tripitaka_48

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย วมิ านวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนาที่ 517 เทวบตุ รถูกพระเถระถามอยา งนแี้ ลว ไดพ ยากรณดว ยคาถาเหลา น้ีวา ขาแตทานผูเจรญิ ขา พเจาเปนราชโอรส ชื่อ สชุ าต ในชาตกิ อ น และทานไดอ นเุ คราะหใหขาพเจา ไดต งั้ อยใู นสญั ญมะ ทา นทราบวา ขาพเจาหมดอายุ ไดม อบพระบรมสารรี ิกธาตุของพระศาสดาดว ยกลาว วา ดกู อนสชุ าต เธอจงบูชาพระบรมสารรี กิ ธาตุน้ี การบูชานน้ั จักเปน ประโยชนแกเธอเอง. ขาพเจา ไดข วนขวายบูชาพระบรมสารีรกิ ธาตุ นนั้ ดว ยของหอมและดอกไมท ้ังหลาย ครั้นละราง มนษุ ยแลว ไดเ ขา ถงึ นันทนอทุ ยาน มอี ปั สรหอม ลอม รน่ื รมยดวยการฟอ นรําขับรองอยใู นนันทนอทุ - ยาน อนั เลิศนารมร่นื ประกอบดว ยฝูงปกษานานา- พรรณ. บรรดาบทเหลาน้ัน บทวา สรรี  ไดแ ก พระบรมสารีริกธาตุ.บทวา โหหิติ แปลวา จักเปน . บทวา สมุยยฺ โุ ต โดยความวา ขวนขวายโดยชอบ คือ กระวกี ระวาด. เทวบุตรตอบเนอ้ื ความทีพ่ ระเถระถามอยา งนแ้ี ลว ไหวพระเถระ ทาํประทกั ษิณ ลาบดิ ามารดาแลว ขึ้นรถกลบั ไปเทวโลกตามเดิม. แมพ ระเถระกไ็ ดท าํ เน้อื ความนัน้ ใหเปน อัตถปุ ปตตเิ หตุเกิดเรื่อง

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย วิมานวตั ถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ที่ 518กลาวธรรมีกถาโดยพิสดารแกบ ริษทั ทปี่ ระชุมกนั ธรรนกถานนั้ ไดเปนประโยชนแกม หาชน ครั้งนั้น พระเถระไดบอกเร่ืองทั้งหมดน้นั แกพระธรรมสงั คาหกาจารยท ง้ั หลาย ในคราวปฐมสังคายนา โดยทาํ นองท่ีตนและเทวบตุ รพูดกนั นั่นเทยี ว พระธรรมสังคาหกาจารยเ หลานนั้ ไดยกเร่อื งน้นั ขึน้ สูสังคายนา อยางนั้นแล. จบอรรถกถาจูฬรถวิมาน ๑๔. มหารถวิมาน วา ดว ยมหารถวมิ าน พระมหาโมคคลั ลานเถระถามเทวบตุ รวา [๖๔] ทานขึน้ รถมางดงามมิใชน อยคันนี้ เทยี ม ดว ยมา พนั หนง่ึ เขา มาใกลพ ้นื ที่อุทยาน รงุ เรืองดัง ทาววาสวะผใู หท านในกอ น ผูเ ปน เจาแหงเทวดา ทบู รถทั้งสองของทา นกล็ วนแลว ดวยทอง ประกอบ ดว ยแผน ทองสองขางสนิทดี มลี กู กรงจัดไวไดระเบียบ เรยี บรอย เหมอื นนายชา งพากเพยี รบรรจงจัด โชติ- วงดุจพระจันทรในวันเพ็ญ รถคนั น้คี ลุมดวยขา ย ทอง วิจติ รดวยรัตนะตา ง ๆ เปน อันมาก เอิกอึง นา เพลิดเพลินดี มีรศั มีรุงรวง โชตชิ ว งดวยหมเู ทพ

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย วิมานวตั ถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ที่ 519ผถู อื พดั จามร อน่งึ ดุมรถเหลานป้ี ระดบั ตรงกลางระหวางลอ รถ อนั จติ จัดเนรมติ วิจติ รไปดวยลายรอ ยลาย พรา งพรายดงั สายฟา แลบ รถคนั นดี้ าดาษดวยลวดลายวิจติ รมิใชนอ ย กงใหญมรี ัศมีต้ังพันเสียงของกงเหลา นน้ั ฟงไพเราะ ดจุ ดนตรีเคร่อื งหาที่เขาประโคม ท่ีงอนรถงดงามตกแตง ดว ยดวงจนั ทรแกวมณี วจิ ิตร บรสิ ุทธ์ิ ผดุ ผอ งทกุ เมือ่ ประกอบดว ยลายทองเนียนสนิท โสภิตลํ้าลายแกว ไพฑรู ยมาเหลา นี้ผกู สอด แลวดว ยดวงจันทรแ กว มณสี ูงใหญวองไว อปุ มาไดด งั ผูเ ติบใหญมอี ํานาจมาก รางใหญ มกี ําลงั เรว็ มาก รใู จของทาน วิง่ ไปไดรวดเรว็ ดังใจนึก มา ทง้ั หมดนี้อดทน กา วไปดว ยเทา ทงั้ ๔ รใู จของทาน วงิ่ ไปไดร วดเร็วดังใจนึก เปนมา ออนโอนไมลาํ พอง ว่ิงเรยี บ ทาํ ใจผูขับข่ีใหเ บกิ บาน เปนยอดของมา ทัง้ หลาย ผกู สอดเคร่อื งประดับท่ีทาํ ดีแลวบางครัง้ สะบัดขน บางครัง้ กว็ ิ่งเหยาะยางไปดวยเทาบางครง้ั ก็เหาะไป เสยี งของมาเหลา นนั้ ฟงไพเราะดุจดนตรีเคร่อื งหาทเี่ ขาประโคม เสยี งรถ เสยี งเคร่อื งประดบั เสียงกีบมา เสียงรองคํารน และเสียงเทพผูบรรเลงฟง ไพเราะดี ดุจดนตรขี องคนธรรพใ นสวนจิตรลดา. เหลาอัปสรทย่ี นื อยูบ นรถ มดี วงตาออ นดัง

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย วิมานวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนาที่ 520ลูกตาเน้อื ทราย มขี นตาดก มรี อยยิ้มจากดวงหนาพดู จานา รัก คลุมดว ยขายแกว ไพฑรู ย มีผวิ ละเอยี ดอนั คนธรรพแ ละเทวดาผเู ลศิ บชู าทกุ เมอ่ื ทีเดียว อปั สรเหลา น้นั นงุ หม ผา แดงและผา เหลืองนายินดี มีเนตรไพศาล มดี วงตาออนนา รักยิง่ เปนผดู มี ีสกลุ มอี งคงาม สรวลเสยี งใส อัปสรทัง้ หลายยนื ประนมมอืเดน อยบู นรถ เธอเหลานัน้ สวมทองตน แขน แตงองคด ี เอวสวนกลางงาม มีขาและถนั สมบูรณ นว้ิมอื กลม หนาสวยนา ชม อัปสรพวกอนื่ ๆ ทีย่ นิ ประ-นมมอื เดนอยบู นรถ มีชอ งผมงาม เปน สาวรนุ ๆ มีผมสอดแซมดว ยแกวทบั ทมิ และดอกไม จัดลอนผมเรียบรอยมปี ระกาย อปั สรเหลาน้นั มีกริ ยิ าเรียบรอยมีใจยนิ ดีตอ ทา น เหลา อัปสรที่ยืนประนมมอื เดน อยูบนรถ มดี อกไมก รองบนศรี ษะ คลมุ ดว ยดอกปทุมและดอกอุบล ตกแตง แลว ลบู ไลดวยแกนจนั ทนอปั สรเหลา นั้นมกี ริ ยิ าเรยี บรอ ย มีใจยินดีตอ ทานเหลา อัปสรทีย่ ืนประนมมอื เดนอยบู นรถเหลาน้นั สวมพวงมาลัย คลมุ ดวยดอกปทมุ และดอกอบุ ล ตกแตงแลว ลูบไลด วยแกน จนั ทน อัปสรเหลานัน้ มกี ริ ิยาเรียบรอย มีใจยนิ ดตี อทา น เหลาอปั สรท่ียนิ ประนมมอื เดน อยูบ นรถ สอ งแสงสวา งไปทวั่ สิบทศิ ดวยเครอ่ื งประดบั ท่คี อ ที่มอื ทีเ่ ทา และทีศ่ ีรษะ เหมอื น

