tripitaka_60

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 69 พระราชกุมาร ไดสดับพระราชเสาวนยี น ัน้ แลว จึงตรัสคาถาท่ี ๗ วา นาํ้ คางบนยอดหญา พระอาทติ ยข ้นึ กเ็ หอื ดแหง ไป ฉันใด อายขุ องมนุษยทั้งหลาย ก็ฉันนนั้ ขอทลู กระหมอมแม อยา ทรงหามฉันเลย พระเจาขา . คําแหงคาถาน้นั มอี ธิบายวา ขา แตทูลกระหมอมแม หยาดน้ําคางบนยอดหญา พอพระอาทติ ยข ้ึนไปกส็ ลายแหงหายไป มิอาจจะดํารงอยูได คอืตกลงดินหมด ฉันใด ชวี ิตของหมูส ัตวเ หลา นัน้ กฉ็ ันนัน้ เปนของนดิ หนอ ยเปน ไปชัว่ กาล มิไดต ง้ั อยนู านเลย ในโลกสันนิวาสเห็นปานนี้ พระองคจะทรงเห็นหมอมฉนั นาน ๆ ไดอ ยา งไรเลา พระเจาขา โปรดอยาทรงหามหมอมฉนั เลย. แมเมือ่ พระโพธสิ ตั ว กราบทลู อยางนแ้ี ลว พระนางก็คงตรสั ออ นวอนแลว ๆ เลา ๆ อยนู ่ันเอง. ลําดบั นัน้ พระมหาสัตวเจา เมื่อจะกราบทลู เตือนพระราชบิดา จงึ ตรัสพระคาถาท่ี ๘ วา ขาแตพ ระองคผ ูเปนจอมเสนา ขอไดโปรดรบี ตรสั ใหพ ระราชมารดาเสด็จข้ึนสูยานนี้เสียเถิด พระ มารดาอยา ไดทรงกระทําอันตราย แกหมอ มฉนั ผู กาํ ลังรบี ดวนเสียเลย. คําเปนคาถาน้นั มีอธิบายวา ขาแตพ ระทูลกระหมอ มผเู ปนจอมรถโปรดตรัสใหคนรบี เชญิ พระมารดาของหมอมฉนั น้ี เสดจ็ ขึ้นสูพระยาน คอืพระวอทอง พระมารดาอยาไดท รงทาํ อันตรายแกหมอมฉนั ผูกาํ ลังจะขา มกา วลวงแดนกันดารคอื ชาติ ชรา พยาธิ และมรณะเสยี เลย. พระราชาทรงไดสดบั พระดาํ รัสของพระโอรสแลว ตรสั วา นางผเู จรญิขอไดไปเสยี เถดิ จงประทบั นัง่ เหนอื วอของเธอ ข้ึนสูปราสาทอันยังความยนิ ด

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 70ใหเ จริญเลยทีเดยี วเถดิ . พระนางทรงสดบั พระราชดํารสั ของพระราชานั้น เมื่อมอิ าจจะประทับอยไู ด ทรงแวดลอมไปดว ยหมนู ารี เสดจ็ ไปสพู ระปราสาทไดประทับยนื ทอดพระเนตรสถานวนิ จิ ฉยั ดว ยหมายพระทยั วา ลกู รักจักเปนไปอยา งไรเลาหนอ. ฝา ยพระโพธสิ ัตวเ จา เมื่อพระมารดาเสดจ็ ไปแลว ทรงออ นวอนพระราชบิดาอีก. พระราชา เมือ่ มทิ รงอาจจะหา มได กท็ รงอนุญาตวา พอ เอย ถาเชนนนั้ จงทําใจของเธอใหถ ึงท่สี ดุ เถดิ พอจงผนวชเถิด.ในเวลาท่พี ระราชาทรงอนญุ าตแลว พระขนษิ ฐาของพระโพธสิ ตั วเจา พระนามวา ยุธิฏฐิลกมุ าร ถวายบังคมพระราชบิดา กราบทลู ขออนุญาตวา ขา แตพระทูลกระหมอ ม ขอพระองคโปรดอนญุ าตการบรรพชาของหมอมฉนั ดว ยเถิด. พระพ่ีนองทง้ั สองพระองค ถวายบังคม.พระราชบิดา ละกามทั้งหลาย มมี หาชนแวดลอมพากันเสดจ็ ออกจากสถานที่วนิ จิ ฉัย. ฝา ยพระเทวที อดพระเนตรดพู ระมหาสัตว ทรงพระกันแสงวา เม่ือลกู ฉันผนวชแลว รมั มนครกจ็ ักวา งเปลาจงึ ตรสั พระคาถาทงั้ ๒ วา ทา นทัง้ หลาย จงชว ยวิ่งเตนดวยเถดิ ขอความ เจรญิ จงมแี กท า นเถิด รัมมนครจักเปลาเปลย่ี วเสยี แลว พอ ยุธัญชัย พระเจาสพั พทตั ทรงอนุญาตแลว ละ. เจาชายพระองคใด เปน ผปู ระเสรฐิ กวามนษุ ย ทั้งหลาย ยงั กาํ ลงั หนมุ แนนเปลง ปลงั่ ดงั ทองธรรมชาติ เจา ชายพระองคน ้ัน มีพระกาํ ลงั แข็งแรง มผี านงุ หม ยอ มดว ยนา้ํ ฝาดบวชแลว . บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา อภธิ าวถ ความวา พระนางมิไดตรัสส่งัเหลา นารี ที่ยืนลอมอยูทุกนางทีเดียววา แนะนางผเู จรญิ ทง้ั หลาย สทู ้งั หลายจงวิ่งเตนเขา เถิด. ดว ยบทวา ภทฺทนเฺ ต พระนางตรสั วา ความเจรญิ เพราะการไปอยางนั้น จงมแี กสูเถิด. บทวา รมฺมก พระนางตรัสหมายถึงรมั มนคร.

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 71บทวา โยหุ เสฏโ  ความวา พระโอรสของพระราชาผปู ระเสรฐิ กวาพระ-โอรสตัง้ พนนัน้ ทรงผนวชเสียแลว ทง้ั นี้ พระนางตรัสหมายถงึ พระมหาสัตวผกู ําลงั เสดจ็ ไปเพอ่ื ทรงผนวช ดว ยประการฉะนี้. ฝา ยพระโพธิสัตว ยังไมทรงผนวชในทันท.ี พระองคท รงถวายบงั คมพระราชมารดา พระราชบดิ าแลว ทรงชักชวนพระขนษิ ฐายธุ ิฏฐลิ กุมาร เสด็จออกจากพระนคร ใหม หาชนพากนั กลบั ไปแลว พระพ่นี องท้งั ๒ พระองคก็เสด็จเขาสปู า หิมพานต ทรงสรา งอาศรม ณ สถานท่อี นั นา ร่ืนรมยใจ ทรงผนวชเปน ฤาษี ทาํ ฌานและอภิญญาใหบงั เกิดไดแลว เลยี้ งชีพดวยผลหมากรากไม ในปาเปนตน จนตลอดพระชามายุ ไดม พี รหมโลกเปน ทไี่ ปในเบือ้ งหนาแลว . พระศาสดา เมอ่ื จะทรงประกาศเน้ือความนนั้ จงึ ตรัสพระคาถาสดุ ทา ยวา เจาชายทัง้ ๒ พระองค คอื ยธุ ัญชัยกับยธุ ฏิ ฐลิ ะ ทรงละทิง้ พระราชมารดาและพระราชบดิ าแลวทรงตัด เครอ่ื งขอ งแหง มัจจรุ าช เสด็จออกผนวชแลว. บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา มจจฺ โุ น แปลวา แหงมาร. มีพทุ ธา-ธบิ ายวา ดกู อ นภกิ ษทุ ง้ั หลาย พระกุมารท้ัง ๒ พระองคน ้นั คอื ยุธญั ชัยและยธุ ิฏฐิละทรงละพระราชมารดาและพระราชบิดาเสยี ตดั เครอ่ื งขอ งของมารคือกิเลสเปน เครอื่ งขอ ง ไดแก ราคะ โทสะ และโมหะ พากนั ผนวชแลว. พระศาสดา ทรงนาํ พระธรรมเทศนานมี้ าแลว ทรงประกาศสัจจะทง้ัหลายแลวตรสั วา ดูกอ นภิกษุทงั้ หลาย มิใชแ ตในบดั นเ้ี ทานนั้ แมถ งึ ในกาลกอนตถาคตก็ไดเ คยละราชสมบตั ผิ นวชแลว เหมือนกัน ดงั นีแ้ ลว จึงทรงประชุมชาดกวา พระราชมารดาพระราชบิดาในครั้งน้ัน ไดม าเปนตระกูลมหาราชในบัดนี้ ยุธฏิ ฐิลกุมาร ไดมาเปน พระอานนท สว นยธุ ัญชยั ก็คือเราตถาคตน่ันเองแล. จบอรรถกถายธุ ัญชัยชาดก

