بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهعهبدوڵڵا حهسهنزاده :ئهمه ڕهنگه چاك بێت ،ڕهنگه خـرا ،بـێ ،بـهڵام ئەمـن بـهم جـۆره پێمخـۆش بـووه ،لهسـەریەک نزیكـهی چوار ههزار وتارم نووسیوه ،لهم چوارههزاره تهنها ٥١تاكوو ٣١وتار ئهدهبین ئهوانی دیكه ههموویان سیاسین.حهیدهر عهبدوڵڵا :ناسری سوبحانی و ئهحموهدی مووفتی زاده دووكهڵوه زانوای كوردسوتانی رۆژهوهڵاتن ،دكتوۆر عهبودولڕهحمانقاسملو لهبارهی موفتی زاده دهڵێت\" دڵسۆزی وامان له نێو كورد زۆر كهم بووه ،ئوهو لهلایوهك خزموه دهكوا و ئێموهش لوه لایهك\" جهنابت له بارهی ئهم دوو كهسایهتییه چی دهڵێیت؟عهبدوڵڵا حەسوەن زاده :زۆر حـهز ناكـهم لـه بـارهی ئـهم دوو مامۆسـتایهوە قسـه بكـهم ،بهتایبـهت مامۆسـتا ناسـری سـوبحانیچونكـه زۆر بـهكەمی دهیناسـم .دیـاره ئهحمـهدی مـوفتی زادهم لـه نزیكـهوه دهناسـی ،پیـاوێكی زۆر ڕۆشـنبیر و خوێنـدهوار بـوو،زانایهكی ئازا بوو ،له دهورانی خۆیدا بابهتی بهناوی خۆی دژ به شای ئێران دهنووسـی .لـهبارهی بیـری سیاسـیی سـهردهمی خـۆیله گهڵ سیاسی یهكان له یهك هێڵ دا نهبوو ،دهیگوت\" خودموختاری له گیرفانی خۆم دایه\" بهداخهوه لهمهدا به ههڵـه چووبـوو، چونكه ئهبهدهن كۆماری ئیسلامی باوهڕی بهم جۆره شتانه نهبوو ،بهداخهوه دواتریش بهدهستی ئهوان له نێوچوو. حهیدهر عهبدوڵڵا :واته موفتی له ڕوانینی بۆ سیاسهتی ئێران به ههڵه چووبوو؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :بهڵێ .ئهمه شتێكی بیرخستمهوه جارێك لهگهڵ چهنـد هاوڕێیـهكی حیزبـی دهگـهڵ چهنـد كاربهدهسـتێكیكۆماری ئیسلامیی ئێران كۆ ببووینهوه ،یهكێكیان گوتی\" ههرچی له قورئاندا نهبێ نایدهین بهكورد .ئەمن گوتم كێشهی ئێمـه لـهگهڵ حكوومهتی مهركهزی له سهر شوڕووت و ئهڕكانی دهستنوێژ نیه تاكوو موڕاجهعهی قوڕئان بكـهین ،بـهڵام ئێمـه مامهڵهیـهكیترتان لهگهڵ دهكهین :ههرشتێك قورئان گوتی مهیدهن بـهكوردان مـهمان دهنـێ(،بهپێكهنینـهوه) .ئەمـن پـێم وایـه قورئـان جـۆراوجۆریی مرۆڤهكان به ڕسمی دهناسێ(،وجعلناكم شـعوبا وقبائـل )....لێـرهدا باسـی ئیختـیلاف دهكـهم نـهك خـیلاف ،چونكـه یهكـهم بهمانای جیاوازی دێ ،دووهم بهمانای ناكۆكی دێ.حهیدهر عهبدوڵڵا :جهنابت سهردهمێك مامۆستای ئایینی و سهردهمێكیش مامۆستای سیاسه ،دهكرێ بپرسین هوهردوو چوهمكی:ئایین ،سیاسه لای تۆ چۆن لێكدانهوهیان بۆ دهكرێت ،ئهكرێ ئاوێتهی یهك بكرێن ،یان نزیك خستنهوهیان لوه یوهكتر زیوان بوه یهكتر دهگهێنن؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :حهز دهكهم بڵێم له ههردووكیان من قوتـابی بـووم نـهك مامۆسـتا ،هـهرگیز ئیـدیعای مامۆسـتایهتی ئـهمدووانهم نهكردوه و ناشیكهم .ئەمن ئهندامی حیزبێكم نهیاری ئهوهیـه دیـن و سیاسـهت تێكـهڵاوی یـهك بكـرێن ،بـهڵام ئهمـه بـهممانایه نیه كهسی سیاسهتمهدار ناتوانێ مهزههب و ئـایینی هـهبێ ،یـان ئـهو كهسـهی ئـایین و مهزهـهبی هـهبێ نـاتوانێ سیاسـیبـێ ،ئـهم دوو ڕێبـازه بهیهكـهوه هـیچ ناتـهبایی یەكیـان نیـه .ئەمـن بـۆ خـۆم چهنـد سـاڵ فـهقێ و مـهلا بـووم لـه هـهمان كاتـدا 401
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهتێكۆشـهرێكی سیاسـییش بـووم ،بـه بـێ بـوونی هـیچ هـاودژی یەك لـه نێوانیـان ،بـه پێچهوانـهوه خوێنـدهواری مهلایـهتیم زۆرجـاركۆمهكی ئهفكاری سیاسـیمی كـردوە ،ئەمـن گـهر فهقێیایـهتیم نـه خوێنـدبا خوێنـدهواریم نـهدهبوو! كهواتـه ئهمانـه لـه گـهڵ یـهكناكۆك نین بهڵام نابێ سیاسی یهكان ئهحكامی ئایینی بۆ موسوڵمانان شهرح بكهن كه هیچ ئاگایان لێی نیه ،ئەتۆ كـه زانیاریـتلە شتێك نهبێ پێویست ناكا به ناوی ئهرز و ئاسمان قسه بكهی ،به ههمان شێوه پیاوی ئایینی كه ئاگاداری سیاسهت نیـه لازم نیه خۆی تێههڵقوتێنێ.حهیدهر عهبدوڵڵا :زۆرجار گوێمان لێدهبێت دهڵێن\" ههموو میللهتانی موسڵمان سوودیان لوه ئوایینی ئیسولام وهرگرتوووه توهنها كورد نهبێت\" به بۆچوونی تۆ ئهمه تا چهند ڕاسته؟عهبودوڵڵا حهسوهنزاده :ڕهنگـه ئـهم سـوودوهرنهگرتنه بـۆ بهدبـهختیی كـورد بگهڕێتـهوه ،هـهر بیـر و ئایدۆلۆژیایـهك كـه دێتـهپێشهوه ههموو میللهتان مافی خۆیانه وهریبگرن ،چونكه دواجار ئهمه دهبێته میراتی مرۆڤایهتی ،بهڵام له نێو كـورد ئایـدۆلۆژیاخرا ،به كارهێنراوه ،بۆ نموونه كۆمۆنیستێكی كورد پێی وابووه ئەگهر بڵێ كوردم ئابڕووی دهچـێ! موسـوڵمانی كـوردی وا هـهبووهپێی وابووه ئەگهر بڵێ كوردم ئیمانی لهق دهبێ .بهڵام لـه بنهڕهتـدا ئهمـه ههڵهیـه موسـوڵمانی خوێنـدهوار دهتـوانێ بـه گـوێرهیئهحكامی دین میللهتهكهی بهرهوپێش بهرێ ،بهبێ ئهوهی هیچ زیانێك له بیـر و عهقیدهكـهی بـدا .هـهروهها دهتـوانرێ لـه هـهریهك له قوتابخانهكانی( :ماركیزم -لیبڕالیزم -سۆسیالیزم) سوود وهربگیرێ بـۆ بهرهوپێشـبردنی كۆمـهڵگا .بـهڵام پیـادهكردنی شتانێك كه پێوستیمان پێیان نیه له وانهیه دووچاری سهرئێشهو گیروگرفتمان بكاتهوه.حهیدهر عهبدوڵڵا :كاتی ئهوه نههاتووه تۆش وهك مام هوهژارو مهسوعود محهموهد و ئوهوانی دیكوه یاداشوت و بیرهوهریوهكانت بنووسیهوه؟ بێگومان یاداشت و بیرهوهریهكانی كهسێكی وهك جهنابت بۆ ئێمه خهرمانهیهكی پڕئهزموون دهبێت؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :زۆرجار لهمبارهیەوه پرسیارم لێكراوه و وهڵامـم داوهتـهوه ،لهڕاسـتیدا دووشـت بوونـه هـۆی ئـهوهی كـهمنبیـرهوهری ی ـهكانم نهنووســمهوه ،یهكـهم :ئەم ـن عــادهتێكی خـراپم ه ـهبووه ،بیرهوهریــی ڕۆژانـهم نهنووس ـیوهتهوه بۆیــه ئێســتاڕووداوهكانم له زاكیرهدا تێكهڵ بوون .دووهم :بهشـێك لـه بیـرهوهری یـهكانی مـن هـیچ بایـهخێكی بـۆ خـهڵك نیـه ،وهك :خـهڵكیكوێی و له كوێ بووی و دۆڵمهت پێ خۆشتره یان قبووڵی...تـاد .بهشـهكهی دیكـه مهسـهله سیاسـی یـهكانن ،لهڕاسـتیدا نـاتوانیوهك ڕوویان داوه بیان خهیته سهر كاغـهز ،دیـاره ئهمـه بـۆ مـن زۆر ناخۆشـه بهشـێكیان بنووسـمهوه و خۆشـم لـه بهشـهكهی دیـکەببوێرم ،لهم ماوانه لهدیمانهیهك دا پرسـیارێكیان لێكـردم گـوتم حـهز ناكـهم لـهم باسـه بـدوێم .بههـهرحاڵ ئێسـتا دۆسـتێك لـه ڕێگای گفتۆگۆ له گهڵمدا دهیهوێ یادگارییهكانم تۆمار بكات و بیانخاته سهر كاغهز.حهیدهرعهبدوڵڵا :خوێنهری كوردی بوه خوێندنوهوهی دوو لاپوهڕه یوان نووسوینی وتارێوك غورور دهیگورێ و وادهزانوێ هوهموو شتهكان له خواروی ئهون ،تۆ ئهمه به نهخۆشی و ئافاتی خوێندهوارانی كورد له قهڵهم نادهیت؟ 402
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهعهبدوڵڵا حهسهنزاده :له كۆنهوه واباوه كه منداڵ له قوتابخانه شتێك فێر بوو ،وادهزانـێ ئیتـر كۆتـایی بـه هـهموو زانسـتێكهێناوه ،نازانێ تازه سهرهتایه و هێشتا ڕێگای زۆری ماوه بیبڕێ ،مرۆڤ تاكوو زیاتر فێر بێ باشتر دهزانی كه زۆرشـت نـازانێ،چونكه بیری بهرهو دهریـای لـه بـن نـههاتووی زانسـت دهڕوا ،دیـاره ئـهم دیاردهیـه تایبـهت بـه خوێنـهری كـورد نیـه ،بـهڵام ئەوەخەراپە کە بهداخهوه ژمارهی نووسەرهكانمان له ژمارهی خوێنهران زیاترە .ئەگهر خوێنهری جیددی لـه كوردسـتان حیسـاب بكـهینله ٣١١كهس دهرنـاچێ ،كـهچی لـهم لاوه ڕەنـگە بـهلانی كـهم ٨١١١١نووسـهرمان هـهبێ ،ئهمـه شـتێكی زۆرخراپـه ،لهمـه سـهیرترئهوانهی كه دهنووسن دهگهڕێن تهنها وتارهكهی خۆیان دهخوێننهوه ،كاتی خۆی خوێنهر پتربوون چونكـه بڵاوكـراوه كـهمتر بـوون،ڕۆژانـه كـه دهچمـه ژووری كـاركردنم ڕۆژنامـه و گۆڤـارێكی زۆرم بـۆ دههێـنن زۆرجـار لـێم دهپرسـن خوێندووتنـهوه؟ دهڵـێم نـا،ژماردوونم! ئەمن فریای عینوانهكانیش ناكهوم .ئەمن پێم باشه ئهم شاڵاوه بهربڵاوهی ڕۆژنامهكان چڕ بكرێتهوه ،له جیـاتی ئـهمههموو ڕۆژنامهیه ڕۆژانه تهنها یهك دوویهك دهربچن ،بهڵام بهشێوهیهكی زانستی و ئامانج ڕۆشن ،بێگومـان بهمـه فیكـری سیاسـی و كۆمهڵایهتیمان شكڵ دهگرێ.حهیدهر عهبدوڵڵا :سهرباری ئهو پێشكهوتنه گهورهیهی بهسهر مرۆڤایهتی دا هاتووه كهچی ئێسوتاش عوهقڵی بهشوێك لوه مرۆڤوه رۆشنبیرهكان وزه له خورافا وهردهگرێت ،ئهمه جێگهی سهرسوڕمان نیه؟عهبدوڵڵا حهسوهنزاده :دیـاره (ئـهودیو سروشـت) لهگـهڵ مـرۆڤ لـه دایـك بـووه و لهگهڵیشـی دهچێتـه گـۆڕ( ،فرانسـوا میتـران)پیاوێكی یـهكجار گـهورهبوو ،یـهكێك بـوو لـه ڕێبـهره دهگمهنـهكانی دنیـا ،بـهردهوام خـهریكی خوێندنـهوه بـوو ،كاتێـك بـۆ دهوریدووهمی سهرۆك كۆماری ههڵبژێردرا دیمانـهیەكیان لهگـهڵ كـرد پرسـیارێكیان لێكـرد گـوتی ئهمـه وتـهی فلانـه نووسـهره لـه فـلانكتێب .گهر دیمهنێكی بچكۆڵانهی تهلهفزیۆنیان نیشان بدایه دهیگوت :ئهمه له فلان فیلمه و دهرهێنـهر و سیناریۆنووسـهكهی فـڵانوفڵانه ،كهچی لهگهڵ ئهم ههموو زیرهكـی یـهش دهچێتـه لای فـاڵچی یەك بـۆ ئـهوهی فـاڵی بـۆ بگرێتـهوه! لـهزاتی مـرۆڤ دا ئـهممهیله ههیه ،پهیوهندیی به زانست و پێشكهوتنهوه نیه ،فهلسـهفهی خـوڕافی لـه مـرۆڤ دا نـامرێ ،هـهموو ئادهمیزادێـك ههسـتی پهرستنی تێدایه ،ههیه بوتڵی ئارهق دهپهرستی ،ههیه خۆشهویستهكهی ،ههیه نیشتیمان ونهتهوهكهی...تاد. حهیدهر عهبدوڵڵا :به قسهی تۆ بێت عهقڵ و زانست پهیوهندییان بهیهكهوهنیه؟عهبودوڵڵا حهسوهنزاده :ئـهم دووانـه هێنـدێ جـار یـهك دهگـرن و هێنـدێ جـاریش دژبهیـهك دهوهسـتن ،كـاتی خـۆی لـه ئێـران شیعرێكیان دهگوت: ”ملا شدن خ آسان عاقل شدن خ مشكل” واته :بوونه مهلا چهند ئاسانه ،عاقڵ بوون چهند گرانه! . 403
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهحهیدهر عهبدوڵڵا :زۆرجار لێرهولهوێ گوێمان لێودهبێت بهشوێك لوه نووسوهر و ڕۆشونبیرانمان توهنها بهشوان و بواڵی ئوهدیب ونووسهرانی كۆن ههڵدهدهن و نهوهی نوێ به هیچ كلۆجێك به داهێنهر و بهرههمهێن نازانن ،به بڕوای تۆ ئهمه به ههڵوهداچوون نییه؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :من پێموایه دهبێ ئهمانه ئاشـت بكرێنـهوه ،هـیچ كامیـان بـه ڕههـا نـهگیرین ،میللـهتێك ڕابـردووی نـهبێحاڵی نیه ،ئەگهر ئێستای نهبوو ئایندهشی نیه ،كهواته نـابێ ڕوابردوومـان بـڕووخێنین ،هەروا نـابێ ئێسـتاش بـه هـیچ بگـرین. دیاره ههقیقهتێكیش ههیه دهمهوێ ئاماژهی پێ بدهم :ههتا خوێندهواری زیاتر بێ شاعیر كهمتر دهبێ. حهیدهر عهبدوڵڵا :ئهمه چۆن و بۆچی؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :كاتێك خهڵك نهخوێندهوار بوو شیعر له ههموو شـتێك زیـاتر لـه گـهڵ بیـر و هـزر دهس لـهملان دهبـێ،بۆیـه بـرهوی پێـدهدرێ ،هـهر بۆیـه شـاعیر زۆر دهبـن ،بـهڵام لـه دوایـی دا تـهنها مومتازهكـان دهمێننـهوه ،ئێسـتاش ئەگـهربههـهزاران كـهس شـیعر بنووسـن بـه دڵنیـایی لـه دوایـی دا تـهنها نایابـهكانیان دهمێننـهوه ،بـۆ نموونـه :ئەمـن ئێسـتا عهبـدوڵڵا پهشێوم پێ شاعیرهكی زۆر گهورهیه.حهیدهر عهبدوڵڵا :ههرچهند له پێش ئهم دیمانهیهدا گوتت من زۆر ئههلی موتالهعه نیم ،بهڵام ئێموه زۆر بوهم قسوهیه ڕازی نوین چونكه نووسراوهكانت شتێكی تر دهڵێن؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :نـا ،ئەمـن ئهمـه زۆر بهڕاسـتی دهڵـێم ،بهبیرمـه د .قاسـملو گلـهیی لێـدهكردم دهیگـوت زۆر ناخوێنیـهوه،ئهمـهش بـۆ ئـهو ژینگهیـه دهگهڕێتـهوه كـهمن تێیـدا پـهروهرده بـووم ،لـه هـهموو سـهردهمی فهقێیایـهتم دا تاقـه كتێبێـك نـهبووهبیخوێنمهوه ،بهڵكوو زۆرجار كتێبی دهرس خوێندنیشم له كهسێكی دیکە وهرگرتوە ،ئهمه به تهوازوعـهوه نـاڵێم بـهڵكوو بـهواقیع حاڵی یهوه دهیڵێم. حهیدهر عهبدوڵڵا :ئهی ئهم كوردییه پهتیه پاراو و ناسكه له وهرگێڕانی كتێبهكان له كوێ هێناوه؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :نـازانم پـاراو و ناسـكه یـان نـا ،بـهڵام ئـهم كـوردی یـهم لـه پێـرهژن و پیرهپیـاوان وهرگرتـوه باشـترینكوردیی پهتی لهلای پیرهژن و پیره پیاوی لادێ دهس دهكـهوێ .لـه قوتابخانـه و زانكـۆ كـهس فێـری كـوردی نـابێ ،بـهڵكوو لـهبیریشی دهچێتهوه .كوردیی پهتی ،فارسیی ڕهسهن ،عهرهبیی ئهصیل له نێو ئهوانهدایه كه خهڵكی عادی و سـادهن .ئەمنـیش لـه گوند پێگهیشتووم و گهوره بووم ئهمهش كاریگهریی زۆر بووه له سهر پژانی زمانم. 404
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهحهیدهر عهبدوڵڵا :خهون و خۆزیاكانی عهبدوڵڵا حسن زاده زۆرن ،له بهشێكیان دهسی شووتوه و بۆ بهشەكهی تریش دهروێشوانه كاردهكا ،دهكرێ بزانین ئاواتهكانی تۆ چین؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :دیاره ئاواتهكانی مـن زۆرن ،گـهورهتـرین ئـاواتم ئهوهیـه :میللـهتی كـورد بگاتـه ڕێـزی میللـهتانی دنیـا.ئاواتێكێ دیكهم ئهوهیه :میللهتی كورد گهر بۆ تهجروبهش بـێ چهنـد سـاڵێك برایـهتی تـاقی بكاتـهوه! دیـاره ئـهم برایـهتی یـه ڕێگای ئامانجه گهورهكان تهخت دهكا. حهیدهر عهبدوڵڵا :هێندێ نووسهر و شاعیر و سیاسهتمهداری گهوره له میەووی كوردا ههڵكوهوتوون ،حهزدهكوهین لوه زموانی جهنابتهوه ههریهكه و بهچهند وشهیهك پێناسه بكرێت؟ عهبدوڵڵا حهسهنزاده:* قازی محهمهد :گولێـك بـوو لـه سـهحرا ڕووابـوو .گـوڵ لـه سـهحرا ڕووان دوومانـای ههیـه :یهكـهم :گـوڵ بـه دهگمـهن نـهبێ لـه سهحرا ناڕوێ .دووهم :بهداخهوه ئهم گوڵهی سهحرا ڕووا زوو ههڵپڕووكا و ژاكا. * عهبدولڕهحمان قاسملو :كهسێك بوو بۆ وهختێکی پێوست بوو نهژیا ،ئهو پیاوی ئێستا بوو ،له دهورانی خۆی خهساربوو.* مام ههژار موكریانی :خزمهتێكی زۆری به زمان و ئهدهبی كوردی كرد ،لهمباره یەوه دهبێ هـهموو كوردێـك خـۆی بـه قـهرزداری ههژار بزانێ . * هێمن ی شاعێر :هێمن شاعیرێكی ناسك خهیاڵی زۆرگهوره بوو. * مهسعوود محهممهد :یهكێ له دهگمهن بیریارانی كورد بوو ،به داخهوه ههم نهناسرا و ههم قـهدری نـهگیرا. * مهلا عهبدولكهریمی مودهریس :مهلایهك بوو دین و دنیای تێكهڵ بهیهك كردبوو ،پێشهنگی مهلایانی چهرخی خۆی بوو، خزمهتێكی یهكجار زۆری به فهرههنگی نهتهوهی خۆی كرد . سهرچاوه :ماڵپهڕی دهنگهکان /ڕێکهوتی٨١ :ی ژوئیهی ٢١٨٨ 405