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย วิมานวตั ถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ที่ 521ดวงอาทิตยในสารทกาล กาํ ลังอุทยั ขึน้ มา ดอกไมและเครื่องประดบั ท่ีแขนทัง้ สอง ไหวพร้วิ เพราะแรงลม กเ็ ปลงเสยี งกังวานไพเราะเพราะจบั ใจ อนั วิญูชนทุกคนพึงฟง ดรู าทานจอมเทพ รถ ชา ง (มา )และดนตรีทง้ั หลายท่อี ยูสองขา งพ้นื อทุ ยาน สงเสียงทาํ ใหท า นบันเทิงใจ ดจุ พณิ ทง้ั หลายมีรางและคนั ถอืทปี่ รับไวเรียบรอ ย อนั นกั ดีดพิณบรรเลงอยู ยอมทาํชนผูฟงใหบ นั เทิงฉะนน้ั เมอื่ พณิ เปนอันมากเหลาน้ีมีเสยี งไพเราะเจริญใจ อนั อปั สรทัง้ หลายบรรเลงอยูสนิทสนมกลมกลนื ซาบซ้ึงตรึงใจ เหลา เทพกญั ญาผชู าํ นาญศิลป พากนั ฟอ นรําขบั รอ งอยูใ นดอกปทมุทงั้ หลาย เม่อื ใดการขบั รอ งการประโคมและการฟอ นราํ เหลาน้ี ผสมผสานเปนอันเดียวกนั เมอ่ื นัน้อปั สรพวกหน่งึ กฟ็ อนรําอยใู นรถของทานนี้. อีกพวกหนงึ่ ซ่ึงเปน เทพกญั ญาช้นั สูง ก็สอ งรัศมอี ยสู องขา งในรถของทานน้นั ทา นอนั หมดู นตรีปลุกใหต ่นื บนั เทิงใจ อันทวยเทพทงั้ หลายบชู าอยูดจุ ทา วสักกะผทู รงวชริ าวธุ เมอ่ื พิณเปนอนั มากเหลาน้มี เี สียงไพเราะเจรญิ ใจ ซาบซ้ึงตรงึ ใจ อนั อปั สร บรรเลงอยู เม่ือกอนทานทาํ กรรมอะไรไวดว ยตนเองคร้ังเกดิ เปนมนุษยในชาติกอน ทา นไดร กั ษาอโุ บสถหรอื วาไดชอบใจการประพฤตธิ รรม และการสมาทาน

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย วมิ านวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ท่ี 522วัตรอะไร น้คี งมิใชผ ลของกรรมเล็กนอ ยทท่ี านทาํ ไวหรือฤทธานุภาพอันไพบูลของทา นน้ี คงมใิ ชวิบากของอุโบสถท่ีทา นประพฤติดีแลว ในชาติกอน ๆ ซ่งึเปน เหตใุ หทานรงุ โรจนขม หมเู ทพเปน นกั หนา นค้ี งเปน ผลแหงทาน ศีล หรอื อัญชลกี รรมของทาน ทานถูกอาตมาถามแลว โปรดบอกกรรมนัน้ แกอ าตมาเถดิ . เทวบตุ รนั้นดีใจ ถูกพระโมคคัลลานะถามแลวกพ็ ยากรณป ญหาของกรรมทีม่ ีผลอยา งนี้วา ขาพเจา ไดเห็นพระพุทธเจาผชู นะอนิ ทรยี แลวมคี วามเพยี รไมท ราม ผูสงู สดุ แหงนระทงั้ หลาย ทรงพระนามวา กัสสปะ เปนอัครบุคคล ผูเปด ประตแู หงอมตนคร ผเู ปน เทวดายิง่ กวา เทวดา ผมู บี ุญลักษณะตั้งรอ ย ผเู ปน เทวดายิง่ กวาเทวดา ผมู ีบุญลกั ษณะพระรูปงามเชนกบั ทองสงิ คแี ละทองชมพนู ุท ครนั้ ไดเหน็ พระพทุ ธเจาพระองคนัน้ แลว ขาพเจา กม็ ีใจเลอื่ มใสทันที ขา พเจาไดเ หน็ พระองคผ มู สี ภุ าษติ เปนธง ไดถวายขา วและนํ้าอันสะอาด ประณีต ประกอบดวยรสและจวี รในพระผูม พี ระภาคเจาพระองคน ั้น ในท่ีอยูของตน อนั เกลือ่ นกลน ไปดว ยดอกไม ขาพเจาน้ันมใี จไมของในอะไร ๆ ไดองั คาส ( เล้ียงดู ) พระ-พทุ ธเจา พระองคน ัน้ ผูสงู สดุ กวา เหลา สตั วสองเทาดว ยขาว น้ํา จวี ร ของเคย้ี ว ของบริโภค และ

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย วมิ านวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ท่ี 523 ของลิม้ จงึ ร่ืนรมยอยูในสวรรคอ ันเปนเทวบุรี โดย อบุ ายน้ี ขาพเจา ไดบ ูชายัญชื่อนิรัคคฬะ ( มีลิม่ สลัก อันออกแลว เพราะไดบ ริจาคสมบตั ขิ องตนท้งั หมด ) อันบริสุทธิ์ ๓ อยา งนี้ ละรา งมนุษยแลว เปนผู เสมอกบั พระอนิ ทร รน่ื รมยอ ยูในเทวบรุ .ี ขา แตทา นพระมนุ ี บคุ คลเม่ือหวังอายุ วรรณะ สุขะ พละ และรูปอันประณตี พงึ ตง้ั ขา วและน้าํ ท่ี ปรงุ แตงดแี ลวเปน อันมาก ถวายแดพ ระพทุ ธเจาผมู ี พระทยั ไมข องเกี่ยวอะไร ๆ ไมว า ในโลกนี้หรือโลก หนา ไมมผี ปู ระเสริฐสดุ หรือเสมอดว ยพระพุทธเจา พระพุทธเจา ถึงแลว ซง่ึ ความเปนผคู วรบูชาอยา งยงิ่ บรรดาผคู วรบชู าท้ังหลายสําหรบั ชนผูตองการบญุ ผู แสวงผลอันไพบูล. จบมหารถวมิ าน อรรถกถามหารถวิมาน มหารถวิมาน มีคาถาวา สหสสฺ ยตุ ฺต หยวาหน สภุ  เปน ตน .มหารถวมิ านนั้นเกิดขึ้นอยางไร ? พระผมู พี ระภาคเจาประทบั อยู ณ พระวหิ ารเชตวนั กรุงสาวัตถีสมัยนัน้ ทา นพระมหาโมคคลั ลานะเทยี่ วเทวจารกิ โดยนยั ท่กี ลาวแลว ในหนหลงั ไดปรากฏในที่ไมไกลเทวบตุ รชือ่ วา โคปาละ ในภพดาวดงึ ส ผู