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 72 ๗. ทสรถชาดก วา ดวยผมู ปี ญญายอ มไมเศราโศกถงึ ส่ิงทีเ่ สียไปแลว [๑๕๖๔] มานแี่ นะ เจาลกั ขณและนางสีดาทง้ัสองจงมาลงนํา้ พระภรตนก้ี ลา วอยา งน้วี าพระเจาทสรถสวรรคตเสียแลว. [๑๕๖๕] พ่รี าม ดวยอานุภาพอะไร เจาพี่ไมเ ศราโศกถึงสิ่งทคี่ วรเศราโศก ความทกุ ขม ิไดครอบงาํ พี่เพราะไดท รงสดบั วา พระราชบิดาสวรรคตเลา . [๑๕๖๖] คนเราไมสามารถจะรกั ษาชวี ิต ท่ีคนเปน อนั มากพรา่ํ เพอถึง นักปราชญผ ูรแู จงจะทําตนใหเดือดรอนเพอ่ื อะไรกนั . [๑๕๖๗] ท้ังเดก็ ทงั้ ผูใ หญ ทั้งพาลทั้งบัณฑติท้ังคนม่ังมีทงั้ คนยากจน ลวนบา ยหนา ไปหามฤตยูทงั้นนั้ . [๑๕๖๘] ผลไมที่สกุ แลว ก็พลนั แตจ ะหลน ลงเปนแนฉันใด สัตวท ้งั หลายเกิดมาแลว ก็พลันแตจะตายเปนแน ฉันนั้น. [๑๕๖๙] เวลาเชา เหน็ กนั อยมู ากคน พอถงึ เวลาเยน็ บางคนไมเห็นกัน เวลาเยน็ เห็นกนั อยมู ากคน พอถงึ เวลาเชา บางคนไมเหน็ กัน.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 73 [๑๕๗๐] ถา ผทู ่คี ร่ําครวญหลงเบียดเบยี นตนอยูจะพึงไดรบั ประโยชนส ักเลก็ นอยไซร บณั ฑิตผมู ีปรีชาก็จะพงึ ทาํ เชน นน้ั บา ง. [๑๕๗๑] ผเู บียดเบยี นตนเองตนอยู ยอ มซบูผอมปราศจากผิวพรรณ สตั วผ ลู ะไปแลวไมไ ดชว ยคุมครองรักษา ดว ยการร่าํ ไหน้ันเลย การร่ําไหไรประโยชน. [๑๕๗๒] คนฉลาดพงึ ดับไฟท่ไี หมเรอื นดว ยน้าํฉันใด คนผเู ปน นักปราชญไดร บั การศึกษามาดีมีปญญาเฉลียวฉลาด พงึ รบี กําจัดความโศกท่เี กิดขนึ้ โดยฉบั พลัน เหมือนลมพดั ปยุ นนุ ฉนั นั้น. [๑๕๗๓] คน ๆ เดยี วนัน้ ตายไป คนเดียวเทานนั้เกดิ ในตระกูล สวนการคบหากนั ของสรรพสตั ว มคี วามเกย่ี วของกนั เปนอยา งยงิ่ . [๑๕๗๔] เพราะเหตนุ ้ันแล ความเศราโศกแมจะมากมายก็ไมท าํ จติ ใจของนกั ปราชญ ผูเปนพหสู ตูมองเหน็ โลกน้ีและโลกหนา รทู ั่วถึงธรรมใหเรารอนได. [๑๕๗๕] เราจกั ใหย ศ และโภคสมบัติ แกผทู ่คี วรจะได จักทะนบุ ํารุงภรรยา ญาติท้ังหลาย และคนท่ีเหลือ น้เี ปนกิจของบัณฑิตผปู รชี า. [๑๕๗๖] พระเจารามผมู พี ระศอดุจกลองทอง มีพระพาหาใหญ ทรงครอบครองราชสมบตั ิอยตู ลอด๑๖,๐๐๐ ป. จบทสรถชาดกท่ี ๗

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 74 อรรถกถาทสรถชาดก พระศาสดา เมื่อประทบั อยใู นพระเชตวันมหาวหิ าร ทรงพระปรารภกฎุ มพผี ูบ ิดาตายแลว คนหนึ่ง จงึ ตรัสพระธรรมเทศนานี้ มีคําเร่มิ ตนวา เอถ ลกฺขณสีตา จ ดังนี้. ความพิสดารวา กุฎมพนี นั้ เมอื่ บิดาถงึ แกก รรมแลว ถูกความเศราโศกครอบงาํ จึงทอดทิง้ หนาท่ีการงานเสยี ทกุ อยา ง ครนุ แตค วามเศราโศกอยูแตถ ายเดียว. พระศาสดา ทรงตรวจดสู ตั วโลกในเวลาใกลร ุง ทอดพระเนตรเห็นอปุ นสิ ัยแหง โสดาปต ติผลของเขา รงุ ข้ึนจงึ เสด็จโปรดสัตวใ นกรงุ สาวตั ถีเสวยพระกระยาหารเสร็จแลว ทรงสง ภิกษุทั้งหลายกลับ ทรงชวนไวเปน ปจ ฉาสมณะเพียงรปู เดยี ว เสด็จไปยงั เรอื นของเขา เมื่อตรสั เรยี กเขาผนู ัง่ ถวายบังคมดว ยพระดาํ รัสอันไพเราะ จงึ ตรสั วา ดกู อนอุบาสก เจาเศรา โศกไปทําไม เมอื่เขากราบทูลวา พระเจา ขา ขาแตพระองคผูเจรญิ ความเศรา โศกถึงบดิ ากําลังเบยี ดเบียนขาพระองค จงึ ตรัสวา ดกู อนอบุ าสก บณั ฑิตในปางกอน ทราบโลกธรรม ๘ ประการ ตามความเปน จริง เม่อื บดิ ถงึ แกก รรมแลว ก็มไิ ดประสบความเศราโศก แมสกั นอ ยหนง่ึ เลย เขากราบทูลอาราธนา จงึ ทรงนําอดีตนิทานมาตรสั วา ในอดีตกาล พระเจา ทสรถมหาราช ทรงละความถงึ อคติ เสวย-ราชสมบตั ิโดยธรรม ในกรงุ พาราณสี พระอคั รมเหสีผูเปนใหญกวาสตรี๑๖,๐๐๐ นางของทาวเธอ ประสตู พิ ระโอรส ๒ พระองค พระธดิ า ๑ พระองคพระโอรสองคใหญทรงพระนามวา รามบณั ฑิต องคนองทรงพระนามวา ลกั -ขณกมุ าร พระธิดาทรงพระนามวาสีดาเทวี. คร้ันจําเนยี รกาลนานมา พระอคั ร

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 75มเหสีสนิ้ พระชนม. พระราชาเมื่อพระนางสนิ้ พระชนมแลว ทรงถงึ อาํ นาจแหงความเศรา โศกตลอดกาลนาน หมอู ํามาตยช วยกนั กราบทูลใหทรงสราง ทรงกระทําการบริหารท่ีควรกระทาํ แกพ ระนางแลว ทรงตง้ั สตรีอ่นื ไวในตาํ แหนง อัครม-เหสีพระนางเปนทรี่ กั เปน ท่จี าํ เริญพระหฤทยั ของพระราชา. ครั้นกาลตอ มา แมพระนางก็ทรงพระครรภ ทรงไดร บั พระราชทานเครือ่ งครรภบรหิ าร จงึ ประสูติพระราชโอรส. พระประยรู ญาติขนานพระนามพระโอรสน้นั วา ภรตกมุ าร.พระราชาตรสั วา แนะ นางผเู จรญิ ฉนั ขอใหพรแกเธอ เธอจงรบั เถิด ดว ยทรงพระเสนหาในพระโอรส. พระนางทรงเฉยเสีย ทําทวี าทรงรบั แลว จนพระกมุ ารมพี ระชนมายุได ๗-๘ พรรษา จงึ เขาไปเฝาพระราชา กราบทลู วาพระทลู กระหมอม พระองคพ ระราชทานพระพรไวแ กบตุ รของกระหมอมฉันบดั นี้ ขอทรงพระกรุณาโปรดพระราชทานพระพรนัน้ แกเ ธอ เมื่อพระราชาตรัสวารับเอาเถิด นางผูเ จรญิ จึงกราบทูลวา ขาแตพระทลู กระหมอ ม ขอพระองคโปรดทรงพระกรุณาพระราชทานราชสมบัติ แกบ ตุ รของกระหมอมฉันเถดิพระเจา ขา. พระราชาทรงตบพระหัตถต รสั ขวู า เจาจงยอ ยยับเสียเถอะ นางถอยบุตรของขา ๒ คน กาํ ลังรุง เรอื งเหมือนกองเพลงิ เจาจะใหข าฆา เขาทง้ั ๒ คนเสียแลว ขอราชสมบตั ใิ หลกู ของเจา. พระนางตกพระทยั เสด็จเขา สูพระ-ตําหนกั อันทรงสิริ ถงึ ในวันอนื่ ๆ เลา ก็คงทลู ขอราชสมบตั กิ ับพระราชาเนืองๆทีเดยี ว. พระราชาคร้ันไมพ ระราชทานพระพรแกพ ระนาง จึงทรงพระดาํ ริวา ขึ้นชอ่ื วามาตคุ ามเปนคนอกตญั ู มักทําลายมติ ร นางนพ้ี ึงปลอมหนังสือหรอื จางคนโกง ๆ ฆา ลกู ทง้ั ๒ ของเราเสียได. พระองคจ ึงตรสั สั่งใหพระราชโอรสท้งั ๒ เขา เฝา ตรสั ความนน้ั มพี ระดํารัสวา พอ เอย อนั ตรายคงจักมีแกพ วกเจา ผูอยู ณ ท่ีนี้ เจาท้งั หลายจงพากันไปสูแดนแหง สามนั ตราช หรือ