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهعهبدوڵڵا حهسهنزاده :ههموو ئهو راپهڕینانه لهكاتی گونجاوی خۆیان دا دهستیان پێكردوه وتووێە :ئهنوهر حوسێنپرسیار :ئهگهر قهرار بێت ههر ده سواڵێك جارێوك رووداوگوهلێكی سیاسوی گرنوگ لوه خۆرهوهڵاتی ناوهڕاسوت روو بودا .ئایوادهتوانین رووداوهكانی بههاری عهرهبی لهو رووداوگهله حسواب بكوهین؟ كوه دهتوانێوت دهور و نهقشوی جودی هوهبێت لهسوهر سیستمی سیاسی جیهانی و پێی بوترێت ئاڵوگۆڕ به قازانجی گهلانی خۆرههڵاتی ناوهڕاست؟وهڵام :ئهگهر باش سهرنج بدهین دهبینـین كـه هـهrچهنـد دهكـرێ بڵێـین هـهر دهسـاڵ رووداوێكـی گرنـگ لـه ناوچـهی خۆرهـهڵاتینێوهڕاسـت رووی داوه ،بـهڵام زۆربـهیان تـهنیا لـه چوارچێـوهی یـهك وڵات دا بهرتهسـك بوونـهوه و هـیچ كامێكیشـیان سهرانسـهریناوچهكهی نهگرتۆتهوه .به ئاسانی دهتوانین بڵێین ئهوهی ئێستا ناوی بههاری عهرهبی لهسهر دانراوه ،له زۆربـهی رووداوهكـانی پێش خۆی زۆرتری پهلوپۆ هاویشتوه و وڵاتانێكی زیاتری گرتۆتهوه.مهسهلێك ههیـه دهڵـێ لههـهر كوێیـهكی ئـهم جیهانـه ئهڵقهیـهك لـه زنجیـری كۆیلـهیی و ژێردهسـتی بپسـێ هـهموو ئـازادیخوازانیجیهان قازانجی لێ دهكهن .لێرهش دا ئهگـهر بهومانایـه سـهیری رووداوهكـان بكـهین رهنگـه بتـوانین حـوكمێكی وا بـدهین .ئـهگیناپێم وایه ئهم رووداوانه به هیچ جۆرێك ناتوانن ئاڵوگۆڕ له سیستمی جیهانی دا پێك بێنن ،بهڵام گومانم نیه ئهگهر ئهم رهوتـههـهروا بـهرهوپێش بـڕوات و بـهئاكامی دڵخـوازی خـۆی بگـا ئـاڵوگۆڕێكی گرنگـی بـه قـازانجی گـهلانی خۆرهـهڵاتی نێـوهڕاسـت لـێدهكهوێتهوه .چونكه بهشێك لهوگهلانه لـه داوی دیكتـاتۆری و سـهرهڕۆیی رزگـار دهبـن و هیـوا بـه رزگـاری لـهلای ئـهوانی دیكـهش بههێز دهكا.پرسیار :زۆر له چاودێران پێیان وایه ئهم ئاڵوگۆڕانه به ئهجێندای ئهمریكاو خۆرئاوایی دهستیان پێكوردووه و ههنودێكیش پێیوانوایه نوهخێر خۆرسوك بووون و دهرئوهنجامی دیكتاتۆریوه و بێمافیوهكانی خوهڵك بووون ،دواجوار خوهڵكی قسوهی دڵوی خۆیوان كردووه؟وهڵام :به باوهڕی من غهدرێكی گهورهیه كه ئێمهش هاودهنـگ لهگـهڵ حكوومهتـه دیكتاتۆرهكـان ئـهو بزووتنـهوه رهسـهن و گـهلییانه به دهسكرد و ئاكامی دنهدانی ئـهمریكاو وڵاتـانی دیكـهی خۆرئـاوا دابنێـین .پێموایـه هـهمووی ئـهو راپهڕینانـه لـه قـووڵاییكۆمـهڵی ئـهو وڵاتانـهوه سـهریان ههڵـداوه و ئهگـهر لایـهنێك دهسـتی لـه پهیـدابوون و پـهرهگرتنیان دا هـهبێ تـهنیا رێژیمـه دیكتاتۆرهكانی حاكم بهسهر ئهو وڵاتانهدان كه به زهبروزهنگی دهیان ساڵهیان خهڵكهكهیان وهزاڵه هێناوه تا سهرهنجام لێیان 406
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده راپهڕیون.شتێكی ئاشكرایه كه دهسـهڵاته مـهزن و بڕیاربهدهسـتهكان هـهموو كاتێـك بـه وردی بـهدوای ئـهوجۆره رووداوانـهدا دهچـن و هـهوڵدهدهن رهوتهكه بهجۆرێك بڕواته پـێش كـه زهبـر لـه قازانجـهكانی وان نـهدا .تهنانـهت هێنـدێ جـار رێ دهكـهوێ جـۆرێكیش لـههاوكـاری لـه نێـوان بزووتنـهوهی رزگـاریخوازیی وڵاتێـك و یـهك یـان چهنـد دهوڵـهتێكی بێگانـهش دا دێتـه ئـاراوه ،وهك ئـهوهیههرئێستا له وڵاتی لیبیادا بهچاوی خۆمان دهی بینین .بهڵام هیچكام لهمانه بهتایبهتی ئهگـهر هاوكـاری یهكـه بـهپێی بڕیـار و پهسندی كۆمهڵگای نێونهتهوهیی بێ ،له رهسهنایهتی و قهدروڕێزی بزووتنهوه رزگاریخوازی یهكه كهم ناكهنهوه.پرسیار :لهناو ئهو هاوكێشه سیاسیانهی سهرهوه پرسیاری گرنگ بۆ من ئهوهیه .ئایا پێتان وایه ئوهو رووداوانوه لوه كوا و سواتیمێەوویووی خۆیانوودا روویووان داوه؟ پێتووان وایووه ئاكامووهكانی ئووهم شۆڕشووانه دهتوووانێ مووافی زهوتكووراوی خووهڵك و كهمینووهو ژێردهستهكان بۆ خاوهنهكانیان بگێڕنهوه؟وهڵام :بۆ بهشی یهكـهمی پرسـیارهكه بـاوهڕم وایـه كـه ناڕهزایـهتیی خـهڵكی ئـهو وڵاتانـه لـه حكوومهتـه سـهرهڕۆكانیان لـهمێژهسهری ههڵداوه ،بهڵام خهڵكهكه تـا ئـهم دوایـی یانـه زهمینـهی هاتنهمهیـدان و راپـهڕینیان بـۆ نهڕهخسـاوه .كـاتێكیش زهمینـهیبزووتنهوهیهك رهخسـا هـیچ رهوا نیـه راپـهڕینێك وهدوا بخـرێ و دهرفـهتێك لـه كـیس بـدرێ .بهوپێیـه بـاوهڕم وایـه هـهموو ئـهو راپهڕینانه لهكاتی گونجاوی خۆیاندا دهست پێكراون.بهشی دووهمی ئهو پرسیاره پرسیارێكی زۆر بهجێیهو لهراستی دا پرسی هـهره گرنگـی هـهر شـۆڕش و راپـهڕینێكیش هـهر ئهوهیـه.ئهزموونی زۆر وڵاتی دنیا دهری خسـتوه كـه رووخانـدنی دیكتـاتۆری زۆر ئاسـانتره لـه بنیاتنـانی دیموكراسـی .كهوایـه مهسـهلهكهبهستراوهتهوه بهوه كه ئهوانهی راپهڕینێك وهڕێ دهخهن و بهسهركهوتنی دهگهیهنن ئهوهنـده وشـیاری و یـهكڕیزی یـان لـه نێـوداههیه كه دهسكهوتهكانیان بپارێزن ،یان ههروهك راپهڕینی پڕشكۆی ساڵی ٨٢١٢ی گهلانی ئێران لهنیوهی رێگادا قۆڵبڕێكیان لێ پهیدا دهبێ شۆڕشهكهیان بهلاڕێ دا بهرێ و دهسكهوتهكانیان زهوت بكا.پرسیار :پرسویارێكی تور هوهر لوهم بارهیوهوه ئهوهیوه ،ئایوا دهتووانین چواوهڕوانی ئوهوه بكوهین ،پرۆسێسوی دیموكراسوی ببێتوه ئهڵتهرناتیڤی سیستمه سیاسیه تۆتالیتار و دیكتاتۆرهكانی جیهانی عهرهبی؟وهڵام :ئهگهرچی له هێندێكی ئهو وڵاتانهدا راپهڕین ههم بۆ نان بوو ههم بۆ دیموكراسی ،بهڵام سروشتی زاڵ بهسـهر هـهموویاندا دیموكراسیخوازی بـوو .لـه زۆربـهی ئـهو وڵاتانـهی تائێسـتا راپـهڕینیان تێـدا وهڕێ كـهوتوه لـه جیـاتی پادشـایهتیی میراتـی،ســهركۆماریی میراتــی حكوومــهتی كــردوه و راپــهڕینی خــهڵك بــۆ كۆتــایی هێنــان بــه دیكتــاتۆریی دهیــان ســاڵهی فــهرمانڕهواسـهرهرۆیهكان بـهرپا بـووه .بهوحاڵـه ،سـهرباری پهلـهقاژهی دیكتـاتۆره كۆنـهكان بـۆ پاراسـتنی دهسـهڵاتی خۆیـان ،لهبهرئـهوهی 407
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهخۆرههڵاتی نێوهڕاست زهوی یهكی بهپیته بۆ پێگهیاندنی دیكتاتۆرهكان ،مهترسیی ئهوه ههر ههیه كه دیكتـاتۆری لـه سـیمایهكینوێتردا سهر ههڵبداتهوه .دهگهڵ ئهوهش دا ،ئهمن وابیر ناكهمهوه كـه دیكتـاتۆری بهشـێوهی رابـردوو دهرهتـانی سـهرههڵدانهوهی ههبێ .چونكه لهجێدا ئهو جۆره حكوومهتانه دهورانیان بهسهر چووه.پرسیار :دوو بۆچوون ههیه ،سهباره بهوهی ئهگهری یهكهم ئهوهیه ،رهنگه چارهنووسی شۆڕشوهكانی خوهڵك بكهوێتوه دهسوتهێووزه ئیسوولامیهكان و بزووتنووهوهی فهنوودهمێنتالیزم؟ ئهگووهری دووهموویش دهڵێووت ،نووهخێر ئیسوولامیهكان یووهكێك دهبوون لووه دهستنیشانكردنی چارهنووس و شۆڕش و رووداوهكان؟وهڵام :كـهس نـاتوانێ نكـووڵی لـهوه بكـا كـه ئیسـلام وهك دینـی زۆربـهی زۆری دانیشـتووانی وڵاتـانی خۆرهـهڵاتی نێوهڕاسـت،بهتایبهتی ئهو وڵاتانهی له چهند مانگی رابردوودا راپهڕینیان بهخۆیانهوه دیوه ،جێگـه و پێگهیـهكی بـههێزی ههیـه .هـهروههاحاشا لهوهش ناكرێ كه حیزب و رێكخراوه ئیسلامی یهكان لهو وڵاتانهدا لـه بـههێزترین و رێكخراوتـرین هێـزه سیاسـی یـهكانن.بهوحاڵه ئهمن وای نابینم كه ئیسلامی سیاسی پاش رووخانی دیكتـاتۆری یـهكان لـه هـیچ كـام لـهم وڵاتانـهدا دهسـهڵاتی سیاسـیبگرێتـه دهسـت .ئـهزموونی میسـر لهوبارهیـهوه بـه نموونـه دێنمـهوه .پـێم وایـه هـهمووان قبووڵیانـه كـه لـهكاتی راپـهڕین بـهدژیدهسهڵاتی حوسنی موبارهك دا ئیخوانولموسـلیمین بـههێزترین رێكخـراوی سیاسـیی ئۆپۆزیسـیۆن بـوون .كـهچی نـهك هـهر هـهوڵیاننهدا دهست بهسهر دهسهڵاتی سیاسی دا بگـرن بـهڵكوو بـه راشـكاوی گوتیـان ئێمـه رێژیمـی ئێـران وهك ئۆلگـوو تهماشـا ناكـهین ونامانـهوێ حكوومـهتێكی ئیـدئۆلۆژیكی دامـهزرێنین .بـهباوهڕی مـن ئهمـه لهبـهر ئـهوه نـهبوو كـه ئـهوان حـهز نهكـهن دهسـهڵاتێكیئیسلامی دامهزرێنن .بهڵكوو لهبهر ئهوه بوو كه واقیعبینانه دهیان زانی سیستمێكی ئیسلامی به مانا تایبهتی یهكهی ئهگـهر داش بمهزرێ شانسی خۆڕاگرتنی نیه ،یان بهجۆرێكی دیكهی بڵێین ڕێگهی مانهوهی پێ نادرێ.كهوایه زیاتر ئهوه ڕێی تێ دهچێ كـه لـه ئایهنـدهی دوای رووخـانی دیكتاتۆرهكـان دا ئیسـلام و ئیسـلامی یـهكان وهك فاكتـهرێكیكاریگهر لهو وڵاتانهدا دهركهون و مۆركی خۆیان له سیستمی دهسهڵات و قانوون و پهسندكراوهكانیان بدهن هـهروهك لـه عیراقـی پاش رووخانی بهعس دا دیومانهو دهی بینین.پرسیار :رۆڵی چهپهكان و لیبڕاڵهكان لهناو ئهم شۆڕش و ئاڵوگۆڕانهدا زۆر باش نابینرێوت .ئهموه مانوای پاشهكشوهی بزوتنوهوهی چهپ و ماركسیستهكان نییه ،یان پهیوهسته به ترادیسیۆن و پهیوهنییه كۆمهڵایهتیهكانی جیهان و كلتوری عهرهب؟وهڵام :وا بزانم تا ئێره لیبراڵهكان وهك كۆمهڵ و حیزب و رێكخراو له هیچكام لهم وڵاتانهدا بوونێكی بهرچاویان نیه و مادامرێكخراویش نین چاوهڕوانیی شوێندانان و رۆڵگێڕانیان لێ ناكرێ .هێزه چهپهكانیش به تایبهتی حزبـه كۆمۆنیسـتهكان لـه مێـژهله حاڵی پاشهكشهدان و وهك هێزێكـی شـوێن دانـهر لـه هـیچ كـام لـهم وڵاتانـهدا حیسـابیان لهسـهر نـاكرێ .دیـاره پێوهنـدی یـه 408
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهكۆمهڵایـهتی یـهكان و كولتـووری عـهرهبییش كاریگـهریی خـۆی ههیـه .بـهو حاڵـهش وا تێدهگـهم چهپـهكان ،بـه تایبـهتی چـهپی دیموكرات دیسان دهتوانن له ئایندهی وڵاتانی خۆرههڵاتی نێوهڕاست دا وهك فاكتهرێك مهترهح بن و حیسابیان لهسهر بكرێ. پرسیار :ئهم شۆڕش و راپهڕینانهی كه سهرهتاكهی وڵاتی تونسه و میسرو لیبیایه كۆتاییهكهی كوێیه؟وهڵام :پیاو ههر دهبێ غهیبزان بێ ههتا بتوانێ وهڵامی ئهم پرسیاره بداتهوه .ئهگهر به دڵخواز و ئارهزوو بێ هـهموومان حـهزدهكهین ئهم وشتره لهبهر دهركی هـهموو دیكتاتۆرهكـانی خۆرهـهڵاتی نێوهڕاسـت و تهنانـهت هـهموو جیهـان بخـهوێ و ئـهو دنیایـهببینین كه له مێژه خهونی پێوه دهبینین .بهڵام راستی یهكهی ئهوهیه كه ئهمه تهنیا ئارهزوویـه و هـیچ روون نیـه هـهتا كـوێ وههتا چهنده بڕ دهكا .نابێ لهخۆمان بگۆڕین كه راپهڕینی دژی دیكتاتۆری له خۆرههڵاتی نێوهڕاسـت و بـاكووری ئـهفریقا دهگـهڵ ههموو سهركهوتنهكانی هێشتا رێگایهكی دوورودرێژی لهپێشه بۆ ئهوهی بگاته قۆناخی مهبهست.پرسیار :كورد وهكو یهكێك له نهتهوهی خۆرههڵاتی ناوهڕاست .چۆن دهكرێت سوود لوهم ئاڵوگۆڕانوه وهربگورێ ،چارهنووسوی داهاتووی كورد دوای ئهم رووداوانه چی و چۆن دهبێت؟ و ئهگهری دروستبوونی دهوڵهتی كوردی لێدهكرێت؟وهڵام :یهكێك له گهورهترین كۆسپهكانی سهر رێگای رزگاریی نهتهوهی كورد ئهوهیه كه كورد و نیشتمانهكهی لـهنێو چهنـد وڵاتدا دابهش كراون و لهئاكام دا پێمان خۆش بێ یان ناخۆش مهسهلهی كوردیش بهكردهوه دابهش بووه و بۆته چـوار مهسـهله .لـهوحاڵهدا وهڵامدانهوه بهو پرسیاره كارێكی دژواره .ئێستا ئهگهر كورد ههمووی لهیـهك وڵات یـان بڵێـین لـه یـهكێك لـهم وڵاتانـهداژیابایه دهكرا لهو بارهیهوه بیروڕایهك دهربڕین .بهڵام وهك دهزانین تهنیا وڵات لهوانهی راپهڕینیان تێدا بهرپا بووهو كوردیـانلێ دهژی سووریهیه .بهداخهوه رێژهی كورد لهنێو حهشیمهتی سووریهدا بهڕادهیهك نیه كه بتوانێ شوێنێكی بهرچاو لهسهر رهوتـیرووداوهكان دابنێ و وهك فاكتهرێكی چارهنووسساز حیسابی بۆ بكرێ .دهگهڵ ههمووی ئهمانـهش دا بـاوهڕم وایـه هـهر ئاڵوگۆڕێـكبهرهو كرانهوه و دیموكراسی له ههر وڵاتێكی كوردنشین دا روو بدا كاریگهریی ئـهرێنی لهسـهر بـارودۆخی كـوردیش دادهنـێ .بۆیـههیوادارم حیزب و رێكخراوه نیشتمانی یهكانی كورد له سووریه لهم ههلومهرجهدا یـهكڕیز و یـهك ههڵوێسـت بێنـه مهیـدان و جـێپهنجـهی خۆیـان لهسـهر رووداوهكـان دابنـێن و بـه هاوكـاری دهگـهڵ هێـزه نیشـتمانی یـهكانی سهرانسـهری سـووریه لـه رێگـای دامهزراندان و سهقامگیركردنی سیستمێك دا ههنگاو ههڵێننهوه كه مافه ڕهواكانی ههمووان و یهك لهوان كوردهكان مسۆگهر بكا.ئارهزوو دهكهم بزووتنهوهی دیموكراسیخوازی له ئێـران و توركیـهش بهڕادهیـهك پـهره بگـرێ و پـێش بكـهوێ كـه كـوردی ئـهو دووبهشه گرنگهش به یاری كردنی رۆڵێكی كاریگهر بتـوانن بـهرهو وهدیهێنـانی مافـه رهواكانیـان هـهنگاو ههڵێننـهوه .بهخۆشـی یـهوهكورد له عیراق بۆخۆی بهشێكه له دهسهڵات و سهرهڕای ههموو كۆسـپهكانی سـهر رێگـا بـهرهو دابـین كردنـی هـهموو مـاف و ئـازادی یهكانی دهچێته پێش. 409
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهپرسویار :كوردسوتانی نووێ تاكوه رۆژناموهی كوردییوه .كوه بوه گرنگییوهوه سوتاک و پاشوكۆیهكی بوۆ ئوهم شوۆڕش و راپهڕینانوه كردووهتهوه .پێت وایه ئهم ههوڵه چۆن دهكرێت خوێنهری كورد سوودی لێوهربگرێت؟وهڵام :ئهو كارهی كوردستانی نوێ دهستی داوهتێ كـارێكی پیـرۆزه و دهتـوانێ خوێنـهری كـورد دهگـهڵ زۆر بـواری پێوهندیـدار بـه(بـههاری عـهرهب) و بیروبۆچـوونی خـهڵكی جۆراوجـۆر لهوبارهیـهوه ئاشـنا بكـا .بـهڵام بـۆ ئـهوهی ههوڵهكـه سـوودی زیـاتری لـێوهرگیرێ وا به باش دهزانم ههوڵ بـدا كهسـانێك بـدوێنێ كـه بهشـێكن لـه رووداوهكـان یـان ههرنـهبێ لـه نزیكـهوه دهگـهڵیان لـه پێوهندیدان . سهرچاوه :ماڵپهڕی کوردستانی نوێ /ڕێکهوتی٨١ :ی ئۆکتۆبری ٢١٨٨ 410
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده عهبدوڵڵا حهسهنزاده :كورد كەوتۆتە ژێر كاریگەریی میللەتانی دەسەڵاتدار بەسەریەوە سڤیل (محەمەد گۆران)ساڵی ٨٢٢٥وەكو خۆی دەڵێت \"ژنم هێناوە\" باوكی چوار كوڕ و دوو كـچە ،لەژیانـدا ١سـاڵ مەلایەتـی كـردوە و دواتـر تـێكەڵ بەكـاری سیاسـی بـووە ،مامۆسـتا (عەبـدوڵا حەسـەن زادە) كەسـایەتیی سیاسـی و رۆشـنبیری و كـۆمەڵایەتیی رۆژهەڵاتـی كوردسـتان،لەساڵی ٨٢٢٢ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی و لەسـاڵی ٨٢١٨یـش بـووەتە ئەنـدامی دەفـتەری سیاسـی حزبـی دیمـوكراتی كوردسـتانیئێران .لەنێوان ساڵانی ٨٢٢٣بۆ ٢١١٩بۆ دوو خول لەسەر یەكتری سكرتێری گشتی حزبی دیموكرات بـووە .ئێسـتا لە تەمەنـی ١٢ ساڵیدایە و زیاتر لە ٨٥كتێبی وەرگێڕاو و نوسراوی هەیە.سڤیل :بەشێكی زۆری نووسەر و شواعیر و سیاسوەتوانانی كوورد لە نەوەی ئێووە ،لە قوتابخوانەی ئوایینی پەروەردە بووونە و مەلابوونە ،بەڵام زۆر بە كەمی مەلایەتییان كردووە؟ بێگومان ئێووەش یەكوێ لەو كەسوایەتییانەی كووردن كە مواوەیەك مەلایەتیتوان كردوە و دواتر وازتان هێناوە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :ئەمن پێموانیە بە گشتی ئەو حوكمە دروست بـێ ،چـونكە زۆربەیـان تـا كۆتـایی ژیانیـان مەلایەتـی یـانكردوە ،بەڵام لەو ٢١ساڵەی دوایی دا ،بەشێك لە ئەدیبان و شـاعیران وازیـان لە مەلایەتـی هێنـاوە .ئەمـن بەش بەحـاڵی خـۆملەوانە نیم ،چـونكە خـۆم بە ئەدیـب نـازانم و شـاعیریش كە هەر نـیم ،بەڵام بۆخـۆم كە وازم لە مەلایەتـی هێنـاوە ،هۆكـارەكەیئەوە بووە كە لەلایەك كەوتوومەتە مەیدانی سیاسی و كارە سیاسی یەكە ئەو مەیدانەی لێ بەرتەنگ كـردوومەوە و پێوسـت بـووەزیاتر خۆم بۆ كارە سیاسی یەكە تەرخان بكەم ،لەلایەكی دیكەش ،ژیانی مەلایەتی بە جۆرێك بوو ،وەك كورد دەڵـێ نە قەدر وقودبی مابوو ،نە ئەو جەزابیەتەی جارانی هەبوو .ئەمن لە زەمانی دەرس خوێندنیش دا زۆرم حەز پێی نەبوو ،بەڵام لە دێـیەكلەدایـك بـووم ،چەنـد سـاڵم دەرسـی مەلایەتـی خوێنـد و پاشـتریش لە دوای مەلایەتـی بە چەنـد سـاڵێك ،ئینجـا بـۆ یەكەمجـارقوتابخانەی دەوڵەتی هاتۆتە دێیەكەی ئێمە ،بۆیە دواتریش كە وە نێو كاری مەلایەتی كەوتـم ،زۆرم حەز لێـی نەبـوو ،چـونكە تەماشام دەكرد ،ژیانەكە لەگەڵ دنیای تازە تاڕادەیەكی زۆر لەیەك دوورن. سڤیل :ئێوە بە هەمووی چەند ساڵ كاری مەلایەتیتان كردووە؟ عهبدوڵڵا حهسهنزاده :نزیك بە حەوت ساڵ ،شەش ساڵ لە رۆژهەڵاتی كوردستان ،ساڵێك كەمێك زیاتریش لە باشووری 411
