tripitaka_60

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 151ผหู นงึ่ ยืนอยูทพ่ี ระทวารหลวง ครั้นรบั ส่ังวา เขา มาเถิด กเ็ สด็จเขาไปกราบทลู ถวายชยั พระราชา เม่อื ตรัสวาเจา มาดว ยเหตุไร กราบทูลวา ขาแตพระมหาราชเจา ขอ ทขี่ าพระองคกราบทูลมีอยหู นอย ขา พระองคตอ งการที่รโหฐานพระเจา ขา ดวยอานภุ าพทา วสกั กะ ฝงู คนพากนั หลบไปหมด ทันใดน้นั เอง คร้งั น้ันมาณพกราบทูลทา วเธอวา ขา แตพระมหาราช ขา พระองคเหน็ พระนคร ๓ แหง มงั่ คั่งมีฝงู คนแออัด สมบรู ณดว ยพลและพาหนะ ขา -พระองคจ ักยึดราชสมบตั ทิ ้ังสามดวยอานุภาพของตนถวายแดพ ระองค ควรที่พระองคจ ะไมท รงชักชา รีบเสดจ็ ไปเถอะพระเจา ขา พระราชานนั้ ทรงตกอยใู นอํานาจแหงความโลภ ทรงรับวา ดลี ะ แตดว ยอานภุ าพแหงทา วสักกะ มิไดทรงถามวา เจา เปนใคร หรือเจา มาจากไหน หรอื วา ควรทเี่ จาจะไดสิ่งไรทาวสกั กะนนั้ เลา ตรัสเพียงเทา นีแ้ ลว กไ็ ดเสดจ็ ไปดาวดึงสพ ิภพทีเดียว. พระราชาตรัสใหพ วกอาํ มาตยมาเฝา ตรัสวา มาณพผูหนึง่ กลา ววาจกั ยึดราชสมบัติ ๓ นครใหพวกเรา พวกเธอจงเรียกมาณพนน้ั มาทีเถิด จงนํากลองไปเทยี่ วตปี ระกาศในพระนคร เรียกประชมุ พลกาย พวกเราตอ งยดึ ครองราชสมบัติ๓ นคร ไมต องชักชา เมือ่ พวกอาํ มาตยพากันกราบทลู วา ขา แตพ ระมหาราชเจาก็พระองคท รงกระทําสกั การะแกมาณพน้ันอยางไร หรอื ทรงถามทอ่ี ยอู าศัยของมาณพนน้ั ไวอยา งไร ตรสั วา เราไมไดท ําสกั การะเลย ไมไดถ ามที่พักอาศัยไวเลย พวกเธอจงพากันไปคนหาเขาเถิด พวกอํามาตยพากันคน ไมเหน็ เขา กราบทลู วา ขา แตพ ระมหาราชเจา พวกขาพระองคไมเหน็ มาณพน้ันทั่วพระนครพระเจา ขา ทรงสดับคาํ นน้ั แลว พระราชาทรงเกิดโทมนัส ทรงพระดาํ ริเร่ือย ๆวา ราชสมบตั ใิ นพระนครท้งั ๓ เสือ่ มหายแลว เราเสื่อมเสยี จากยศอนั ใหญมาณพคงโกรธเราวา ไมใ หเสบียงแกเรา แลวกไ็ มใ หที่อยูอ าศัยดว ย เลยไมมา

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 152ครั้งนั้นความรอนบังเกดิ ขึ้นในพระกายแหง พระองคผ ทู รงตกอยใู นอาํ นาจตัณหาเม่ือสรรี ะทกุ สวน เรา รอนอยู กริยาทว่ี ่งิ พลา นแหงโลหติ ก็ทําทองใหกําเริบแลวพลุงขน้ึ ภาชนะอนั หนึ่งเขาอันหนึง่ ออก พวกแพทยส ุดฝมอื ที่จะถวายการรกั ษาไดค รั้งน้ันการท่ีทา วเธอ ถกู ความเจบ็ ปวยเบียดเบียนไดเ ลอ่ื งลอืไปทั้งพระนคร. กาลนั้นพระโพธิสัตวเ รียนศิลปะสาํ เร็จจากเมอื งตกั กศลิ า มาสสู าํ นกับดิ ามารดา ในพระนครพาราณสี ฟงเร่ืองของพระราชานนั้ คดิ วา เราตอ งถวายการรักษา ไปสูพระราชทวาร ใหกราบทลู วา ไดยินวา มาณพผหู นง่ึมาจะถวายการรักษาพระองค พระราชาตรัสวา แมถ ึงพวกแพทย ผูทศิ าปาโมกขใหญ ๆ ยงั ไมส ามารถรกั ษาเราได มาณพหนมุ จกั สามารถไดอยางไร พวกทานพากนั ใหเ สบยี ง แลว ปลอ ยเขาไปเสียเถิด มาณพฟง พระดาํ รสั นน้ั แลว กลา ววาขาพเจา ไมมเี รอื่ งทีต่ องทาํ ดวยคา กาํ นัลหมอเลย ขาพเจาจกั ขอถวายการรักษาโปรดใหเ พียงคา ยาเทา น้ันแหละ พระราชาทรงสดบั คํานัน้ แลวตรสั วา ลองดทู ีรบั สั่งใหเ รยี กมาณพตรวจดูพระราชาแลว กราบทลู วา ขา แตพ ระมหาราชเจาพระองคอยาทรงกลัวเลย ขา พระองคจ กั ถวายการรกั ษา ก็แตว า พระองคท