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 76สูราวปา พากนั มาก็ตอเมอ่ื พอตายแลว ยึดเอาราชสมบตั ิของตระกูลเถิด ดังนี้แลว รบั สั่งใหพ วกโหราจารยเขาเฝาอกี ตรัสถามกาํ หนดพระชนมายุของพระองค ทรงสดบั วา จกั ยง่ั ยืนไปตลอด ๑๒ ปขางหนา จึงตรัสวา พอเอยโดยลวงไป ๑๒ ปถ ดั จากน้ี พวกเจาจงพากนั มา ใหม หาชนยกฉตั รถวาย.พระราชโอรสเหลา นนั้ กราบทูลวา ดีแลว พระเจาขา พากนั ถวายบงั คมพระราชบดิ า ทรงพระกนั แสง เสดจ็ ลงจากพระปราสาท. พระนางสดี าเทวีทรงพระดาํ รวิ า ถึงเราก็จักไปกับพ่ที ั้ง ๒ ถวายบงั คมพระราชบดิ า ทรงพระ-กันแสงเสดจ็ ออก. กษตั รยิ ทง้ั ๓ พระองคน ั้น แวดลอมไปดวยมหาชนออกจากพระนคร ทรงใหม หาชนพากันกลบั เสดจ็ เขาสหู ิมวนั ตประเทศโดยลาํ ดับ สรา งอาศรม ณ ประเทศอันมีนา้ํ และมลู ผลาผลสมบูรณ ทรงเลยี้ งพระชนมชีพดวยผลาผล พากนั ประทับอยแู ลว . ฝา ยพระลกั ขณบัณฑติ และพระนางสดี า ไดท ลู ขอรอ งพระรามบณั ฑติ รบั ปฏิญญาวา พระองคดาํ รงอยูใ นฐานะแหงพระราชบดิ าของหมอ มฉนั เหตนุ ัน้ เชญิ ประทบั ประจาํ ณ อาศรมบทเทานัน้ เถดิ หมอมฉนั ทั้ง ๒ จักนาํ ผลาผลมาบํารงุ เลี้ยงพระองค. จําเดมิ แตน้ันมา พระรามบณั ฑิต คงประทบั ประจํา ณ อาศรมบทน้นั เทานน้ั . พระลักขณบัณฑิต และพระนางสีดา พากนั หาผลาผลมาปรนนบิ ัตพิ ระองค. เมอ่ื กษัตรยิ ทง้ั ๓ พระองคน น้ั ทรงเลย้ี งพระชนมชีพอยดู ว ยผลาผลอยา งนี้ พระเจาทสรถมหาราช เสดจ็ สวรรคตลงในปท ่ี ๙ เพราะทรงเศราโศกถึงพระราชโอรส.ครน้ั จัดการถวายพระเพลิงพระบรมศพของพระเจาทสรถมหาราชเสร็จแลวพระเทวีมพี ระดาํ รัสใหพ วกอาํ มาตยถ วายพระเศวตฉตั ร แดพระภรตกุมารผูโอรสของตน. แตพ วกอํามาตยท ูลวา เจาของเศวตฉัตรยังอยใู นปา ดงั นแ้ี ลวจึงไมย อมถวาย. พระภรตกมุ ารตรัสวา เราจักเชญิ พระรามบณั ฑิต ผเู ปนพระภาดามาจากปา ใหท รงเฉลิมพระเศวตฉตั ร ทรงถือเคร่อื งราชกกุธภณั ฑ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 77๕ อยา ง พรอ มดวยเสนา ๔ เหลา บรรลุถึงที่ประทบั ของพระรามบณั ฑิตน้ันใหต ง้ั คายพกั แรมอยู ณ ทอ่ี นั ไมไ กล เสดจ็ เขาไปสอู าศรมบทกับอํามาตย ๒-๓นาย ในเวลาทพ่ี ระลกั ขณบณั ฑติ และพระนางสดี าเสด็จไปปา เขาเฝาพระรามบัณฑิต ผูปราศจากความระแวง ประทับนง่ั อยา งสบาย ประหนง่ึ รปู ทองคําท่ีตั้งไว ณ ประตอู าศรมบท ถวายบังคม ประทบั ยืน ณ ท่สี มควรขางหน่งึกราบทูลขา วของพระราชาแลว กท็ รงฟบุ ลงแทบพระบาททง้ั คู ทรงพระ-กนั แสงพรอมกับเหลา อํามาตย. พระรามบณั ฑติ มิไดทรงเศราโศกเลย มิไดทรงพระกันแสงเลย. แมเพยี งอาการผดิ ปกติแหงอินทรยี  ก็มิไดม ีแกพระองคเลย กแ็ ลในเวลาที่พระภรตะทรงพระกนั แสงประทับน่ัง เปนเวลาสายัณหสมยัพระลักขณบณั ฑิต และพระนางสดี าทัง้ ๒ พระองค ทรงพากันถือผลาผลเสด็จมาถึง. พระรามบัณฑติ ทรงดํารวิ า เจาลักขณะและแมสดี ายังเปน เดก็ยงั ไมม ีปรชี ากําหนดถถ่ี วนเหมือนเรา ไดร บั บอกเลา วา บิดาของเธอสวรรคตแลวโดยรวดเร็ว เมื่อไมอาจจะยับยงั้ ความเศรา โศกไวไ ด แมหัวใจของเธอก็อาจแตกไปได เราตองใชอ ุบายใหเ จาลกั ขณะและแมส ดี าจงไปแชน ํา้ แลวใหไดฟ งขาวน้ัน. ลําดบั นนั้ ทรงช้แี อง น้าํ แหง หน่งึ ขา งหนา แหง กษัตริยท ัง้๒ พระองคน้นั ตรสั วา เจาท้ัง ๒ มาชานัก นเ่ี ปน ทัณฑกรรมของเจา เจาจงลงไปแชน า้ํ ยืนอยู ดังน้ีแลว จึงตรัสกึ่งพระคาถาวา มาน่แี นะ เจา ลักขณะ และนางสีดาท้งั ๒ จงมา ลงนาํ้ . คาํ อันเปน คาถานั้น มอี ธบิ ายวา นานแี่ นะเจาลกั ขณะและนางสีดาจงพากันมา จงลงสนู าํ้ ทงั้ ๒ คน.

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 78 พระลกั ขณะและพระนางสีดาทงั้ ๒ พระองคน้นั พากนั เสดจ็ ลงไปประทับยืนอยู ดว ยพระดํารัสคร้งั เดียวเทา น้นั . ลาํ ดบั นน้ั พระรามบัณฑิตเมอ่ื จะทรงบอกขาวแหง พระราชบดิ าแกก ษัตรยิ ท้งั ๒ พระองคนัน้ จงึ ตรัสกึ่งคาถาที่เหลอื วา พอภรตะนี้ กลาวอยางนว้ี า พระราชาทสรถ สวรรคตเสียแลว . พระลักขณะและพระนางสดี าท้ัง ๒ พระองคน ้ัน พอไดสดบั ขา ววาพระราชบิดาสวรรคตเทานั้น ก็พากนั วิสัญญีสลบไป. พระรามบัณฑิตตรสั บอกซํา้ อกี ก็พากันสลบไปอีก. หมูอํามาตยชว ยกนั อุมกษัตริยท้งั ๒ พระองคอนั ทรงถงึ วิสญั ญภี าพไปถงึ ๓ ครัง้ ดว ยอาการอยา งนี้ ข้ึนจากนํ้าใหป ระทบั นัง่บนบก. เมอ่ื เธอท้งั ๒ ไดลมอสั สาสปสสาสะแลว ทุกพระองคต างกป็ ระทบั นั่งทรงพระกันแสงคร่ําครวญกันเรื่อย. ครัง้ นนั้ พระภรตกมุ าร ทรงพระดาํ รวิ าพระภาดาของเรา ลกั ขณกมุ ารและพระภคินีสีดาเทวีของเรา สดบั ขา ววาพระทสรถสวรรคตเสียแลว มิอาจจะยบั ยงั้ ความเศรา โศกไวได แตพระรามบัณฑิต มิไดทรงเศราโศก มไิ ดท รงครา่ํ ครวญเลย อะไรเลาหนอ เปนเหตุแหง ความไมเศรา โศกของพระองค ตอ งถามพระองคด ู. เมอื่ ทา วเธอจะตรัสถามพระองค จงึ ตรสั พระคาถาท่ี ๒ วา พีร่ ามบณั ฑติ ดวยอานุภาพอะไร เจาพี่จงึ ไม เศราโศก ถึงสิ่งทีค่ วรเศรา โศก ความทกุ ขม ไิ ดค รอบงาํ พ่ีเพราะไดส ดบั วา พระราชบิดาสวรรคตเลา . บรรดาบทเหลานั้น บทวา ปภาเวน แปลวา ดวยอานภุ าพ. บทวาน ต ปสหเต ทุกขฺ  ความวา ความทกุ ขเ ห็นปานน้ี เหตไุ รจงึ ไมบ ีบคน้ัพ่ีไดเ ลย อะไรเปน เคร่อื งบังคับมใิ หพีเ่ ศราโศกเลย โปรดแจง แกห มอมฉันกอ น.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 79 ลาํ ดบั น้นั พระรามบัณฑติ เมอ่ื จะแสดงเหตุท่บี ังคบั มิใหพ ระองคทรงเศราโศก แกพ ระกุมารภรตะน้ัน จึงตรสั วา คนเราไมส ามารถจะรกั ษาชีวิต ทค่ี นเปน อนั มาก พรา่ํ เพอถึง นกั ปราชญผรู ูแจง จะทําตนเพ่อื ใหเดือดรอ น เพื่ออะไรกนั . ท้ังเด็กทั้งผูใหญ ทง้ั พาลท้ังบัณฑิต ท้งั คนม่ังมี ทง้ั คนยากจน ลว นบา ยหนา ไปหามฤตยูทง้ั นั้น. ผลไมท สี่ ุกแลว ก็พลันแตจ ะหลน ลงเปน แน ฉันใด สตั วทง้ั หลายเกิดมาแลว กพ็ ลันแตจ ะตาย เปนแน ฉันนัน้ . เวลาเชา เห็นกันอยมู ากคน พอถึงเวลาเย็น บางคนกไ็ มเ ห็นกัน เวลาเยน็ เห็นกันอยมู ากคน พอ ถงึ เวลาเชาบางคนก็ไมเ ห็นกัน. ถาผทู ี่คราํ่ ครวญหลงเบยี ดเบยี ดตนอยู จะพงึ ได รบั ประโยชนสกั เล็กนอ ยไซร บณั ฑิตผมู ีปรชี า กจ็ ะ พงึ ทําเชน นัน้ บา ง. ผเู บยี ดเบยี นตนของตนอยู ยอ มซูบผอม ปราศจากผิวพรรณ สตั วผูละไปแลว ไมไ ดชว ยคมุ ครอง รักษา ดวยการร่ําไหน ั้นเลย การราํ่ ไหไ รป ระโยชน. คนฉลาดพงึ ดับไฟท่ีไหมเ รอื นดว ยนํ้า ฉันใด คนผเู ปน นักปราชญ ไดรับการศึกษามาดีแลว มีปญ ญา เฉลยี วฉลาด พงึ รีบกาํ จัดความเศรา โศกท่เี กดิ ขน้ึ โดย พลนั เหมอื นลมพัดปุยนนุ ฉะนัน้ .