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده كوردستان. سڤیل :بەرێكەو یا بەخۆشەویستی ژیانی هاوسەریتان بەیەكەوە ناوە؟ تائێستا چەند منداڵتان هەیە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :سـاڵی ٨٢٢٥ژنـم هێنـاوە ،چـونكە نە پێمخۆشـە باسـی هاوسـەرگیری بـكەم ،نە حەز دەكەم بڵـێم ژیـانیهاوسەریم پێك هێناوە ،دەڵێم ژنـم هێنـاوە ،لە زمـانی كـوردی دا پیـاو ژنـێ دێنـی و ژن مێـردی دەكـا\" ،هاوسـەرگیری\" نـازانم لەكـوێ ڕا هـاتوە .ژن هێنـانی مـن بەخۆشەویسـتی و دڵـداری نەبـوو ،پـێم وایە دوو مـانگیش دەبـوو ژنـم مـارە كردبـوو ،ئینجـا بـۆیەكەمجار لە نزیكەوە دیومە و قسەم لەگەڵ كردوە .لە كۆمەڵی ئەوكاتەی كوردەواری دا بەتایبەتی بۆ كەسـێك كە لە جلـوبەرگیمەلایەتی دا بووایە كارێكی وا ئاسان نەبوو دڵداری لەگەڵ كەسێك دا بكا .ناڵێم قەتم دڵداری نەكـردوە ،بەڵام بـۆ مەلا ئاسـاننەبوو دڵداری بكا و بە دڵدارییش ژن بێنـێ .ئـێمە منـداڵمان زۆر بـووە ،بەڵام بەپێـی ئەو وەزعیـیەتەی تێـی دا دەژیـاین ،مـردنبەشـی خـۆی دەبـرد ،یەك لە سـێی منـداڵەكانم مـردوون .ئێسـتا شـەش منـداڵم هەن و سێشـم مـردوون ،دەبێـتە نـۆ منـداڵ ،كە لە زیندووەكان دوویان كچن و چواریان كوڕن ،سەیر ئەوەیە مردووەكانیش ،دوویان كوڕ بوون و یەكێكیان كچ بوو.سڤیل :هەموو میللەتێك لە رووی دابونەریتی كۆمەڵایەتی ستانداردێكی هەیە ،بەڵام هەست ناكەن كە دەتوانرێ بگوترێت كوردئەوەی نییە؟ بۆ نموونە لەرۆژهەڵاتی كوردستان ،رەدووكەوتن وەك دیاردەیەكی ئاسایی چاوی لێ دەكرێت ،بەڵام لە باشوووریكوردستان دەچێتە قاڵبی نامووسپەرستی و زۆرینەی ئەو ژنانە دەكوژرێن لەسەر وەهوا كارێكیوان؟ زۆر بەراوردكواریی دیوكەش هەیە ،كورد بۆچی كەلتوور و دابونەریتێكی یەكانگیری نییە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :دیسانەوە پێم وایە ناكرێ ئاوا بەگشتی بگوترێ كە كورد شتێكی نیە وەكوو ئاداب و رێوشوێنی تـایبەتبە خــۆی كە لەهەمــوو نەتەوەكەدا هەبــێ ،كــوردیش ئەوەی هەیە ،لە شــتە باشــەكانی ،كــورد بەشــێوەیەكی گشــتی میهرەبــانە،میـوانگرە ،حەز بەدۆسـتایەتی دەكـا .شـتە خراپەكـانی بگـری ،دیسـانەوە بەشـێوەیەكی گشـتی نەوەك لەسـەر هەمـوو كەسـێك ئەوحوكمە بدەین ،كورد لەگەڵ یەكتـر ناتەبـان و بەیەكەوە رێـك نـاكەون ،ئەوانە لە خەسـڵەتە خراپەكـانی كـوردن ،بەڵام ئەوە كەلە بەشەكانی كوردستان هەندێك جیاوازی هەیە لەبارەی كوشتنی نامووسپەرستی یەوە ،ئێمە بمـانەوێ و نەمـاوێ كـورد كەوتـۆتە ژێر كاریگەریی میللەتانی دەسەڵاتدار بەسەریەوە.ئەمن لە بەغدا بووم بۆیان گێـڕامەوە ،كە لە نێـو عارەبـان دا ،ئەو پیـاوەی ژنەكەی تـۆمەتی خـراپەی لەسـەر بـێ ،پێـی دەڵـێنشانی خۆڵاوی یە ،هەر لەو گەڕەكەی لێـی دەژیـام ،بۆیـان گێـڕامەوە ،دووكەس زۆر هـاوڕێ دەبـن و لە چایخـانەیەك دانیشـتوون،یەكێكیان قوڕی بەسەرشانیەوە بووە ،هاوڕێیەكەی پێی دەڵێ ،ئەرێ شانت بەچی خۆڵاوی بووە؟ كابرا هەڵدەسـتێ دەچێـتەوە مـاڵو دێتەوە ،بە هاوڕێكەی دەڵێ ،گەواد ئێستاش ئەمن شانم خۆڵاوی یە؟! ئەویش دەڵێ ،ئەی ئەوە نـیە هەر خـۆڵاویە؟ دەچـێ بـۆیدەتەكێنـێ .دوایە دەردەكەوێ كـابرا لەسـەر ئەوەنـدە قسـە چـۆتەوە ژنەكەی خـۆی كوشـتوە .لەنێـو عارەبـان ئەو دابە زۆر بـووە، 412
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهزیندە بەچاڵ كردنی كچان و قفڵ لەزاری دان و زۆرشتی دیكەی نائینسانی لەنێو عەرەبـان دەرهەق بە ژنـان كـراوە ،بەڵام لەنێـوئێرانی یان دا بەو ئەندازەیە نەبووە و رەنگە ئەوە كاریگەریی هەبـێ .لە نێـو كـوردی رۆژهەڵاتـی كوردسـتان دا ،عـادەتەن ئەوەیپێی دەگوترێ توندوتیژی ،بەڕاستی وەكوو باشوور نیە ،لێرە هەردوو كەس ناكۆكی یان لێ پەیدا بوو بەئاسانی دەسـت بـۆ چەكدەبەن .لە رۆژهەڵاتـی كوردسـتان بە هەزاران جـار رێ كەوتـوە ،دووكەس كە چەكیـان پـێ بـووە ،ئەگەر ناكۆكییشـیان كەوتبێـتە نێوان ،تفەنگەكانیان فڕێ داوە و بە زللە لە یەكتریان داوە.سڤیل :رەدووكەوتن لە رۆژهەڵاتی كوردستان ،لە حالە دەرچووە و بۆتە دیاردە ،ئێوە رەدووكەوتنوی كچوان و رەدووكەوتنوی ژنانیش ،چونكە زۆرجار ژنی بەمێردیش رەدو دەكەوێت ،چۆن دەبینن و تاچەند هەق بە ئافرەتەكە دەدەن؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :لە كۆمەڵی كوردەواریدا ،رەدووكەوتنی كچان لەسـەدا ٢٣و زیاتریشـی ،ئەمـن بە هەقـم زانیـوە ،چـونكەهەر لەو كۆمەڵەی كە من تێی دا گەورە بووم ،لە زۆربەی حاڵەتەكـان دا ،بـۆ ئەوەی كچێـك بە مەیلـی خـۆی مێـرد بكـات ،تەنیـاڕێگا ئەوە بـووە كە رەدوو بـكەوێ .دەیـان نـاردە سـەری و چەنـدجارێك داوایـان لە بـرا و بـاوكی دەكـرد و ئەوان حـازر نەدەبـوونبیدەن بەو كوڕە كە كچەكە بۆخۆی دڵی دەیهەوێ ،مەجبوور بوو رەدوو بكەوێ ،بۆیە ئەگەر عەیـبەیەك لە مەسـەلەكەدا هەبـووبێئەوە بــۆ بــاوك و بــرای كــچەكە دەگەڕایەوە .تەنــانەت رەدووكەوتنــی ژنــی بەمێــردیش حــالاتێكی زۆری تێــدا بــووە كە دیســانتاوانەكەی هەر گەڕاوەتەوە بۆ سەر كەسوكار .وەختی خـۆی بە نـابەدڵ بەمێـرد دراوە ،لەسـەر پشـتی لانكـێ مـارە كـراوە و گەورەبەچووكەی پێ كراوە ،كەوابوو ئەویش بەجۆرێك لەجۆران دەتوانین بڵێین پاساوێكی هەیە ،بەڵام ژنێك كە بەمەیلی خـۆی مێـردیكردوە و كەس زۆری لێ نەكردوە و دواتر بە هەندێك هۆی كە عەقڵانی نەبێ ،رەدوو بكەوێ ،ئەمن ئەوەی بەشتێكی زۆر قێزەوندەزانــم .دیــارە بەخۆشــی یەوە ئێســتا لە خــۆرهەڵاتی كوردســتان زوربەی هەرە زۆری كچــان بە دڵخــوازی خۆیــان شــوو دەكەن و هەربۆیە ڕەدووكەوتنی ژنانیش و كچانیش یەكجار زۆر كەم بۆتەوە. سڤیل :بۆچوونی ئێوە لەسەر فرەژنی چییە؟ بۆخۆ قە بیر لێی كردۆتەوە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :فرەژنی بە ئایینی ئیسلام رێگای پێ دراوە ،بەڵام ئازادیی تەواو بەپیـاو نەدراوە كە بە ئـارەزووی خـۆیچەنـد ژن بێنــێ و مەرجــی بــۆ دان ـراوە كە یەكـێ لەو مەرجــانە بە عەدالەت رەفتــاركردنە .ئەگەر بیكەی ـنە قســەیەكی خــۆش وگاڵتەئامێز ،دەڵێین ماڵوێرانتر لەو پیاوەی ژنێك دێنێ ،هەر ئەوەیە كە دوو ژنان دێنێ! شتێكی ئـاواش هەیە (بەپێكەنیـنەوە).بۆیە ئەمـن بەش بەحـاڵی خـۆم قەت بیـرم لەوە نەكـردۆتەوە كە زیـاتر لە ژنـێكم هەبـێ .لە یەك قسـەش دا فرەژنـی بەكـارێكی باش نازانم.سڤیل :لەحەفتاكانی سەدەی رابردوودا ،وەرگێڕانی رۆمانی (گێلە پیاو) سەدایەكی گەورەی هەبووو؟ بیورۆكەی وەرگێڕانوی ئەو رۆمانە چۆن بۆ ها ؟ بەكام لە دیمەكانی رۆمانەكە زۆر پێكەنیت؟ 413
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهعهبودوڵڵا حهسوهنزاده :پـاش ئەوەی رۆمـانەكەم بە فارسـی خوێنـدەوە ،دووسـێ جـار داوام لە هەردوو خوالێخۆشـبووان هەژار وهێمن موكریانی كرد ،كە ئەوان بیكەن بە كوردی ،چـونكە هەژار بەتـایبەتی لە (عەزیـز نەسـین) قسەخۆشـتر بـوو ،بەڵام بەهەرهۆكارێك بوو ،ئەوان نەیانكرد ،ئەمنیش كە زۆر حەزم دەكرد بكرێ بە كوردی ،غیـرەتم وەبەرخـۆم نـا و گـوتم بـا بۆخـۆم بـیكەمیان دەیگرێ یان نایگرێ ،وا بوو كردمە كوردی و بەخۆشی یەوە باش دەرچوو و پێشوازی¬یەكی گەرمی لێ كرا .بۆخۆشم نـاتوانمبڵێم كە بە كام لە دیمەكان زیاتر پێ كەنیـوم ،بەڵام بـۆ ئەوكـاتە رەنـگە دیمەنـی بەننـایەكەم بەلاوە سـەرنجراكێش بـووبێ ،كەلەگەڵ ئیشكردن لەسەر دیوارێك ،قسە بەملا و بەولای خۆی دەڵێ ،ئەمن بۆخۆم لە كوردەواری دا زۆرجار ئەو دیـمەنەم بە چـاوی خۆم بینیوە. سڤیل :هەموو كەسێك لەخواردن دا ،بەشی خۆی نەوسنە ،تۆ زیاتر حەز بەچ خواردنێك دەكەی؟عهبدوڵڵا حهسوهنزاده :ئەمـن لەو رووەوە دان بە هەنـدێك شـتی خـۆم دا دەنـێم .ئەمـن زۆرخـۆر نـیم ،بەڵام ئەوەی پێـی دەڵـێن(نەوسن) نەوسنم و شتی خۆشم پێ خۆشە ،بەوحاڵە لە ژیانم دا نەبووە بڵێم ئەمن ئەو خواردنەی ناخۆم ،خواردنەكانی كـۆمەڵیكوردەواریم زۆربەیان پێ خۆشن ،هەتا ئەوانەی پێیان دەڵێن (رەشە چێشت) ماشێنە و تڕخێنەو ساوارو ئەو شـتانە .مەعلوومیشـەلەنێو خواردنەكان دا ،ئەوانەی گۆشتیان تێدایە خۆشترن ،بەڵام نە ئاشقی خواردنێكی تایبەتیم ،نە خواردنێك هەیە بڵێم ،هـیچ وەختێك نایخۆم ،رەنگە پێم خۆش نەبێ ،بەڵام هەر خواردنێكی پێتە پێشم دەیخۆم. سڤیل :ئەی لەگەڵ بەجێگەیاندنی سیلەی رەحم و سەردانیكردنی دۆست و خزمان ،چۆنیت؟عهبدوڵڵا حهسوهنزاده :خۆشـترین بەشـی ژیـان ئەوەیە كە ئینسـان لەگەڵ دۆسـت و رەفیـق و خزمـان یەكتـر ببینـێ و لەگەڵیـاندابنیشێ و ئەوان بەسەرت بكەنەوە و ئەتۆ بچی سەریان بدەی ،بەڵام بەداخەوە هەلومەرجی ئێستای ژیانی مـن زۆر رێگـای ئەوەم پێ نادا ،چونكە جموجۆڵ و هاتوچۆكردنەكە لە هەندێ باری ئەمنی و كۆمەڵایەتی یەوە ،رەنگە ئاسان نەبێ. سڤیل :وەرزشكردن لایەنێكی گرنگی ژیانە؟ لەو رووەوە چۆنن؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :ئەو وەرزشانەی هونەرین ،دەكرێ بڵێم هیچیانم نەكردوە ،فوتباڵە ،والیباڵە ،باسكیتباڵە و مەلەیە ،ئەوانەم هیچی نەكـردوە ،بەڵام بە واتـا گشـتی یەكەی ،ئەمـن بە وەرزشـەوە مـاوم .هەمـوو بەیـانی یـان بەر لەوەی لیبـاس دەبەربكەمەوە ،نیوسەعات لە ژوورەكەی خۆم دا وەرزش دەكەم ،ئەم وەرزشانە دوكتۆرەكان بۆیان دەستنیشـان كـردووم ،بەڵام ماندووشـمدەكەن .هەمـوو رۆژێكـیش نزیـك بە یەك سـەعات پیاسـە دەكەم ،زۆریـش سـوودم لێـی بینیـوە ،ئەگەر دە رۆژان لەسـەریەك ئەوە نەكەم ،شەوان خەوم لێ ناكەوێ و دەست و قاچم دەتەزن و پێیەوە ناڕەحەت دەبم. 414
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده سڤیل :لەباری كۆمەڵایەتی و سیاسیی ژیانت دا ،لەچ شتێك پەشیمانی و دەبووا ئاوا نەكردبووا؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :لە هەڵوێسـتە سیاسـی یەكـانم پەشـیمان نـیم ،هەمـوو كەسـێك لە ژیـانی دا كارێـك یـان قسـەیەك یـاننووسینێكی وای كردوە لێی پەشیمان بووبێ ،بەڵام ئەمن باس لە هێڵە گشـتی یەكـان دەكەم .لەبـاری كـۆمەڵایەتی یەوە ،كەسـێكیكۆمەڵایەتیم و پەیوەندی یەكی باشم لەگەڵ دەوروبەرم هەبووە و هەیە ،هەلـومەرجێكم بـۆ خوڵقـاوە كە نەم -توانیـوە زاڵـم بـم(بەپێكەنینەوە) ،هەندێك كـاری ناشـیرینی كـۆمەڵایەتی و ئەخلاقـی هەبـوون ،نـازانم رەنـگە كەسـێك شـتێكی لـێ دیـبم و بۆخـۆمنەزانـم (بەپێكەنیـنەوە) بەڵام لانـی كەم بەوە بەناوبانـگ نـیم كە ئەوەم كـردوە .رێگـای نیشـتمانپەروەری و خـزمەت بە گەل ونیشتمانم گرتۆتە پێشێ ،بەپێی توانایەكی كەم كە لە خـۆمم دا شـك بـردوە ،خـزمەتم بە زمـان و ئەدەبـی كـوردی كـردوە ،بـۆیە دەلیلێك نابینم كە لە هێڵە گشتی یەكانی ژیانم پەشیمان بم. سهرچاوه :ماڵپهڕی رۆژههڵات تایمز /ڕێکهوتی٨ :ی ژانویهی ٢١٨٨ 415
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده عهبدوڵڵا حهسهنزاده ...:چۆنە تا ئێستا ماویت؟! رێبوار سیوهیلیكاتێ لەم زەمەنی تۆپباران و گرتن و سێدارە و تاوانانەی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا ،خۆم ئامادە دەكرد بـۆ نوسـینی پۆرترێتێـكلەسەر هاوڕێ و برا كوردەكانی خۆرهەڵاتم ،لەنێوان دوو ناودا تێدا مام ،كە ئـاخۆ چـۆنە ئەوان بەپێـی ناوەكانیـان لە روانـگەیئەو ئایینەوە كە لە ئێـران دا حوکمـدارە ،دوو مرۆڤـی یـاخین و ناوەكەیـان نەبـۆتە قەدەرێـك بـۆ كەسـایەتی یـان ،ئایـا ئەمە بە دیموكراسییەتی ئایینی لێك بدەینەوە ،یان بە خیانەتی ئەوان لە ناوی خۆیان؟(حەسەن زادە) بە گشتیی بەرخوردێكی ئەدەبیانەی لەگەڵ بوون و ژیانـدا هەیە و هەمـوو شـتێك بە فیلـتەری زمـانێكی ئەدەبیـدا،كە خاڵی نیە لە وشەئارایی و جوانی ،تێدەپەڕێنێت .ئەو بە پیاوێـك دەچێـت كە تەشـتێكی پـڕ لە وشـەی ئەدەبیـی لە بەردەمـی خۆیدا دانابێ و هەرشتێكی بێتە بەردەستی ،سەرەتا لەو تەشتەی هەڵدەكێشێ و دەیخووسێنێ\" .دوو ناوەش بریتین لە :عەبدوڵڵای حەسەن زادە و عەبدوڵڵای موهتەدی ،كە وێڕای ئاگـاداریم لە نـاكۆكی یەكـانی جـارانی نێـوانهەردوو ئەو حیزبەی ئەوان كـاری تێـدا دەكەن و نـاكۆكیی سـاڵانی دوایـی نێوخـۆیی هەردوو حیـزب خۆیـان ،هێشـتا ئەوان بە دووكەسایەتیی تێكۆشەر و مكوڕ لەسـەر داواكـاریی نەتەوەیـی كوردەكـانی خـۆرهەڵات ،دەزانـم ،كە مانەوەیـان لە هەرێمـی كوردسـتانهەمیشە دڵنیایی یەكی گەرمیان بە من و نەوەی مـن بەخشـیوە تـا دڵنیـا بـین كە مرۆڤـی خەباتكـار و بەهـای مـاف ،لەم زەمەنـیسۆپەرماركێت و مەسرەفگەرایی یەدا ،هێشـتا لێـرە جـێگەی دەبێـتەوە .هەڵـبەت تێـدامانەكەم ،لەبەر ئەوە نەبـوو كە دوودڵ بـووملەسەر كامیـان بنووسـم ،چـونكە ژمـارەی ئەو كەسـایەتی یە كـوردانەی خـۆرهەڵاتی وڵات ،زۆرتـرن لەوەی تەنیـا بە یـادكردنەوەیدوانیان پێمان -وابێت ،ئەركی خۆمان لە ئاستیان دا جێبەجێ كردوە .ئەگەر دوودڵی -یەكیشم لەوبارەوە هەبووبێ ،زیـاتر هـیئەوە بــووە كە كامیــان پــێش ئەوەی تریــان بــخەم ،ئەگەرچــی لە ڕووی جــۆرایەتی یەوە ،مــن ڕێــزی چــوونیەكم بــۆ خەبــاتیهەردووكیـان هەیە و لە دڵەوە پـێم وایە ،ئەمجـۆرە كەسـایەتی یـانە هەڵـكەوتەی مێـژوویەكن ،كە هاوكـات بە گەورەبـوونی مـن،ئەوانیش جێ دەستی خۆیان لە رووداوەكانی ناوچەكەدا بەجێهێشتوە .لەگەڵ تێگەیشـتنی زیاتریشـم بـۆ مێـژووی ئەو تەمەنەی بەشەخسیی تیا ژیاوم ،بۆم دەركەوتوە بەبێ ناوی ئەو كەسایەتی یانە وێناكردنی ئەو مێژووەش بڕێكی زۆر لەمانای خـۆی لەدەسـت دەدات.دواجار پاڵپشت بە یادوەری یە دوورەكانی منداڵیم ،بڕیارم دا سەرەتا لەسەر مامۆستا عەبـدوڵڵای حەسـەن زادە ،پیاوێـك كە لەهەوەڵێڕا لە رێگەی وەرگێڕانەكانیەوە ناسیم ،دەست پێ بكەم .هەڵبەت پێویستە ئەوەش بەیاد بهێنمەوە ،كە شـۆڕش و خەبـاتی 416