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย วิมานวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ท่ี 524ออกจากวิมานของตน ขึน้ รถทิพยคันใหญเ ทียมมาพนั หนง่ึ ไปเลนอทุ ยานดวยบริวารยศใหญ ดว ยเทวฤทธิย์ ่ิงใหญ เทวบุตรเหน็ ทา นพระมหา-โมคคลั ลานะแลว เกดิ ความเคารพมาก รีบลงจากรถเขา ไปไหวดวยเบญ-จางคประดษิ ฐ แลว ยนื ประคองอัญชลไี วเหนอื เศยี ร. เทวบุตรนนั้ มบี พุ กรรมดังตอ ไปนี.้ เลากันมาวา เทวบตุ รนัน้ เปนพราหมณชือ่ วา โคปาละ เปน อาจารยของพระราชธดิ าผูเสมือนเทพกัญญาเธอบชู าพระผูมีพระภาคเจา พระนามวา วิปสสี ดว ยพวงดอกไมท อง แลวตั้งความปรารถนาไววา ขอพวงดอกไมประดับอก ท่เี ปนทองจงเกดิแกขาพเจาทกุ ๆ ภพ ดวยอานภุ าพแหง บญุ น้ี เธอทอ งเทย่ี วอยูใ นสุคต-ิภพท้งั หลายน่นั แลหลายกัป ครงั้ พระผมู ีพระภาคเจา พระนามวา กัสสปะเธอบังเกดิ ในครรภอ ัครมเหสีของพระเจา กาสี พระนามวากกิ ิ ไดนามวาอรุ ัจฉทมาลา เพราะไดพวงดอกไมทองตามปรารถนา เทวบุตรไดถ วายมหาทานเชนอสทสิ ทานเปนตน แดพระผมู ีพระภาคเจา พระนามวากสั สปะพรอ มดว ยสงฆส าวก แมฟ งธรรมที่พระศาสดาทรงแสดงเฉพาะตน และราชธดิ าก็ไมอาจทาํ คณุ วิเศษใหเ กดิ ไดเพราะอินทรยี ย ังไมแกก ลา ตายทั้งท่ีเปนปถุ ชุ นน่ันเอง บงั เกดิ ในวิมานทองรอ ยโยชน ในสวรรคชน้ั ดาวดึงสมอี ัปสรหลายโกฏิเปน บรวิ าร ดวยอานภุ าพแหงบุญตามทส่ี ัง่ สมไว อนงึ่รถเทียมมา อาชาไนยเปน ทพิ ย สาํ เร็จดว ยรตั นะเจ็ด เทียมมา พนั หนึง่วจิ ติ รดว ยฝาทจี่ ดั ไวอ ยางดี เอิกองึ ดว ยเสียงไพเราะนุม นวล เหมือนบุคคลกระหยิม่ อยูดว ยการเกดิ แหงรัศมขี องตน ดังดวงทพิ ากร กบ็ งั เกิดแกเ ทวบตุ รน้นั . เทวบุตรน้ันเสวยทพิ ยสมบัติในดาวดงึ สน ัน้ ช่ัวอายุแลว ทอ งเที่ยวไป ๆ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย วิมานวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ที่ 525มา ๆ อยูในเทวโลกทงั้ หลาย แมใ นพทุ ธุปบาทกาลน้ี ก็บังเกิดเปนเทวบตุ รนามวาโคปาละนั่นเอง เสวยสมบตั ิตามทก่ี ลา วแลว ในสวรรคช น้ัดาวดึงส ดวยเศษวบิ ากแหงกรรมนั้นแหละ ทานหมายเอาเทวบุตรน้นัจงึ กลาววา เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลลฺ าโน ฯ เป ฯอชฺ ลึ สิรสิ ปคคฺ ยฺห อฏ าสิ ดงั นี.้ เทวบตุ รน้นั เขาไปหาแลวยนื อยอู ยา งน้ี ทา นพระมหาโมคคลั ลานะจงึ ถามดว ยคาถาเหลา น้ีวา ทานขึ้นรถมางดงาม มใิ ชนอยคนั น้ี เทยี มดว ย มา พนั หนง่ึ เขามาใกลพนื้ ท่ีอุทยาน รุงเรืองดงั ทา ว วาสวะ ผูใหท านในกอ น ผเู ปน เจาแหงเทวดา ทบู รถท้งั สองของทานกล็ วนแลว ดวยทองประกอบ ดว ยแผนทองสองขางสนิทดี มลี กู กรงจัดไวไดระเบียบ เรียบรอ ย เหมอื นนายชางพากเพยี รบรรจงจดั โชติ ชวงดุจพระจันทรใ นวนั เพญ็ รถคนั น้คี ลุมดว ยขา ย ทอง วิจติ รดว ยรัตนะตาง ๆ เปน อนั มาก เอิกองึ นา เพลิดเพลนิ ดี มีรัศมรี ุงรว ง โชติชวงดวยหมูเ ทพผู ถอื พัดจามร อน่งึ ดมุ รถเหลา น้ปี ระดบั ตรงกลาง ระหวางลอ รถ อนั จิตจัดเนรมติ วิจติ รไปดวยลาย รอยลาย พรา งพรายดงั สายฟา แลบ รถคันนีด้ าดาษ ดวยลวดลายวิจิตรมใิ ชน อ ย กงใหญม ีรัศมีต้ังพัน เสียงของกงเหลานน้ั ฟงไพเราะ ดจุ ดนตรีเครอ่ื งหาท่ี

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย วมิ านวตั ถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ท่ี 526เขาประโคม ท่งี อนรถงดงามตกแตงดวยดวงจันทรแกวมณี วจิ ติ ร บรสิ ทุ ธ์ิผดุ ผองทุกเมือ่ ประกอบดวยลายทองเนียนสนิม โสภิตลํ้าลายแกว ไพฑรู ย มาเหลานผ้ี กู สอดแลวดวยดวงจันทรแ กวมณี สงู ใหญวองไว อปุ มาไดดังผเู ติบใหญมีอาํ นาจมาก รางใหญมีกาํ ลงั เรว็ มาก รใู จของทาน วิ่งรปู ไดรวดเร็วดงั ใจนกึมาทง้ั หมดนีอ้ ดทนกา วไปดว ยเทา ท้งั ๔ รใู จของทานวง่ิ ไปไดร วดเร็วดังใจนกึ เปน มา ออ นโอน ไมลําพองวิง่ เรยี บ ทาํ ใจผูขบั ขใ่ี หเบกิ บาน เปนยอดของมาทั้งหลาย ผูกสอดเคร่อื งประดบั ทที่ าํ ดแี ลว บางครั้งสะบดั ขน บางครงั้ กว็ งิ่ เหยาะยา งไปดวยเทา บางครัง้ก็เหาะไป เสียงของมาเหลานั้น ฟงไพเราะดุจดนตรีเคร่อื งหา ทเี่ ขาประโคม เสยี งรถ เสยี งเครื่องประดับเสยี งกบี มา เสียงรองคํารน และเสียงเทพผูบรรเลงฟง ไพเราะดี ดจุ ดนตรขี องคนธรรพใ นสวนจิตรลดา. เหลาอัปสรทย่ี ืนอยบู นรถ มดี วงตาออนดังตาลูกเนอื้ ทราย มีขนตาดก มรี อยยิ้มจากดวงหนา พดู จานา รกั . คลมุ ดวยขา ยแกวไพฑูรย มผี วิ ละเอียด อนัคนธรรพและเทวดาผเู ลิศบชู าทกุ เม่ือทีเดยี ว อปั สรเหลา นั้นนุงหม ผาแดงและผาเหลืองนายินดี มเี นตรไพศาล มีดวงตาออ นนารักย่งิ เปนผูด มี ีสกลุ มอี งคงามสรวลเสยี งรส อปั สรทั้งหลายยนื ประนมมอื เดนอยบู น

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย วมิ านวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ที่ 527รถ เธอเหลานน้ั สวมทองตน แขนแตงองคดี เอวสว นกลางงาม มขี าและถนั สมบูรณ นวิ้ มือกลม หนา สวยนา ชม อัปสรพวกอื่น ๆ ท่ียนื ประนมมอื เดนอยูบนรถมีชอ งผมงาม เปนสาวรนุ ๆ มผี มสอดแซมดว ยแกวทบั ทิมและดอกไม จัดลอนผมเรยี บรอย มีประกายอปั สรเหลา นัน้ มีกิริยาเรียบรอยมีใจยนิ ดีตอทา น เหลาอปั สรท่ียืนประนมมอื เดนอยบู นรถ มีดอกไมก รองบนศรี ษะ คลมุ ดวยดอกปทมุ และดอกอบุ ล ตกแตง แลวลูบไลดวยแกนจันทร อปั สรเหลา น้นั มกี ิริยาเรียบรอยมใี จยนิ ดตี อทา น เหลาอปั สรที่ยืนประนมมอื เดนอยูบนรถเหลานน้ั สวมพวงมาลยั คลมุ ดวยดอกปทมุและดอกอุบล ตกแตงแลว ลูบไลด ว ยแกน จันทนอปั สรเหลา นนั้ มีกริ ิยาเรยี บรอย มใี จยนิ ดีตอ ทา นเหลา อปั สรทย่ี นื ประนมมอื เดนอยูบนรถสองแสงสวาง ไปท่วั สบิ ทศิ ดว ยเครือ่ งประดบั ที่คอ ทีม่ อื ทีเ่ ทาและท่ศี รี ษะ เหมอื นดวงอาทติ ยใ นสารทกาล กาํ ลงัอทุ ัยขึน้ มา ดอกไมแ ละเครื่องประดับทแี่ ขนทงั้ สองไหวพรวิ้ เพราะแรงลม ก็เปลงเสียงกงั วานไพเราะเพราะจบั ใจ อนั วญิ ชู นทกุ คนพงึ ฟง ดูกอนทานจอมเทพ รถชางมาและดนตรที ัง้ หลายทอ่ี ยสู องขา งพ้นื ทอ่ี ุทยาน สง เสยี งทําใหทานบันเทิงใจ ดจุ พณิท้งั หลายมีรางและคนั ถือทปี่ รบั ไวเรยี บรอ ย อันนักดีด