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 80 คน ๆ เดยี วเทา น้นั ตายไป คนเดยี วเทานนั้ เกดิ ในตระกูล สว นการคบหากนั ของสรรพสัตว มกี าร เกย่ี วของกันเปนอยางยิง่ . เพราะเหตุนน้ั แล ความเศราโศกแมจะมากมาย ก็ไมท ําจติ ใจของนักปราชญผ เู ปน พหสู ูต มองเห็น โลกน้แี ละโลกหนา รูทว่ั ถงึ กรรมใหเ รา รอ นได. เราจกั ใหยศ และโภคสมบตั ิ แกผูที่ควรจะได จกั ทะนบุ ํารุงภริยา ญาติทั้งหลาย และคนทเ่ี หลอื น้ี เปน กิจของบัณฑิตผูปรชี า. พระรามบณั ฑติ ไดป ระกาศถงึ อนจิ จตาดว ยคาถา ๖ คาถาเหลาน้.ี บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา ปาเลตุ ไดแ ก เพื่อจะรักษา. บทวาลปต ไดแก ผูบน เพออยู ทา นกลาวคําอธิบายไวดังนีว้ า พอภรตะเอยชีวิตของสตั วทง้ั หลาย บรรดาท่ีพากันรํา่ ไหถึงกันมากมาย แมส ักคนเดียวก็มอิ าจจะรักษาไวไ ดวา อยาขาดไปเลยนะ บัดนี้ผเู ชนเรานั้น รโู ลกธรรมทั้ง๘ ประการ โดยความเปน จรงิ ช่ือวา วญิ ูชน มคี วามหลกั แหลมเปน บณั ฑิตในเมื่อเหลาสัตวผ ูมีชีวติ มคี วามตายเปนที่สดุ ตายไปแลว จะยังตนใหเขาไปเดอื ดรอนเพ่ืออะไรกนั คือเหตไุ รจงึ จะแผดเผาตน ดวยความทกุ ขของตนอันหาอปุ การะมิได. คาถาวา ทหรา จ เปนตน มอี ธบิ ายวา พอภรตะเอย ขึน้ชอ่ื วา มฤตยู น้ี มิไดละอาย ตอ คนหนุมผเู ชน กับรปู ทองคาํ มขี ตั ติยกุมารเปน

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 81ตน เลย และมิไดเกรงขามยอมหาโยธาทัง้ หลาย ผูถงึ ความเจริญโดยคุณ มไิ ดเกรงกลัวเหลา สัตว ผูสันดานหนาเปน พาล มีไดยําเกรงปวงบณั ฑติ มพี ระ-พทุ ธเจาเปนตน มไิ ดห วั่นเกรงมวลอสิ ริยชน มีพระเจาจกั รพรรดเิ ปนตน มิไดอ ดสตู อคนขัดสนไมเวน ตวั ฝูงสตั วเหลา นี้ แมท ง้ั หมดลว นบายหนาไปหามฤตยู พากนั ยอยยับแหลกลาญท่ีปากแหงความตายทัง้ นน้ั แหละ. บทวา ปตน-โต ไดแก โดยการตกไป มีอธบิ ายวา ดกู อ นพอ ภรตะเอย เปรยี บเหมือนผลไมอ นั สกุ แลว ตั้งแตเ วลาที่สกุ แลว ไป ก็มแี ตจ ะรอเวลารว งหลน วาจะพรากจากขวั้ หลนลงบดั นี้ หลนลงเด๋ยี วน้ี คือผลไมเหลาน้ัน มีแตจะคอยระแวงอยูอยา งนวี้ า ความหวัน่ ท่ีจะตอ งหลนเปนการแนนอนเทยี่ งแท มแี ตเรอื่ งน้นัถายเดยี วเทานั้น ฉันใด แมฝูงสัตวทีต่ อ งตาย ท่เี กิดมาแลว กฉ็ นั นัน้ หวนั่ เกรงแตท ่ีจะตายถา ยเดยี วเทา นนั้ ขณะหรอื ครทู ฝี่ งู สตั วเ หลานัน้ จะไมตองระแวงความตายนน้ั ไมมเี ลย. บทวา สาย แปลวา ในเวลาเย็น. ดว ยบทวา สายน้ี ทา นแสดงถงึ การท่ไี มปรากฏของผทู ่ีเห็นกันอยใู นเวลากลางวัน ในเวลากลางคนื และของสตั วผ เู หน็ กนั อยใู นเวลากลางคืน ในเวลากลางวัน. บทวากิ จฺ ทิ ตถฺ  ความวา ถาคนเราครา่ํ ครวญอยูดวยคิดวา พอของเรา ลกู ของเรา ดังนี้เปนตน หลงใหลเบียดเบยี นตนอยู ใหตนลําบากอยู จะพงึ นําประโยชนมาแมส กั หนอย. บทวา กยิรา เจ น วิจกฺขโณ ความวา เมอ่ืเปน เชนน้ัน บรุ ษุ ผูเปน บณั ฑิตพึงราํ่ ไหเชนนั้น. แตเ พราะผรู ่ําไหอยู ไมสามารถจะนาํ ผตู ายแลวมาได หรอื สามารถจะทําความเจรญิ อ่ืน ๆ แกผูตายแลวน้นั ได เหตนุ ั้นจึงเปนกริ ิยาทไี่ รประโยชน แกผูท่ีถูกรํ่าไหถงึ บณั ฑิตทง้ั หลายจึงไมร ํา่ ไห. บทวา อตตฺ านมตตฺ โน ความวา ผรู ่ําไหกําลังเบียดเบียนอตั ภาพของตน ดว ยทกุ ขคอื ความโศกและความราํ่ ไห. บทวา น เตน ความวา ดวยความราํ่ ไหน้ัน ฝงู สัตวผูไ ปปรโลกแลว ยอมจะคมุ ครองไมไ ด จะยงั ตน

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 82ใหเปนไมไ ดเลย. บทวา นริ ตฺถา ความวา เพราะเหตนุ ั้น การรา่ํ ไหถ ึงฝงูสัตวผูต ายไปแลว เหลานน้ั จึงเปน กริยาที่หาประโยชนมไิ ด. บทวา สรณ ไดแ กเรือนเปนท่ีอยอู าศัย ทานกลาวคาํ อธิบายนไ้ี วว า บรุ ุษผเู ปน บัณฑติ เมื่อเรอื นถูกไฟไหม ก็ไมต องตกใจแมสกั ครู รีบดับเสยี ดว ยน้าํ ตั้งพนั หมอ ทันที ฉนั ใดธีรชนกฉ็ ันน้ัน พงึ ดับความโศกที่เกิดขน้ึ แลว โดยทนั ทที เี ดียว กําจดั ปด เปาเสียโดยวธิ ี ท่คี วามโศกจะไมอ าจตง้ั อยูไ ด เหมือนลมพัดปยุ นนุ ฉะนัน้ . ในบทวา เอโกว มจฺโจ มีอธิบายดังตอ ไปนี้ พอ ภรตะเอย ฝงู สตั วเ หลาน้ีชือ่ วา มีกรรมเปนของของตน สตั วผไู ปสูป รโลกจากโลกนี้ ผเู ดียวจากฝูงสัตวเหลานั้น ลวงไปผานไป แมเม่ือเกดิ ในตระกูลมีกษัตรยิ เปน ตน ผเู ดียวเทา นั้นไปเกดิ . สวนความรว มคบหากนั ของสัตวท้งั ปวงในทน่ี ัน้ ๆ มกี ารเกี่ยวของกันน้นั วา ผนู เ้ี ปน บดิ าของเรา ผูนี้เปน มารดาของเรา ผนู ี้เปน ญาตมิ ติ รของเราดังนี้ ดวยอาํ นาจท่เี กี่ยวขอ งกัน ทางญาติ ทางมิตร เทานนั้ เปนอยางยง่ิ แตเมื่อวาโดยปรมตั ถ ฝงู สัตวเหลา นี้ ในภพทั้ง ๓ มีกรรมเปนของของตนท้ังนนั้ .บทวา ตสมฺ า ความวา เพราะเวน ความเกยี่ วของทางญาติ ทางมติ ร อันเปน เพียงการคบหากัน ของสัตวเหลาน้ีเสยี แลว ตอ จากนน้ั ยอ มเปนอน่ื ไปไมได ฉะนั้น. บทวา สมปฺ สฺสโต ไดแก เห็นโลกน้แี ละโลกหนา อันมีความพลดั พรากจากกนั เปน สภาวะโดยชอบ. บทวา อฺ าย ธมฺม ไดแ ก เพราะรโู ลกธรรม ๘ ประการ. บทวา หทย มนฺจ นี้ ทง้ั ๒ บท เปนช่อื ของจิตนนั่ เอง ทา นกลา วคาํ อธบิ ายไวด ังนีว้ า โปฏฐปาทะเอย ธรรมในมวลมนษุ ยเหลาน้ี คือ มีลาภ ไมมลี าภ มียศ ไมมียศ นินทา สรรเสริญ สขุ และทกุ ข เปน ของไมเ ทีย่ ง เธออยาเศรา โศก เธอ จะเศรา โศกไปทําไม ดังน้ี.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 83 ความเศราโศกแมจะใหญห ลวง ซงึ่ มบี ตุ รที่เปนทร่ี ักตายไปเปน วตั ถุยอ มปรากฏทางจิต ดวยโลกธรรม ๘ ประการอยา งใดอยา งหน่ึงน้ี และยอมไมแผดเผาหทยั ของธรี ชนผดู าํ รงอยู เพราะไดรถู งึ สภาวธรรมอนั นน้ั วา เปน ของไมเ ท่ยี ง. อีกนยั หนง่ึ พงึ เห็นความในขอน้ี อยา งนวี้ า ความเศรา โศกแมว าจะใหญหลวงกจ็ ะแผดเผาหทยั วัตถุ และใจของธีรชนไมไ ด เพราะมาทราบโลกธรรม ๘ ประการน้ี. บทวา โสห ยสจฺ โภคจฺ ความวา พอภรตะเอย การรอ งไหร ํา่ ไห เหมอื นของพวกคนอันธพาล ไมส มควรแกเราเลย แตเราเมือ่ พระราชบิดาลว งลบั ไปดํารงอยูในฐานะของพระองคนนั่ แล จะใหท านแกคนที่ควรให มพี วกคนกําพรา เปน ตน ใหต าํ แหนงแกผทู ี่ควรใหต ําแหนง ใหยศแกผทู ค่ี วรจะใหย ศ บรโิ ภคอสิ รยิ ยศ โดยนยั ที่พระราชบดิ าของเราทรงบริโภคทรงเลี้ยงหมูญาติ จะคุมครองคนทีเ่ หลอื คอื คนภายในและคนทีเ่ ปน บริวารจกั กระทําการปกปองและคมุ ครองกันโดยธรรม แกสมณะและพราหมณผ ูทรงธรรม เพราะท้งั นเี้ ปนกจิ อนั สมควรของผูรู คือ ผเู ปน บณั ฑติ . ฝูงชนฟงธรรมเทศนาอันประกาศความไมเทย่ี ง ของพระรามบณั ฑิตนี้แลว พากันสรางโศก. ตอ จากนั้น พระภรตกมุ ารบงั คมพระรามบัณฑิตทลูวา เชญิ พระองคทรงรับราชสมบตั ิ ในพระนครพาราณสีเถดิ . ดกู อนพอทานจงพาพระลกั ขณและสีดาเทวไี ปครองราชสมบัตกิ นั เถิด. ทลู ถามวา ก็พระองคเลา พระเจา ขา. ตรสั วา พอเอย พระบิดาของฉันไดต รัสไวกะฉันวา ตอ ลวง ๑๒ ป เจา คอ ยมาครองราชสมบตั ิ เม่อื ฉนั จะไป ณบัดนี้เลา กเ็ ปน อนั ไมช่อื วาไมกระทาํ ตามพระดํารสั ของพระองค แตค รน้ัพน จาก ๓ ป อื่นไปแลว ฉนั จักยอมไป. ทูลถามวา ตลอดกาลเพยี งน้ีใครจักครองราชสมบตั เิ ลา. พวกเธอครองซ.ี ทูลวา หากหมอมฉันไมครอง.ตรัสวา ถา เชนนนั้ รองเทาคูนจ้ี ักครองจนกวาฉันไป แลวทรงถอดฉลองพระ-บาททาํ ดวยหญา ของพระองคประทานให. กษัตริยท ั้ง ๓ พระองคร บั ฉลอง