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهگەلی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان دا ،زنجیرە ناوێكی ئەوەندە درەخشان و نەمـری پـێ بەخشـیوین ،كە جـگە لە هەڵبـژاردن لەنێوانیان دا هیچی دیكەمان لەدەست نـایەت .نـازانم حەسـەن زادە خوێنـدن و پێگەیشـتنی زانسـتی و رۆشـنبیریی لە كـوێی وڵات دابەئەنجام گەیاندوە ،بەڵام هەمیشە لە زمانی ئەودا رەگوڕیشـە رەسـەن و دانسـقەكانی زمـانی كـوردیم بینیـوە .حەسـەن زادە ،پتـرلەوەی سیاسی یەكی پیشەیی بێت ،سیاسی یەكی پراكتیكی یە و بارودۆخ و هەلومەرجێك بەسەریدا سەپاند ،كە سیاسـەت بكـاتەچارەنووسـی خـۆی ،لەكاتێـك دا ئەگەر ئەو هەلـومەرجە جەبـری یـانە نەبوونـایە ،ئاسـایی بـوو حەسـەن زادە توانـایی ئەدەبـی وزمـانیی خـۆی بكـردایەتە ئەو چارەنووسـە .لەگەڵ ئەوەشـدا ئەو زمـانزانێكە نزیـك لە رۆحـی زمـان و زینـدوویی ئەبەدی یـانەیزمــانەوە .ئەو لە نەوەی ئەو كەســایەتی یە كــوردانەیە ،كە ســەنگەرێكی هەرە گرنگــی بــۆ گرتــووین ،كە لانــیكەم ،لە هەمــووپارچەكـانی كوردسـتان دا و بەدرێژایـی سـەدەی بیسـتەم ،لە مەترسـیی بەردەم شـاڵاوی دوژمنـان دا بـووە .دڵنیـام خۆشەویسـتیی وگرنگـی پێـدانی حەسـەن زادە بە زمـان ،جـگە لەوەی هەسـتیاری یەكـی قـووڵی لە پشـتەوەیە ،ئـاواش لە گرنگـی دانـی ئەو بەشوناسەوە ،هاتوە .شوناسێك ،كە سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی منـداڵی و یەكەمـین یـادوەری یەكـانی ئەو بە خـاكەوە.ناكرێ تۆ لە گوندێكی نزیكی شارۆچكەی سەردەشت گەورە بووبیت ،كیلەبەردینە و مووشێنت كردبـێ و بانـت بە بـاگردێن گێڕابێـتو قوڕ و كات بۆ دیوار تێكەڵ كردبێ و بێڵنەت كردبێ و بە وەروەران بانت ماڵی بێ و لە بەهاران دا كانیت خـاوێن كـردبێتەوە وزەوی كـێڵان و تۆوچانـدنت دیبـێ و جۆماڵـت كردبـێ و دیـاری و پریاسـكەت بـۆ كچـان لە بنـبەردان دانـابێ و گوێـت لە زیـرەك وماملێی نەمر گرتبێ ،خاك سەنجی ڕانەكێشابیت و قوڕاوی نەبووبیت و تەپوتۆز لە شان و ملت نەنیشتبێ و قامكـت نەقڵیشـابن وچەوسانەوە و هەژاری و كوردبوونـت لە ئاسـتە هەرە هەرە خـاكەڕایی یەكەیـدا ئەزمـوون كردبـێ و نەبـووبیتە عەبـدوڵڵای حەسـەنزادە .ئەو نە لە ناچاری یەوە ،بەڵكوو بە پێویستی و لە ڕەوەندێكی مێژوویی دا بـۆتە ئەو مـرۆڤەی كە تێكۆشـان بكـاتە سـتایلیژیانی خۆی .حەسـەن زادە لەو مـاوە زۆرەی خەبـاتی خۆیـدا ،كە بـۆ ئەو دەبێـت جـێگەی سـەربەرزی بێـت ،كە زۆریـنەی جـاران بەهەڵبژاردن ئەركی پێ سپێردراوە ،دەسـتی لە چەنـد شـتێك هەڵ نەگرتـوە و بەردەوام لە كەنـار تێكۆشـانە سیاسـی و ڕێكخراوەیـی یەكانی دا ،پەیوەندیی خۆی بەو خەسڵەتانەوە پاراستوە:یەكەم :پەیوەنـــدی یەكـــی فراوانـــی بە نووســـەران و ڕۆشـــنبیرانەوە و كـــرانەوەی بێســـنووری لەگەڵیـــان دا .ئەگەرچـــی زۆر لەبیروڕاكـانی ئەو بـۆ هەنـدێك لە رۆشـنبیران جـێگەی بـاس و قسـەن ،بەڵام ئەو یەكـێكە لەو سیاسـی یە دەگمەنـانەی كە هەمیشـەپەیوەنـدیی خـۆی لەگەڵ ئەم تـوێژەدا راگرتـوە و پێمـوایە هەم سـوودی بەخشـیوە و هەم سوودیشـی وەرگرتـوە .ئەم خەسـڵەتەیحەسەن زادە ،جگە لەوەی دەگمەن و جێگەی ستایشە ،ئاواش ئەو لە زۆرینەی سیاسـی یە كـوردە هاوچەرخەكـانی جیـا دەكـاتەوە،كە یان شەڕێكی ئاشكرایان لەگەڵ رۆشنبیران راگەیانـدوە ،یـان پێیـان وایە سیاسـەت دەبێـت بەدوور بێـت لە رۆشـنبیری .حەسـەنزادە ،ئەگەر لە ئاسـتی بەرهەمـیش دا نەبێـت ،ئەوە لە ئاسـتی شـێوەی ژیـان و كردەكـی دا سیاسـی یەكـی ڕۆشـنبیر و لە گەلێـك بواردا خاوەن هزرینی تایبەت بە خۆیەتی. 417
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهدووەم :پەیوەنـدییی بەردەوامـی ئەو بە ئەدەبیـاتەوە :حەسـەنزادە لە چـل سـاڵی ڕابـردوودا یەکـێکە لەو کەسـایەتیانەی کە لەئەدەبیات دابڕ نەبووە و هەمیشە لەسەرەتاتکێکرندا بووە تا پێمان بڵێت ئەویـش لەوێـیە ،لەو شـوێنەدا کە مـرۆڤ پێویسـتیی بەگرتنی پەیوەندییەکی ئەڵتەرناتیڤ لەگەڵ ژیان و مرۆڤەکانی تر ،هەیە .سەلیقەی ئەدەبیـی حەسـەنزادە بەو بەرهەمانەشـییەوەدیارە کە زانستیی و سیاسین .ئەو بە گشتیی بەرخـوردێکی ئەدەبیـانەی لەگەڵ بـوون و ژیانـدا هەیە و هەمـوو شـتێک بە فیلـتەریزمانێکی ئەدەبیدا ،کە خاڵیی نـیە لە وشـەئارایی و جـوانی ،تێـدەپەڕێنێت .ئەو بە پیاوێـک دەچێـت کە تەشـتێکی پـڕ لە وشـەی ئەدەبیی لە بەردەمی خۆیدا دانابێ و هەرشتێکی بێتە بەردەستی ،سەرەتا لەو تەشتەی هەڵدەکێشێ و دەیخووسێنێ.سێیەم :ئەو مرۆڤێكی سیاسی یە ،بەڵام پەیوەندی یەكی تایبەتییشی لەگەڵ نەزیلە و قسەی نەستەق و نـوكتەگێڕانەوەش هەیە.زۆر نـــین ئەو كەســـانەی كە لە ژیـــانی سیاســـیی خۆیـــان دا نوكتەیـــان بیرنەچـــووبێتەوە ،ئەو لە دەگمەنەكانیـــانە و ئەمەشسـەرمایەیەكی ڕەمزیـی بـۆ دروسـت كـردوە .مـن بۆخـۆم كـاتێ بیـر لە نـوكتە و سیاسـەت دەكەمەوە ،ئـاوای دەبیـنم :نـوكتە ژانـر وجۆرێكی دەربڕینی بێوەفایە ،ئەگەر نەیكەیت ،دەتكات! یان ئەوەتا سیاسەت و سیاسـیكار دەبـنە بـابەت و نـاوەڕۆكی نوكتەكـان وخەڵك پێیان پێدەكەنێ ،یان ئەوەتا سیاسیكار بەهـۆی نوكتەكـانەوە تەمەنـی خـۆی لە ژیانێـك دا كە ئیتـر بەسـەر چـووە ،درێـژدەكـاتەوە .سـەرانی كۆمـاری ئیسـلامی لە جـۆری یەكەمـن و مامۆسـتا حەسـەن زادە لە جـۆری ئەمەی دوایـی یـانە .ئەو لە میـانەیژیانی خۆیدا پانتایی یەكی بۆ پێكەنین و شادبوون نەهێشتباوە ،لەمێژ بوو لە سیاسەت و لە ژیانیش دا بیر دەچۆوە .لە سـەدەیبیستەم و ئەم سەدەیەش دا ،كۆماری ئیسـلامی لە هەمـوو قـۆڵێكەوە تـۆپێكی بە كوردبـوونی حەسـەن زادە و هاوزمـانی یەكـانەوەنــاوە و هــیچ شــوێنێك نەمــاوە لە ژیــانی كوردیــدا بۆمبــارانی نەكــات و لە ســێدارەی نەدات ،كەچــی ئەو كــوردە سەرســەختانەیخـۆرهەڵات بە هەمـوو شـتێك پـێ دەكەنـن و نـوكتەی لەسـەر دروسـت دەكەن .مـن پێشـنیار دەكەم كۆمـاری ئیسـلامی كـۆمیتەیەكیتـایبەت بـۆ بنەبڕكردنـی نـوكتە پێـك بێنـێ ،تـا كەسـانی وەك حەسـەن زادە ،كە خەبـاتی پێشـمەرگایەتی و تێكۆشـان لەنـاوی نەبردن ،بە تۆمەتی نوكتەكردن ڕاپێچی دادگا بكات.هەمیشە بە حەسەن زادە و هاوخەباتەكـانی دا بیـرم دەكەوێـتەوە ،ڕێگـای تێكۆشـان چەنـدە دوور و درێـژە .خـودایە مـرۆڤ دەبێـتچەندە پشوودرێژ و ماندوونەناس بێت ،تا بەرگەی ژیانێـك بگرێـت ،كە ناچـارە بـژی و بەری ڕەنجـی بـۆ ژیانێـك بێـت ،كە ئیتـربۆخۆی نەماوە و كەسانی تر لێی بەهرەمەند دەبن .من ،وێڕای ئاواتی تەمەن درێژی بۆیان ،نـازانم هـاوڕێ و تێكۆشـەرانی كـوردلە رۆژهەڵات ،لە تەمەنـی خۆیـان دا بەری ڕەنجـی خۆیـان لـێ دەكەنەوە ،یـان جێـی دەهـێڵن بـۆ نەوەكـانی پاشـەڕۆژ .بەڵام دووڕاسـتی دەزانـم :یەكەم ئەوەیـانە خەبـاتی ئەوان هەمیشـە رێگرێـك بـووە كە نەهێڵێـت كوردەكـانی ئەوێ لەوە زیـاتر بێڕێـزی ودەستدرێژی یان بكرێتە سەر ،كە كراوە .دووەم :ئازادیی ئێمە هەرگیز مانای پڕاوپڕی خۆی وەرناگرێ هەتا ئەوانیش ئازاد نەبنو ئەوەش كە ئێمە بۆیان دەكەین ،زۆر كەمترە لەوەی كە پێویستە بۆیان بكرێت .سڵاو لە تێكۆشـانتان ،ئەی كەسـانێك كە پەتـی سێدارە هەرگیز لە ملتان جوێ نەبۆتەوە. سهرچاوه :ماڵپهڕی رۆژههڵات تایمز /ڕێکهوتی١ :ی فێوریهی ٢١٨٨ 418
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده عهبدوڵڵا حهسهنزاده :داڕشتنی زمانی یەکگرتوو ،یان ئێستانداردی کوردی کاری نەفەر نیە. وتووێە لە گەڵ عهبدوڵڵا حهسهنزاده: کەمال مەریوانی پاییزی ٨٥١١ئەم چاوپێکەوتنە لەگەڵ جەنابیان ئەنجام دراوە .کاتێک بوو هەموومان لە یەك سەنگەردا بووین .کڕنۆش بو شەرەفی ئەو رۆژانە.کەماڵ :بەرێزوخۆشەویست مامۆستا عبداللەی حسن زادە سکرتێری حیزبوی دێمووکراتی کوردسوتانی ئێوران! پوڕ بە دڵ سپاسوتاندەکەم کە سەرەڕای سەرقاڵی و کاری سیاسیتان دەرفەتی ئەم چاوپێکەوتنەتان بوۆ پێوک هێنواین .ئەگەر دەکورێ کوورتەیەک لە ژیانی خۆتمان بۆ باس بکەی؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :ئەمن سپاستان دەکەم کە منتان بەسەر کردەوه .لە بارەی ژیانی خـۆمەوە نـازانم چیتـان بـۆ بـاس بـکەم.ئەوەی کە مەربووتە بە ژیانی شەخسـیمەوە دەتـوانم بڵـیم :ئەمـن سـاڵی ،٨٥٨١بەو جـۆرەی کە بۆخـۆم سـاغ بـۆتەوە ،لە دێیەکـیچکۆلەی مەنتیقەی سەردەشت لە بنەماڵەیەکی فەقیرو دەستکورتی لادێیی لە دایك بووم .بابم بە شـوغڵی جـۆڵایەتی منـداڵەکانیخۆی دەژیاند .بۆخـۆم وەبیـرم نـایە ،چـونکە زۆر منـداڵ بـووم کە ئەوم لە دەس چـوو .بە هیممەتـی بـراگەورەکەم کە لە واقیعـداهەر براگەورە نەبوو ،بەڵکوو باب بوو ،گەورە کرام .پێم وایە هەشت سـاڵە بـووم لە مەدرەسـەی دێ کە ئەو وەخـتەی مەدرەسـەیمەلاو فەقێیان بوو ،دەستم بە خوێندن کرد و فارسی و ئەو کتێبە وردیلانە کە ئەو وەختی باو بوون و ئێستا بە جارێکی ناویـانلە بیر چـۆتەوە ،خوێنـدمن .ئەوانەم لای فەقـێ و مەلای جۆراجـۆر خوێنـدوە .قەت مامۆسـتایەکم نەبـوو بـۆ مـاوەیەکی دوورودرێـژدەرسم پێ بڵێ .رەنگە جاری وا بـووبێ هەر رۆژەی لەلای یەکێـك دەرسـەکەم خوێنـدبێ .زۆریـش رەنـگە پێتـان سـەیر بـێ کە بڵـێمجـاری وا بـووە دەرسـەکەم لە کـن ئـی وا خوێنـدوە کە ئەونـدەی فارسـی نەدەزانـی کە ئەمـن ئیسـتفادەی لـێ بـکەم .بەو شـێوەیەئەوەڵین مەرحەلەکانی خوێندنم لە لادێ خۆێند .لە پاشان خوێندنی علوومی ئاینیم دەست پێ کرد .بە شار و دێهاتی کوردسـتانو زۆرتـر لە مەنتـیقەی سەردەشـت و بـانە و پیرانشـارو زۆر بە کەمـی بە کوردسـتانی عێراقـدا گەڕام .لە سـاڵەکانی ئـاخردا لەشاری مەهاباد لە مەدرەسـەیەکی رەسـمیدا کە دەوڵەت داینـابوو بە نـاوی مەدرەسـەی علـوومی دینـی ،دەرسـی علـومی عەرەبـی یـانعلوومی دینیم تەواو کـرد .سـاڵی ٨٥٩١خوێنـدنی زانسـتە ئایینییەکـانم تەواو کـرد و بە شـێوەیەك کە ئەو وەختـی بـاو بـوو ،لە 419
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهدێیەکی مەنتیقەی سەردەشـت بـووم بە مەلا .زۆر بە سـادەیی دەتـوانم بڵـێم ژیـانی شەخسـیی مـن ژیـانی بەشـێک لە مەحروومتـرین توێژەکانی کۆمەڵی کوردەواری لە لادێ بوو ،ئەوێش لە لادێی مەنتیقەیەکی دواکەوتووی ئێران و لە نێو وڵاتێکی دواکەوتوو.کوردســتانی ئێــران بــۆ خــۆی نــاوچەیەکی دواکەتــووی ئێــران و لە نێــو کوردستانیشــدا سەردەشــت کە مەنتیقەیەکــی ســنوورییە،مەنتیقەیەکی فەقیرنشین بوو .ئەو سەردەمە ژیـانی خەڵکـی زیـاتر لە سـەر کشـتوکاڵ و ئاژەڵـداری بەڕێـوە دەچـوو .ئەو بەشـەشلەو نـــاوچەیە گەشـــەکردوو نەبـــوو .بەڵام ئەگەر مەنتـــیقەی ئـــێمە لەبـــاری \"اقتصـــادی -اجتمـــاعی\"یەوە رەنـــگە یەکێـــك لەدواکەوتــووترین ناوچەکــان بــووبێ ،لە ســاڵەکانی دوای شــەڕی دووهەمــی جیهــان و تەنــانەت لە ســاڵەکانی شــەڕی دووهەمــیجیهانیشدا ئەو مەنتیقەیە کە لە بەشی مەرکەزیی کوردستانی ئێران هەڵکەوتوە ،لە باری سیاسییەوە مەنتیقەیەکی چـالاك بـوو.دەزانین کە حیزبی دێموکرات و کۆماری کوردستان لە مەهابادیش زۆر لێی نزیکن .ئێستا سەردەشت بـۆتە شارسـتانێکی سـەربەخۆ. پێشتر بەخشێك بوو لە شارستانی مەهاباد .لە بەر ئەوە فەعالیەتی حیزبی هەر لە زەمانی کۆماری کوردستانەوە تێیدا هەبوو.زۆر منـداڵ بـووم ،بەڵام شـعوورم دەکـرد کە دوو بـرای گەورەم ئەنـدامی حیزبـی دێمـوکراتی کوردسـتان بـوون .لە بەر ئەوەی ئـێمەماڵە دێهاتی بووین و دایك و بابم نەخوێندەوار بوون ،مەعلوم نەبوو ئەمن خ سـاڵێك و خ مانگێـک و خ رۆژێـك لە دایـك بـووم.بەڵام بـۆ خـۆم کە دوایـی تەحقـیقم کـرد لە سـاڵی ٨٥٨١دا لە دایـک بـووم .کەچـی سـاڵی ٨٥٥٢ئەمـن لەگەڵ حیزبـی دێمـوکراتیکوردســتانی ئێــران ئاشــنا بــووم .ســاڵی ٨٥٥٢تەمەنــم ئەو پەڕەکەی دەگەیشــتە ٨٣ســاڵ .بەو حــاڵەش وەك ئەنــدامی حیزبــیدێموکراتی کوردستانی ئێران وەرگیرام .ئەو وەختی نازانم ئوسوولەن بەرنامە و ئەساسنامەی حیـزب هەر بە دەسـتەوە نەبـوو یـانزۆر رەعایەت نەدەکرا .هەر چۆنیك بوو چونکە ئەمن نەوجەوانێکی بە قەد و قەوارە تەواوپێگەیشتوو بووم ،بە ئەنـدامی حیزبـیدێمـوکراتی کوردسـتانی ئێـران وەرگیـرام و لەو مـاوەیەدا ئەمـن فەعـالیەتی سیاسـیم بەو شـێوەیە کە دەکـرا ئەو وەختـی خەڵـكفەعالیەتی سیاسی هەبێ ،لە چوارچێوەی تەشکیلاتی حیزبی دێمـوکراتی کوردسـتاندا هەبـووە .لە واقیـع دا ئەو وەختـی خەبـاتیسیاسی بە شێوەیەکی زۆر مونەززەم نەبوو .ئێمە لە دێهات ئەندامی حیزب بووین .جاروبـار کـادرێکی حیزبـی دەهـات و یەکترمـاندەدیـت .ئەگەر بەیـانیەیەکی حیزبـی هەبـا ،وەرمـان دەگـرت و بڵاومـان دەکـردەوە .لەو کـاتەدا ئەمـن واریـدی حیزبـی دێمـوکراتی کوردستان بووم و لەگەڵ بەشیك لە هاوساڵانی خۆم یان گەورەتر لە خۆم ،ئەو جۆرە تێکۆشانەم هەبووە.بەڵام فەعالیەتی سیاسیی من بە شێوەیەکی جدی و فەعـالانە لە سـاڵی ٨٥٩٢دا دەسـت پێـدەکا کە بـزووتنەوەی سـاڵەکانی - ٩٢ ٩١دەسـتی پـێ کـرد .دیـارە هاوڕێیـانی حیزبـی ،کـادر و پێشـمەرگەکان لە نێـو مەنتـیقەدا بـوون و زۆریـش تێکەڵاویمـان پـێکەوەهەبوو ،یەکترمان دەدی .لەوەڕا گوزارش لە من درا کە ئەمن یەکێـك لە فەعـالینم ،یەکێـك لە پایەگاکـانی ئەو بـزووتنەوەیەم وکەوتمە بەر نەزەری پۆلیسـی ئێـران .جارێـك بانگیـان کـردم ،لە واقیعـدا بە جەلـب بردیـانم بەڵام بە شـێوەیەك نەجـاتیم بـوو.دوایە بـۆم دەرکەوت کە ئەم ـن وا کەوتــوومە ژێ ـر زەرەبــین ،ئەگەر وڵات بە جـێ نەهــێڵم رەنــگە بــکەومە زینــدان .زینــدانی ئەو 420