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย วมิ านวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนาท่ี 528พณิ บรรเลงอยู ยอมทําชนผูฟง ใหบันเทงิ ฉะนนั้ เมื่อพณิ เปนอนั มากเหลา น้ีมเี สียงไพเราะเจรญิ ใจ อันอปั สรท้งั หลายบรรเลงอยสู นทิ สนมกลมกลืน ซาบซ้งึตรงึ ใจ เหลาเทพกัญญาผชู าํ นาญศิลป พากนั ฟอนราํขบั รอ งอยใู นดอกปทุมทงั้ หลาย เม่อื ใดการขบั รอ งการประโคมและการฟอนราํ เหลานี้ ผสมผสานเปน อนั เดียวกัน เม่ือนัน้ อัปสรพวกหนงึ่ กฟ็ อนราํ อยใู นรถของทานน.้ี อีกพวกหนึง่ ซ่งึ เปนเทพกัญญาชนั้ สงู ก็สอง รัศมีอยสู องขางในรถของทานนัน้ ทานอนั หมูดนตรีปลกุ ใหต ่ืน บนั เทงิ ใจ อันทวยเทพท้งั หลายบูชาอยู ดจุ ทา วสักกะผทู รงวชริ าวุธ เม่อื พณิ เปน อนัมากเหลา นี้ มีเสียงไพเราะเจริญใจ ซาบซึ้งตรงึ ใจอนั อัปสรบรรเลงอยู เมื่อกอนทา นทํากรรมอะไรไวดว ยตนเอง ครงั้ เกดิ เปนมนษุ ยในชาติกอน ทา นไดรกั ษาอุโบสถ หรอื วา ไดชอบใจการประพฤติธรรมและการสมาทานวัตรอะไร นคี้ งมใิ ชผ ลของกรรมเลก็ นอยท่ีทา นทําไว หรือฤทธานภุ าพอันไพบลู ของทา นนี้คงมิใชวิบากของอุโบสถ ที่ทานประพฤติดแี ลวในชาตกิ อ น ๆ ซงึ่ เปน เหตุใหท า นรุง โรจนขมหมูเทพเปน นักหนา นี้คงเปนผลแหง ทานศลี หรืออัญชลกี รรมของทาน ทานถูกอาตมาถามแลว โปรดบอกกรรมนนั้ แกอาตมาเถิด.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย วิมานวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ที่ 529 บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา สหสสฺ ยตุ ตฺ  แปลวา เทยี มดวยมาหลายพนั อกี อยางหน่งึ ชื่อวา สหสั สยุตตะ เพราะรถมีมาพนั หนึ่งเทียมคอื ประกอบไว. ถามวา จํานวนพนั หนง่ึ น้ันของอะไร. ใคร ๆ ก็ยอมจะรเู นื้อความกนั อยางนที้ ้ังน้นั วา ของมาท้ังหลาย เพราะทา นจะกลา วตอมาวา หยวาหน . ช่ือวา หยวาหนะ เพราะรถน้นั มีมาเปน พาหนะเครื่องนาํ ไป แตอาจารยบ างพวกพรรณนาเปน บทสมาสบทเดยี วกัน ลบนิคหติ เสียวา สหสฺสยุตตฺ หยวาหน เนอ้ื ความในฝา ยนี้วา พาหนะเหมอื นพาหนะมา ดงั นี้ กถ็ กู เน้อื ความจริง ๆ วา เทียนดว ยพาหนะมาพนั หนงึ่ คือมพี าหนะมาพันหนึง่ อนั เทยี มแลว แตอาจารยอ ีกพวกหนงึ่กลาววา บทวา สหสฺสยตุ ตฺ  แปลวา เทียมดวยมา อาชาไนยทิพยพ ันหน่ึง. บทวา สนฺทน ไดแก รถ. บทวา เนกจิตฺต แปลวา งามมใิ ชน อ ย คือมคี วามงามหลายอยา ง. บทวา อยุ ฺยานภมู ึ อภโิ ต ไดแ กในทใ่ี กลพ้นื ที่อุทยาน. ความจริง บทวา อยุ ฺยานภมู ึ นเ้ี ปนทตุ ิยาวิภัตติลงในอรรถแหงฉฏั ฐีวิภตั ติ เพราะเพงบท อภิโต แตอาจารยบ างพวกกลา ววา อยุ ยฺ านภมู ฺยา ก็มี ทา นเหลานน้ั กลา วโดยไมใ ครครวญถึงนัยแหง ศพั ท. บทวา อนกุ กฺ ม ไดแ ก ไปอยู เชือ่ มความวา ทา นรงุ โรจนดงั ทา ววาสวะผูใหท านในกอ น ผูเ ปน เจา แหง เทวดา. บทวา โสวณฺณมยา แปลวา ลวนแลวดว ยทอง. บทวา เตแปลวา ของทา น. บทวา รถกพุ ฺพรา อโุ ภ ไดแ ก ไพทสี องขางของรถร้วั ใดที่ทําไวโดยอาการของไพทที ่ีสองขางรถ เพ่อื ความงามของรถ และเพือ่ คุมกนั คนทอ่ี ยูบนรถ คอื สว นพิเศษทีท่ ําไวส ําหรบั มือยึด ตลอดงอนรถทง้ั สองขาง ตอนหนา ของรถนั้น รัว้ นั้นแหละ ทา นประสงคเอาวา

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย วิมานวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ท่ี 530กพุ พระ ในทน่ี ้ี เพราะเหตนุ น้ั เอง ทานจึงกลาววา อุโถ แตในท่อี น่ืงอนรถทานเรยี กวา กพุ พระ. บทวา ผเลหิ ความวา ปลายไมคา้ํ รถ๒ งาม คือขางขวาและขา งซาย ทานเรียกวา ผละในที่นี้. บทวา อ เสหิไดแ ก สว นลาง ท่ีต้ังอยูบนตวั ทบู . บทวา อตวี สงคฺ ตา ไดแกปรับเรียบเหลอื เกนิ คือดวยดี คือติดกันสนิท ไมม ีชอ ง ก็คาํ น้ที านยกเอาความวิเศษท่ไี ดในรถมชี ื่อเสียงซ่งึ กวศี ลิ ปน รจนาไวมากลาวในทน่ี ้ัน แตรถคันนน้ั ไมมีช่ือเสียงเพราะไมใชของมนุษย เกิดเอง ใคร ๆ พยายามใหเกิดมิได. บทวา สุชาตคมุ ฺพา ไดแ ก มีลกู กรงจัดไวเปน ระเบียบเรยี บรอ ย. จรงิ อยู ลูกกรงเหลา ใดมีสว นพเิ ศษมปี มุ ไมทีจ่ ดั ไวเ ปนระเบยี บเปน ตน ตง้ั อยตู ิด ๆ กบั ไพที ดว ยอาํ นาจของลกู กรงเหลา น้นั น่ันแล ทา นจึงเรียกวา สุชาตคมุ ฺพา. บทวา นรวีรนิฏ ติ า ไดแก เหมือนอาจารยศิลปะสรางเสร็จแลว ความจรงิ พวกอาจารยศ ลิ ปะ ชอื่ วา มีความเพยี รในนระทัง้ หลาย เพราะไมคิดถงึ ความลาํ บากกายของตน จดั ศลิ ปะดวยดีดว ยกําลงั ความเพยี ร เพราะฉะนน้ั ทานจึงกลาววา นรวรี ในทนี่ ้ี อีกอยางหนึง่ คําวา นรวรี เปน คาํ เรยี กเทวบตุ ร. บทวา นฏิ  ิตา ไดแกใหเ สรจ็ สนิ้ แลว คือมคี วามงามอนั ดียงิ่ บริบูรณ อกี อยางหน่งึ ปาฐะวานรวีรนมิ ฺมิตา ความวา เหมอื นที่คนผูสมบรู ณด วยปญ ญาในนระทง้ั หลายเนรมิตไว รถของทา นน้ีรุงโรจนเพราะมงี อนรถอยางน้ี รุงโรจนเหมือนอะไร เหมือนพระจันทรว ันเพ็ญ คอื ราวกะพระจนั ทรใ นวนั ขึน้ ๑๕ คํ่าเวลาเตม็ ดวง. บทวา สุวณฺณชาลาวตโต ไดแ ก คลุม คอื ปกปด ดวยขายทอง.ปาฐะวา สวุ ณฺณชาลาวิตโต ดังนี้ก็มี ความวา เปลง ปลั่ง. บทวา