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 84พระบาทบังคมพระรามบัณฑติ แวดลอมดวยมหาชน เสดจ็ ไปสพู ระนครพาราณส.ี ฉลองพระบาทครองราชสมบตั ติ ลอด ๓ ป. พวกอํามาตยพากนั วางฉลองพระบาทหญา เหนอื ราชบังลังก แลว พากันตดั สนิ คด.ี ถา ตัดสนิ ไมดีฉลองพระบาทก็กระทบกนั ดว ยสัญญานนั้ ตอ งพากันตดั สนิ ใหม เวลาท่ีตดัสนิ ชอบแลว ฉลองพระบาทปราศจากเสียงและคงเงียบอยู. ตอน้ันสามป พระ-รามบัณฑิตจึงเสด็จออกจากปาบรรลถุ ึงพระนครพาราณสี เสด็จเขา สูพระราชอทุ ยาน. พระกุมารทงั้ หลาย ทรงทราบความทพ่ี ระองคเสด็จมา มีหมอู าํ มาตยแวดลอ มเสด็จไปพระอุทยาน ทรงกระทํานางสดี าเปน อคั รมเหสีแลวอภิเษกทั้งค.ู พระมหาสัตวท รงปราบดาภิเษกแลว ประทับเหนอื ราชรถอนั อลงกต เสดจ็เขาสพู ระนครดวยบริวารขบวนใหญ ทรงเลยี บพระนครแลวเสด็จขน้ึ สทู องพระโรง แหง พระสุนนั ทนปราสาท. ตงั้ แตน ัน้ ทรงครองราชสมบตั ิโดยธรรมตลอดหมื่นหกพนั ป ในเวลาสิน้ พระชนมายุ ทรงยังเมืองสวรรคใ หเนอื งแนนแลว . อภิสมั พทุ ธคาถานวี้ า พระเจารานผูมีพระศอดุจกลองทอง มพี ระพาหา ใหญ ทรงครอบครองราชสมบัติอยูตลอด ๑๖,๐๐๐ ป ดงั น้ี ยอมประกาศเน้ือความนัน้ . บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา กมฺพุคโิ ว ความวา มพี ระศอ เชน กับแผนทองคาํ . จรงิ อยู ทองคาํ เรยี กวา กมั พ.ุ พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนาน้มี าแลว ทรงประกาศสจั จะ ในเวลาจบสัจจะ กฎุ มพดี ํารงในโสดาปต ติผล ทรงประชมุ ชาดกวา พระทส-รถมหาราชครั้งน้ัน ไดมาเปนสทุ โธทนมหาราช พระมารดาไดม าเปนพระมหามายา สดี าไดม าเปน มารดาของราหลุ เจาภรตะไดมาเปนอานนท เจา ลักขณ ไดมาเปนสารีบุตร บรษิ ทั ไดมาเปนพุทธบริษทั สวนรามบณั ฑิตไดม าเปนเราตถาคตแล. จบอรรถกถาทสรถชาดก

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 85 ๘. สังวรชาดกวา ดว ยพระราชาผมู ศี ลี าจารวตั รทีด่ งี าม [๑๕๗๗] ขา แตพ ระมหาราช พระราชาผเู ปนจอมแหง ชน ทรงทราบถงึ พระศลี าจารวัตรของพระองค ทรงยกยอ งพระกุมารเหลา น้ี มไิ ดสาํ คญัพระองคดวยชนบทอะไรเลย. [๑๕๗๘] เมอ่ื พระมหาราชาผูสมมตเิ ทพ ยังทรงพระชนมอ ยหู รอื ทิวงคตแลวกต็ าม พระประยรู ญาติผเู หน็ ประโยชนต นเปน สําคญั พากนั ยอมรับนบั ถอืพระองค. [๑๕๗๙] ขาแตพ ระเจา สังวรราช ดวยพระศีลา-จารวตั รขอ ไหน พระองคจงึ สถติ อยูเหนือพระเชษฐ-ภาดาผทู รงรวมกําเนิดได ดวยพระศลี าจารวตั รขอ ไหนหมพู ระญาติท่ปี ระชุมกนั แลว จงึ ไมย ่ํายีพระองคได. [๑๕๘๐] ขา แตพระราชบุตร หมอมฉนั มิไดริษยาสมณะท้งั หลายผแู สวงหาคณุ อันใหญหลวงหมอ มฉนั นอบนอมทา นเหลา นนั้ โดยเคารพ ไหวเ ทาของทานผูคงที.่ [๑๕๘๑] สมณะเหลา น้นั ยนิ ดแี ลวในคุณธรรมของทา นผูแสวงหาคุณ ยอ มพราํ่ สอนหมอมฉนั ผูประกอบในคุณธรรม ผพู อใจฟงไมม ีความริษยา.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 86 [๑๕๘๒] หมอ มฉันไดฟ ง คาํ ของสมณะ ผูแสวงหาคุณอนั ใหญหลวงเหลา นั้นแลว มไิ ดด หู ม่นิ สักนอยหนงึ่ เลย ใจของหมอ มฉนั ยินดแี ลวในธรรม. [๑๕๘๓] กองพลชา ง กองพลมา กองพลรถและกองพลเดินเทา หมอมฉันไมตัดเบี้ยเล้ยี งและบําเหนจ็ บาํ นาญของจาตรุ งคเสนาเหลาน้นั ใหลดนอ ยลง. [๑๕๘๔] อํามาตยผ ใู หญ และขา ราชการผูม ีปรชี าของหมอ มฉนั มีอยู ชว ยกนั บาํ รุงพระนครพาราณสใี หม เี นือ้ มาก มีน้ําดี. [๑๕๘๕] อน่งึ พวกพอคาผูมัง่ คง่ั มาแลว จากรัฐตา ง ๆ หมอ มฉันชวยจัดอารักขาใหพ อคาเหลา นัน้ขอไดโ ปรดทราบอยางน้เี ถดิ เจา พีอ่ โุ บสถ. [๑๕๘๖] ขาแตพ ระเจาสังวรราช ไดยนิ วาพระองคทรงครอบครองราชสมบตั ิแหง หมพู ระญาติโดยธรรม พระองคเปนผมู พี ระปรีชาดว ย เปน บณั ฑิตดวย ท้ังทรงเกอ้ื กูลพระประยูรญาติดว ย. [๑๕๘๗] ศตั รทู ง้ั หลายยอมไมเ บียดเบยี นพระ-องคผ ูแวดลอ มไปดว ยพระประยูรญาติ ทรงพรอมมูลดว ยรัตนะตา ง ๆ เหมอื นจอมอสูร ไมเบยี ดเบียนพระ-อนิ ทร ฉะนนั้ . จบสงั วรชาดกที่ ๘

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 87 อรรถกถาสังวรมหาราชชาดก พระศาสดาเม่อื เสดจ็ ประทับอยู ณ พระเชตวนั มหาวิหาร ทรงพระปรารภภกิ ษุทอดทิ้งความเพียรเสยี แลว รูปหน่งึ ตรัสเรอื่ งนี้มีคําเรม่ิ ตนวา ชานนโฺ ต โน มหาราชา ดังน.ี้ เรอ่ื งมวี า ภกิ ษนุ น้ั เปน กุลบตุ รชาวพระนครสาวตั ถี ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดา บรรพชาไดอ ุปสมบทแลว บําเพญ็ อาจาริยวตั ร และอปุ ชฌายวตั ร ทอ งพระปาฏโิ มกขทง้ั สองจนคลอง มพี รรษาครบ ๕ เรียนกรรมฐาน ลาอาจารยแ ละอปุ ช ฌายว า ผมจกั อยูในปา ไปถึงบา นชายแดนตาํ บลหน่งึ พวกคนตางเล่อื มใสในอริ ิยาบถ พากันสรางบรรณศาลาบํารุงอยูในบานน้ัน คร้นั เขาพรรษา กบ็ าํ เพญ็ สบื สรา งพยายามจําเรญิ กรรมฐานตลอดไตรมาส ดวยความเพียรอนั ปรารภแลว ไมส ามารถใหคุณแมเพียงโอภาสบังเกิดได ดาํ ริวา ในบคุ คลสเ่ี หลา ท่พี ระศาสดาทรงแสดงแลว เราคงเปนประเภทปทปรมะเสียแนแลว เราจะอยปู า ทําไม ไปพระเชตวัน คอยดูพระรปูพระโฉมของพระตถาคตเจา สดบั ธรรมเทศนาอนั ไพเราะ ยับย้ังอยเู ถอะ.เธอทอดทิง้ ความเพียรออกจากบานน้นั ไปถึงพระเชตวนั โดยลาํ ดบั ถกู อาจารยและอุปช ฌายท ั้งภิกษทุ ่เี คยรจู ักมกั คนุ รุมถามถึงเหตทุ ่ีบังคบั ใหม า ก็บอกเรอื่ งนน้ั ถกู ภกิ ษุเหลา นั้นตเิ ตียนวา เหตุไรคุณจึงทําอยางน้ี นําตวั ไปสูสาํ นักพระศาสดา เมอื่ ตรสั วา ดูกอ นภิกษทุ ง้ั หลาย เธอพาภกิ ษุผูไมปรารถนามากนัหรือ กราบทลู วา ขา แตพระองคผ ูเ จรญิ ภกิ ษุนที้ อดท้งิ ความเพยี รมาแลวพระเจาขา. พระศาสดาตรสั ถามวา ที่เขาวานะ จรงิ หรือ เม่อื กราบทูลวา จริงพระเจาขา ตรัสวา ดูกอ นภิกษุ เหตไุ รจึงทอดท้งิ ความเพียรเสียละ ที่จรงิ