รงโปรดบอกสมุฏฐานแหงโรคแกขาพระองคเถดิ พระเจาขา พระราชาทรงพอพระหทัยตรัสวา เจา จักเอาสมุฏฐานไปทําไม จงบอกยาเทานัน้ เถดิ กราบทูลวาขาแตพระมหาราช ธรรมดาหมอทราบวา ความเจบ็ น้เี กดิ ขึ้นเพราะอาศัยเหตุนี้ยอ มการทาํ ยาใหถ ูกตองกับความเจ็บนั้นไดพ ระเจา ขา พระราชาตรัสวา ถกู ตอ งละพอ เมื่อตรัสสมฏุ ฐานไดต รสั เรือ่ งทงั้ หมดตัง้ ตนแตท ่มี าณพคนหนึ่งมาบอกวาจกั เอาราชสมบตั ิในสามพระนครมาให แลว ตรสั วา แนะ พอ เราเจ็บคราวน้ีเพราะตัณหา ถา เจาพอจะรักษาได ก็จงรักษาเถดิ มาณพทลู ถามวา ขาแตพระมหาราช พระองคอ าจไดพ ระนครเหลา น้นั ดวยการเศรา โศกหรอื ตรสั วาไมอ าจดอกพอ กราบทลู วา ถาเชนน้ัน เหตไุ รพระองคจงึ ทรงเศรา โศก

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 153พระเจาขา ธรรมดาสตั วท้ังหลายยอ มละรา งกายของตน เปน ตน ตลอดถึงสวิญญาณกทรัพย และอวญิ ญาณกทรัพยท ัง้ หมดไป แมพระองคจะยดึ ครองราชสมบตั ิในพระนครทัง้ ส่ไี ด พระองคก ็เสวยพระกระยาหารในสวุ รรณภาชนะทั้งส่ีบรรทมเหนอื พระท่ีทั้งส่ี ทรงเคร่ืองประดับท้งั สี่พรอ มกันคราวเดียวไมไ ด พระ-องคไมควรตกอยูใ นอาํ นาจตณั หา เพราะตณั หานี้ เมื่อเจรญิ ข้ึนยอ มไมปลอยใหพน จากอุบายท้งั สไ่ี ปได. พระมหาสัตว ครน้ั ถวายโอวาทพระราชาดงั นี้แลวเมอื่ จะแสดงธรรมแกพ ระราชา ไดก ลาวคาถาทั้งหลายวา เม่ือบคุ คลปรารถนากาม ถาส่งิ ทีป่ รารถนาของ บคุ คลน้ันยอ มสําเร็จได สตั วปรารถนาส่งิ ใดไดส ง่ิ น้นั แลว ยอ มมใี จอ่ิมเอบิ แท. เมือ่ บุคคลปรารถนากาม ถา สง่ิ ทปี่ รารถนาของ บุคคลน้นั ยอ มสําเร็จได ครั้นสิง่ ท่ีปรารถนาน้ันสาํ เรจ็ บุคคลยงั ปรารถนาตอไปอีก ก็ยอ มไดประสบกาม ตัณหา เหมอื นบุคคลทถี่ กู ลมแดดแผดเผาในฤดูรอ น ยอ มจะเกดิ ความกระหายใครจะดื่มน้าํ ฉะน้นั . ตณั หากด็ ี ความกระหายก็ดี ของคนพาลมี ปญญานอย ไมร ูอะไร ยอ มเจรญิ ย่ิงขึน้ ทุกที เหมือน เขาโคยอมเจรญิ ข้ึนตามตัวฉะนั้น. แมจ ะใหสมบตั ิ ขา วสาลี ขาวเหนียว โค มา ขาทาสหญงิ ชายหมดทงั้ แผน ดิน ก็ยงั ไมพ อแกคน คนเดยี ว รูอยางน้ีแลว พึงประพฤตธิ รรมสม่ําเสมอ.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 154 พระราชาทรงปราบชนะท่ัวแผน ดนิ ทรงครอบครองแผนดนิ ใหญมมี หาสมุทรเปน ขอบเขต ทรงครองมหาสมทุ รฝงนแ้ี ลว มีพระทยั ไมอิม่ ยังปรารถนาแมมหาสมทุ รฝง โนนตอ ไปอกี . เมือ่ ยงั ระลึกถึงกามอยูตราบใด กไ็ มไ ดค วามอิ่มดว ยใจตราบน้ัน ชนเหลาใดบริบรู ณด วยปญ ญา มีกายและใจหลกี เวน จากกามท้ังหลาย เหน็ โทษดว ยญาณชนเหลานนั้ นน่ั แลชื่อวาเปน ผอู ิม่ . บรรดาความอมิ่ ท้ังหลาย ความอ่ิมดวยปญ ญาประเสริฐ เพราะผอู ิ่มดวยปญญานัน้ ยอ มไมเ ดอื ดรอนดวยกามทัง้ หลาย คนผอู ิม่ ดวยปญญา ตัณหายอมกระทําใหอยใู นอาํ นาจไมได. ไมพ ึงส่ังสมกามทงั้ หลาย พึงเปน ผูมคี วามปรา-รถนานอ ย ไมมีความละโมบ บรุ ษุ ผูมีปญญาเปรียบดว ยมหาสมทุ ร ยอ มไมเ ดือดรอ นเพราะกามทัง้ หลาย. ชางทาํ รองเทา หนังเลย้ี งชีพ เมื่อประกอบรองเทาสวนใดควรเวนกเ็ วน เลอื กเอาแตส วนที่ดี ๆ มาทาํรองเทา ขายไดราคาแลว ยอ มมีความสุข เราก็ฉันนัน้เหมือนกนั พจิ ารณาดวยปญญาแลว ละทงิ้ สวนแหงกามเสีย ยอ มถึงความสุข ถาพงึ ปรารถนาความสขุทง้ั ปวงก็พงึ ละกามทัง้ ปวงเสีย.