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهوەخت ـیش زۆر شانســت هێنابــایە ٨١ســاڵ و ٨٣ســاڵیان دەدایەی ،بــێجگە لە تەعزیــب و ئەزیەت و ئــازار .لە مێــژیش بــوو ئەوسوننەتە خراپە داکەوتبو کە تێکۆشەرانی کوردی ئێرانی ئەگەر دەکەوتـنە خەتەرەوە رایـان دەکـرد بـۆ کوردسـتانی عێـراق .دیـارەســوننەتی \"مهــاجرت\" لە هەمــوو شــوێینێکی دنیــا هەیە بەڵام ئەگەر حوســنی هەیە ئەو عەیبەشــی هەیە کە تێکۆشــەران کەمێــكتەمبەڵ بار دێنێ .ئەگەر دەرەتانی دەربـازبوون هەبـێ ،تێکۆشـەرێك لەبەر بـاری خەتەرەکە ،شـان خـاڵی دەکـا .بـۆیە پـێم وایە ئەوە سوننەتێکی باش نیە.ساڵی ٨٥٩٢لە ئاخری پاییزێدا بوو یان لە ئەوەڵی زستاندا (زۆر چاك لە بیرم نیە) مەجبـوور بـووم کوردسـتانی ئێـران بە جـێبێڵـیم .هـاتمە کوردسـتانی عێـراق و تەماسـم لەگەڵ هاوڕێیـانی حیزبـی گـرت کە بەشـێکی زۆریـان لە کوردسـتانی عێـراق بـوون وئەوەی کە پێـی دەگـوترا بەڕێـوەبەریی حیـزب ،لە کوردسـتانی عێـراق بـوو .لەوێـدا ئیـدی دەسـتم کـرد بە فەعـالیەتی سیاسـی بەشـێوەیەکی جـدیتر کە مـونجەر بـوو بەوەی پـاش سـاڵێك ،سـاڵ و نیوێـك چـوومە کونفرانسـی ٢ی حیزبـی دێمـوکراتی کوردسـتان.لەوێــدا بڕیارێــك هەبــوو کە کــومیتە ناوەنــدی تەرمــیم بکــرێتەوە .ئەنــدامانی کــۆمیتەی ناوەنــدی کە لە کــونگرەی دووهەمــداهەڵبژێردرابـوون بە شـێکی زۆریـان کوژرابـوون ،تەحویـل درابـوونەوە ،لەبەیـن چووبـوون لە جـووڵانەوەکەی ٩١ - ٩٢و پێشـترودواتردا .بۆیە کونفرانس بڕیـارێکی وای دا کە کـومیتە ناوەنـدی تەرمـیم بکـاتەوە .سـێ کەسـی هەڵبـژاردن کە یەکیـان مەرحـوومیهێمنی شاعیر بوو ،یەکیان کاك حەسەنی رەسـتگار و سێهەمینیشـیان ئەمـن بـووم .لەو وەخـتەوە ژیـانی مـن لەگەڵ ژیـانی حیزبـیدێموکراتی کوردستان لە واقیعدا لێك گرێ درا .هەمووی ساڵێك دواتر ئیدی بە یەکجاری ژیانی شەخسیم بە جێ هێشت و وەکـووکادرێکی دائیمی کەوتمە خزمەتی حیزبی دێمـوکراتی کوردسـتان .رەنـگە ئەو بەشـەی کە مەربـووت بە ژیـانی مـن بـێ ،ئەوی دیـکە ئێحتیمالەن ئەو کەسانەی کە چاویان بەم وتووێژە دەکەوێ لەوێ بەم لاوە ئاگادارییان لە ژیانی سیاسی من هەبێ. کەماڵ :مامۆستا جەنابتان وەك دوو سیمای سیاسی و ئەدەبی ناسراون ،بفەرموون مێەووی کام دونیایان بە تەمەنترە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :رەنگە ئاسان نەبێ ئەو دووانە ،ئەو دوو ژیانە سیاسـی و ئەدەبـییەی مـن لە بـاری زەمـانییەوە لە یەكجودا بکەینەوە یان یەکێکیان پێش ئەوی دیـکە بخەیـن .ئەمـن نـامەوێ شـوعار بـدەم ،بڵـیم ژیـانی مەحـروومییەت لە کوردسـتانداهەر زوو لە منداڵییەوە منی وادار کرد کە واریدی کاری سیاسی بم یان منی بە زوڵم و زۆری رێژیمی پاشایەتی لە ئێران ئاشـناکــرد .ئەوە کەمێ ـك وەك شــوعار دەچــێ .چــونکە ئیعتــراف دەکەم لەگەڵ ئەوەی ئەم ـن لە خــانەوادەیەکی مەحروومــدا ژیــاوم ،لەمەنتیقەیەکـی مەحروومـدا ژیـاوم و لە دێیەکـی مەحروومـدا ژیـاوم ،رەنـگە زۆری پێـوە خرابـێ تـا ئەمـن تێـبگەم عیللەتـی گشـتی،عیللەتـی بنەڕەتیـی ئەو بەدبەختییـانە نیزامـی پاشـایەتییە ،نیزامێکـی وابەسـتەیە .تێگەیشـتنی ئەو شـتانە زۆر ئاسـان نەبـوو.بەڵام بەهەر حاڵ وەك عەرزم کـردن لە تەمەنێکـی زۆر کەمـدا ئەمـن واریـدی حیزبـی سیاسـی بـووم .کەوابـێ ئەگەر بەو مەعنـایەبیگرین ،ژیانی سیاسیی من رەنگە لە پێشـەوە بـێ .پـێم خـۆش نـیە ئەگەر خەڵکـیش پـێم بڵـێ ،بۆخـۆم ئیـددیعای ئەوە بـکەم کەئەدیبم یان ئوسوولەن خاوەنی شوێنەوار و بەرهەمـی ئەدەبـیم .تەنیـا دەتـوانم بڵـێم یەکێـك لەو شـتانە کە لە حیزبـی سیاسـیمدا 421
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهبوونە باعیسی ئەوە کە ئەمن بێمە پێشتر و فەعالتر بـم ،ئەوە بـووە کە هێنـدێك توانـای نووسـین و ئەو کـارانەم تێـدا هەبـوو.کەوابـێ ئەم دووانە لە واقیعـدا پـێکەوە ئـاوێتە بـوون .هەر لەو کـاتەدا کە هەوڵـی سیاسـیم هەبـووە ،هەوڵ و بـایەخ پێـدانیئەدەبییشم هەبووە .مەسەلەن لە بیرمە نازانم ببووم بە ئەندامی حیزب یان نەببـووم ،عەلاقەیەکـی زۆرم بە خوێنـدنەوەی شـیعرو ئەدەبیات (کە ئەو وەختی زۆرتر فارسی بوو ،کوردیمان بە زەحمەت دەست پـێ ڕادەگەیشـت) هەبـوو و زۆر چـاكم وەبیـر دێـتەوەکە ئەمن پێش ئەوەی کە بـبم بە ئەنـدامی حیـزب (هەر قوتـابی بـووم) ،لە دێـیەکەی خۆمـان دەمخوێنـد ،یەکێـك لە شـتەکان کەئەو وەختی باو بوو ،شەڕە شیعر بوو .شەڕە شیعرم دەکرد .جاری وا بوو دوو رۆژان لەگەڵ کەسێکی خەریکی شـەڕ شـیعر دەبـووین،هەر لێم نەدەبڕا .ئەویش هەر لێی نەدەبڕا دیارە .جاری وابوو ئەوەندە ئەهمیەتم پـێ دەدا کە لە گەڵ رەفیقەکـانی خـۆم لەگەڵدوو سێیەکیان ،دەبووم بە تەرەف بە تاقی تەنـێ .ئەونـدەم ئەهمـیەت بە مەسـائیلی ئەدەبـی دەدا .کەوابـێ ئەو شـتانە نـاتوانینیەکێکیان بەو جۆرە پێش ئەوی دیکەیان بخەین .بەڵام بە هەر سورەت باری سیاسی پتر بە سەر ژیانی مندا زاڵ بووە و بەشـێکیپتر لە ژیانی منـی گرتـۆتەوە تـا بـواری ئەدەبـی .چونکـه کـاری ئەدەبـی لە واقیعـدا ئەگەر بـووبێتم ،بەشـیکی کـاری ئەدەبـی لەچوارچێوەی مەسائیلی سیاسیدا بووە کە بەشی زۆری ئەوانە لە راستیدا مڵکی منیش نەبوون و بـوونە مڵکـی ئەو حیـزبەی کە ئەمـنپێی وابەستە بووم .ئەوەی دیکە ئەگەر وەك ژیانی ئەدەبی حساب بکەیـن ،ئەوەیـان کەوتـۆتە دوای ژیـانی سیاسـی .هەم لەبـاریزەمـانیەوە کەوتـۆتە دوای ،هەم لە بـاری بـایەخ پێـدانەوە .یەعنـی کـاری مـن کـاری ئەدەبـی نەبـووە .بەڵام چـونکی عەلاقەم بەمەسائیلی ئەدەبی هەبووە ،جاری وابووە کـارێکی ئەدەبییشـیم بە بەریەوە کـردوە .ئەو کـارانە تـابیع بـوون لە کـاری سیاسـیی مـن نەك وەکوو بڵێی پیشەیەکی ئەساسیی من.کەمال :مامۆستای خۆشەویست وەك وەرگێڕێکی بە توانا چوۆن بووو دەسوتتان دایە کواری وەرگێوڕان ،کەی یەکەم وەرگێڕانوی خۆتان بڵاو کردۆتەوە؟ دەقی یەکەم وەرگێڕانتان چییە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :ئەوە نەزەری جەنابتە کە ئەمن موتەرجیمێکی بە توانام ،هیوادارم وەکوو دەڵێن شایسـتەی ئەو لـوتفەیئیـوه بـم .مەسـەلەی کـاری تەرجەمە (بـۆیە دەڵـیم کـاری تەرجەمە چـونکی هەم تەرجەمەم پـێ لە وەرگیـڕان کـوردی تـرە و هەممترجمم پێ لە وەرگێر کوردی ترە ،ئەگەر دقیقەتتان کردبێ ئەو کارانەی کە ئەمن کـردوومن لە هیچیـان نەم -نووسـیوە وەرگێـرفلان کەس .ئەوەی بە دەستی خۆم بووبێ نووسیومە فلان کەس کردوویە بە کوردی .چـونکە وشـەی وەرگێـڕان بۆشـتی دیـکە هـاتوە.ناڵیم خراپە بەڵام زۆر بە کەیفم نیە) .کاری تەرجەمە کە دەسـتم داوەتـێ ،لە واقیعـدا هەر کەسـێ تـاو بـداتە کـاری تەرجەمەپێم وایە ،تەجرەبەی من ئەوە دەڵێ کە شتێك دەبینێ بە دڵیەتی ،دەشـبێنێ لە نێـو زمـانەکەی خۆیـدا نـیە .پێـی وایە دەبـێ بە زمانەکەی خۆی هەبێ و خەڵکی دیکە بیبینن ،ئەودەم لەخۆشی ڕا دەبینێ کە بیکاتە زمانی خۆی .بۆیە تەرجەمەی دەکا.ئەوەڵـین شـت کە پـاڵی پێـوە نـام تەرجەمە بـکەم ،شـتی سیاسـی بـوو .لە بیـرمە سـاڵی ٨٥٣١بـوو کە بـۆ یەکەم جـار فکـریتەرجەمەیەك کەوتە مێشکی منەوە .نامیلکەیەك هەبوو کە رێکخراوی رووناکبیرانی کوردی ئێـران لە دەرەوەی وڵات دەری کردبـوو. 422
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهئەوەندەی ئەمـن بـزانم هەرچەنـد بە نـاوی دوکتـور قاسـملووی نەبـوو بەڵام نووسـینی دوکتـور قاسـملوو بـوو .نـامیلکەکە بە زمـانیفارسـی بـوو بە نـاوی \"واقعیـت خلقهـای ایـران وافسـانەء م .ماکـان\" .ئەو نـامیلکەیە جوابـدانەوەی مەقـالەیەك بـوو کە یەکێکـیئێرانی ،یەکێکی لە واقیعدا شۆڤینیست ،مەسەلەی ئێرانی بە ناوی \"افسانە خلقهای ایران\" نووسـیبوو .گـاڵتەی بەبـوونی خەلـق وگەل و نەتەوەی جۆراوجـۆر لە ئێرانـدا دەکـرد .ئەوانـیش جوابیـان دابـۆوە کە مەفهـوومەکەی ئەوە بـوو کە بـوونی چەنـد گەلـیجۆراوجــۆر لە ئێرانــدا واقیعییەت ـێکە و ئەوەی ئەتــۆ ئیــدیعای دەکەی افســانەیە .کە خوینــدمەوە زۆرم پــێ جالــب بــوو .عەرزیمەرحـوومی دوکتـور قاسـملووم کـرد ،گـوتم بریـا بە کـوردی ببـایە ،یـان بە کوردیتـان نووسـیبایە .گـوتی جـا ئـیمە لە دەرەوە بـۆئەوانەمـان نووسـیوە کە کوردییـان نەزانیـوە .گـوتم باشـە ئەوە بکـرێ بە کـوردی چـۆنە؟ ئەویـش گـوتی جـا کـوردییش دەزانـی وفارسییش دەزانی ،بۆ نایکەی بە کـوردی؟ دیـارە بۆخـۆم تەرحـی مەسـەلەکەم هەر بـۆیە بـوو کە دەمویسـت بـیکەم بە کـوردی بەڵامئەویش کە پیشـنهادی کـرد و هـانی دام ،دەسـتم پێکـرد .جـالبیش ئەوە بـوو چـونکی شـتەکە زۆر کەم بـوو ،زۆریشـم عەلاقە پێـیهەبوو لە ماوەیەکی یەکجار زۆر کورتدا بابەتەکە ،کە ئەگەر ئێستا لە بیرم بێ (چونکە بەڕاسـتی نـیمە لە کتێبخانەشـدا نـیمە)لە حەجمــی بچووكــدا پەنجــا شەســت س ـەفحەیەك زیــاتر نەبــوو ،زۆریشــم عەلاقە پێــی هەبــوو ،وابــزانم بە رۆژێــك دوو رۆژانئەوپەڕەکەی دوو رۆژ ،دەنا ئەگەر موبـالەغەم نەکردبـێ بە یەك رۆژ ،تەرجەمەم کـرد .چـونکە شـتێکی کەم بـوو .کە بـردمەوە بـۆلای دوکتور قاسملووی( ،چونکە یەکەم ئەزموونم بوو ،پێم باش نەبوو بۆ خۆم هەروا لێی رازی بم) دامەوە ،دیتم کەم دەسـتکاریکردبوو .یەعنی شتی وا کە ئەمن تێیدا بە غەڵەت چووبم ،کەم بوو .چونکی بەهەر سوورەت ئەمـن واریـدی ئیسـتیلاحاتی سیاسـینەبووم بەو سوورەتەی ئەو وارید بوو .ئیدی دامان چاپیان کرد .لە بیرمە دوو جـار چـا ،کـرا .جـاری ئەوەڵیـان سـاڵی ٨٢١٨کەدەبێتە ساڵی ٨٥٣١ی هەتاوی .ئەوە یەکەم کاری وەرگێرانی من بوو .دووهەمین کارم کە وەکوو کتێبێك دەردەچوو ،ئەمەیـان ئیـدی ناوی خۆشمی لەسەر بوو ،کاری تەرجەمەی کتێبی دوکتور قاسملوو \"کوردستان و کورد\" بوو.\"کوردستان و کورد\" هەر وەك دوکتور قاسملوو لە پێشەکییەکەیدا نووسیویەتی ،داستانێکی سـەیری هەیە .کوردێـك نووسـیویەتی،بەڵام نیزیك بە چارەکە قەرنێك دوای نووسینی کراوە بە کوردی .ئەم کتێبە وەك تێزی دوکتورا لە چێکوسلواکی بە زمـانی چێکـینووسرابوو .لە پاشان دانشـگای براتیسـلاوا دەیکـاتە سـلوواکی و چاپیشـی دەکـا .ئیـدی زمـانی ئەسـڵیی نووسـینی ئەم کتێـبە قەتچا ،نەکراوە .دوای ئەوە کرابوو بە ئینگلیزی ،کرابوو بە عەرەبی .ئەمن عەرەبییەکەم دەست کەوت ،خوێندمەوە .کە خوێنـدمەوەلە گەڵ ئەوەی کتێبەکە ئێشکالاتی زۆر بوو ،لە بواری چاپەوە غەڵەتی زۆری تێدا بوو .جاری وا هەبوو حاشیە ببـوو بە مەتـن،مەتن ببوو بە حاشیە ،زۆر شتی خراپی تێدا هەبـوو ،بەڵام دیـتم کتێبێکـی باشـە .کـارێکی باشـیش دەبـێ ئەگەر بکـرێتە کـوردی.دوکتـور قاسـملووش لە تەنیشـتمەوە بـوو .پرسـم پـێ کـرد کە ئەگەر پێـت بـاش بـێ دەیـکەم بە کـوردی .گـوتی زۆرم پـێ باشـە.باوەڕکە ،ئەگەر ئاوا لە نزیکەوە نەبا ،نەمدەتوانی بیکەم .چونکە کتیبەکە هێندە عەیبی لە چاپەکەیـدا هەبـوون .لە تەنیشـتیدوکتور قاسملووی دەستم پێ کرد .بە قەولی کورد دەڵێ \"دوور لە ئێستام\" عەلاقەیەکی سەیریشم هەبـوو .لەگەڵ ئەوەی کە کـارمزۆر بوو ،کاری دیکەم دەکرد .بەڵام زۆر چاك لە بیرمە و هیچ موبالەغەیەکیشی تێدا نیە ،وەختێکی نووسیمەوە لە سەر کـاغەزی 423
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهفولسکاب یان ٥١١ ، A4سەفحە بوو .حەوتووی ئەوەڵێ ٨١١سەفحەیم لێ تەرجەمە کرد .بەڵام حەفتەکەی دیکە سـەفەرم کەوتەبەرێ و ئەوە کەمێــک وەختــی کێشــا تــا ئەوی دیــکە تەرجەمە بــکەم .ئەوە کــارێکی گەورە بــوو .چــونکە کتێــبەکە بــۆ خــۆیلیکۆڵینەوەیەکی سیاسی ئابووری یە .لە عەینی حاڵدا لە بەر ئەوەی بۆ دونیای دەرەوە نووسـراوە ،شتێکیشـی لە بـارەی مێـژوو وجۆغرافیاوە بۆ نووسراوە .کتێبیکی بەکەلك بوو .ئەوە ئیـدی کە چـا ،بـوو (ئەگەر ئێسـتێ پێیـدا بچـمەوە زۆر شـتی لـێ دەگـۆڕم)بەڵام خەڵك پێیان باش بوو .ئەوە بوو بە بناخە بـۆ کـاری تەرجەمەی مـن .دەتـوانم بڵـێم ئەوەڵ کـاری تەرجەمەم \"کوردسـتان وکورد \" بوو نەک \"واقیعییەتی گەلانـی ئێـران و ئەفسـانەی م .ماکـان\" .چـونکە بە قەولـی هێنـدێ لە ئەدیبـان ،ئەو تەنیـا سـەرە مەقەستێك بوو ،شتێکی بەو سوورەتە نەبوو. کەمال :دەکرێ باسی ئەو کارانە بکەن کە ئیستا بڵاوتان کردوونەتەوە؟ مەبەستتان لە تەرجەمەی ئەو کتێبانە چی بوو؟عهبودوڵڵا حهسوهنزاده :ئەو کـارانە کە ئەمـن کـردوومن ،پـێم خۆشـە دوو شـتیان لە سـەر بڵـیم :یەکەم ئەوەیە کە لە دونیـایدەرەوەی خۆمدا ئەمن زیاتر بە تەرجەمەوە ناسراوم ،ئەوانەی دەمناسن وام دەناسن .رەنگە ئەوانەی لەو بوارەدا دەمناسن کەم بـنبەڵام زیاتر وەك تەرجەمە خەڵك کارەکانی من دەناسێ .لە کاتێكدا ئەمن کاری ئەدەبـیم بە نووسـین دەسـت پـێ کـردوە نەك بەتەرجەمە .ئەگەر حسابیشــی بــکەم هەرچەنــدە کتێــب کەمە ،وەك کتێــب بەڵام کــاری نووســینم رەنــگە چەنــد بەرابەری کــاریتەرجەمەم بـێ .ئێسـتە نـاتوانم بە وردی بڵـێم چەنـد بەڵام لانـی کەم پێـنج شـەش بەرابەری کـاری تەرجەمەیە .ئەگەر رۆژێـكبمتوانیبایە ئەوەی بە ناوی وەرگیراو یـان بە نـاوی خـۆم نووسـیومە ،کـۆی کەمەوە ،دەردەکەوێ ئەمـن سـێ ،چـوار هەزار مەقـالەمنووسیوە .کەوابێ کاری من لە ئەساسدا کاری نووسین بووه ،لە دوایە بۆتە تەرجەمە .شتی دووهەم کە پـێم خۆشـە لەو بـارەیەوەبیڵێم ئەوەیە کە ئەو شتانەی ئەمن کردوومن خ لەنووسین و خ لە تەرجەمە ،بەشێکی زۆریـان (لە نووسـیندا لە سـەدا نەوەد) بەناوی خۆمەوە نین .ئەو بەشەیان یان ملکی حیزبە یـان نـاوێکی وەرگیـراوی بـۆ دانـراوە .ئەوانەی بەنـاوی خـۆمەوە بـڵاو بـوونەوە،رەنگە زۆر کەم نەبن .ئەگەر بە قەد ئەوەی دیکەش نەبن زۆر کەم نین .بەڵام ئەو کـارانەی کە ئەمـن وەکـو تەرجەمە کـردوومن وبە ناوی خۆمەوە بڵاو بوونەوە و خەڵك پێیان دەزانی ،چەند بەرهەمی ئەدەبین کە زۆربەیان لە عەزیز نەسین و یاشار کەمـالن.لە عزیــز نەســین دووکتێــبم تەرجەمە کــردوون؛ یەکیــان بە نــاوی \"پەخــمە\" بــوو کە لە کوردییەکەیــدا بــوو بە \"گــیلە پیــاو\".دووهەمیشیان \"خاطرات یك تبعیدی\" کە بوو بە \"بیرەوەرییەکانی دوورخراوەیەك\" .ناوە فارسییەکەی زۆر شیرین ترە .لە پاشـانئەو سیلسیلە کتێبەی یەشار کەمال نووسـەری کـوردی تـورکی نـووس \"ئیـنجەمەمەد\" کە تـا ئێسـتا سـێ بەرگ لە چـواربەرگی ئەسـلیکـراوە بە کـوردی .لە بەر ئەوەی ئەمـن تـورکی نـازانم و بەرگـی چوارەمیشـی بە فارسـی ،بە داخەوە تـا ئێسـتا نـیە ،ئەوەیـاننەکـراوە .دوایە داسـتانێك لە جەك لەنـدەنە .مجمـوعەیەك لە داسـتانەکانی عەلـی ئەشـرەف دەرویشـیانە کە بە نـاوی \"هەتـاو\"،یەکیک لە چیرۆکەکانەوە چاپم کردوە و مەجموعەیەکی دیکە لە کورتە چیرۆك و مقالات کە لە بیـرم نـین ،هەریەکە لە جێـیەكبـڵاو بـۆتەوە .هەریەکە لە رۆژنـامەیەك ،لە مەجەللەیەكـدا .لە بیریشـم نـیە ئایـا لە سـەر هیچیـان نـاوی خـۆمم نووسـیوە یـاننەمنووسیوە .رەنگە بەشی هەرە زۆریان ناوی منیان لە سەر نەبێ .ئەو کارانە کە ئەمـن کـردوومن و نـاوی خۆمیـان لە سـەرە پـێم 424