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 88ผลอนั เลิศในพระศาสนาน้ี ทม่ี นี ามวา อรหัตผล ยอ มไมมแี กบคุ คลผเู กียจครา นผมู คี วามเพยี รอันปรารภแลว จงึ จะช่นื ชมอธิคมธรรมได ก็แลในปางกอนเธอก็เปน คนมีความเพยี รทนตอ โอวาท ดวยเหตุนั้นแล แมเ ปนนองสุดทองแหง โอรส ๑๐๐ ของพระเจา พาราณสี ตัง้ อยใู นโอวาทของบณั ฑิตทง้ั หลาย ก็ถงึ เศวตฉัตรได ทรงนาํ อดีตนทิ านมา ดังตอไปน้ี ในอดตี กาล พระโอรสสุดทอ งนี้ ไดทรงยดึ เหนยี่ วผูกนํา้ ใจฝูงชนผถู ึงพระนครพาราณสีทัว่ หนา ดว ยสังคหวตั ถนุ นั้ ๆ ไดเ ปน ทรี่ กั ท่ีเจริญใจของคนทง้ั ปวง. กาลตอมา พวกอํามาตยพ ากนั กราบทูลถามพระราชาผปู ระทบั นั่งเหนือพระแทนท่สี วรรคตวา ขอเดชะ ใตฝ า ละอองธุลีพระบาทปกเกลา ฯ เมือ่ใตฝาละอองธุลีพระบาทสวรรคตไป พวกขาพระพุทธเจา จกั ถวายเศวตฉตั รใหแกใ คร พระเจาขา พระองคตรสั ส่ังวา พอเอย ลูกของฉนั แมท ง้ั หมด เปนเจาของเศวตฉตั รทัง้ นน้ั แตผใู ดจบั ใจพวกเธอ พวกเธอกใ็ หเ ศวตฉัตรแกผ นู ้ันก็แลว กนั ครนั้ พระองคส วรรคต พวกอํามาตยน น้ั จัดการถวายพระเพลงิ พระศพของพระองคเ สร็จ ประชมุ กนั ในวันท่ี ๗ ตกลงกันวา พระราชารบั ส่ังไววา ผใู ดจับใจเธอได พวกเธอพึงยกเศวตฉัตรใหแ กผ นู น้ั ก็แลพระสังวรกุมารพระองคน ้ีจบั ใจพวกเราไวได แลวพากันยกเศวตฉัตรกาญจนมาลา แดพ ระกุมารสังวรพระองคน ้ัน พระเจาสังวรมหาราช ดํารงในโอวาทของพระโพธิสัตว ทรงครองราชสมบตั ิโดยธรรม พระกมุ าร ๙๙ พระองคน อกนั้นเลา ตางตรสั วาขา ววา พระราชบดิ าของพวกเราสวรรคตแลว ไดยนิ วา พวกอํามาตยยกเศวตฉัตรถวายแกเ จาสงั วรกมุ าร เธอเปน นองสุดทอง ยงั ไมถึงเศวตฉตั รของพระบดิ าน้ันพวกเราตองยกเศวตฉัตรถวายพระพใ่ี หญทุกองคมารวมกนั สง หนังสอื ถึงพระเจาสังวรมหาราชวา จงใหฉัตรแกพ วกเรา หรือไมก็รบกัน แลวพากนั

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 89ลอมพระนครไว. พระราชาตรสั บอกเร่ืองน้ันแกพระโพธสิ ัตว แลว ตรสั ถามวาคราวน้พี วกเราจะทาํ อยางไร. กราบทลู วา ขาแตพระมหาราชเจา พระองคไมตอ งทําการรบกบั พระเจา พเ่ี หลา นั้นดอก พระเจา ขา พระองคทรงแบง พระราชทรพั ยของพระบิดาออกเปน ๙๙ สว น สง ถวายแดพระพีเ่ จา ๙๙ พระองค ทรงสง สาสนไ ปดวยวา เชญิ เจาพีท่ ้ังหลายรับสวนพระราชทรัพยข องพระราชบดิ าของเจา พีน่ ีเ้ ถดิ หมอมฉนั ไมข อรบกบั เจาพีด่ อก. พระองคท รงกระทําอยางน้ัน. คร้งั นน้ั เจา พอี่ งคใ หญข องพระองค พระนามวา อุโบสถกุมาร ตรัสเรียกพระเจา นอ งท่เี หลือมาตรสั วา พอ ท้งั หลาย ผเู ปนพระราชาก็ไมมีผูสามารถจะยํา่ ยไี ด อนงึ่ เลา เจานอ งของพวกเราองคน้ี มไิ ดต ง้ั ตน แมแตจะเปนศตั รตู อบสง พระราชสมบตั ขิ องบิดาใหพ วกเรา สง สาสน มาดว ยวา ฉันไมขอตอ รบกับเจาพ่ี กแ็ ลพวกเราเลา จักยกเศวตฉัตรขึน้ ในขณะเดยี วกนั ทุกคนไมได พวกเราใหเศวตฉัตรแกเ ธอองคเ ดยี วก็แลวกนั เจา นอ งนเ้ี ทา น้ันจงเปน พระราชามาเถดิ เธอท้ังหลาย พวกเราพากันไปพบเธอมอบราชทรพั ย แลวพากนั ไปสชู นบทของพวกเราดังเดิม. ครง้ั นนั้ พระกุมารแมทง้ั หมดนนั้ กใ็ หเ ปดประตู-เมือง มิไดเปนศตั รเู ลย พากันเขา สพู ระนคร ฝา ยพระราชาตรสั สั่งใหพ วกอํามาตยค มุ สกั การะ เพื่อพระกมุ ารเหลา นัน้ ทรงสง สวนทางไป พระกมุ ารทรงพระดําเนนิ มาดว ยบรวิ ารเปนอนั มาก ข้ึนสูพระราชวังแสดงอาการนอบนอมแดพ ระเจาสังวรมหาราช พากันประทับนง่ั เหนอื อาสนะตาํ่ พระเจา สงั วรมหาราช ทรงประทับนงั่ เหนอื สีหาสนะภายไดเศวตฉัตร พระยศใหญ พระสริ ิโสภาคอันใหญไ ดป รากฏแลว สถานที่ทท่ี อดพระเนตรแลว ๆ ระยบิ ระยบั ไป.พระอโุ บสถกุมารทอดพระเนตรเหน็ สิริสมบตั ิของพระเจา สังวรมหาราชแลวทรงพระดาํ ริวา พระราชบดิ าของพวกเรา ทรงทราบความท่ีสังวรกุมารได