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 155 บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา กาม ไดแก ทั้งวัตถกุ าม ทงั้ กเิ ลสกาม.บทวา กามยมานสฺส แปลวา ปรารถนาอยู. บทวา ตสฺส เจ ต สมชิ ฺฌติความวา สิ่งทีเ่ ขาปรารถนายอ มสาํ เรจ็ และยอมเผล็ดผลแกบคุ คลน้นั . บทวาน ในคาํ วา ตโต น อปร กาเม นเ้ี ปน เพียงนิบาต. บทวา อปรเปน บทแสดงสวนอ่ืน. บทวา กาเม เปน พหุวจนะ ใชใ นอรรถแหงทตุ ยิ า-วิภัตติ. ทานอธิบายคาํ นไี้ ววา ถาเมื่อเขาปรารถนากาม สิง่ ท่ีเขาปรารถนานัน้ยอ มสําเร็จแกเขาสมประสงค เมอื่ สิง่ นั้นสาํ เรจ็ แลว เขายงั ปรารถนาตอ ไปอกีบคุ คลนัน้ เมอื่ ปรารถนาอยู ยอมประสบคอื ไดรบั กามกลา วคือตณั หา เหมอื นบุคคลทีถ่ ูกลมแดดแผดเผาในฤดรู อ น ยอมเกดิ ความอยากคือไดรบั ความกระ-หายนา้ํ ฉะน้นั . ตณั หามีรูปตัณหาเปน ตนยอ มเจรญิ แกบุคคลนั่นแล. บทวา คว วแปลวา เหมอื นรปู โค. บทวา สิงคโิ น ไดแก เขาสัตวทผี่ า ยอดแลว ยกขน้ึ .บทวา มนฺทสสฺ แปลวา ผมู ปี ญญาออ น. บทวา พาลสสฺ ไดแก ผูประกอบดว ยพาลธรรม. ทา นกลา วอธิบายคํานไี้ ววา เขาโคยอมเตบิ โตพรอมกบั รางของลูกโคตวั กาํ ลงั เติบโค ฉันใด กามตัณหาทีย่ งั ไมมาถงึ ก็ดี ความกระหายในกามท่ีมาถึงแลว ก็ดี ยอมเจริญยงิ่ ๆ ขึ้นไปสาํ หรับอนั ธพาลชน. บทวา สาลยิ วกไดแก นาขาวสาลี และนาขา วเหนยี ว. ดว ยบทน้ี ทา นแสดงธัญชาติหมดมีขาวสาลีและขาวเหนียวเปนตน. ดวยบทท่ี ๒ ทานแสดงถึงสัตว ๒ เทาและสตั ว ๔ เทา . หรอื ดวยบทที่ ๑ ทานแสดงถงึ สง่ิ ทไี่ มมวี ญิ ญาณทั้งหมด ดว ยบทนอกนี้ ทานแสดงถึงสิ่งท่มี วี ญิ ญาณท้งั สน้ิ . บทวา ทตวฺ าป แปลวา แมใหแลว ทา นอธบิ ายคาํ น้ีไววา อาณาจกั รทงั้ ๓ จงยกไว ถา วา มาณพน้นัใหสง่ิ อ่นื ๆ หรอื แผน ดินทั้งส้ิน ท่ีมีวญิ ญาณและไมมวี ญิ ญาณ ทง้ั รัตนบรุ ีแกใ ครแลวไป ส่ิงแมม ปี ระมาณเทานี้ ยอ มไมส ้นิ สุดแกบ คุ คล

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 156คนเดียวเทานน้ั นชี้ ่ือวา ตณั หาใหเ ตม็ ไดโ ดยยากดว ยประการฉะน้.ี บทวา อิติวทิ ฺธา สม จเร ความวา บรุ ษุ เมอื่ รูอ ยา งนี้ เปนผไู มเปนไปในอํานาจแหงตณั หาบาํ เพญ็ กายสจุ ริตเปนตนใหบ รบิ ูรณ พึงประพฤติใหสมํ่าเสมอ. บทวา โอรไดแก ถงึ สว นอนั มีในภายใน. ดวยบทนัน้ บคุ คลนัน้ ช่อื วา ยังไมอ ่มิ พึงปรารถนาแมฝ ง แหงสมทุ รอีก ดว ยอาการอยางน้ีทานแสดงวา ข้ึนชื่อวา สัตวผูเปน ไปในอาํ นาจแหงตณั หา เปนอนั เตม็ ไดโ ดยยาก. บทวา ยาว เปนบทกาํ หนดนบัตามอนิยม. บทวา อนสุ ฺสร แปลวา ระลึกถงึ อย.ู บทวา นาชฌฺ คา แปลวายอ มไมป ระสบ. ทานอธิบายคาํ นี้ไวว า ขา แตม หาราชเจา บุรษุ มใี จระลึกถึงกามท้ังหลาย แมอ ันหาทีส่ ุดไมไ ด ยอ มไมป ระสบความอม่ิ ปรารถนาจะบรรลถุ ึงอยูน้นั เอง เม่ือเปนเชน นี้ ตณั หาในกามท้ังหลาย ยอ มเจริญแกส ัตวท ้งั หลายอยนู น่ั เอง.บทวา ตโต นิวตฺตา ความวา บคุ คลเหลาใดมีจติ และกายกลับจากวตั ถกุ ามและกิเลสกามแลว เหน็ โทษดว ยญาณนน่ั แล อิม่ เอิบบริบูรณดว ยปญญา บคุ คลเหลา นนั้ แลชือ่ วา ยอ มอิม่ . บทวา ปฺาย ติตฺตีน เสฏ คอื ความอ่มิ ดว ยปญ ญาน้ี ยอมเปนของประเสริฐเต็มท.