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهوایە هەر شـەش حەوت شـتن .سـێ جلـد لە ئیـنجە مەمەد ،دوو بەرهەمـی عزیـز نەسـین\" ،سـپید دنـدان\"ی جەك لەنـدەن ،لە گەڵ\"هەتـاو\" کە لە چێروکەکـانی ئەدیبـی گەورەی کـورد بەڵام دیسـان بە داخەوە فارسـی نـووس کـاک عەلـی ئەشـرەفی دەرویشـیان، تەرجەمەم کردوە .ئەگەر شتی دیکە هەبێ رەنگە لە بیرم نەبێ.ئەوە کە ئەنگیزەکە چیە؟ پێموابێ لە موتەرجیمێکەوە بۆ یەکی دیکە فەرق دەکا .لە پاشـان پـێم وابـێ کـاری یەک مـوتەرجیمیشلە هەر تەرجەمەیەكدا شتێکە .تەجرەبەی من ئەوەیە کە ئەگەر کەسێك شتێکی خوێندەوە بەو شەرتە کە مایەی تەرجەمەی تێـداهەبێ ،بۆخۆی پێی خۆش بوو تەئسیری لێ وەرگرت ،ئەگەر تەرجەمەی بکا ،بەو شەرتەی بۆ خـۆی مـایەی هەبـێ خوێنەرەکـانیش پێیان خۆش دەبێ.لە بیـرمە کە جلـدی ئەووەڵـی ئیـنجە مەمەدم کـردە کـوردی ،بـۆ هێنـدێ لە دۆسـتانم نـاردبوو بە دیـاری ،زۆریـان نامەیـان بـۆنووسیبووم .وەکوو شتێك بڵێین گەیشتنی دیارییەکەیان راگەیاندبوو .یەکێکیـان نـامەیەکی بـۆ نووسـیبووم شـتێکی تێـدابوو؛ دەڵـێپیرۆزبایی ئەو ئینتخابەت لێ دەکەم ،شتێکی باشت هەڵ بژاردوە بۆ تەرجەمە .دیارە دەتـوانم بڵـێم ئەوەی کە لەوێـدا منـی هـاندا ،ئەوە بـوو کە ئەمـن خـۆم و کـۆمەڵی کـوردەواری و لە واقیعـدا ئەو فەزایە کە تێیـدا ژیـابووم ،بە جۆرێـك لە جـۆران تێـدادەدیتەوە .هەر چەندە ئەمن پێش ئەوەی ئینجە مەمەد بخوێنمەوە بریارم دابوو تەرجەمەی بکەم .ئەوەنـدە تەعـریفم بیسـتبوو کەهەر دەگەرام بە دوایـدا بیخـوێنمەوە و ئەگەر ئەمنـێش ئـاوای لـێ حـاڵی بـم ،تەرجەمەی بـکەم .سـەیر ئەوەیە کە پـێش ئەوەیبیبینــیم کە نــاوەکەیم بیســتبوو ،چەنــد جــاران داوام لە مامۆســتا شــوکر مســتەفا کــوردی زان و تــورکی زان و عەرەبــی زان وتەرجەمەزانی گەورە کرد .دەمگوت شتێکی ئاوام بیستوە ،تۆ دەبێ تورکییەکەیت هەبێ و خۆێندبیتتەوە ،تەرجەمەی بـکە .نـازانمبۆ چی نەیکرد .دەیگوت زۆر زەوقم لێی نیە .دوایە کە فارسییەکەیم دەست کەوت و خوێندمەوە ،بە دڵم بوو ،دەسـتبەجی دەسـتم کرد بە تەرجەمەی.مەســەلەن \"ســپید دنــدان\"ی جەك لەنــدەنم کە تەرجەمە کــرد ،ئەوەی کە منــی پــاڵ پێــوە نــا بــۆ ئەوەی بــیکەم بە کــوردی بەدەرەجەیەکی کەمتـر ئەو مەفهـوومە بـوو کە تێیـدایە ،مەفهـوومێکی زۆر بەرزی ئیجتمـاعی ،دەرسـیکی زۆر گەورەی ئەخڵاقیـی تێـداهەیە .کتیبی جەک لەندەن پێمان دەڵێ کە موحیتی ژیان ،تەربیەتی ئیجتماعی چەندە دەتوانێ فرشتەیەك بکا بە دێـو ،دێوێـكبکاڕبە فریشتە ،درندەیەك بکا بڕ ئینسـاڕ ،ئینسـانێك بکـا بە درنـدە ،بۆخـۆی مەعنـایەکی زۆر گەورەیە ،بەڵام زیـاتر لەوە ئەوئیبداعە کە ئەو کابرایە کردبـووی ،ئەو توانـایە کە ئەو کـابرایە لە نووسـین و خەلـق کردنـی ئەسـەرێکی وادا بە کـاری بردبـوو،منی هان دا کە بیکەم بە کوردی .هەر چەنـدە ئێسـتاش بە راسـتی شـکم هەیە کە ئەمـن تـوانیبێتم ئەوه وەدەرخەم ،بیهێـنمە نێـوکوردییەکەی .چـونکە ئیسـتیلاحاتیکی تێـدایە ،هێنـدێ تەعبیـری تێـدا هەن کە زۆر زەحـمەت بـوو ئینسـان بتـوانێ لە زمـانەکەیخۆیدا کە بە داخەوە زۆر خزمەتی نەکراوە ،دەوڵەمەند نیە ،ئەوەی پەیدا بکـا .بەڵام بە هەر سـوورەت ئەنگیـزەکە ئەوە بـوو کە 425
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهئەو خەللاقیــیەتە کە جەك لەنــدەن بە خەرجــی دابــوو لە خولقانــدنی ئەو بەرهەمەدا ،ئەوە بــخەمە ســەر کــاغەز و بــیخەمەبەرچاوی خۆێنەرانی کوردی هاوزمانم .جا بۆیە دەڵێم رەنگە هۆیەکە جۆراوجۆر بێ ،بۆ هەر کتێبیـك ئەنگیـزەیەك هەبـێ ،شـتێك هەبێ کە پاڵت پێوە بنێ بۆ ئەوەی تەرجەمەی بکەی.کەمال :مامۆستای خۆشەویست چاپی بەشی یەکەمی حەمەدۆك هەروەك ئاگادارین دەنگدانەوەیەکی زۆری لە نێوو خوێنەرانودا پێكهێنا .ئەکرێ بفەرموون ئەم دەنگدانەوەیە بە هۆی زمانەکەوە بوو یان پربایەخ بوونی ناوەرۆکی رۆمانەکە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :ئەمـن لە پێشـباری جڵـدی ئەوەڵـدا شـتێکم نووسـیوە ،بە ئیمـانەوە نووسـیومە .هـیچ وەختێکـی شـتێك کەدەنووسم بۆ ئەوەی نانووسم کە خەلك پێی خۆش بێ .ئەگەر باوەڕم پێـی نەبـێ ،ناینووسـم .بـا خەڵـك پێـی نـاخۆش بـێ .ئەمـنلەوێ دا شـتیکم نووسـیوە مەسـەلێك هەیە کە دەڵـێ متـرجم رەنـج بەخەسـارە ،چـونکی ئەگەر کـارەکەی خـرا ،دەرچـوو خەڵـكسەرکۆنەی وی دەکەن ،ئەگەر چاکیش بـوو ئـافەرین بـۆ نووسـەرەکی دەنێـرن .بە هەر حـاڵ بە بـاوەڕی مـن مـوتەرجیم خۆشـەچینیمەزرەعەی نووسـەرەکانە .بەرهەم نووسـەر خوڵقانـدوویەتی ،.فەزڵەکە بـۆ ویـیە .لەوێـدا گوتـوومە لە ئێسـتارا ئەوەم قبـووڵە!ئینجەمەمەد داستانێکە لە نێو داستانان دا هەڵی بژێری .لەوێدا وام گوتوە .دەنا کورد دەڵێ داستانیکە داسـتانانی پـێ بشـکێنی.ئەگەر شتێك دەڵێ ،وای دەڵێ .بۆ وێنە دەڵێ ئەوە پیاوێکە پیاوانی پێ بشـکێنی .ئەمـن لەوێـدا وام نەگوتـوە .چـونکە دەترسـامبۆ زۆر لە خوێنەران شتی وا ئاشنا نەبێ .یەکجار زۆر مەعنـایەکی بەرزی تێـدایە ،یەکجـار زۆر بە زمـانێکی ئێنسـانی نووسـراوە.ئەمن بۆ خۆم لە خوێندنەوەی ئینجەمەمەد جڵدی ئەووەڵدا و لە تەرجەمەیـدا و لە نووسـینەوەکەیدا رەنـگە زۆر جـار فرمێسـك بەچاومدا هاتبێ ،زۆرجار پێکەنینم هاتوە .ئەوەندە لەرۆحی ئینسانی ،لانی کەم لەرۆحـی ئێنسـانێکی دێهـاتیی وەکـوو مـن نـزیکە.کەوابێ ئەگەر خەڵك قبووڵی بوو بەشی ئەساسی و گەورەیـی هەر دەگەڕێـتەوە بـۆ مـوحتەوای خـودی رۆمـانەکە .بەڵام حەقـم پـێبدەن کە بڵـێم ئەمنـیش رەنـگە تـوانیبێتم مەعنـایەکە نەقـل بـکەم ،بـۆیە خەڵـك تێـی گەیشـتوون .دەنـا ئەگەر ئەمـن نەمتوانیبـامەفهومی ئەو داستانە بێنمە نێـو زمـانی کـوردی ،خـۆ خەڵـك لێـی حـاڵێ نەدەبـوون هەتـا پێیـان خـۆش بـێ .رەنـگە ئەوە شـتێکی تێدابێ کە لە سەر یەك کارەکەی منیش کارێك بووە کە خەڵك پێی رازی بوون.کەمال :مامۆستا فەرمووتان زۆر بابە و نووسوراوەتان هەیە کە لەوانەیە بە نواوی خۆتوانەوە بوڵاو نەبوووبێتەوە ،بەو مانوایە کەجگە لە ناوی جەنابتان ناوێکی دیکەتان بۆ نووسینی بەکار بردبێ ،دەکرێ بۆ ناساندنی هەموو بەرهەمەکانتوان ئامواژە بەو نواوانە بکەن؟عهبودوڵڵا حهسوهنزاده :ئەو نووسـراوانە کە بە نـاوی مـنەوە بـڵاو نەکـراونەتەوە رەنـگە بەشـێکی زۆر کەمتریـان حەتتـا نـاویوەرگیراو یان مستعار یان ناسناویشیان بە قەولی جەنابـت لە سـەر بـێ .بەشـی هەرە ئەساسـییان رەنـگە ئەو وتـارانە بـن کە بـۆئەدەبیاتی حیزب نووسراون .مەسەلەن ئەمن چەند ساڵ لە رادیو کارم کردوە ،لە رۆژنامە کارم کردوە ،ئەوانە ئیدی بوونە مڵکـیحیــزب .قەت قەت لە ئەدەبیــاتی حیزبــدا ئەمــن یەك شــتم بە نــاوی خــۆم نەنووســیوە مەگەر ئەو وەخــتەی قســەم کــردوە ،کە 426
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهگوتوویانە ئەوە قسەی فڵان کەسە .دەنا هیچ وەختێکی مەقالەم کە نووسیوە ناوم لە سەر نەنووسیوە خ بۆ رادیـو خ بـۆ رۆژنـامە.کەوابێ هەر بێ ناون .بەڵام وەختێکـی لەم لاولا دەمنووسـی ،بـاوەڕکە بۆخۆشـم نـازانم چـۆن بـوو ،لە خـۆرا دەمنووسـی ،پەرویـز،نازانم عادل ،منوچهر ،یەعنی مەقـالەم دەنووسـی و دەمـدا بە رۆژنـامەیەك و نـاوێکم لە بنـی دەنووسـی .بۆخۆشـم ئێسـتا وەبیـرمنایەتەوە .بەڵام هێندێ رۆژنامە هەن کە ئەگەر رۆژێك بۆخۆم مەجالم هەبێ پێیاندا بچمەوە رەنگە بیان ناسـمەوە ،ئەو وەختـیناوەکانم وەبیر دێتەوە .دەنا ناوەکان ئێستێ بە تایبەتی کە لەناکاو ئەو پرسـیارەت لـێ کـردم بەراسـتی لەبیـرم نـین خ نـاوێکم گوتوون .رەنگە بە هەشت نۆ دە ناوم شتی وا نووسیبێ. کەمال :مامۆستا بە ڕای جەنابتان موتەرجیمێکی سەرکەوتوو دەبێ هەڵگری چ تایبەیمەندییەك بێ؟عهبودوڵڵا حهسوهنزاده :رەنـگە ئەو پرسـیارە ئەگەر بـتەوێ جـوابی چـاکی بـۆ وەربگـری باشـتر بـێ لەو کەسـانە بـکەی کە بەحەقیقەت کاریان کاری ئەدەبی و تەرجەمەیە و لە پاشان لە سەر تەرجەمە شتیان خوێنـدۆتەوە یـان شـتیان نووسـیوە .بەڵام بەهەر سـوورەت شـتێك کە ئەمـن بۆخـۆم پێـی موعتەقیـدم ئەوەیە کە پێمـوایە بـۆ کـاری تەرجەمە دوو شـتی ئەساسـی پێویسـتن؛یەکەمیان ئەوەیە کە ئەو کەسەی تەرجەمە دەکا دەبێ هەر دوو زمانەکە خ ئەوەی بـۆی تەرجەمە دەکـا ،خ ئەو زمـانە کە لێـیەوەتەرجەمە دەکا ،باش بزانێ ،بەحەددی لازم بیزانێ .ئەمەش بـۆ ئەوەیە کە زۆرجـار ئەتـۆ لە تەرجەمەدا نـاتوانی ئەو کەلیمـاتەکە تووشیان دەبی بێنی مەعنایان کەی .جاری وایە کابرا شتێکی بە کار هێناوە قابیلی تەرجەمەکردن نیە .دەبێ مشـابهی ئەوەیلە زمانەکەی دیکەدا ببینیەوە .نموونەیەکت بۆ دێنمەوە :لە فارسیدا دەڵێن (زیر این کاسە نیم کاسـەای هسـت) زۆر جـار دەبینـیمەسەلەن نووسراوە (لە ژێر ئەم کاسەیە نیو کاسەیەك هەیە) یان (ئەم کاسـەیە نیـو کاسـەیەکی هـا لە ژێـرا) .ئەوە هـیچ نـیە،ئەوە تەرجەمە نیە ،ئەوە کەلیمە مەعناکردنەوەیە .دەبێ بزانی کورد دەڵی چی؟ کورد دەڵێ ئەو ماستە بێ موو نـیە .بـۆیە دەبـێهەر دووك زمانەکە بزانی .پاشان کە زمانەکەت زانی دەبێ تەرجەمەش بزانی .ئەو قسەیە رەنگە سەیر بێ کە زمانەکان دەزانـیبـۆ دەبـێ تەرجەمەش بزانـی! بەڵام پێمـوابێ ئەوە قسـەیەکی واقیعـییە .چـونکی ئەگەر قەرار بـێ هەرکەس دوو زمـان یـان سـێزمانی زانین ،مترجم بێ ،دەتوانین بڵێین مترجم دەبنە دە ،بیست ،سی بەرابەری ئەوەی کە ئێسـتە دەناسـرێن .مەسـەلەن لە نێـوکورددا ئەتۆ ئەگەر ئێستە حیساب بکەی رەنـگە بڵێـی ٨١١مـوتەرجم هەیە وەك مثـال دەڵـێم .رەنـگە هەزارت هەبـێ ،ئەوە مـوهیمنیە .بەڵام بۆ نموونە ئەگەر ئێستە لە نێو کورددا ٨١١موتەرجیم هەیە ،ئەو وەخت بە هەزاران موتەرجمیت دەبـێ .کەوابـێ دەبـێ فەننی تەرجەمەش بزانی.بۆ تەرجەمە شتێکی دیکە کە ئەمن بە لامەوە گرنگە ،ئەمانەتە .ئەمانەت لە گەیاندنی مەفهوومێكـدا کە نووسـەر مەبەسـتی بـووەنەك لەوەدا کە کەلیمەکــانی هەمــوو بێنــی .ئەتــۆ کەلیمەکــانی رەنــگە هەر تەرجەمە نەکەی .بەڵام ئوســوولەن تەرجەمەیەکــیسەرکەوتوو ئەوەیە جوملەیەکی کە کابرا دەێڵێ بخـوێنیەوە ،لە پاشـان ئەوەی لە بیـر خـۆت بەریەوە ،بزانـی بە زمـانەکەی خـۆتمەسـەلەن بە کـوردی ئەو جـوملەیە چـۆن دەڵـێن ،ئەگەر کوردێـك ئەو قسـەیە بکـا چـۆنی دەڵـێ .ئەو ئەمـانەتە بە بـاوەڕی مـنئەساسە لە تەرجەمەیەکی باشدا .یەعنی کابرا رەنـگە بتـوانێ شـتی باشـتر لە موئەللیـ بڵـێ،بەڵام کە دەتەوێ شـتی باشـتر لە 427
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهموئەللی بڵێی کتێبێك بنووسە .ئەتۆ کە شـتێك تەرجەمە دەکەی بـۆ چـی دێـی شـتی خـارج لەوەی دەڵێـی! ئەمـن لە مـوتەرجیمیزۆر گەورە دیومە کە بە راستی ئەو گلەییەی پێ واریدە .بۆ خۆی چووە شتی گوتوە ،دەباشە ئەتۆ بڵێ دەنووسم.شـتی لەوی چـاتر کۆکەوە .بەڵام کە تەرجەمە دەکەی ،دەبێ ئەوە بنووسی کە نووسەر مەبەستی بووە .لە پاشان سەبك زۆر گرنگە.ئەمن شـتێکت بـۆ بـاس بـکەم\" ,گێلەپیـاو\" کە وەختـی خـۆی لە تـورکیەکەدا نـاوێکی دیـکەی بـووە ،نـاوی پەخـمەی نەبـووە\" ،تەكدلێـك\" بــووە ،رەزا هم ـراە کە ئەم ـن لە تەرجەمەی وی ڕا ک ـردوومە بە کــوردی ,نــاوی لــێ نــاوە پەخــمە .ئەمن ـیش کــردوومە بەگێلەپیاو .خوێنـدبوومەوە ،زۆر زۆرم پـێ خـۆش بـوو .چەنـد جـار ئەو وەخـت ئەمـن داوام کـرد ،دەپـارامەوە لەبەر خوالێخوشـبووانمامۆسـتا هەژار و مامۆسـتا هـێمن کە یەکێکیـان بیکـاتە کـوردی .لە بەر ئەوەی هەر دووکیـان ئەهلـی زەوق و قسـەی خـۆش بـوون.ئەوەش شتی فوکاهییە .لە خۆم را نەدەدی .کەچی ئەوان بەهەر دەلیلێك بوو کە بۆخۆیان دەیـانزانی ،نەیـانکرد .عـاقیبەت وەكکورد دەڵێ تانووتێکم لە خۆم دا .گوتم چیە بۆ هێندە ترسنۆکی! دە بیکە یان دەیگرێ یان نایگرێ ،کردم .کەوایە متـرجم دەبـێسەبکی نووسەرەکەش بێنێتە نێو زمانە تازەکە .ئەگەر لە گەڵ سەبکی وی نائاشنایە ،با نەیکا .مەسەلەن بە نەزەری مـن هەمـووکەس حەقی نیە ئاساری عەزیز نەسین بکا بەکوردی .ئاساری عەزیز نەسین بەزمـانەکەی خـۆی (کە بە داخەوە ئەمـن نەمتوانیـوەلەزمانەکەی خۆیەوە شتەکانی بخوێنمەوە) ئەگەرخەڵك دەی خوێنیتەوە پێی خۆشە .بێجگە لەبارە ئیجتماعی و ئینتیقـادییەکەی،پێکەنینی پێی دێ .چونکی ئەو لە واقیعدا فرمێسکەکانی بە شێوەی پێکەنـین دەرخـواردی خەڵـك دەدا .عەزیـز نەسـین ئەو دەردەکۆمەڵایەتییانە بە شێوەی گاڵتەجاری دەرخواردی خەڵك دەدا .ئەگەر ئەتۆ نەتوانی ئەوەی بێنیە نێـو زمـانی خـۆت ،حەقـت نـیەبیکەی .ئەمن خ هەقم هەیە بچم کتێبێك لەسەر موسیقی تەرجەمە بکەم کە هیچی لێ نازانم .کتیبیك لەسەر نەقاشـی تەرجەمەبـکەم کە هیچـی لـێ نـازانم.مەسـەلەن ئەمـن لەو شـتانەدا کە تەرجەمەیـان دەکەم یـان باشـتر بڵێـین تەرجەمەم کـردوون ،چـونکەبەداخەوە ئێستا ئەمن کاری وام بۆ ناکرێ ،هەمیشە سەعیم کردوە لە نێو کـاری تەرجەمەدا دوو شـتان ،دوو کـاران بـکەم :یەکەمئەوە بووە کە ئەو مەتڵەبە بە زمانی کوردی چۆن دەگوترێ وای بڵێم .ئەوەی کە لە پێشێدا گوتم ،نەك بێـنم کەلیمەکـان مەعنـابکەم .یەك کەلیمەی فارسی یان عەرەبی بێنم ،کوردییەکەی لەجێ دابنێم بەڵکوو بزانم ئەو جوملەیە بە کوردی چۆن دەگـوترێ.دووهەم ئەوە بووە هەوڵم داوە زۆر سەریع (دیارە ئاسانیش نیە) خۆم لەجێی ئەو کەسە دانـێم کە قسـەکان دەکـا .یەکێـك رەنـگەلێی درابێ ،یەکێك رەنگە مەغروور بێ ،یەکێك رەنگە زاڵم بێ ،حوکم دەکا .هەموو جـۆرێکی دی ،دەبـێ سـەعی بـکەی بچـیە نێـورۆحیاتی وییەوە یان هیچ نەبـێ رۆحیـاتی ویـت کە دیـوە لە جـامیعەدا ،موجەسسـەمی بـکەی .مەسـەلەن قەت پێمخـۆش نـیە شـتیکەشتییەوانێك تەرجەمە بکەم .قسەیەك لە زمان کەشتییەوانێکەوە بکەم .چـونکە بەحەیـاتی خـۆم رەنـگە سـەفەرێکی کـورتی نیـوسەعاتی سواری کەشتی بووبم .دەنا ئەسڵەن سـواری کەشـتی نەبـووم .کەوابـێ نـازانم کەشـتییەوانێك چـۆن قسـە دەکـا ،چـۆن بیـردەکاتەوە .قەت سەفەرێکی فەزاییم نەکردوە و نازانم تەسەوری فەزانەوەردێك چیە؟ ئەوانە بۆ سـەرکەوتنی تەرجەمە بە بـاوەڕی من زۆر موفید دەبن. کەمال :جەنابتان رۆڵی تەرجەمە لە بەرەپێش بردنی فەرهەنگ و ئەدەب چۆن دەبینن؟ 428