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 90เปน พระราชา เม่อื พระองคลวงลบั ไป จึงประทานชนบทอน่ื ๆ แกพวกเรามิไดป ระทานแกสงั วรกมุ ารนี้ เมอื่ จะทรงปราศรัยกับพระเจาสังวรมหาราชน้นัไดต รสั พระคาถา ๓ คาถาวา มหาราชาผเู ปน จอมแหงชน ทรงทราบถึงพระ- ศีลาจารวัตรของพระองค ทรงยกยองพระกมุ ารเหลาน้ี มิไดสาํ คญั พระองคด ว ยชนบทอะไรเลย. เมอ่ื พระมหาราชาผสู มมติเทพ ยงั ทรงพระชนม อยู หรือทิวงคตแลวกต็ าม พระประยรู ญาติผเู หน็ ประโยชนตนเปนสําคญั พากนั ยอมรับนับถอื พระองค. ขา แตพระเจา สงั วรราช ดวยพระศลี าจารวัตร ขอ ไหน พระองคจ งึ สถติ อยเู หนือพระเชษฐภาดาผูทรง รวมกําเนิดได ดว ยพระศีลาจารวตั รขอไหน หมู พระญาติท่ปี ระชมุ กนั แลว จึงไมยํา่ ยพี ระองคได. บรรดาบทเหลา นัน้ บทวา ชานนฺโต โน แปลวา ทรงทราบแนน อนอยู. บทวา ชนาธิโป ความวา พระจอมนรชนผูพ ระราชบิดาของพวกหมอมฉัน. บทวา อเิ ม ไดแก ซ่ึงพระกมุ าร ๙๙ พระองคเหลา นี.้แตในคมั ภีรพระบาลีท้งั หลาย ทา นเขียนไววา กมุ ารเหลาอนื่ . บทวา ปเู ชนโฺ ตความวา ทรงยกยองดว ยชนบทน้นั ๆ. บทวา น ต เกนจิ ความวา แตมไิ ดท รงสําคัญพระองควา ควรจะทรงเชดิ ชู แมดว ยชนบทนอย ๆ เลย ชะรอยจะทรงทราบถงึ พระองควา ผูน้เี มื่อเราลว งลับไป จักไดเปนพระราชา จึงใหประทับอยูแ ทบบาทมูลของตน. บทวา ตฏิ  นเฺ ต โน ความวา ไมวา จะเปนเม่อื พระมหาราชผูสมมติเทพยงั ทรงพระชนมอยู. พระองคตรสั ถามดว ย บทวา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 91นุ แปลวา มิใชห รือ. บทวา อาทู เทเว ความวา หรอื วา เมื่อพระบดิ าของพวกเราเสดจ็ ทวิ งคต หมูพระญาติกับชาวนคิ มชาวชนบทที่เปน ขาราชการเหน็ ประโยชนคือความเจรญิ ของตน ตา งยอมรับนับถอื พระองคว า เปนพระราชาเถดิ ดว ยพระศลี าจารวตั รไรเลา. บทวา สฺชาเต อภติ ฏิ สิ ความวาพระองคท รงครอบงําพระญาตผิ ูมกี ําเนิดเสมอกัน คือพระภาดา ๙๙ พระองคเสยี ประทับอยไู ด. บทวา นาติวตตฺ นฺติ ความวา พระญาตเิ หลา นัน้ พากนั ครอบงาํ พระองคมไิ ด. พระเจาสังวรมหาราช ทรงสดับพระดาํ รสั น้ัน เมื่อทรงแถลงพระคณุของพระองค ไดต รสั คาถา ๖ คาถาวา ขาแตพ ระราชบตุ ร หมอมฉนั มไิ ดร ษิ ยาสมณะ ท้งั หลายผูแสวงหาคุณอนั ใหญหลวง หมอ มฉนั นอบ นอ มทา นเหลา นั้นโดยเคารพไหวเ ทาของทานผูคงท่ี. สมณะเหลา นั้น ยนิ ดีแลว ในธรรมของผูแ สวงหา คณุ ยอ มพร่าํ สอนหมอ มฉันผูป ระกอบในคุณธรรม ผูพอใจฟง ไมมคี วามริษยา. หมอ มฉนั ไดฟ งคาํ ของสมณะ ผแู สวงหาคุณอัน ใหญห ลวงเหลาน้ันแลว มิไดด ูหมิ่นสกั นอ ยหนง่ึ เลย ใจของหมอมฉนั ยนิ ดแี ลว ในธรรม. กองพลชาง กองพลมา กองพลรถ และกอง พลเดินเทา หมอ มฉันไมต ัดเบ้ียเลยี้ งและบําเหนจ็ บํา- นาญของจตรุ งคเสนาเหลา น้ันใหลดนอยลง.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 92 อํามาตยผ ใู หญ และขา ราชการผมู ปี รีชาของฉัน มอี ยู ชว ยกนั บาํ รงุ พระนครพาราณสีใหมเี นือ้ มาก มี นาํ้ ด.ี อนึง่ พวกพอ คาผมู ง่ั คง่ั มาแลว จากรฐั ตา ง ๆ หมอมฉนั ชวยจัดอารักขาใหพอคา เหลาน้ัน ขอไดโ ปรด ทราบอยางน้เี ถิด เจาพีอ่ ุโบสถ. บรรดาบทเหลานน้ั บทวา น ราชปตุ ตฺ ความวา ขาแตพ ระราชบุตรหมอ มฉนั มไิ ดกีดกนั ใคร ๆ เลยวา สมบัตอิ ยางนี้ จงอยามีแกผ นู ี.้ บทวาตาทิน ความวา หมอมฉนั กราบไหวบาทยุคลแหง หมสู มณะผทู รงธรรม ผูประกอบดว ยลักษณะอันคงท่ี ไดนามวา สมณะ เพราะทา นสงบบาปไดแลวไดน ามวา ผแู สวงหาคณุ อันใหญหลวง เพราะทานแสดงคุณมีศลี ขันธเปนตนอนั ใหญ ดว ยเบญจางประดษิ ฐ เมอื่ จะใหท าน และเมอ่ื จะจดั การคุมครองปองกนั อนั ชอบธรรมแดทานเหลา นน้ั ก็นอบนอมทานเหลาน้นั โดยเคารพคือบชู าอยา งใจรกั ใครทีเดยี ว. บทวา เต ม ความวา สมณะเหลาน้ัน รูจักหมอ มฉันโดยถองแทวา กุมารนขี้ วนขวายในสว นแหงธรรม รับฟงดวยดี มิไดม คี วามริษยาก็พากนั พร่ําสอนหมอมฉนั ผปู ระกอบดวยธรรมคณุ รบั ฟงดว ยดี ไมรษิ ยาคือพากนั ใหโ อวาทวา กระทาํ ขอ น้ี อยา กระทําขอน้.ี บทวา เตสาห ตัดบทเปนเตส อห . บทวา หตฺถาโรหา ความวา พวกพลชาง คือนักรบท่ขี ้ึนชา งรบ. บทวา อนกี ฏ า ความวา ต้ังอยใู นกองทพั ชางเปน ตน. บทวา รถกิ าไดพ ลรถ (นักรบข่ีรถ). บทวา ปตตฺ ิการกา ไดแก พวกพลรบเดนิ เทา .บทวา นพิ ฺพิตถฺ  ความวา สนิ จา งรางวัลอนั ใดทีพ่ วกเหลาน้นั จดั เตรยี มไวหมอ มฉันมิไดล ดหยอ นส้ินจา งรางวลั นัน้ คือใหอยางไมตอ งลดเลย. บทวา

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 93มหามตตฺ า ความวา ขาแตพ ่ีชาย หมมู หาอาํ มาตย ผูมีปญญามาก คือ ผูฉลาดในมนตท ัง้ หลาย และผบู ํารุงอนั มคี วามคดิ อานทเ่ี หลือ ของหมอ มฉันมีอยู หมอมพีไ่ มไดอ าจารยผ สู มบูรณดวยความคิดเปนบัณฑิต แตอาจารยของหมอ มฉนั เปน บณั ฑิต ฉลาดในอุบาย ทานเหลา น้ันเกย่ี วโยงหมอ มฉนัไวดว ยเศวตฉัตร. บทวา พาราณสี ความวา ขา แตพี่ จาํ เดิมแตก าลที่ยกฉัตรถวายแกหมอ มฉนั แลว ทา นพวกนัน้ ตา งรูถ ึงมจั ฉมงั สาหารทค่ี วรเค้ยี วกนิ และน้าํ ดี ๆ ก็ควรด่ืม อันจะมใี นพระนครพาราณสวี า พระราชาของพวกเราทรงธรรม ฝนยอมตกทุก ๆ ก่ึงเดอื น ขาวกลา ตา ง ๆ ยอมสมบูรณ.ดวยอาการอยางนี้ ชาวพระนครก็พากันอยกู ระทาํ พระนครพาราณสใี หม มี จั ฉมัง-สาหารและน้าํ ทามากมาย. บทวา ผีตา ความวา พวกพอ คาผูไมถ ูกประทษุรา ย นําชางแกว มาแกว และแกวมกุ ดาเปน ตนมาทําการคา พากันมง่ั คัง่ ร่าํรวยไปตามกัน. บทวา เอว ชานาหิ ความวา ขา แตพอ่ี ุโปสถ ดว ยเหตุเหลา น้ี เพียงเทา น้ี หมอ มฉันถึงจะเปนนอ งสุดทอ ง ก็ครอบงาํ พที่ ้งั หลายของหมอ มฉัน ถงึ เศวตฉัตรได โปรดทรงทราบดวยประการฉะน.้ี คร้ันพระอโุ บสถกมุ ารทรงสดบั พระคณุ ของพระองคแลว ไดต รสั พระคาถา ๒ คาถาวา ขา แตพระเจา สงั วรราช ไดย ินวา พระองคทรง ครอบครองราชสมบัติแหง หมูพระญาตโิ ดยธรรม พระ- องคเ ปน ผมู พี ระปรชี าดว ย เปนบณั ฑิตดว ย ทั้งทรงเกือ้ กลู พระประยรู ญาติดว ย. ศตั รทู ง้ั หลายยอมไมเบียดเบียนพระองค ผแู วด ลอมไปดว ยพระประยรู ญาติ ทรงพรอมมูลดวยรตั นะ ตา ง ๆ เหมือนจอมอสูรไมเ บียดเบยี นพระอนิ ทรฉะนน้ั .

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 94 บรรดาบทเหลานั้น บทวา ธมฺเมน กริ ความวา ขา แตพ ระสงั วร-มหาราช ไดย นิ วา พระองคท รงครอบงาํ อานุภาพแหง ญาติคือพระเชษฐภาดาท้งัหลายของพระองค ท้ัง ๙๙ คนเสยี จําเดิมแตน้ี เชิญพระองคน นั้ แลทรงครองราชสมบตั โิ ดยธรรมเถดิ พระองคเลา ก็ทรงหลักแหลมทั้งเปนบัณฑิตและยังเก้ือกูลแกหมญู าต.ิ บทวา ต ต ไดแ ก ซง่ึ พระองคผ ทู รงสมบูรณดวยคณุตาง ๆ อยา งน.้ี บทวา าติปริพฺยุฬหฺ  ความวา ผอู ันหมอ มฉนั ผูเ ปนญาติ๙๙ คน แวดลอม. บทวา นานารตนโมจติ  ความวา ทรงพรอ มมูลมงั่ ค่ังดว ยนานารัตนะ คือทรงสั่งสมรตั นะไวม ากมาย. บทวา อสุราธิโป ความวาเปรียบเหมือนอสรุ ราชไมย่ํายพี ระอินทร ผอู ันเทพเจา ชั้นดาวดึงสแวดลอ มแลวฉนั ใด หมูมติ รจะไมย ่าํ ยพี ระองค ผูอันพวกหมอมฉันคอยปอ งกันแวดลอ มแลว ทรงครองราชสมบัติ ณ พระนครพาราณสี มีบริเวณ ๑๒ โยชนในแควนกาสอี นั มอี าณาเขต ๓๐๐ โยชน ฉันนั้น. พระเจา สงั วรมหาราช ทรงประทานยศใหญ แดพระเจาพีท่ กุ พระองค.พระเจาพีเ่ หลา น้ัน ประทบั อยูในสํานักของพระองคต ลอดกง่ึ เดือน กราบทลู วาขา แตพ ระมหาราช พวกหมอมฉนั จกั คอยระวังพวกโจรท่ีกําเริบขึน้ ในชนบททง้ั หลาย เชิญพระองคท รงเสวยสุขในราชสมบตั ิเถดิ แลวเสด็จไปสูช นบทของตน ๆ. พระราชาทรงดาํ รงในโอวาทของพระโพธสิ ตั ว ในท่ีสุดแหงพระชนมายุไดไปเพ่ิมเทพนครใหเ ต็ม. พระศาสดาทรงนําพระธรรมเทศนาน้ีมาแลว ตรสั ย้ําวา ดกู อ นภกิ ษุครงั้ กอน เธอทนตอโอวาทเชนน้ี บัดนี้ เหตุไรไมก ระทาํ ความเพยี ร ทรงประกาศสัจจะ ในเวลาจบสัจจะ ภิกษุน้นั ดาํ รงอยูในโสดาปตตผิ ล ทรงประชุมชาดกวา สงั วรกมุ ารผูเปน พระราชาในครง้ั นัน้ ไดมาเปนภกิ ษนุ ี้ อุโบสถกมุ าร ไดมาเปนสารบี ุตร เจา พที่ ่ีเหลอื ไดเปน เถรานเุ ถระ และบริษัท ไดมาเปน พุทธบรษิ ัท สว นอาํ มาตยผูถวายโอวาทไดม าเปน เราตถาคตแล. จบอรรถกถาสงั วรมหาราชชาดก