่ี อกี อยางหนงึ่ บาลกี อ็ ยา งนเ้ี หมอื นกัน.บทวา น โส กาเมหิ ตปฺปติ นี้ บาลีวา ยอมไมถกู กามทง้ั หลายแผดเผา.อธิบายวา เพราะเหตทุ ่บี รุ ุษผอู ่มิ ดวยปญญา ยอมไมถกู กามแผดเผา. บทวาน กุรุเต วส ความวา เพราะตัณหาไมอาจยงั บุรุษเชนนั้นใหอ ยูใ นอํานาจไดก็บรุ ษุ น้ันน่นั แลเห็นโทษแหงตณั หาแลว ยอมไมเปนไปในอํานาจแหง ตณั หาเหมอื นวังวนแหงสายนํา้ และเหมือนพระราชอฑั ฒมาสก. บทวา อปจเิ นเถวแปลวา พึงกาํ จัดเสียเลย. บทวา สมุททฺ มตโฺ ต คอื มปี ระมาณสมุทร เพราะประกอบดวยปญ ญาอนั ใหญ. บุรุษน้นั ยอ มไมเ ดือดรอนคอื ไมร ุมรอนดวยกเิ ลสกามทง้ั หลาย เหมอื นสมุทรไมรอ นแมเพราะไฟใหญฉ ะนัน้ . บทวา รถกาโร

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 157แปลวา ชา งหนงั . บทวา ปรกิ นฺต แปลวา ตัดแลว ทา นอธบิ ายคาํ น้ีไวว าชางหนงั ตัดรองเทา เวน ทที่ ี่หนังไมเขาลักษณะที่ถือเอาได ทําใหเ ปน รองเทาไดค ารองเทา ยอมไดร ับความสขุ ฉนั ใด บณั ฑิตก็ฉนั นน้ั เหมือนกัน พิจารณาดวยปญญาอนั เสมือนกับศาสตราของชางรองเทา พึงถึงความสุขทางกายกรรมวจกี รรมและมโนกรรมนัน้ ท่ีเวนจากแดนแหง กาม อนั เปน เหตุใหต นละแดนกาม ปรารถนาเฉพาะสุขมีกายกรรมเปน ตน ทกุ อยา งทีป่ ราศจากความเรา รอ นพึงเจริญกสณิ ยังฌานใหเกดิ ละกามทง้ั ปวงเสีย. กเ็ มอ่ื พระมหาสัตวกําลังกลา วคาถานีอ้ ยู ไดเ กดิ ฌานมโี อทาตกสิณเปนอารมณ เพราะหนว งเอาพระเศวตฉัตรของพระราชาเปนอารมณ. แมพระราชากท็ รงหายจากโรค พระองคท รงมีความยนิ ดี เสด็จลกุ จากพระทีบ่ รรทมมพี ระดํารสั วา พวกแพทยเ ทา นยี้ งั ไมอ าจรักษาได แตม าณพผูเ ปน บณั ฑติไดท าํ เราใหป ราศจากโรคดวยญาณวสิ ัยของตนได เม่ือจะทรงปราศรยั กับพระ-โพธสิ ัตว ไดตรัสพระคาถาท่ี ๑๐ วา คาถาทั้งหมด ๘ คาถา ท่ีทา นกลาวแลว ขอ ทา นจงรับเอาทรัพยท ้ัง ๘,๐๐๐ นเี้ ถดิ คาํ ทท่ี า นกลาวนี้ เปน คาํ ยงั ประโยชนใหส าํ เร็จ. บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา อฏ ไดแ ก คาถา ๘ คาถา ทป่ี ระกอบดว ยโทษแหงกาม ตงั้ ตนแตค าถาท่ี ๒ ไป. บทวา สหสสฺ ิยา แปลวา ควรแก๑,๐๐๐. บทวา ปฏคิ คฺ ณหฺ ความวา จงรบั เอาทรัพย ๘,๐๐๐. บทวา สาเธตตว ภาสติ  ความวา คาํ ท่ีทา นกลาวนีย้ งั ประโยชนใหสําเร็จ. พระมหาสตั ว ไดสดับดงั นัน้ แลว จงึ กลา วคาถาท่ี ๑๑ วา ขาพระบาทไมตอ งการดวยทรัพยรอ ยทรัพยพัน หรอื ทรัพยหมน่ื เม่อื ขา พระบาทกลาวคาถาสุดทา ย ใจ ของขาพระบาทไมยินดีในกาม.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 158 บรรดาบทเหลาน้นั บทวา ปจฉฺ ิม น้ีเปนคาถาสดุ ทา ยวา รถกาโรวจมมฺ สฺส. บทวา กาเม เม นริ โต มโน ความวา ขาแตพระมหาราชเจาเม่ือขาพระองคกาํ ลงั กลา วคาถาอยูน่ันแล ใจไมยนิ ดที ัง้ ในวัตถุกาม ทงั้ กิเลสกามเพราะขา พเจา น้ัน เมือ่ กลาวคาถายังฌานใหบ งั เกิดดว ยธรรมเทศนาของตนแล. พระราชาทรงยินดอี ยา งเหลือประมาณ ในเมอื่ จะทรงสรรเสรญิ พระ-มหาสตั ว ไดตรัสคาถาสดุ ทา ยวา มาณพใดเปน บณั ฑติ กาํ หนดรูตัณหา อันยงั ความทุกขใ หเกิดแลว นําออกได มาณพน้ีเปน คนดี เปน มนุ ีผูรแู จงโลกทง้ั ปวง. บรรดาบทเหลา