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهعهبدوڵڵا حهسهنزاده :بە باوەڕی من وەرگێڕان لە هەموو زمانێكدا بۆ بەرەوپێش بردنی فەرهەنگـی ئەو مـیللەتەی کە تەرجەمەبۆ زمانەکەی دەکرێ یەکجـار زۆر کـاریگەرە ،ئەمە لە دووبـارەوە کـاریگەرە؛ لە بـارێکەوە ئەدەبیـاتی گەلان ،ئەو مەفهوومـانە کەلە لای خەڵکی دیکە هەن ،ئەوانە دێنێتە نێو فکـر و فەرهەنـگ و کولتـووری میللەتـی خـۆیەوە .بە تـایبەتی بـۆ ئـێمەی کـورد کەئەگەر واقعبینانە تەماشا بکەین ،لە گەڵ ئەوەی بە خۆشییەوە بەشی خۆمان هەیە ،لە گەورە گەورانـی تـاریخی ئەدەب و هـونەرو هەموو شتێك بەشی خۆمان هەیە ،بەڵام موبالەغەیە کە پێمان وابێ ئـێمە لەو بـارەیەوە لە پـێش میللەتـانی دیکەیـن .خەڵکـیدیکە لەمە دەوڵەمەندترە ،لە چێهرەی ئەدەبی و تـاریخی و عیلمـی و لە هەمـوو بوارەکـانی ژیانـدا .کەوابـێ لە لایەك ئەو فکـرەدێنینە نێـو میللەتـی خۆمـان و فەرهەنگـی میللەتەکەمـان و تێگەیشـتنی میللەتەکەمـان و زانسـتی گشـتیی میللەتەکەمـانی پـێ بەرز دەکەینەوە .لە لایەکی دیکەشەوە بۆ خودی زمانەکە وەسیلەیەکی زۆر باشی پەرەپێدانە.ئەمن لە \"مقدمە\"ی یەکەم جڵدی حەمەدۆكدا شتێکم نووسیوە ،بەراستی وابوو .مەیـدانی کارەسـاتەکانی ئەو رۆمـانە دێهـاتە ،شـاخو داخە .ئەمنیش بۆ خۆم پەروەردەی ئەو فەزایەم .لە دێ و شـاخ و داخ گەورە بـووم .ژمـارەیەکی زۆر کەلیمـاتی کـوردیم هەبـوو،دەمزانـی ،کە پـێم وایە ئەگەر کتێبێکـی وام نەکـردایە بە کـوردی ،قەت قەت جارێـك نەدەکەوتـنە سـەر کـاغەز ،مەسـەلەن لەمەقـالەی سیاسـیدا باسـی تیرەگـی چـادرێ بـۆ دەکەم؟! باسـی ئەو شـتانە نـاکەم .بەڵام لەوێـدا مەجـالی زۆر گەورە هەیە کە ئەوکەلیمــاتە ئەگەر دەزانــی ،بێنــیە س ـەر کــاغەز ،خەڵکــی دیــکە لێــت فێ ـر ب ـن .ئەگەر نــایزانی ،دەبــێ بــۆی بگەڕێــی .دەبــێ لەفەرهەنگانـدا بـۆێ بگەڕێـی .لە خەڵکـی بپرسـی .مەسـەلەن زۆرجـاری وا هەبـوو ،ئەمـن لەدەوروبەرم پرسـیوە ،مەسـەلەن کەسـموەدەسـت نەکەوتـوە ،خێـزانم نەخوێنـدەوارە ،لەخێـزانمم پرسـیوە ،ئەرێ ئەو شـتە چـۆنە مەفهـوومەکەم بـۆ بـاس کـردوە ،تـێمگەیاندوە ،چەند کەلـیمەی گوتـونن ،چەنـد نـاوی گوتـوون ،جارێکیـان شـتێکی بە زاریـدا هـاتوە ،تەماشـام کـردوە ئەو کەلـیمەیەراسـتە .کەوابـێ زمـانەکەش دەوڵەمەنـد دەکـا ،ئێنسـان کە دەیەوێ تەرجەمە بکـا لە زمـانێکی دیـکەوە ،مەجـالێکی بەرینتـری بـۆپەیدا دەبێ بۆ بە کارهێنانی زمانی کوردی .کەوابێ حەتا لە باری زمانیشەوە نەك تەنیـا لە بـاری مـوحتەواوە ،کـاری تەرجەمە کۆمەك بە پەرەگرتن و بەرەوپێش چوونی فەرهەنگی هەموو میللەتێك دەتوانێ بکا. کەمال :بفەرموون بۆ ئێستای زمانی کوردی چ جۆرە بابە و نووسراوەیەك بۆ وەرگێڕان پێویستە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :رەنگە حوکمێکی وا ئاسان نەبێ ،چونکی هەر شتە بایەخی خۆی هەیە ،تام و چێـژی خـۆی هەیە .بەلامرەنگە بۆ سـەلیقەکان فەرقـێ بکـا ،هەر کەسـە \"تـوجە\" بە شـتێکی دەکـا ،ئەگەر ئـێمە نەیەیـن ئەوانە یەکێکیـان پـێش یەکێکیـانبخەین ،رەنگە باشتر بێ ،بۆ ئەوەی ئێمە لە هەموو مەجالەکاندا خاوەنی کاری تەرجەمە بین لە زمانە جۆراوجۆرەکـانی دنیـاوە،بەڵام رەنگە بـۆ ئەمـرۆی میللەتـی کـورد ئەو باسـانە کە لە دنیـادا نووسـراون و ئیرتباتیـان بە تـاریخی میللەتـی کـوردەوە هەیە،ئیرتباتیان بە حقـووقی \"بـین الملـل\"ەوە هەیە ،لە بـاری ئەوەی میللەتێـك کە داوای ئـازادیی خـۆی دەکـا دەبـێ چیـی هەبـێ ،ئەوئەسـناد و بەڵگەنامـانە کە لە ئارشـیوی دەوڵەتـان و میللەتـانی دیـکەدا هەن و بە جۆرێـك لە جـۆران پێوەنـدییان بە مەسـەلەی 429
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهکـوردەوە هەیە ،ئەوانە پەیـدا بکـرێن و بخـرێنە سـەر زمـانی کـوردی .پاشـان بە شـێوەیەکی گشـتی ئەو بابەتـانە کە پێونـدی بەمەسەلە سیاسییەکانەوە پەیدا دەکەن ،هەر چەندە هەموو کەسێ رەنـگە خـۆی بە ئوسـتاد بزانـێ ،بەڵام میللەتـی کـورد دەبـێ ئەوشتانە فێر بێ .هیچ گوناح نیە لە خەڵکی فێر بین .هونەرە لەخەڵکی فێر بین .رەنگە ئەوانە بۆ ئێستێ پڕ مەنفەعەت تـر بـن.ئەمـن بـۆ خـۆم زیـاتر رۆمـانم کـردوە بە کـوردی لە کـارە ناسـراوەکانمدا ،چـونکی رۆمانیشـم زۆر پێخۆشـە .وەختـی خـۆی پتریشـمپێخۆش بوو .بەڵام رەنگە ئیستێ (رۆمان هەر چەندە زۆر جار مەعنایەك بە رۆمان دەردەبـڕی ،مەسـائێلێکی سیاسـی ،ئیجتمـاعی،ئینتقادی ،تەنـانەت پزشـکی دەتـوانی بەرۆمـان دەرببـڕدرێ) ،بەڵام لەسـەریەك رەنـگە بـۆ ئێسـتای کـورد رۆمـان لەئەولەوییەتـدانەبێ .ئەو مەسائیلەی کە لەباری سیاسییەوە ،لەبـاری بەرەژووربردنـی ئاگـایی سیاسـی و تـاریخییەوە خـزمەت بە قەزیەی کـورددەکەن ،رەنگە ئەگەر ئەولەوییەت بەوانە بدرێ ،باشتر بێ .بەڵام تیکـراری دەکەمەوە پـێم وا نـیە بـاش بـێ هـیچ نـاحیەیەك لە ناحیەکانی فەرهەنگ و زمان و کولتوور ،بە جێ بێڵین بۆ بەشێکی دیکە .رەنگە بتوانی ئەولەوییەت قایل بی. کەماڵ :ئایا جەنابتان لە بیری داڕشتنی زمانێکی ئێستاندار و یەکگرتووی کوردی دا نین؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :ئوسوولەن داڕشتنی زمانی یەکگرتوو ،یان ئێستانداردی کوردی کاری نەفەر نـیە .کـاری یەك کەس نـیە،کاری جەمعە .بە بێ شك دروست کردنی زمانێکی ئێستانداردی کوردی بە تایبەتی کوردی بە گشتی یەکـێکە لە پێداویسـتییەکانیچەسپانی وجوود و یەکیەتیی میللەتی کورد .بەڵام ئەوە بە زۆر شتەوە بەستراوەتەوە .پێش هەموو شـتێك بەوەوە بە سـتراوەتەوە کە ئایا کورد هەلومەرجێکی بۆ خوڵقاوە کە بتوانێ زمانی یەکگرتوو دروست بکا؟بۆ ئەوەی زمانێکی یەکگرتوو دروست بێ ،دەبێ دەسەڵاتێکی سیاسی هەبێ کە ئەو زمانە یەکگرتـووە بە کـار ببـرێ .عەرزم کـردیکە بە یەك نەفەر زمانی ئێستاندارد دانانرێ .بەڵام دایدەنێین جەمعێکیش دروستی دەکەن و جەمعێك لە زمانناسان و زمانزانـانکـۆ دەبـنەوە زمـانێکی ئەدەبیـی یەکگرتـوو پێشـنیار دەکەن ،ئەگەر دەسـەڵاتێکی سیاسـی نەبـێ ،خـۆ خەڵـك جـوابی ئەو جەمـعەنادەنەوە .خەڵك پێرەویی لـێ نـاکەن .مەسـەلەن ئەگەر هەر ئێسـتە دانێـین ئیسـتلاحات دادەنێـین بـۆ فـلان کەلـیمە لە فارسـیدا،لەعەرەبیدا ،لەئینگلیسیدا ،لەچدا ،کوردییەکەی فڵان دادەنێین .ئەوەلەن ئەوەی کە ئێستا هەر کەس و بۆ خۆی دەسـت پێـدەکا وشتێك دەنووسێ ،زۆری زەرەر داوە .بەڵام ئەگەر جمعێـك بینووسـن ،ئەگەر دەسـەڵاتێك لەپشـتی نەبـێ ،خـۆ خەڵـك دیسـان جـوابنادەنەوە .دەبێ دەسەڵاتێک ،مەرکەزێکی فەرهەنگی هەبێ کە دەسەڵاتی سیاسییشی لەپشتبێ .ئەگەر لەکتێبێك دا چاوی پـێکەوتکەلیمەیەکی دیـکە غەیـری ئەو کەلیمـانە دانـراوە ،ئەوەی حەزف کـا ،بیگـۆڕێ .بەڵام ئێسـتە نووسـەر بـۆ خـۆی شـتێکی لە مقابـلشــتێكدا دانــاوە .ئەگەر لە رۆژنــامەدا کەمەقــالەی بــۆ چــا ،دەکەن ،لێــی بگــۆڕن ،تــووڕە دەبــێ و قبــووڵ ناکــا .مەقــالەکەی وەردەگرێتەوە و لەو شتانە. جگە لەوە وەختێکی کوردستان بەسەر چەند وڵاتدا دابەش کراوە ،بە داخەوە دوو مانعی زۆر ئەساسی هەن لە رێگای دروست 430
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهکردنی زمانی یەکگرتـووی کوردیـدا .یەکیـان هەر شـتە سیاسـییەکەیە ،وەختێکـی قەوارەیەکـی سیاسـیمان نـیە ،ئێجـازە نـادا ئەوەدروست بێ .میللەتی کورد ئێستا تۆزێک شانسـی هێنـاوە کە لە دەسـت خەتـی رووسـی نەجـاتی بـووە ،بەڵام لانـی کەم دوو خەتـیهەیە .خەتی عەرەبـی و خەتـی لاتینـی کە ئەو دووانەش ئـیملای جۆراوجۆریـان هەیە کە بەداخەوە ئەویـش هەر یەکگرتـوو نـیە.بەڵام مانعێکی دیکە هەیە کە بە داخەوە لە نێو خۆمـان هەڵقوڵیـوە ،تەعەسسـووباتێکی بـێ جـێیە کە لە نێـۆ خـۆی کوردەکانـدا هەیە.مەسەلەن زۆر جاران باسی ئەوە دەکەم ،حەسرەتیشی بۆ دەخۆم کە تەماشا دەکەم میللەتی عەرەب نیزیك بە دووسەد میلێونە ،بـابڵێــین ٨٣١میلیــۆن حەشــیمەتە ،بیســت و دوو دەوڵەتیشــی هەیە .بە بــێ شــك ســەدان لەهــجەی جۆراوجــۆری هەیە کە رەنــگەهێندێکیان لەیەکتر حاڵی نەبن ،بەڵام هەموویان بەیەك زمان قسە دەکەن .بەیەك زمـان دەنووسـن کە دەڵـێم قسـە دەکەن ،ئەووەختەی بە رەسمی قسە دەکەن ،لەرادێو لە تەلەفزیۆن لەکونفراسە \"بین المللـی\"یەکانـدا .لەمـاڵی خـۆی ،لەکـووچە و بـازاڕ هەرکەس و بە لەهــجەی مەحەللیــی خــۆی قســە دەکــا .یــان مەســەلەن هەر لە ئێرانــی خۆمــان ،ئەمــن دیــومە کە خەڵکــی نــاوچەجۆراوجۆرەکانی ئێران بەفارسی مەحەللی قسەیان کردوە ،یەك کەلیمەیان لێ حاڵی نەبووم .بەڵام کە دێ لەگەڵ من قسـە دەکـابەفارسیی رەسمی قسە دەکا ،لێی حاڵی دەبم .کەچی کوردەکە ئیسڕاری هەیە کە هەرکەس بەلەهـجەی مەحەللیـی خـۆی بنووسـێ.ئەوە بەڵایەکە لە نێو خۆماندایە ،مانعێکە کە بۆ خۆمان دامانتاشیوە .زۆر جاریش \"توجیە\" دەکـرێ کە گویـا ئەوە خـزمەت دەکـا.باشە ،بڵێی ئیمە ئاگاهتر بین لەئینگلیسییان ،لە ئەڵمانییان ،لە عەرەبان ،لە چینییان؟! بۆ هیچ میللەتێـك دوو زمـانی نـیە، کورد دەبێ دووزمان و سێ زمان و چوار زمانی هەبی؟! ئەوەش یەكێکە لە کۆسپەکان.دەگەرێمەوە سەر بەشی ئەوە ی جوابەکەم کە ئەوەڵەن دروست کردنی زمانی ئێستاندارد کاری یەك نەفەر نـیە ،کـاری جەمـعە .لەپاشانیش ئەوە ئیحتیاجی بەوە هەیە کە کورد لە پێشدا شتێکی دیکەی هەبێ ،دەسەڵاتێکی سیاسیی هەبێ .ئێستە رەنـگە وەختـیئەوە بێ کە کورد بمانەوێ و نەمانەوێ دوو بەشی ئەساسیی هەیە .بەشێکی بە خەتی لاتین دەنووسێ بەشێکی دیکەی بە حروفـیعەرەبی دەنووسێ .ئەگەر هەوڵ بدرێ بە بـێ تەعەسـوبی نـاوچەگەری و ئەوانە هەردووکـی ئەوانە لانـی کەم بـۆ ئەو دوو لەهـجەئەسڵییە (کرمانجیی خوارووو کرمانجیی ژووروو) زمانێکی ئێستاندارد ،یـان نیـوە ئێسـتاندارد دروسـت بکـرێ ،ئەوە سـەرکەوتنێکیزۆرە تا لە مەرحەلەیەکی دیـکەدا کە ئەگەر ئیمکـانی هەبـوو ئەوە بگـۆڕدرێ بە تـاقە یەك زمـان .چـونکی ئێسـتا ئەگەر تەماشـابـکەی بە داخەوە هەر لەوە کە بۆخۆمـان لێـی حـالێ دەبـین و پێـی دەنووسـین و پێـی دەخـوێنینیەوە ،لەوەدا زمـانی جۆراوجـۆر و خەتی جۆراوجۆر هەن ،هێندەمان هەیە پیاو سەری لێ تێك دەچێ. کەمال :بە ڕای جەنابتان سەرکەوتووترین کتێبی (رۆمان)ی وەرگێڕدراوی کوردی کامەیە؟ عهبدوڵڵا حهسهنزاده :پێموایە ئەوپرسیارە لە ئیمامی رەببانییش بکەی جوابی پێ نادرێتەوە( .پێ دەکەنێ) چونکە وەك 431
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهعەرزم کردی ناتوانین لە نێو هەموواندا شتێك ببینیبەوە .خۆ مەسەلەن لە رۆماندا ،رۆمانەکـان هەموویـان لە یەك بـابەت نـین.لە مەجـاڵاتی جۆراوجـۆردا کـابرا مەتـلەب بە رۆمـان دەردەبـڕێ .لە پاشـان لە شـێوازی ئەوەی کە زیـاتر مەعـرووفە لە سـهبکیجۆراوجۆردا رۆمان دەنووسرێ .بۆیە بە باوەڕی من کارێکی یەکجار موشکیلە کە پیاو ئەوە هەڵبژیرێ .جـگە لەوە شـتێکی دیـکەشتەئسـیری هەیە ،جـاری وا هەیە رەنـگە رۆمـانەکە باشـتر بـێ ،ئەوەی کە کردوویەتـی بە کـوردی باشـی نەکردبـێ .یەعنـی ئەمـنشتێکم کردوە بە کوردی ،خراپم کردوە ،ئەتـۆ شـتێکت کـردوە ،باشـت کـردوە .ئەگەر یەکێـك دەیخـوێنیتەوە لە شـتە باشـەکەی تـۆباشتر حاڵی دەبێ .رەنگە ئەویان پەسند بکا .بەڵام کێ دەڵێ ئەو شتە کە ئەمن تەرجەمەم کردوە ،ئەسڵەکەی لە ئەسـڵی ئەوەی کە ئەتۆ تەرجەمەت کردوە ،باشتر نیە؟! مومکینە ئەویش هەبێ.لە سەریەك نـامەوێ جـوابێکی ئـاوا بە قەتعـی بـدەمەوە .بەڵام لەو رۆمـانە تەرجەمە کـراوانەی کە خوێنـدوومنەوە لە سـەر یەكئەمــن نووســینەکانی یەشــار کەمــاڵم پــێ لەوانــی دیــکە ســەرکەوتووترن .هەر لەبەر ئەوە نــیە کە ئەمــن بــۆ خــۆم تەرجەمەی بەشێکیانم کردوە ،بەڵکوو هەر لەجێدا پێموایە نووسەرێکی گەورەیە ،بەتوانایە .دەریایەکە بۆخۆی. کەمال :مامۆستای بەرێز و خۆشەویست راتان لە سەر ئەم موتەرجیمانەی خوارەوە چیە؟ مام هەژار:عهبودوڵڵا حهسوهنزاده :هەژار پێمـوایە سـەحی نـیە هەر وەکـوو موتەرجیمێـك بیناسـین .هەژار پـێش ئەوەی مـوتەرجیم بـێ،زمانزانە .پێش ئەوەی موتەرجیم بێ بەراستی نووسەرە .دەنا مەسەلەن لەباری تەرجەمەکەیەوە کە گـوتم ،لەبەشـێکی دیـکەدا کەگـوتم جاروبـار گلەیـیم هەیە لەمـوتەرجیمێکی گەورە ،راسـت ئەوم لەفکـردا بـوو .کـاك هەژار لە تەرجەمەدا ئەو ئەمـانەتەی کەئەمـن پێمـوایە پێویسـتە رەعـایەتی بکـا ،رەعـایەتی نەکـردوە .بـۆ خۆشـی دەڵـێ لە واقیعـدا مەسـەلەن لەپێشـەکیی تەرجەمەیشـێعرەکانی خەیامـدا دەڵـێ ئەمـن نەهـاتووم فارسـی فێـری کـوردان بـکەم ،هـاتووم رۆحـی شـێعرەکانی خەیـامم دەرهێنـاوە ،رۆحـیشــێعرەکانم کــردوە بەکــوردی .لەنێــو ئەو تەرجەمــانەدا کە ک ـراون ،لانــی کەم بەزەوقــی مــن ،تەرجەمەکەی هەژاری لەهەمــووانسـەرکەوتووترە ،باشـتر لێـی حـاڵی بـووە .بە عەینـی وەزن هێنـاویەتی ،بە وەزنێکـی دیـکەی نەهێنـاوە .بەڵام زۆر جـار شـتێکیگوتــوە ،ئەگەر ئەتــۆ بێنــی تەماشــای بــکەی و فارسییەکەشــی بزانــی ،ئەســڵەن نــاتوانی بڵێــی ئەوە تەرجەمەی فــڵانە شــێعرە.مەرحوومی نەبی قادری کە ئەم ساڵانە کۆچی دوایی کرد ،کارێکی کرد ،ئەمن پێم کارێکی زۆر گەورە بوو .توانیبـووی نـازانم ٨٣١ ٢٣١ -دانە لە چوارینەکــانی هەژاری لەگەڵ چوارینەکــانی خەیــامی بێنێــتەوە بەر یەك .ئەوە کــارێکی یەکجــار زۆر گــران بــوو.ئەوەندە دوور کەوتـۆتەوە .لەتەرجەمەی نەسریشـدا مامۆسـتا هەژار هەر وا بـوو .لەو بـارەیەوە رەنـگە بـۆ خـۆم ئینتقـادم هەبـێ،بەڵام ئەو کـوردییە کە ئەو دەیزانـی ،جـارێکی نووسـیومە پـێم وایە کەم ،سـێ چـوار کەس هەن بەقەد وی کەلیمـاتی کـوردی ومـوفرەداتی کوردییـان لەکـن بـووبێ .بە ئەغلەبـی لەهجەکـانی زمـانی کـوردی ئاشـنا بـوو .لەپاشـانیش نووسـەرێکی گەورە بـوو، 432