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 95 ๙. สปุ ปารกชาดก วา ดว ยทะเล ๖ ประการ [๑๕๘๘] พวกมนษุ ยจมูกแหลมดาํ ผุดคําวายอยูพวกขาพเจา ขอถามทา นสปุ ปารกะ ทะเลนีช้ ่อื อะไร. [๑๕๘๙] เม่อื ทานทง้ั หลาย ผูเปนพอ คา แสวงหาทรพั ยอ อกจากทา ช่อื ภรกุ ัจฉะ ครั้นเรอื แลน ไปผดิ ทางมาถงึ ทะเลตอนนี้เขาเรยี กกันวา ขุรมาล.ี [๑๕๙๐] ทะเลน้ี ปรากฏเหมอื นกองไฟและพระอาทิตย ขา พเจาขอถามทานสุปปารกะ ทะเลน้ีช่ืออะไร. [๑๕๙๑] เมื่อทานทัง้ หลาย ผเู ปนพอคา แสวงหาทรพั ยออกจากทาชือ่ ภรกุ จั ฉะ ครน้ั เรือเลน ไปผดิ ทางมาถึงทะเลตอนนี้เขาเรียกวา อัคคิมาล.ี [๑๕๙๒] ทะเลนปี้ รากฏเหมือนนมสม และนมสดพวกขาพเจา ขอถามทานสปุ ปารกะ ทะเลนี้ช่อื อะไร. [๑๕๙๓] เมือ่ ทา นทงั้ หลาย ผเู ปนพอคา แสวงหาทรัพยออกจากทาชื่อภรกุ ัจฉะ คร้ันเรอื แลน ไปผิดทางมาถงึ ทะเลตอนนเี้ ขาเรียกกนั วา ทธมิ าล.ี [๑๕๙๔] ทะเลนี้ปรากฏเหมือนหญา คาและขา วกลา พวกขา พเจา ของถามทา นสุปปารกะ ทะเลนช้ี อื่อะไร.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 96 [๑๕๙๕] เมอื่ ทานทัง้ หลาย ผเู ปน พอ คาแสวงหาทรัพยอ อกจากทา ชอ่ื ภรุกจั ฉะ คร้ันเรอื แลน ไปผดิ ทางมาถึงทะเลตอนนีเ้ ขาเรยี กกันวา กุสมาล.ี [๑๕๙๖] ทะเลนี้ปรากฏเหมือนไมอ อและไมไผพวกขา พเจาขอถามทา นสปุ ปารกะ ทะเลน้ีชือ่ อะไร. [๑๕๙๗] เม่อื ทานท้ังหลาย ผเู ปน พอคา แสวงหาทรพั ยอ อกจากทาชือ่ ภรกุ ัจฉะ คร้ันเรอื แลน ไปผดิ ทางถงึ ทะเลตอนนี้เขาเรียกกันวา นฬมาล.ี [๑๕๙๘] เสยี งนากลวั มาก นา สยดสยอง ฟงเหมือนเสยี งอมนษุ ย และทะเลน้ปี รากฏเหมือนบงึ และเหว พวกขาพเจาขอถามทานสุปปารกะ ทะเลนี้ช่ืออะไร. [๑๕๙๙] เมือ่ ทานทั้งหลายผูเปนพอคาแสวงหาทรัพย ออกจากทา ชื่อภรกุ ัจฉะ ครน้ั เรือแลนไปผิดทางมาถึงทะเลตอนนี้เขาเรยี กกันวา พลวามุข.ี [๑๖๐๐] ตั้งแตข า พเจา ระลึกถึงตนได ถงึ ความเปนผูร ูเดียงสา ขา พเจาไมเคยรูส ึกแกลงเบียดเบียนสัตวแมสักตัวหนงึ่ เลย ดวยสจั จวาจาน้ี ขอเรือจงกลบัไดโ ดยสวัสด.ี จบสุปปารกชาดกท่ี ๙ จบเอกวทสนบิ าต

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 97 อรรถกถาสุปปารกชาดก พระศาสดา เมอื่ เสด็จประทบั ณ พระวหิ ารเชตวัน ทรงพระปรารภพระปญญาบารมี ตรัสเร่ืองนี้ มคี ําเรม่ิ ตน วา อุมมฺ ุชชฺ นตฺ ิ นมิ ุชฺชนตฺ ิ ดังนี้. เรื่องพิสดารมีวา วนั หนงึ่ เพลาเย็น พวกภกิ ษุพากันรอพระตถาคตเสดจ็ ออกแสดงธรรม นงั่ ในธรรมสภา ตางพรรณนาพระมหาปญญาบารมีของพระทศพลวา ผมู ีอายทุ ัง้ หลายอศั จรรยย ่งิ นัก พระศาสดาทรงมพี ระปรชี ามาก มพี ระปรีชาหนกั หนา มีพระปรีชาแจมใส มีพระปรีชาวอ งไว มีพระปรีชาคมคาย มพี ระปรชี าหลกั แหลม ทรงประกอบดวยพระปรีชาอันเปนอุบายในกรณยี ะน้ัน ๆ หนกั หนาเสมอดว ยแผนดนิ ลึกซง้ึ ประหนงึ่ มหาสมทุ รกวา งขวางไมส้นิ สุดดุจดังอากาศ ปญหาทีต่ ั้งขึ้นกันในชมพูทวีป ท่ีจะไดน ามวาผานพน พระทศพลไปไดไ มม เี ลยทเี ดยี ว เหมือนคลื่นทตี่ ง้ั ข้ึนในมหาสมุทรพอถงึ ฝง เทานนั้ กแ็ ตกกระจายไป ฉันใด ปญหาอนั ใดอนั หน่ึงทตี่ ัง้ ข้ึน ก็มิไดผานพน พระทศพลไปได ถึงบาทมูลพระศาสดาแลว ยอมแตกฉานไปทเี ดียวฉนั นั้น พระศาสดาเสดจ็ มาตรสั ถามวา ดูกอนภิกษทุ ัง้ หลาย มิใชแตในบดั น้ีเทา นน้ั ทตี่ ถาคตมีปญญา แมในคร้งั กอน ตถาคตกเ็ ปนผมู ปี ญ ญาดว ยญาณอนั ไมแกก ลา ถงึ จะเปน คนตาบอดก็ยังรไู ดวา ในสมุทรตอนนมี้ ีรตั นะนามนี้ดวยการกาํ หนดนา้ํ ในมหาสมุทร ทรงนาํ อดตี นทิ านมาดังตอ ไปน้ี ในอดตี กาลพระเจา กรุ รุ าช เสวยราชสมบตั ิ ณ แควนกุรุ ไดม ีบา นอันเปนทาเรือนามวา ภรุกัจฉะ เสวยราชสมบตั ิ ณ แควนกุรุ คร้ังน้ันพระโพธิสัตวเสวยพระชาติเปน บุตรของหัวหนาตน หนในบานกุรุกัจฉะ เปน คนนาเลื่อมใส ผวิ พรรณเพยี งดังทอง หมญู าตไิ ดขนานนามใหทา นวา สุปารก

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 98กมุ าร ทาํ จําเริญดวยบรวิ ารมาก ในกาลท่มี ีอายุ ๑๖ นนั่ แล สําเร็จศิลปะของตนหนแลว ตอมาพอบิดาลว งลับไป กไ็ ดเปน หวั หนา ตน หน ทําหนา ทตี่ นหนไดเ ปน บณั ฑิตสมบูรณดวยญาณ บรรดาเรอื ทีท่ านขนึ้ ไปแลว เปน ไมมเี รือ่ งท่ีเรียกวาอับปางเลย ตอ มานยั นต าท้ังคูของทานกระทบนํา้ เคม็ นัก เลยเสยี ไปตั้งแตบ ัดนัน้ ถึงทา นจะเปนหวั หนาตน หนอยู ก็ทาํ หนาที่ตน หนไมได คดิ วาเราพ่งึ พระราชาเลย้ี งชีวิตเถอะ แลว เขาไปเฝาพระราชา ครั้งน้นั พระราชาทรงแตง ตั้งทา นไวใ นหนา ทีพ่ นักงานตรี าคา ตัง้ แตบดั นนั้ ทานก็คอยประเมินราคาชางแกว มาแกว และกอนแกว มุกดาแกวมณเี ปน ตน. ครัง้ น้นั วันหนึง่ คนทงั้ หลายนาํ ชา งตัวหนึ่ง มสี ดี ําเหมอื นสีหนอหินทลู ถวายแดพ ระราชา ดวยคดิ วา จักเปนมงคลหัตถี พระราชาทอดพระเนตรชา งนน้ั แลว ตรสั วา เจาทงั้ หลายจงใหท า นบัณฑติ มาดู คร้นั พวกน้นั นาํ ชางน้นั ไปสูส าํ นักของทา นแลว ทานใชมอื ลบู สรีระของมันทว่ั ๆ ไป กลา ววาชางตัวน้ีไมส มควรจะเปน มงคลหัตถี มันคอมอยหู นอ ยที่เทา หลังทง้ั สองขา งเพราะแมชางตกลูกชา งตวั นี้ ไมอ าจรบั ไวท ันดวยบัน้ ขาได เหตุนนั้ มนั เลยตกลงถึงแผน ดิน ขาหลงั ท้ังคจู ึงคอมไปเสยี คนเหลาน้นั พากนั ถามพวกที่นาํ ชา งน้ันมา พวกน้นั กลาววา ทา นบณั ฑติ พูดจรงิ พระราชาทรงสดับเหตุน้ันทรงราเริงดีพระทัย โปรดใหพ ระราชทานทรัพยแกทา น ๘ กระษาปณ. อยูมาอีกวนั หน่ึง มคี นนาํ มาตวั หนงึ่ มาทลู ถวายแดพระราชาวา จักเปนมามงคลได พระราชาทรงสง มา นั้นไปสูส ํานักของทา น ทานใชม ือลบู คลํามันเหมอื นกัน แลวบอกวา มาตวั นไี้ มสมควร จะเปนมามงิ่ มงคลได เพราะในวนั ท่มี นั เกิดนนั้ แล แมม นั ตายเสียแลว เพราะเหตุนนั้ มนั ไมไ ดนมแมจึงไมเจริญเทาทค่ี วร พวกมนษุ ยท ่ีจูงมามา พากันกลา ววา ถอยคาํ ของทานท้ังนั้นเปน ความจรงิ พระราชาทรงสดบั แมเรอ่ื งน้ันกท็ รงดีพระทยั โปรด-