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย วมิ านวตั ถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนาท่ี 531พหหู ิ ไดแ ก ไมนอย. บทวา นานารตเนหิ ไดแก รัตนะหลายอยา งมปี ทมราคพลอยสีแดงและบุษราคมั พลอยสเี หลืองเปนตน. บทวา สนุ นฺ-ทโี ฆโส ไดแก มเี สยี งอึงคะนึงนาเพลดิ เพลนิ อยา งดี ความวา มคี วามกังวานไพเราะนาฟง . อีกอยางหนงึ่ บทวา สนุ นฺทโิ ฆโส ไดแ ก มีเอกิ องึ นาเพลิดเพลนิ ท่ีทําไวอ ยา งดี อธบิ ายวา เอิกอึงนาบนั เทิงทีท่ าํ ดว ยอาํ นาจเสียงสาธุการทเ่ี ปน ไปในเพราะการดูการฟอ นราํ เปน ตน อาจารยบางพวกกลาววา มีเสยี งเอกิ อึงนาเพลดิ เพลนิ ทปี่ ระกอบดวยดีดว ยอาเศียร-วาทกลาวสรรเสรญิ เยินยอเสมอ ๆ ดังนก้ี ม็ .ี บทวา สุภสสฺ โร ไดแกมสี ภาพสวา งไสวดว ยดคี ืออยางย่งิ อีกอยางหน่ึง ชื่อ สุภสั สระ เพราะเสยี งขบั รองและประโคมดนตรที ่ไี พเราะ ของเทวดาทัง้ หลายท่ดี ําเนินไปอยูในรถนั้น. บทวา จามรหตฺถ พาหภุ ิ ความวา ยอมรงุ โรจนดว ยแขนที่มือถอื จามร คือดว ยแขนของเหลา เทวดาท่มี ีกําขนหางเนือ้ ทรายสะบดั ปกไปขา งโนน ขางน้ี หรือดวยเทวดาทง้ั หลายผูเปน อยางน้ัน. บทวา นาโภฺย ไดแก ดมุ ลอรถ. บทวา มนสาภนิ ิมฺมติ าความวา เหมอื นเนรมิตดว ยใจวา ขอสง่ิ เหลา นี้จงเปน เชนนี้. บทวารถสสฺ ปาทนฺตรมชฌฺ ภสู ติ า ความวา ประดับดวยกงปลายของเทา รถคอื ลอ รถ และดว ยทา มกลางของชอื่ ทง้ั หลายทร่ี งุ โรจนดว ยรัตนะตา ง ๆ.บทวา สตราชิจิตฺตติ า ความวา งดงาม คอื ถงึ ความงดงามดว ยแถวคอืลายหลายรอ ยหลายสี. บทวา สเตรตา วิชฺชุรวิ ความวา สองประกายโชตชิ ว ง เหมอื นวชิ ชลุ ดาคอื สายฟา แลบ. บทวา อเนกจิตตฺ าวตโต ความวา คลมุ คือ ดาดาษ ดว ยมาลากรรมลายดอกไมเ ปนตน อนั วจิ ิตรมิใชนอ ย อาจารยบ างพวกกลา ววา

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย วมิ านวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ที่ 532อเนกจติ ตาวิตโต ดังนก้ี ็มี เนอื้ ความกอ็ ยา งนั้นนนั่ แหละ แตท ําใหยาวออกไปกเ็ พอ่ื สะดวกในการผูกคาถา. บทวา ปถุ ู จ เนมี จ แปลวากงใหญ อกั ษร จ ตัวหนง่ึ เปนเพียงนบิ าต. บทวา สหสฺสร สิโก แปลวามีรศั มหี ลายพัน บาลวี า สหสสฺ ร สิโย กม็ ี แตอาจารยบ างพวกกลาววานตา ร สิโย ก็ม.ี บรรดาบทเหลา นั้น บทวา นตา ไดแ ก ตวั กงรถโคง เหมือนคนั ธนูไมมีสาย. บทวา สหสสฺ ร สโิ ย ไดแก มีเปลวรัศมีแผกระจายเหมอื นดวงอาทติ ย. บทวา เตส ไดแก ตวั กงทง้ั หลายมีกระดิง่ หอ ยอย.ู บทวา สริ สมฺ ึ แปลวา ทห่ี ัว ความวา งอนรถ หรืองอนทรี่ ถน้ัน.บทวา จติ ฺต แปลวา วิจิตร. บทวา มณิจนทฺ กปปฺ ต ความวา แตงเปน ดวงจนั ทรแกว มณี คือ รอ ยดวยแกว มณเี หมือนดวงจนั ทร ดว ยบทวารุจริ  ปภสฺสร นี้ ทา นแสดงวา งอนรถน้ันเหมอื นดวงจนั ทรทเี ดียว. แตดวยบทวา สทา วิสทุ ธฺ  นี้ แสดงวา งอนรถนัน้ วิเศษกวาดวงจนั ทรดว ยซาํ้ ไป. บทวา สุวณฺณราชหี ิ ไดแ ก ลายทองท่ีทรวดทรงกลมในระหวาง ๆ. บทวา สงคฺ ต แปลวา ประกบ. บทวา เวฬุริยราชีวความวา งามคลายลายแกว ไพฑูรย เพราะดวงจันทรแกวมณีขจติ ดว ยลายทองในระหวา ง ๆ อาจารยบางพวกกลา ววา เวฬรุ ยิ ราชหี ิ ลายแกวไพฑูรย กม็ .ี บทวา วาฬี แปลวา มขี นหาง. ทานกลา วหมายเอามาท้ังหลายทม่ี ีขนหางสมบูรณ ปาฐะวา วาชี ก็ม.ี บทวา มณจิ นฺทกปฺปต า ไดแกแตงแกว มณเี ปนรูปดวงจันทร ในที่ที่หอ ยขนหางจามร. บทวา อาโรห-กมฺพู แปลวา ท้งั สงู ท้ังใหญเหมาะแกมานัน้ ความวา ถึงพรอ มดวย