นัน้ บทวา ทกุ ขฺ ชนนึ ไดแ ก ยงั ทกุ ขในวัฏฏะท้งั สน้ิใหเ กิด. บทวา ปรชิ านาติ ไดแ ก กําหนดรูแลว คอื กําหนดตัด ตดั ขาดนําออกไป เมื่อสรรเสริญพระโพธสิ ตั วจ ึงไดต รัสอยา งน้ี. พระโพธิสัตวถ วายโอวาทพระราชาวา ขาแตพ ระมหาราช ขอพระองคจงเปนผูไ มป ระมาทประพฤติธรรมเถดิ แลว เหาะไปยังหมิ วันตประเทศ บวชเปน ฤาษีเจรญิ พรหมวหิ ารอยจู นตลอดชนมายุ แลว ไปเกิดในพรหมโลก. พระศาสดา ครั้นทรงนาํ พระธรรมเทศนาน้มี าแสดงแลว ตรสั วาดูกอ นภกิ ษทุ งั้ หลาย แมใ นกาลกอน เรากไ็ ดท าํ ใหพราหมณน คี้ ลายความเศรา โศกดวยประการดังนี้ แลว ทรงประชมุ ชาดกวา พระราชาในครัง้ น้นั ไดมาเปน พราหมณน ้ี สวนมาณพผูเปนบณั ฑิต ไดม าเปน เราตถาคตแล. จบอรรถกถากามชาดก

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 159 ๕. ชนสันธชาดก วา ดวยเหตทุ ี่ทําจติ ใหเดอื ดรอ น [๑๖๔๙] พระเจา ชนสันธะไดต รัสอยางน้วี าเหตุทจี่ ะทาํ ใหจ ิตเดือดรอ นน้นั มีอยู ๑๐ ประการ บคุ คลไมกระทาํ เสียในกาลกอนแลว ยอ มเดอื ดรอ นในภายหลัง. [๑๖๔๐] บคุ คลเมอื่ ยงั เปนหนุม ไมทาํ ความพยายามยังทรัพยใหเกดิ ขนึ้ คร้ันแกล งหาทรพั ยไมไดยอมเดือดรอนภายหลังวา เมอ่ื กอ นเราไมไดแ สวงหาทรัพยไว. [๑๖๕๑] ศลิ ปะท่สี มควรแกตน บุคคลใดไมไ ดศกึ ษาไวในกาลกอน บุคคลน้ันยอมเดอื ดรอนในภายหลงั วา เราไมไดศกึ ษาศิลปะไวก อ น ผไู มม ีศิลปะยอมเล้ยี งชีพลําบาก. [๑๖๕๒] ผใู ดเปนคนโกง ผนู น้ั ยอ มเดือดรอนในภายหลงั วา เราเปนคนโง สอ เสียด กินสินบนดรุ าย หยาบคาย ในกาลกอน. [๑๖๕๓] ผูใดเปน คนฆาสตั ว ผูน น้ั ยอ มเดอื ดรอนในภายหลงั วา เราเปนคนฆา สตั ว หยาบชา ทุศลีประพฤติตา่ํ ชา ปราศจากขันติ เมตตาและเอน็ ดูสัตวในกาลกอน.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 160 [๑๖๕๔] ผใู ดคบชใู นภรรยาผูอน่ื ยอ มเดอื ดรอนในภายหลงั วา หญงิ ท่ีไมมีใครหวงแหนมอี ยเู ปน อนัมาก ไมควรทเ่ี ราจะคบหาภรรยาผูอนื่ เลย. [๑๖๕๕] คนตระหน่ี ยอมเดอื ดรอ นในภายหลงัวา เมอื่ กอ น ขา วและนา้ํ ของเรามอี ยมู ากมาย เรากม็ ไิ ดใหท านเลย. [๑๖๕๖] ผไู มเลยี้ งดมู ารดาบดิ า ยอมเดอื ดรอ นในภายหลงั วา เราสามารถพอที่จะเลี้ยงดูมารดาและบิดาผแู กเฒาชราได ก็มไิ ดเ ล้ยี งดูทา น. [๑๖๕๗] ผไู มท ําตามโอวาทบดิ า ยอ มเดอื ดรอ นในภายหลังวา เราไดดูหมน่ิ บดิ าผเู ปน อาจารยสงั่ สอนผูนาํ รสท่ีตองการทกุ อยา งมาเลย้ี งด.ู [๑๖๕๘] ผูไมเ ขาใกลส มณพราหมณ ยอ มเดอื ดรอนในภายหลังวา เมื่อกอนเรามไิ ดไปมาหาสูสมณพราหมณท้ังหลาย ผมู ีศลี เปนพหสู ูตเลย. [๑๖๕๙] ผใู ดไมป ระพฤติสจุ รติ ธรรม ไมเ ขาไปน่ังใกลส ตั บรุ ุษ ยอ มเดือดรอ นในภายหลังวาสุจริตธรรมทีป่ ระพฤตแิ ลว และสัตบุรษุ อนั เราไปมาหาสูแ ลว ยอ มเปน ความดี แตเมื่อกอ นน้เี ราไมไ ดประพฤตสิ จุ รติ ธรรมไวเลย. [๑๖๖๐] ผูใดยอมปฏบิ ัตเิ หตุเหลา นีโ้ ดยอุบายอนัแยบคาย ผนู ้นั เมอื่ กระทาํ กิจท่บี รุ ุษควรทํา ยอมไมเดือดรอ นใจในภายหลังเลย. จบชนสนั ธชาดกที่ ๕

