ความในท่นี ีว้ า พระผูม-ีพระภาคเจาประทบั อยู ณ ที่ใด เทวบตุ รน้ันก็เขาไปเฝา ณ ทนี่ น้ั ดงั นี้. อีกอยางหนงึ่ พงึ เห็นเนือ้ ความในที่น้ี อยางน้ีวา พระผมู ีพระภาคเจาอันเทวดาและมนุษยทงั้ หลายพงึ เขา ไปเฝา ดว ยเหตใุ ด เทวบุตรน้นั ก็เขา ไปเฝา แลว ดวยเหตนุ ้นั ดงั นี.้ ถามวา เพราะเหตไุ ร พระผมู ีพระภาคเจา อันเทวดาและมนุษยท ้ังหลายพงึ เขาไปเฝา . ตอบวา เพราะทา นเหลานัน้ มีความประสงคเพอ่ื จะบรรลุคณุวิเศษมีประการตาง ๆ เปรยี บเหมอื นตนไมใหท่ีผลิตผลตลอดฤดกู าล อนัฝงู นกทง้ั หลายพากนั ไปยงั ตนไมน ัน้ ดว ยประสงคจะจกั กินซง่ึ ผลมรี สอรอ ยฉะนนั้ . อน่ึง บทวา อุปสงฺกมิ มคี ําอธบิ ายวา ไปแลว. บทวา อุปสง-ฺกมติ วฺ า นเ้ี ปน บทแสดงถงึ เวลาสิ้นสุดลงของเวลาเขา เฝา. อกี อยา งหนึง่ ขอ นี้มีคาํ อธบิ ายวา เทวบตุ รนนั้ ไปแลวอยางน้ี คือไปสสู ถานท่ีซึง่ ใกลก วา น้นักลา วคือ ทใี่ กลพ ระผูม ีพระภาคเจา ดงั นก้ี ็มี. บัดน้ี เทวบตุ รนน้ั มาสทู ี่บํารุงแหง บคุ คลผเู ลิศในโลก ดว ยประโยชนอันใด เปน ผใู ครเ พือ่ ทูลถามถงึ ประโยชนอ นั น้ัน จงึ ทาํ อญั ชลีกรรมอันรงุ เรอื งแลว ดว ยอนั ประชุมแหงเล็บทงั้ สิบ นมสั การประดิษฐานไวเ หนอื ศีรษะแลวไดย ืนอยู ณ ทส่ี มควรสวนขา งหนงึ่ . ศพั ทวา เอกมนฺต เปนศพั ทแสดงภาวนปงุ สกลิงค ดุจในคําทง้ั หลาย มคี ําวา พระจันทรแ ละพระอาทิตยหมนุ เวียนไป มิไดส มํ่าเสมอกนั เปนตน . เพราะฉะนน้ั บัณฑิตพึงทราบเนื้อความในทีน่ ีว้ า เทวบุตรนัน้ ไดยืนอยแู ลวโดยกิริยาที่ยืนอยแู ลว นั้น ชอ่ื วา ยืนอยูแลว