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย วิมานวตั ถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ที่ 533ความสงู และความใหญ. บทวา สุชวา แปลวา เร็วดี คอื มคี วามเร็วเรว็ มาก อธบิ ายวา ไปไดส วย. บทวา พฺรหปู มา ไดแก พึงกาํ หนดเหมือนใหญ ความวา ปรากฏเหมอื นใหญโ ดยขนาดของตน. บทวาพฺรหา ไดแ กเจริญ คอื มอี วยั วะนอยใหญท กุ อยา งเตบิ โต. บทวา มหนฺตาไดแก มอี านภุ าพมาก มฤี ทธิ์มาก. บทวา พลโิ น ไดแ ก มีกําลังท้งั กําลังกายและกาํ ลงั อุตสาหะ. บทวา มหาชวา ไดแก มีกําลงั เรว็ .บทวา มโน ตวฺ าย แปลวา รูใจของทา น. บทวา ตเถว ไดแกหมายใจทเี ดยี ว. บทวา สึสเร แปลวา ไป ความวา เปนไป ( วิ่ง ). ดว ยบทวา อเิ ม ทานกลาวหมายเอามา ตามท่กี ลาวแลว. บทวาสพฺเพ ไดแก แมมจี ํานวนถงึ พัน. บทวา สหติ า ความวา พรักพรอมในการไปดวยความเรว็ สม่ําเสมอและเดนิ สม่ําเสมอ อธิบายวา ระยะเดินไมขาดไมเ กนิ ชอ่ื วา จตกุ ฺกมา เพราะกา วไป คือไปดว ยเทา ท้ังสี.่บทวา สม วหนฺติ ยอ มทาํ เนอ้ื ความท่กี ลาวดว ยบทวา สหิตา นนั่ แลใหชัดข้ึน. บทวา มทุ กุ า แปลวา มีสภาพออ นโยน ความวา เปน มาชนั้ ดี คือมาอาชาไนย เพราะเหตนุ ัน้ ทานจงึ กลาววา อนทุ ฺธตา ความวาเวน จากความฟุงซา น คอื ไมทาํ ควานกําเรบิ [ คะนอง ]. บทวา อาโม-ทมานา แปลวา ใหเ บิกบาน ความวา ทําผูใชรถเปนตนใหรสู ึกยินดีกะกันและกนั เพราะไมใ ชมา กระจอก. บทวา ธุนนตฺ ิ ความวา สะบดั พวงขน สรอ ยคอและขนหาง.บทวา วคฺคนติ ความวา บางคราวก็ซอยเทา ไป. บทวา ปวตฺตนตฺ ิแปลวา บางคราวก็เปนไป ความวา โดดไป อาจารยบางพวกกลาววาปฺลวนฺติ กม็ ี เนอ้ื ความกอ็ ยางนั้นแหละ. บทวา อพฺภทุ ฺธนุ นฺตา ความวา

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย วิมานวตั ถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ท่ี 534สะบดั คอื สลัดเคร่ืองประดับมา มีระฆงั เล็ก ๆ เปนตน ที่ผูชํานาญงานทาํไวด ีแลว คอื เนรมติ ไวอ ยา งด.ี บทวา เตส ไดแก เคร่อื งประดับเหลานั้น. บทวา รถสสฺ โฆโส ไดแ ก เสียงกึกกอ งของรถตามท่กี ลา วแลว .อ อักษร ในบทวา อปลนฺธนาน จ เปนเพียงนิบาต ความวา ของเคร่ืองประดับ คอื อาภรณท้งั หลาย อกี อยางหนึง่ ทา นกลาววา บทวาอปลนธฺ น เปนปรยิ ายคลายอาภรณ ความวา เสยี งกกึ กองของรถ ของมาและของอาภรณท งั้ หลาย. บทวา ขรุ สฺส นาโท ไดแ ก เสยี งกีบมากระทบ ทา นกลา ววา มา ทั้งหลายไปทางอากาศก็จริง ถงึ กระนั้นกย็ อมไดการกระทบในการเหยาะยา งกีบของมาเหลาน้ัน ดว ยกรรมอนั เปนเหตุใหไดเ สยี งกระทบของกีบทไ่ี พเราะ. บทวา อภิหสึ นาย จ ไดแก เสียงน้าํลําพอง ความวา เสียงคาํ รนรอ งทม่ี าท้งั หลายใหเปนไปในระหวา ง ๆอาจารยบ างพวกกลาววา อภิเหสนาย เสียงมาคะนอง. บทวา สมิตสฺสความวา เสยี งของเทวดาทบ่ี ันเทงิ ฟง ไพเราะเพราะพรง้ิ เพอ่ื จะตอบคําถามวา เหมือนอะไร ทานกลา ววา คนธฺ พฺพตรุ ยิ านิ วิจติ ฺตส วเน ความวาเหมือนดนตรีเคร่ือง ๕ ของเหลาคนธรรพเทวบตุ รในสวนจติ รลดา ก็เสียงทอ่ี าศยั ดนตรี ทานกลา ววา ตุริยานิ โดยนิสสยโวหาร. ปาฐะวาคนธฺ พพฺ ตรุ ิยาน จ วิจิตตฺ ส วเน ดงั นก้ี ็ม.ี ทานนํานิคหิตมาประกอบเปน ตุริยานฺจ อาจารยอ กี พวกหน่งึ กลา ววา คนฺธพฺพตรุ ิยานิ วจิ ติ รฺ -ปวเน ดนตรขี องคนธรรพ ในสวนจติ รลดา. บทวา รเถ ติ า ตา ไดแ ก อปั สรท่ียืนอยบู นรถเหลา นน้ั . บทวามคิ มนทฺ โลจนา ไดแก มีดวงตาออ นนารกั เหมือนตาของลูกเน้อื ทราย.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย วมิ านวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ท่ี 535บทวา อาฬารปมหฺ า แปลวา มีขนตาดก ความวา มีขนตาเหมือนโค.บทวา หสิตา แปลวา รา เริง ความวา มหี นา ชวนใหร ืน่ เริง. บทวาปย วทา แปลวา มีวาจานา รกั . บทวา เวฬรุ ยิ ชาลาวตตา ไดแก มีรางปกปด ดว ยขา ยแกวไพฑรู ยและแกว มณี. บทวา ตนจุ ฺนวิ า แปลวามผี วิ พรรณละเอียด. บทวา สเทว แปลวา ทกุ เมอ่ื ทีเดียว คอื ตลอดกาลทั้งปวงนั่นแหละ. บทวา คนฺธพพฺ สรู คฺคปูชิตา ความวา อนั เทวดาคนธรรพแ ละเทวดาผูเลศิ อืน่ ๆ ไดบชู าแลว . บทวา ตา รตฺตรตฺตมฺพรปต วาสสา ไดแก มรี ปู นารกั ดว ย มีผาแดงและผาเหลืองดวย. บทวา อภริ ตตฺ โลจนา ไดแ ก มนี ัยนต างามซ้งึ ดว ยแนวสีแดงเปนพิเศษ. บทวา กเุ ล สชุ าตา ไดแก เกิดดีในตระกูลสนิ ธพ คือเกดิ ในหมูเทพผูประเสรฐิ . บทวา สุตนู แปลวา มีรา งงาม. บทวา สุจมิ ฺหติ า แปลวา ยิม้ แยม อยา งบรสิ ทุ ธ์ิ. บทวา ตา กมฺพเุ กยูรธรา ไดแก สวนกาํ ไลแขนลว นแลวดว ยทอง.บทวา สมุ ชฺฌมิ า แปลวา มีเอวนา รัก. บทวา อูรถุ นูปปนฺนา แปลวามีลาํ ขาและถนั สมบรู ณ คือมขี าเหมอื นตน กลว ยและมีถนั เหมอื นผอบ.บทวา วฏฏงคฺ ลุ ิโย ไดแก นิว้ มอื กลมกลงึ . บทวา สมุ ขุ า แปลวามีหนางาม หรอื มีหนาเบกิ บาน. บทวา สทุ สสฺ นา แปลวา นาทศั นา[ ชม ] . บทวา อฺ า ไดแก บางเหลา. บทวา สเุ วณี แปลวามีชอ งผมงาม. บทวา สสุ ุ แปลวา สาวรุน. บทวา มสิ ฺสเกสโิ ย ไดแ กมีมวยผมสอดแซมดว ยแกว ทบั ทิมและพวงดอกไมเ ปน ตน คอื อยา งไรคือท่ีจัดไวเ รยี บรอยและมปี ระกายพรายพราว. ประกอบความวา มีผมสอดแซมดว ยเกลียวผม โดยจัดเปน แบบ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย วิมานวตั ถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ท่ี 536ตาง ๆ เทา ๆ กัน เหมอื น ๆ กัน ประดับดว ยใยไมท องเปนตนมีประกายพรายพราวดงั ดอกอนิ ทนิลและแกว มณเี ปน ตน. บทวา อนุพ-ฺพตา ไดแ ก มีกิรยิ าอนุกลู . บทวา ตา ไดแก เหลาอัปสร. บทวา จนฺทนสารวาสิตา ไดแก ไลทา คอื ลบู ไล ดวยจันทนท ิพยทีน่ าํ มาจากแกนจันทน ดวยบทวา กณเฺ สุ เปนตน ทานแสดงถึงเครอื่ งประดับสาํ หรับคอ สาํ หรบั มอื สําหรับเทา และสําหรับศรี ษะเปนตน.บทวา โอภาสนนตฺ ิ ประกอบความวา ยอ มสวา งไสวไปดวยเครอื่ งประดบัท่คี อทง้ั หลายเหลา นัน้ แมใ นบททเ่ี หลอื กอ็ ยางน.้ี บทวา อพภฺ ุทฺทยแปลวา กําลังอทุ ยั ข้นึ ไป. ปาฐะวา อพฺภุทฺทส กม็ ี เนื้อความก็เหมือนกนั อยา งนั้นแหละ. บทวา สารทิโก แปลวา ในสรทกาล. บทวาภาณมุ า แปลวา พระอาทติ ย ความจรงิ พระอาทติ ยน้นั ยอมสวางดวยดตี ลอดท้ังสิบทิศ เพราะเวน โทษมหี มอกเปน ตน . บทวา วาตสฺส เวเคน จ ความวา อนั กาํ ลังของลมและกาํ ลังของมาเทยี มรถ การทาํ การนํากลนิ่ และเสยี งเปนทพี่ อใจเขามา กระพือพดั เหมอื นนาํ ออกไป. บทวา มุจฺ นตฺ ิ ไดแก ปลอ ย [ กลน่ิ ]. บทวารจุ ริ  ไดแ ก ใหค วามชอบใจยงิ่ ๆ ขึ้น เหมอื นดนตรเี ครื่อง ๕. บทวาสจุ ึ ไดแ ก หมดจด ไมม อี ะไรเกย่ี วขอ ง. บทวา สภุ  ไดแก เปน ที่พอใจ. บทวา สพฺเพหิ วิ ฺหู ิ สตุ พฺพรูป ประกอบความวา ยอมเปลง เสยี งทีม่ ีสภาพสูงสดุ นา ฟง อนั วญิ ูชนทีร่ ลู ัทธคิ นธรรพ [ วิชาดนตรี พงึ ฟง . บทวา อยุ ยฺ านภูมยฺ า แปลวา เนอื้ ที่อทุ ยาน. บทวา ทวุ ทฺธโตไดแ ก กง่ึ ทั้งสองขา งอทุ ยาน อาจารยบางพวกกลาววา ทุภโต จ ติ า