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 161 อรรถกถาชนสันธชาดก พระศาสดาเม่อื ประทบั อยู ณ พระเชตวันมหาวิหาร มพี ระพทุ ธ-ประสงคจ ะประทานโอวาทแกพระเจา โกศล ตรสั พระธรรมเทศนานี้ มีคาํเริ่มตน วา ทส ขลมุ านิ านานิ ดงั น.้ี ความพสิ ดารวา ในกาลครัง้ หนง่ึ พระเจาโกศลทรงมัวเมาดวยอิส-รยิ ยศหมกมุนอยใู นความสุขทเี่ กิดแตกิเลส ไมป รารถนาจะตัดสินคดี แมก ารบาํ รงุ พระพทุ ธเจา ก็ทรงลืมเสยี วนั หนงึ่ พระองคท รงระลกึ ถึงพระทศพลทรงดาํ ริวา จักถวายบังคมพระศาสดา พอเสวยกระยาหารเชาแลว เสด็จข้นึพระราชยานไปพระวหิ าร ถวายบังคมพระศาสดาแลวประทับนง่ั ลําดับนน้ัพระศาสดาตรสั กะพระราชาวา มหาบพิตร นานมาแลว พระองคม ไิ ดเสด็จมาเพราะเหตุไร พระเจา โกศลทูลวา เพราะขา พระองคม ีราชกจิ มากพระเจาขาไมมโี อกาสทจ่ี ะมาเฝา พระองค ตรสั วา มหาบพิตร เมอื่ พระพทุ ธเจา ผสู พั พญั ูผูใ หโ อวาทเชน เรา อยใู นวหิ ารที่ใกล ไมค วรที่พระองคจ ะประมาท วสิ ยัพระราชาตอ งไมป ระมาทในราชกิจทัง้ หลาย ดํารงพระองคเ สมอดวยมารดาบดิ าของชาวแวน แควน ละอคตเิ สียครองราชสมบัติโดยทศพธิ ราชธรรมจงึ จะควรเพราะเม่ือพระราชาประพฤติธรรม แมบ รษิ ัทของพระองคกป็ ระพฤติธรรม ขอ ท่ีเมอ่ื เราตถาคตสง่ั สอนอยู พระองคค รองราชสมบัตโิ ดยธรรม นนั้ ไมนา อัศจรรยโบราณกบัณฑติ ทั้งหลาย แมไมม อี าจารยส ั่งสอน ก็ยังตั้งอยูในสจุ ริตธรรมสามประการ แสดงธรรมแกม หาชน ตามความรขู องตน พาบริษทั ไปสวรรคได พระเจา โกศลทูลอาราธนาใหตรัสเรื่องราว พระพทุ ธองคทรงนําอดีตนทิ านมาตรัสเลา ดังตอไปนี้

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 162 ในอดตี กาล เมอื่ พระเจา พรทมทัตเสวยราชสมบตั อิ ยูในพระนครพาราณสี พระโพธิสตั วเ กดิ ในพระครรภของพระอัครมเหสพี ระเจาพรหมทตัพระญาตทิ ้ังหลายไดถวายพระนามวา ชนสนั ธกมุ าร เม่อื พระโพธิสัตวเ จรญิ วยัเรยี นศิลปวทิ ยาจากเนืองตักกศลิ ากลับมาแลว พระราชามีรบั ส่งั ใหชาํ ระเรือนจาํท้งั หมดใหส ะอาด แลว พระราชทานตาํ แหนง อปุ ราช. ตอมาเมอ่ื พระราชบดิ าสวรรคตแลว พระโพธสิ ัตวไ ดครองราชสมบัติรบั ส่งั ใหส รางโรงทานหกแหง คอื ทปี่ ระตพู ระนครทัง้ ส่ีดา น ที่กลางพระนครและทป่ี ระตูพระราชวัง บริจาคพระราชทรัพยวนั ละหกแสน ทรงบาํ เพ็ญมหาทานจนลือกระฉอนไปทั่วชมพูทวปี รับสงั่ ใหเปดเรอื นจําไวเปน นจิ ใหเคาะระฆงั ปา วรองมาฟงธรรม ทรงสงเคราะหโ ลก ดวยสังคหวัตถุส่ี รกั ษาศลี หา อยูจ ําอุโบสถ ครองราชสมบตั ิโดยธรรม บางครง้ั บางคราวก็ใหช าวแวนแควน มาประชมุ กัน แลว แสดงธรรมวา ทานทั้งหลายจงใหทาน จงสมาทานศีล จงประพฤติธรรม จงประกอบการงานและการคา ขายโดยธรรมเมอื่ เปนเดก็ จงเรียนศลิ ปวทิ ยา จงแสวงหาทรัพย อยาคดโกงชาวบาน อยาทําความสอเสยี ด อยาเปน คนดุรา ยหยาบชา จงบํารงุ มารดาบดิ า มคี วามเคารพออนนอมตอ ผูใหญใ นตระกลู พระองคไดท าํ มหาชนใหต งั้ อยูในสจุ รติ ธรรม. วันหนงึ่ เปน วนั ปณรสอี ุโบสถ พระโพธิสตั วท รงสมาทานอโุ บสถศลีแลว ทรงดาํ รวิ า เราจกั แสดงธรรมแกม หาชน เพอ่ื ประโยชนส ุขย่งิ ๆ ข้นึเพือ่ ใหมหาชนอยูดวยความไมป ระมาท รบั ส่งั ใหตีกลอง ปา วรอ งท่วั พระนครใหชาวพระนครท้ังหมด ตง้ั ตนแตพระสนมของพระองค มาประชมุ กนั แลวประทบั นั่งบนบัลลงั กอนั ประเสริฐทตี่ กแตง ไวกลางรตั นมณฑปซึ่งประดับประดาแลว ในพระลานหลวง ตรัสวา ชาวพระนครท่รี ักท้งั หลาย เราจกั แสดงธรรม