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย วิมานวตั ถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนา ที่ 537ดงั นีก้ ็มี เนื้อความกอ็ ยางนนั้ แหละ. บทวา รถา แปลวา รถ. บทวานาคา แปลวา ชาง บทน้ีเปน ปฐมาวิภตั ติลงในอรรถแหงทตุ ยิ าวภิ ัตติ.บทวา สโร ไดแก เสยี งที่อาศัย [ ซึ่ง ] รถ ชา ง และดนตรีเกิด.ทา นเรยี กเทวบุตรวา เทวนิ ทะ. บทวา วณี า ยถา โปกขฺ รปตฺตพาหภุ ิความวา เหมอื นพิณท่ีนักดนตรีถือรางและคันพณิ ที่ปรับไวอ ยางดีแลวกาํ หนดใหเ หมาะแกมจุ ฉนา [ ระดบั เสียง ๓ คือ แขง็ ออนปานกลาง ]ที่จะเปลงเสยี งน้นั ๆ บรรเลงอยู ยอมทาํ ชนผูพงึ ใหบ ันเทงิ ฉนั ใด รถเปน ตนยอมยังทานใหบ นั เทงิ ดว ยเสียงของตน ฉนั นั้น อธบิ ายวา พณิ ที่บรรเลงดว ยมอื ทงั้ สองของนกั บรรเลงพิณ ท่ชี าํ นาญชอ งพิณและเสยี งพิณเพราะตนชาํ นาญดีแลว ยอมทํามหาชนใหบ นั เทงิ ฉันใด รถเปนตนยอ มทาํ ใหท า นบนั เทิงดวยเสียงของตน ฉันนั้น. คาถาวา อิมาสุ วณี าสุ มคี วามยอ ดังตอไปนี้ เมื่อพณิ เปน อนั มากเหลาน้ี ตางโดยเสยี งเปน ตน วา เสียงตรง เสยี งปลา เสยี งคด เสยี งเพลิดเพลินมาก ชื่อวา ไพเราะ เพราะมีเสียงหวานสนิท จากน้ัน อัปสรไดบรรเลงคอื ประโคมอยา งจบั ใจ ถงึ ใจ ตดิ ใจ อิ่มใจ มปี ต เิ ปน นิมติ เหลาอปั สร คอื สาวสวรรคพากนั รา ยราํ คอื เทยี่ วแสดงการฟอ นรําอยูใ นดอกปทมุ ทิพยทัง้ หลาย เพราะกําลังแหงปตพิ ลุงข้ึน และเพราะคนชํานาญดแี ลว. บทวา อมิ านิ นี้ พึงประกอบเฉพาะบทวา อมิ านิ คีตานิ การขับรองเหลานี้ อมิ านิ วาทิตานิ การบรรเลงเหลา นี้ อมิ านิ นจฺจานิจ การฟอนรําเหลา นั้น ดงั น้ี. บทวา สเมนตฺ ิ เอกโต ความวา ยอมมีรสกลมกลืนกัน. อีกอยา งหนึง่ บทวา สเมนฺติ เอกโต ความวา

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย วิมานวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนาท่ี 538ยอมกระทําใหผสมผสานเปนอันเดียวกนั คอื รวมกนั ใหมรี สกลมกลืนกนัอธิบายวา เทียบเสยี งพิณกับเสยี งขับรอง และเทียบเสียงขบั รองกับเสยี งพิณ ไมลดรสมรี สหรรษาเปน ตน ตามทไ่ี ดแลว ดวยการฟอนราํ ชือ่ วายอ มผสมผสานกลมกลืนกนั . บทวา อเถตฺถ นจฺจนฺติ อเถตถฺ อจฉฺ ราโอภาสยนฺติ ความวา อปั สรเหลา อืน่ บางพวกก็กระทําการขบั รอ งเปนตน ใหมรี สเหมาะกันอยางนี้ ฟอนรําอยูในรถน้ี คือรถของทานน้ีอีกพวกหน่งึ เปนอปั สรชัน้ ประเสรฐิ เปน อปั สรชน้ั สงู สดุ ชมการฟอนราํ ทําสิบทศิ ใหส วางไสว คอื ใหโ ชตชิ ว งไปสิน้ ทัง้ สองสวน คอืในทง้ั สองขาง ในนน้ั คือในที่นี้ ดวยแสงสวางแหง เรือนรา งของตนและดว ยแสงสวางแหงพสั ตราภรณ. บทวา โส ไดแก ทานน้ันเปนอยา งนัน้ . บทวา ตุรยิ คณปปฺ -โพธโน ไดแก อนั หมูทพิ ยดนตรปี ลุกปลื้มแลว . บทวา มหียยฺ มาโนแปลวา อนั ทวยเทพบชู าอยู. บทวา วชริ าวุโธริว แปลวา ราวกะพระอินทร. บทวา อโุ ปสถ ก วา ตุว อปุ าวสิ ความวา พระมหาโมค-คัลลานเถระถามวา แมคนอ่ืน ๆ กร็ ักษาอุโบสถกัน ทานเลา รกั ษาอุโบสถอะไร คือเชนไร. บทวา ธมฺมจรยิ  ไดแ ก บาํ เพญ็ บญุ มีใหท านเปน ตน. บทวา วต ไดแ ก สมาทานวัต. บทวา อภโิ รจยิ แปลวาชอบใจยงิ่ ความวา ชอบใจบาํ เพ็ญ ปาฐะวา อภริ าธยิ ก็มี ความวาใหเ กดิ ประโยชน คือใหสาํ เร็จประโยชน. บทวา อิท เปนเพยี งนบิ าต อีกอยา งหนงึ่ อธบิ ายวา ผลน้ี.บทวา อภิโรจเส แปลวา โชตชิ วงขม .