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 163ที่รอ นบา ง ไมรอ นบา ง แกท า นท้ังหลาย ขอทานทง้ั หลายจงเปนผไู มประมาทเงี่ยโสตสดบั โดยเคารพเถดิ แลว ทรงแสดงธรรม. พระศาสดาทรงเผยพระโอฐแกวอันอบรมแลวดวยอริยสจั เม่ือจะตรสัเทศนาน้ันโดยแจม แจง แกพระเจา โกศล ดวยพระสรุ เสียงอันไพเราะ ไดต รสัพระคาถาเหลานว้ี า พระเจาชนสันธะไดตรัสอยา งนวี้ า เหตุที่จะทํา ใหจิตเดือดรอ นน้ันมอี ยู ๑๐ ประการ บคุ คลไมท ํา เสียในกาลกอนแลว ยอมเดือดรอนในภายหลงั . บคุ คลเมอ่ื ยงั เปนหนมุ ไมท ําความพยายามยัง ทรัพยใหเ กดิ ขน้ึ คร้นั แกล งหาทรพั ยไ มได ยอมเดอื ด- รอ นภายหลังวา เม่ือกอนเราไมไดแ สวงหาทรพั ยไ ว. ศิลปะท่ีสมควรแกตน บุคคลใดไมไดศกึ ษาไวใ น กาลกอ น บคุ คลนัน้ ยอมเดอื ดรอ นในภายหลงั วา เราไม ไดศ กึ ษาศิลปะไวก อน ผไู มม ีศลิ ปะยอ มเลยี้ งชพี ลําบาก. ผใู ดเปนคนโกง ผนู ั้นยอ มเดอื ดรอ นในภายหลัง วาเราเปน คนโกง สอเสียดกินสนิ บนดรุ าย หยาบคาย ในกาลกอน. ผูใดเปน คนฆาสตั ว ผนู ัน้ ยอ มเดือดรอ นในภาย- หลงั วา เราเปน คนฆาสัตว หยาบชาทศุ ลี ประพฤติ ตํา่ ชา ปราศจากขันติ เมตตาและเอน็ ดูสตั วใ นกาลกอ น. ผูใดคบชูในภรรยาผอู ืน่ ยอ มเดอื ดรอ นในภาย หลงั วา หญิงที่ไมมีใครหวงแหนมีอยูเ ปน อันมาก ไม ควรทเี่ ราจะคบหาภรรยาผูอ่นื เลย.

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 164 คนตระหนี่ ยอ มเดือดรอนในภายหลงั วาเม่ือกอน ขา วและนํ้าของเรามีอยูมากมาย เรากม็ ิไดใหทานเลย. ผไู มเลี้ยงดูมารดาบดิ า ยอ มเดอื ดรอ นในภายหลัง วา เราสามารถพอท่ีจะเล้ียงดมู ารดาและบดิ าผูแกเ ฒา ชราได กไ็ มไ ดเ ลย้ี งดทู าน. ผไู มทําตามโอวาทบิดา ยอ มเดือดรอ นในภาย หลงั วา เราไดดหู มน่ิ บิดาผเู ปน อาจารยส ั่งสอน ผนู ํา รสทต่ี อ งการทกุ อยางมาเลยี้ งดู. ผไู มเ ขา ใกลส มณพราหมณ ยอมเดอื ดรอนใน ภายหลงั วา เมื่อกอ นเราไมไดไปมาหาสสู มณพราหมณ ทงั้ หลายผมู ีศลี เปนพหสู ตู เลย. ผูใดไมประพฤติสจุ รติ ธรรม ไมเ ขา ไปน่งั ใกล สัตบุรษุ ยอ มเดือดรอ นภายหลังวา สุจริตธรรมที่ ประพฤติแลว และสัตบรุ ษุ อันเราไปมาหาสูแลว ยอม เปน ความดี แตเมือ่ กอ นน้ีเราไมไดป ระพฤติสจุ รติ ธรรม ไวเลย. ผูใ ดยอมปฏิบตั เิ หตุเหลานีโ้ ดยอุบายอันแยบคาย ผนู นั้ เม่ือกระทํากิจทบี่ รุ ุษควรทํา ยอ มไมเ ดอื ดรอ นใจ ในภายหลงั เลย. บรรดาบทเหลา นนั้ บทวา านานิ ไดแก เหตุทง้ั หลาย. บทวาปพุ เฺ พ ความวา ไมก ระทําไวกอ นเลย. บทวา ส ปจฺฉา อนุตปฺปติความวา บุคคลผไู มก ระทํากิจที่ควรทําไวกอ น ยอมเดอื ดรอ น ยอมลาํ บาก

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 165ท้ังในโลกน้ีทั้งในโลกหนา . อีกอยางหนง่ึ บาลวี า ปจฺฉา อนุตปปฺ ติ ยอมตามเดือดรอนในภายหลังดังนีก้ ม็ .ี บทวา อิจจฺ าหุ ความวา พระเจาชนสนั ธะไดต รสั อยา งนั้น. บาลีวา อจิ จฺ าสุห ดังนก้ี ็มี. สุ อักษรในบทวา อจิ ฺจาสุหนัน้ เปนเพียงนิบาต. ตัดบทเปน อจิ ฺจาสุ อาห เพ่ือจะแสดงเหตุอันเปนท่ตี ั้งแหง ความเดอื ดรอ น ๑๐ อยา งนี้ พระโพธิสัตวจ งึ มีธรรมกถา. บรรดาบทเหลานน้ั บทวา ปุพเฺ พ ความวา บุคคลเม่ือคราวเปนหนุม ครั้งแรกทเี ดียว ไมกระทําความบากบัน่ ครั้นแกลงหาทรัพยไมได ตอ งเดอื ดรอ นเศรา โศก เห็นคนท้งั หลายมีความสขุ ตนเองเปนอยูลาํ บาก ยอ มเดอื ดรอ นในภายหลงั อยา งนีว้ า เมอื่ กอนเราไมไ ดแ สวงหาทรพั ยเ อาไว ครัน้แกลงยอมลาํ บาก เพราะฉะนัน้ เมอื่ ตอ งการจะมีความสุขในเวลาแก ตอ งทํางานมีกสกิ รรมเปน ตน ทีช่ อบธรรม แตเมอื่ ยังเปนหนุม ทีเดยี ว. บทวา ปุเร สนฺตในกาลกอนคือในเวลาทเ่ี รายังหนมุ ไมเ ขา ไปหาอาจารยท้งั หลาย ไมศกึ ษาศลิ ปะอะไร ๆ มศี ลิ ปะในเพราะชา งเปนตน อนั สมควรทีต่ นจะทํา. บทวา กิจฺฉาความวา ในเวลาแก ผไู มศ กึ ษาศิลปะจึงไมสามารถเพ่ือดํารงชีวติ ใหพนจากทกุ ขในกาลนน้ั จงึ ควรศกึ ษาศิลปะ เพราะฉะน้นั ทา นจึงแสดงวา ทานทัง้ หลายผปู รารถนาจะดาํ รงชีวติ ในเวลาแก จงศกึ ษาศิลปะในเวลาเปน หนุมทีเดยี ว.บทวา กฏู เวที ความวา ผูใ ดกอความโกงใหเ กดิ โกงชาวบาน กอ ความพินาศใหแ กโลก โกงดว ยสนิ บน. บทวา อาสึ ความวา ในกาลกอนเราไดเปน เชน น้ัน. บทวา ปส ุโณ แปลวา โกงดว ยถอ ยความยยุ งสอเสยี ด. บทวาปฏ  ม สิโก ความวา ถอื สนิ บนทาํ ผมู ิใชเจา ของใหเปนเจาของ ผูท เี่ ปน เจา ของมใิ หเ ปน เจาของ กนิ เนือ้ สันหลังของชนเหลาอนื่ . บทวา อติ ิ ปจฺฉา ความวานอนบนเตยี งท่ีจะตายยอมเดอื ดรอ นในภายหลงั ดว ยประการฉะนี้ เพราะฉะน้ัน

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 166ทานจงึ โอวาทวา ถา ทานไมอยากตกนรก กอ็ ยา กระทาํ บาปกรรมเหน็ ปานน.้ีบทวา ลทุ โฺ ธ ความวา ผทู ี่ฆา สตั วเ ปนทารุณสาหัส. บทวา อนารโิ ยความวา เปน ผูไมใ ชพ ระอริยะ ไมส าํ รวมเปนคนทุศลี มีสมาจารต่ําชา . บทวานาวชานิสฺส ความวา ขาพเจา มิใชเปนผูมคี วามประพฤติต่าํ ดวยอาํ นาจขนั ติ เมตตา และความเอ็นดู คาํ ท่ีเหลือพงึ ทราบโดยนัยมใี นกอนนั่นแล.บทวา อนาปทาสุ ความวา การคบหากบั หญิงทีไ่ มมีใครหวงแหน. ชอ่ื วาอนาปทา เพราะเปน หญิงไมมใี ครหวงแหน. อธิบายวา ในหญิงทีค่ นเหลาอน่ืไมท าํ ความหวงแหน. บทวา อฏุ ิเต แปลวา ปรากฏ. บทวา น ปุพฺเพความวา เมื่อกอนแตน้ีเรามิไดใ หทานเลย. บทวา ปหสุ นฺโต ความวาเปน ผอู าจ คอื สามารถเพอ่ื จะเลี้ยงดทู ั้งดวยกาํ ลงั ทรัพยทั้งดวยกาํ ลงั กาย. บทวา อาจริย ความวา บิดาในที่น้ีทา นประสงคว าอาจารย เพราะใหศกึ ษามารยาท. บทวา อนุสตถฺ าร แปลวา ผูพรา่ํ สอน. บทวา สพฺพกามรสาหร ความวา ผูนํารสทตี่ อ งการทุกอยางมาเล้ียงดู. บทวา อตมิ ฺ ิสสฺ  ความวาเม่อื ไมถ ือเอาโอวาทของทา น ชื่อวาดหู ม่นิ ลว งเกนิ ทาน. บทวา น ปพุ เฺ พ ความวา เมอ่ื กอนแตน้ี ไมไดเ ขา ไปหาสมณพราหมณผ ูทรงธรรม ผเู ปนไข ผลู ําบากไมปรนนิบัตโิ ดยถวายปจจัยมีจีวรเปนตน . บทวา ตโป ไดแก ผมู ีความเพียรเครือ่ งเผากิเลสคือสจุ รติ . บทวา สนโฺ ต ความวา เปน ผูมศี ีลเขา ไปสงบดวยทวารมีกายทวารเปน ตน. ทานกลาวอธบิ ายนี้ไววา ผปู ระพฤติตบะกลาวสุจรติ ๓ และผสู งบเหน็ ปานนัน้ ชอื่ วาเขาไปนง่ั ใกล เปน การยงั ประโยชนใ หสาํ เรจ็ คอื เปนความด.ี บทวา น ปพุ เฺ พ ความวา เม่อื คราวเราเปน หนมุ เรามิไดป ระพฤตพิ รหมจรรยเห็นปานน้ี ภายหลงั คร่ําคราลงเพราะชรา ถูกมรณภัย