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย วิมานวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนาท่ี 539 เทวบุตรนั้นถูกพระมหาเถระถามอยางนีแ้ ลว ไดบ อกเนื้อความนั้นเพราะเหตุนั้น พระธรรมสังคาหกาจารยทั้งหลายจึงกลา ววา เทวบตุ รนัน้ ดใี จ ลูกพระโมคคลั ลานะถามแลว กพ็ ยากรณปญ หาของกรรมทมี่ ผี ลอยา งนวี้ า ขาพเจาไดเหน็ พระพทุ ธเจาผชู นะอินทรียแ ลว มคี วามเพียรไมทราม ผสู งู สุดแหงนระทง้ั หลาย ทรงพระนามวา กัสสปะ เปน อัครบคุ คล ผเู ปด ประตูแหงอมตนคร ผูเปน เทวดายง่ิ กวาเทวดา ผู มีบุญลกั ษณะตงั้ รอ ย ผเู ปนเชนกบั กุญชร ผูขาม โอฆะไดแลว ผมู ีพระรูปงามเชน กับทองสงิ คีและ ทองชมพนู ทุ ครนั้ ไดเห็นพระพุทธเจา พระองคน้นั แลว ขา พเจา กม็ ีใจเลอ่ื มใสทันที ขาพเจาไดเ หน็ พระองคผูม สี ุภาษติ เปน ธง ไดถวายขา วและน้ําอัน สะอาด ประณีต ประกอบดวยรส และจวี รใน พระผูมพี ระภาคเจาพระองคน ั้น ในท่ีอยูของตนอนั เกลอื่ นกลน ไปดวยดอกไม ขาพเจา นั้นมใี จไมของ ในอะไร ๆ ไดอ ังคาส [ เลี้ยงดู ] พระพทุ ธเจา พระองคนนั้ ผูสูงสดุ กวาเหลาสตั วสองเทา ดว ยขา ว น้ํา จวี ร ของเคี้ยว ของบริโภค และของลมิ้ จงึ ร่ืนรมยอ ยใู นสวรรคอ นั เปนเทวบุรี โดยอุบายนี้ ขา พเจา ไดบ ูชายญั ชื่อนิรัคคฬะ (มีลิ่มสลักอนั

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย วิมานวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนาท่ี 540 ออกแลว เพราะไดบ ริจาคสมบตั ขิ องตนทงั้ หมด) อนั บรสิ ทุ ธิ์ ๓ อยางน้ี ละรา งมนษุ ยแ ลว เปนผู เสมอกบั พระอินทร รืน่ รมยอ ยใู นเทวบุรี ขาแต ทา นพระมุนี บุคคลเมอ่ื หวังอายุ วรรณะ สุขะ พละ และรูปอันประณีต พงึ ตงั้ ขา วและน้าํ ท่ปี รงุ แตง ดีแลว เปนอันมากถวาย แดพ ระพุทธเจา ผมู พี ระทยั ไมข อง เกยี่ วอะไร ๆ ไมว าในโลกนี้หรอื โลกหนา ไมมผี ู ประเสริฐสุดหรอื เสมอดวยพระพุทธเจา พระพุทธเจา ถึงแลวซง่ึ ความเปนผคู วรบูชาอยางย่งิ บรรดาผคู วร บูชาทง้ั หลาย สําหรบั ชนผูต อ งการบญุ ผแู สวงผล อนั ไพบูล. บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา ชิตินทฺ ฺรยิ  ความวา ชือ่ วา มีอนิ ทรยี อนั ชนะแลว เพราะทรงชนะอินทรยี มใี จเปนที่หกดวยมรรคอนั ยอดเยย่ี มทโ่ี คนโพธินัน่ แล คอื ทรงทาํ ใหหมดพยศแลว ชือ่ วา พทุ ธะ เพราะตรัสรธู รรมที่ควรรยู ิ่งเปนตน โดยความเปน ธรรมทค่ี วรรยู ่ิง เปน ตนไมเหลอื เลย ชอ่ื วา มีความเพียรไมทราม เพราะมีความเพยี รบรบิ ูรณอธิบายวา เพราะบรบิ ูรณด วยความเพยี รอันประกอบดว ยองค ๔ (ความเพยี รมอี งค ๔ คือยอมเหลอื แตหนัง ๑ เอ็น ๑ กระดกู ๑ เนอ้ื เลอื ดจะแหง ไปก็ตาม ๑ ) และดว ยความเพียรชอบ ๔ [ เพยี ร ๔ คือ สังวรปธานปหานปธาน ภาวนาปธาน อนรุ ักขนาปธาน]. บทวา นรุตฺตม ไดแกสูงสดุ แหงนระท้งั หลาย คือสูงสดุ แหง สัตวสองเทา ทานเรยี กพระผมู ี-

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย วมิ านวัตถุ เลม ๒ ภาค ๑ - หนาท่ี 541พระภาคเจาดว ยพระโคตรวา กัสสปะ. บทวา อปาปุรนตฺ  อมตสฺสทวฺ าร ความวา ทรงเปดอริยมรรค คอื ประตูมหานครนิพพาน ที่ปดมาตั้งแตศ าสนาของพระผมู ีพระภาคเจา พระนามโกนาคมนะอันตรธาน.บทวา เทวาติเทว ไดแก เปน เทพยิง่ กวา เทพแมท ้งั ปวง. บทวาสตปุ ฺลกฺขณ ไดแ ก มีลกั ษณะมหาบุรุษเกดิ ขน้ึ ดวยอาํ นาจบุญหลายรอ ย. บทวา กุชฺ ร ไดแก เหมอื นชาง เพราะยาํ่ ยขี า ศกึ คอื กเิ ลส ความวาชางยงิ่ ใหญ. ชือ่ วา ขามโอฆะไดแลว เพราะขามโอฆะใหญค อื สงั สารวฏัแหง โอฆะท้งั ๔. บทวา สวุ ณณฺ สิงคฺ นี ทพิมพฺ สาทิส ไดแ ก เชนกับรูปทองสิงดีและทองชมพนู ทุ ความวา มพี ระฉววี รรณเปลงปลงั่ ดงั ทอง.บทวา ทิสวฺ าน ต ขิปฺปมหุ สจุ ีมโน ความวา ขาพเจาเหน็ พระกสั สป-สัมมาสัมพุทธเจา พระองคน ้ัน ทันทที นั ใดนน้ั เอง กม็ ใี จสะอาด คอื มีใจหมดจด เพราะปราศจากมลทินคือกเิ ลส เหตเุ ล่อื มใสวา สมฺมาสมฺพุทฺโธภควา พระผมู พี ระภาคเจา ตรสั รูเองโดยชอบ ดงั นี้. ก็บทวา ตเมวทสิ ฺวาน น้นั แล ความวา คร้นั ไดเ หน็ พระพทุ ธเจา พระองคน ้นั นั่นเทียว.บทวา สุภาสิตทฺธช ไดแ ก ผมู ธี รรมเปน ธง. บทวา ตมนฺนปาน ไดแ ก ซงึ่ ขา วและน้าํ ในพระผมู ีพระภาค-เจาพระองคน ้นั . บทวา อถ วาป จีวร ไดแ ก แมซ งึ่ จีวร. บทวารสสา อุเปต ไดแ ก ประกอบดว ยรส คอื มีรสอรอ ย ความวา โอฬาร[ประณีต ]. บทวา ปุปฺผาภกิ ณิ ณฺ มหฺ ิ ไดแก เกลือ่ นกลนไปดวยดอกไมท ง้ั หลาย ท่รี อ ยแลว กม็ ี ทีไ่ มไดร อยกม็ ี หอ ยไวกม็ ี ลาดไวก ็ม.ีบทวา ปตฏิ  เปสิ ไดแก มอบใหแลว คอื ไดถ วายแลว . บทวา