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهموتەرجیمێکی بە ڕاستی سەرکەوتوو بوو .نەك هەر موتەرجیم بۆ کوردی ،موتەرجیم بۆ فارسی .وەختی خۆی نازانم بەنـاوی خـۆمبـوو یـان بە نـاوی کەسـێکی دیـکە شـتێکم نووسـیوە ،باسـی \"قـانون در طـب\" دەکەم ،دەڵـێم قـانوون فارسـی زمانێـك بەعەڕەبـینووسیویەتی ،بەڵام چەند ساڵ تێپەری و نەفارسـێك ئەوەنـدەی عەرەبـی زانـی نەعەرەبێـك ئەوەنـدەی فارسـی زانـی کە قـانوونیئیبنـی سـینا بکـاتە فارسـی .کەچـی کوردێـك لەو نێـوەدا پەیـدا بـوو کە عەرەبـی و فارسـییەکەی ئەوەنـدە بە قـووەت بـوون ئەو بەرهەمە گەورەیەی هێنایە سەر زمانی فارسی .هەژار بۆ خۆی لە واقیعدا دەریایەکە لە زۆر بواردا. کەماڵ :عەزیز گەردیعهبدوڵڵا حهسهنزاده :عەزیز گەردی ،دەتوانم لەو بارەیەوە تەعریـ بـکەم کە بە خۆشـییەوە ئەو زمـانی ئێنگلیسـی دەزانـێ وزۆر شتان لە زمانە ئەسڵییەکەوە تەرجەمە دەکا .ئەمـن نایشـارمەوە کە یەکێـك لە کەمایەسـی یەکـانی کـاری تەرجەمە کە ئەمـنلە ژیانمـدا کـردوومە ئەوەیە کە زۆربەی هەرە زۆری ئەو کـارانەی کـردوومن و ئاشـکران (چـونکە ئەمـن شـتم هەیە کە ئێسـتەشنامهەوی ئاشکرای بکەم) لە زمـانێکی دووهەمەوە تەرجەمە کـراوە .جـاری وا هەیە چەنـد جـار تەرجەمە کـراوە .مەسـەلەن کتێبـیدوکتور قاسملووی لەزمانی چێکـی ڕا کـراوتە سـڵوواکی ،لەسـڵوواکی ڕا کـراوەتە ئێنگلیسـی ،لەئینگلیسـی ڕا کـراوەتە عەرەبـی .جـائەو جار ئەمن لە عەرەبییەکەی ڕا کردوومە بە کوردی .عەزیز گەردی بۆخۆی دەسەڵاتی بە سەر زمانی ئێنگلیسـیدا دەشـکێ و زۆرلە دەقەکـانی لە ئێنگلیسـییەوە تەرجەمە دەکـا کە ئەوە شـتێکی باشـە .لەپاشـان لەبـارەی زمـانەوە لەگەڵ هەمـوو حــورمەت وشانازیم بۆ هەموو ئەو کەسانەی لەو بوارەدا کار دەکەن ،عەزیـز گەردی سـەرێکی دیـارە لە نێـو سـەراندا بـۆ رەوانیـی زمـانەکەی.زمانێکی رەوان دەنووسێ .زۆر ئاسان مەتلەب بە دەستەوە دەدا ،کە ئەویش بە باوەری من شتێکی گـرنگە پیـاو بتـوانێ مەتـلەب وابەدەســتەوە بــدا کە بەیەکجــار خوێنــدنەوە ،خــوێنەر لێــی حــاڵی بــێ .مەجبــوور نەبــێ جــارێکی دیــکە بگەرێــتەوە ســەری تــامەفهـوومەکەی تێبگـا .دیـارە ئەو ئەو ئێسـتە زۆر لاو نـیە ،بەڵام بەهەرحـاڵ عەزیـز گەردی رۆژگـارێکی زۆری لە پێشـە .چـونکی عومری کەمە ،دەتوانێ لەوەش زیاتر پێش بکەوێ. کەماڵ :شوکور مستەفاعهبدوڵڵا حهسهنزاده :شوکور مستەفاش هەر وەك هەژار نابێ تەنیا وەك موتەرجیم چاوی لێبکرێ .شوکور مسـتەفا بە بـاوەڕیمن بۆ خۆی \"دائرة المعـارف\"ێـکە .پیـاوێکی یەکجـار بە توانـایە .پێمـوایە لەپێشـدا باسـم کـرد ،کـوردییەکی یەکجـار زۆر وەسـیعدەزانێ .زۆر وەسیع زمانی کوردی دەزانێ ،نەك هەر لەهجەی شوێنی ژیانی خۆی ،لەهجەکانی دیکەش ناڵێم بەقەد هەژار دەزانـێبەڵام بە لەهجەکانی دیـکەش ئاشـنایەتیی زۆری هەیە .تەنـانەت بە لەهـجەی زازایـی ،کە پـێم وابـێ هەژار بەقەد وی لەهـجەیزازایـی نەدەزانـی .تـورکییەکی یەکجـار زۆر بـاش دەزانـێ ،عەرەبییەکـی زۆر بـاش دەزانـێ .ئـاخر ئەمـن حەقـم هەیە لە بـارەیعەرەبییەوە قسە بکەم ،چونکە عەرەبی ئەگەر باش نازانم تێی دەگەم ،دەتوانم قەزاوەتی لە سـەر بـکەم .رەنـگە کەم نووسـەری 433
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهعەرەب ،عەرەبییەکــی ئــاوا رەوان و فەســی و جــوان بنووســێ .لەپاشــان لە فەننــی تەرجەمەدا زۆر واریــده ،ئەوجــار لەبــاریتاریخییەوە ،لەزۆر باری دیکەوە ،لەوەدا کە پێی دەڵێن فەرهەنگی گشتی ،ئەو کابرایە دەریـایەکە بۆخـۆی .جـگە لەوە ژیـانێکییەکجار پڕ بەرهەمیشی هەیە ،هەر ئێستە تەماشا بکە هەر دەبینی ئەوە کتێبێکە هی شوکور مستەفا کە دەردەچـێ ،بە عەرەبـی،بە کوردی ،لە تورکییەوە بۆ عەرەبی ،لە عەرەبییەوە بۆ کوردی .ژیانێکی زۆر پڕ بەرهەمی هەیە ،لەگەڵ ئەوەی تا حەددێکیشبە ساڵدا چووە ،رەنگە ئەگەر لێم قەڵس نەبێ لە منیش گەوەرتر بێ (پێدەکەنێ) ئەویش بە نەزەری من یەکێك لەو کەسـانەیە کە میللەتی کورد کەمی هەن ،بە داخەوە ،بریا زۆری وای بوایەن. سهرچاوه :ماڵپهڕی رۆژههڵات تایمز /ڕێکهوتی٨ :ی ئاوریلی ٢١٨٨ 434
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده فەرمانی خومەینی بۆ هێرش بۆ سەر کوردستان دیمانەی ئاژانسی هەواڵدەریی كوردپالەبەر ئەوەی خومەینی مەقامێكی مەزهەبیـی هەبـوو ئەو بڕیـارە بە فتـوا تەعبیـر كـرا ،ئەگەر نـا فتـوای قەتـڵ و عـامی خەڵكـینەدا دیمـانەی ئاژانسـی هەواڵـدەریی كوردپـا لەگەڵ عەبـدوڵڵا حەسـەن زادە چـالاكی سیاسـی لە پێوەنـدی لەگەڵ روودای ٢١ی گەلاوێژی ساڵی ٨٥٣١ی كوردستان.كوردپوا :خوومەینی بەردەوام لە لێودوان و وتەكانیودا باسوی لە پێكەوەژیوانی برایەتوی دەكورد ،بەڵام بینیموان كە فتووای ٢٩یگەلاوێەی ١٠٥٩ی لێكەوتەوە ،ئاخۆ ئەم بڕیارە سەرچاوەیەكی مەزهەبیی هەبوو یان دژایەتی كردن بووو لەگەڵ پرسوی كوورد؟ ئێوە پێتان وایە ئەو بڕیارەی خۆمەینی لە ئەنجامی راوێە لەگەڵ دەوروبەرەكانی هاتبووە ئاراوە؟عهبوودوڵڵا حهسووهنزاده :ئەو فەرمــانەی كە خــومەینی وەكــوو فەرمانــدەی \"كــل قــوا\" دەری كــرد ،لەلایەكەوە لەبەر ئەوە بــووکەخومەینی تەنیا دەسەڵات بوو لە ئێـران دا ،پاشـان دەوروبەرەكەی وایـان حـاڵی كردبـوو كە هەمـوو دنیـا لەژێـر ئەمـری ئەوە وتەنیا لە كوردستان خەڵكێكی یاخی پەیدا بوون كە سەرپێچی لە بڕیارەكانی دەكەن ،ئەوانەی كە ئەویان حـاڵی كردبـوو بە دووجــۆر خراپیــان تێگەیانــدبوو یەكیــان ئەوە بــوو لە كوردســتان تەنیــا تــاقمێكی كەم ـن كە ئاژاوەیــان نــاوەتەوە و ســەرپێچی لەفەرمانەكانی ئەو دەكەن ،ئەوی دیـکەش ئەوە كە خەڵكـی كوردسـتان لەو تـاقمە بێـزارن .ئەوە بـوو كە فەرمـانی دا هەمـوو هێـزەچەكدارەكان هێـرش بـكەنە سـەر كوردسـتان و لەلایەكـی دیكەشـەوە داوای لە خەڵـك دەكـرد كە یـاخی یەكـان بگـرن و تەسـلیمیانبكەنەوە .مەسەلەی باس كردنیشی لە برایەتی ئەوە بوو كە ئەوكات لە دەسەڵات دا نەبوو و رەخنەی لە دەسەڵاتی حەمەڕەزا شـادەگـرت و باسـی لە برایەتـی هەمـوو موسـڵمانان دەكـرد و مەبەسـتی لەو برایەتـی یە دابـین كردنـی مـافی گەلانـی ئێـران نەبـوو، بەڵكوو مەبەستی ژیان لەژێر سێبەری ئیسلامی خومەینی دا بوو.كوردپا :ئەم وتانەی خومەینی كەلە رۆژنامەی كەیهاندا چاپ و بڵاو بۆتەوە ،دەڵێ :ئێمە زۆرمان هەوڵ دا كەلە كوردستان شوەڕساز نەبێت و تەنانە بۆ خۆم یوونسی پارێزگاری ئەوكاتی سنەم بانگ كرد و پێم گو كە دەبێ لە كوردستان ئاشتی و ئوارامیسەقامگیر ببێت ،بەڵام ئەو ئاشتی و ئارامیە نابێ بەنرخی تێكچوونی باری خۆش بەێوی و ئاسایشی خەڵكوی مەدەنیوی كوورد تەوا ببێت ،ناوبراو وتوویەتی ئێمە ئەو بڕیارەمان بۆ سەر ئەشرار داوە ،رای ئێوە لەم بارەوە چیە؟ عهبدوڵڵا حهسهنزاده :لەبەر ئەوەی خومەینی مەقامێكی مەزهەبیی هەبوو ئەو بڕیارە بە فتوا تەعبیر كرا ،ئەگەر نا فتوای 435
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهقەتڵ و عامی خەڵكـی نەدا ،بەلام لەبەر ئەوەی كە هێـزە سیاسـی یەكـان لەگەڵ خەڵكـی لێـك جێـا كردنەوەیـان كـارێكی ئاسـاننەبوو ،ئەو حوكم و فەرمانە وەكوو فتوا تەعبیر كرا بۆ سەر خەڵكی كوردستان ،پاشانیش زۆر روون و ئاشـكرا بـوو كە خـومەینی لە یوونسی و کەسی دیکە چی دەویست ئەو دەیگوت سەرەتا گەمارۆ و دوایی موزاكەرە . كوردپا :هۆكاری ئەوەی كە خەڵك و هێزە سیاسی یەكان لێك جیا نەدەكرانەوە چی بوو؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :چۆن ئەوان مافەکانی هەموو خەڵكی كوردستانیان داوا دەكرد و هیچ شتێكیان وەكوو دەستە و گـروو ،بـۆ خۆیان نەدەویست و هێرشی حكوومەت بۆ سەر حیزبەكان بە واتای هێرش كردن بۆ سەر خەڵكی كوردستان بوو.كوردپووا :وەك كەسووێكی بووێلایەن رەخوونە لە كردەوەكووانی ئەوكوواتی هێووزە سیاسووییەكانی كووورد چوویە؟ و پێووت وایە هێووزە سیاسییەكان دەیانتوانی چ كارێكی باشتر بۆ وەدیهاتنی مافە سیاسییەكانی كورد بكەن كە نەیانكرد.عهبدوڵڵا حهسوهنزاده :تەنیـا ریگـایەك كە دەكـرا هێـرش بـۆ سـەر كوردسـتان رابگیـرێ ئەوە بـوو كە حیزبەكـان تەسـلیم بـن وهەرچـی كۆمـاری ئیسـلامی دەیگـوت ملكەچـی بانـایە .خـومەینی لە سـازمانەكانی دیـكەش رازی نەبـوو بـۆ وێـنە قەتڵوعـام كردنـیحیزبی تودە و لایەنگرەكانی ،یان ئەوەی كە موجاهیدین خۆیان بە كـوڕ و كچـی خـومەینی دەزانـی ،بەڵام فەرمـانی لەنـاو بردنـی دان .رەنگە هێزە سیاسی یەكان رەخنەی جوزئی یان لەسەر بێـت بەڵام بە گشـتی دەبـایە تەسـلیم ببـان كە ئەویـش شایسـتەی ئینسـانی ئازادیخواز نیە. سهرچاوه :ماڵپهڕی رۆژههڵات تایمز /ڕێکهوتی٢١ :ی ئاگۆستی ٢١٨٨ 436
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده بۆ ئهوهی ڕاستی یهکان نهشێوێن عهبدوڵڵا حهسهن زادهبهبۆنهی پێکهاتنی \"کۆنفڕانسی ڕاوێـژی نهتـهوهیی\"یـهوه بـهڕێز کـاک هـادی سـۆفی زاده وتـارێکی لـه سـایتی \"ههڵوێسـت\"دا بـڵاوکردۆتهوه که لهودا حیزبه سیاسییهکانی ڕۆژههڵاتی کوردستانی به توندی داوهته بهر ڕهخنهو تۆمهت لێدان و بهتایبـهتی بهشـیشێری به حیزبی دێموکڕات بهخشیوه .لهو نێوهدا بۆ ئهوهی سابیت بکا که گۆیا حیزبی دێموکڕات له ڕێگای قازانجی نهتهوهیی وتهنانهت ڕێبازی ڕێبهرانی شههیدیشی لای داوه ،بهشێک له وتووێژێکی ٨٥سـاڵ لهمهوبـهری مـن دهگـهڵ ڕۆژنامـهی “کوردسـتان”ی بهشێوهیهکی سهیروسهمهره و ئامانجدار مۆنتاژ کردوه و به بهڵگەی هێناوهتهوه .ههم وتارهکهی کاک هادی قسـهی زۆر ههڵـدهگرێ و هـهم ڕهنگـه ئـهو حیزبانـهش کـه تۆمـهتیان لـێ دراوه قسـهی خۆیـان هـهبێ.بهڵام ئهمن کارم به هیچکام لـهم دوو لایهنـه نیـه .تـهنیا وهک جـۆره وهڵامێـک بـۆ تۆمهتـهکانی ئـهو دۆسـته لـهخۆم ،دهقـی ئـهوبهشهی وتووێژ دهگهڵ ژماره ٢٢٢ی ڕۆژنامهی کوردستان دهخهمه بهرچاوی خوێنهران .هیـوادارم بـهوردی بیخوێننـهوه تـا دهرکـهوێئهم وتووێژه بێ بڕوایی حیزبی دێموکڕاتی کوردستان به هاوکاریی نێوان هێزه کوردستانییهکان دهسهلمێنێ ،یان قسهکانی کـاک هادی دروستیی بۆچوونی ئهوکاتی حیزبی دێموکڕات دهردهخهن. ئهوهی خوارهوه دهقی ئهو بهشهی وتووێەی ساڵی ١٠٩٩ی منه که پێوهندیی به \"کۆنگرهی نهتهوهیی\"یهوه ههیه: کوردستان :یهکێک لهو مهسهلانهی که له چهند حهوتووی رابردوودا باسیان لهسهر بوو \"کۆنگرهی نهتوهوهیی\" بووو کوه P.K.Kخهریکه دایمهزرێنێ .لهوانهیه له پلینۆمیش دا باسی هاتبێته گۆرێ .حیزب بۆچی نایهوێ لهو کۆنگرهیهدا بهشودار بوێ؟ بێجگوهلهوه به بۆچوونی بهڕێزتان ئێستا کاتێکی باشه بۆ دامهزراندنی ئهو کۆنگرهیه؟ ههر لوهو پێوهندییوهدا هێنودێک لوه بهشودارانیکۆبوونهوهی دامهزرێنهر باسی ئهوهیان دهکرد که هۆی بهشداری نهکردنی بهشێک له رێکخوراوه کوردییوهکان -وهک حیزبویدێموکرا -سهربهخۆنهبوونی ئهو حیزبهیه له بڕیارداندا .ئوهو قهزاوهتوهتان پێچۆنوه؟ ئهگوهر ئوهو کۆنگرهیوه بوهو شوێوهیهی دهستی پێکردوه ،دامهزرێ چ شوێنێکی له رهوتی رزگاریی نهتهوهی کورددا دهبێ؟ هاورێ سکرتێر :راسته لهچهند حهوتووی رابردوودا بـازاڕی \"کـۆنگرهی نهتـهوهیی\" گـهرم بـوو ،یـان باشـتر بڵـێم لـهتهلـهڤزیۆنی P.K.Kدا زۆری بـاس لێـوه کـرا ،بـهڵام ئ ـهوهی راسـت بـێ لـه پلینـۆمی کۆمیت ـهی ناوهنـدیی حیزبـی دێمـوکرات دا بـه شــێوهیناراستهوخۆ نهبێ ،قسهی لێ نهکرا .چونکـه هـهر وهک لـه پێشـهکیی پرسـیارهکهتاندا هـاتوه ،ئـهوه یـه ک P.K.Kه دهیـهوێ 437
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهشتێکی لهو بابهته دامهزرێنێ و زۆر لـه حیزبـه سـهرهکی یـهکانی کوردسـتان و یـهک لـهوان حیزبـی دیمـوکرات نهخشـێکیان تێیـدانیه .ئهگهر بمهوێ جوابی پرسیارهکه بدهمهوه له پێشدا دهبێ بڵێم ئـهوهی ئێـوه بـه پرسـیارێک هێناوتانهتـه گـۆڕێ ،لانـی کـهمچوار پرسیاره که ههر کامیان پێویستیی به وهڵامی خۆی ههیه ،بۆیـه دهمـهوێ رێگـهم بـدهن هـهر کـام لـه لایهنـهکانی پرسـیاری ئێوه که له راستیدا ههر کامهیان پرسیارێکه به جیا وهڵام بدهمهوه.له پێش دا ئهوه که \"حیـزب بـۆچی نایـهوێ لـهو کۆنگرهیـهدا بهشـدار بـێ؟\" هـهر چهنـد ،جـاری دیکـهش گوتوومـه ،بـهڵام دیسـانناچارم دووپاتی بکهمهوه کـه وهختێـک ئـهو پرسـیار و وهڵامـه بـۆ بڵاوکردنهوهیـه ،پیـاو نـاتوانێ بـه راشـکاوی لـه بـارهی هـهموومهسهلهکانهوه بدوێ .بهو حاڵهش تێدهکۆشم ئهوهندهی بکرێ بیروبۆچوونی حیزبی دیمـوکراتی کوردسـتانی ئێـران لـهو بارهیـهوهروون بکهمهوه .حیزبی دیموکراتی کوردستان ههموو کاتێک باوهڕی بهوه ههبووه که هـهر چهنـد کوردسـتان لـه نێـو چهنـد وڵاتـدادابهش کراوه و ههر بهشه ههلومهرجێکی تایبهت بـه خـۆی ههیـه ،بـهڵام دیسـانیش دهکـرێ و دهبـێ لایهنـه جۆراوجۆرهکـانی نێـوبزووتنهوهی رزگاریخوازانهی خـهڵکی کوردسـتان هێنـدێ بیروبۆچـوون و سیاسـهت و پرهنسـیپی هاوبهشـیان هـهبێ ،کـه هـهموویانپابهندیان بن و هێندێ خهتی سوور دیـاری بکـهن کـه هـیچ لایـهنێک حـهقی نـهبێ لێیـان تێبپـهڕی .زۆر لـه حیـزب و رێکخـراوهکوردسـتانی یـهکان شـاهیدن کـه حیزبـی ئێمـه لـه رابـردوودا بـۆ ئـهو مهبهسـته تێکۆشـاوه و تهنانـهت هێنـدێ ئهسڵیشـی پێشـنیار کردوون که لهسهریهک جێگای پشتیوانی و پهسندی زۆربهی ئهو هێزانه بوون.کهوایـه ئـهوه کـه حیزبـی دێمـوکرات نوێنـهری خـۆی نانێرێتـه کۆبوونـهوهکانی MEDTVبـۆ بـاس لـه کـۆنگرهی نهتـهوهیی ،یـانکۆنگرهی نیشتمانی (ههر جاره ناوێکی لهسهر دادهنرێ) لهبهر ئهوه نیه که حیزب حهز به لێک نزیکبوونـهوهی هێـزه کوردسـتانییهکان ناکا .بهڵكه لهبهر ئهوهیه که ئێمه ئهو کۆبوونهوانه زیـاتر بـه هـهوڵێکی تـهبلیغاتی بـۆ بازاڕگـهرمی بـه قـازانجی تاقـهحیزبێکی کوردستانی واته P.K.Kدهزانـین .هـهر بۆیهشـه کـه جێگـاو رێگـا و تهنانـهت خـهرجی هـاتوچۆی زۆربـهی بهشـدارانیکۆبوونـهوهکانیش هـهر ئـهو حیزبـه دابینـی دهکـا و بهشـێکی بـهرچاوی وهختـی کۆبوونـهوهکانیش بـۆ حهمدوسـهنای ئـهو حیزبـه ولهویش زیاتر سهرۆکهکهی تهرخان دهکرێ .بهو پێیه ئێمه ئهو کۆبوونهوانـه بـه هـهوڵێکی جیـددی بـۆ لێـک نزیکبوونـهوهی هێـزهکوردستانییهکان نازانین .پرسیار ئهوهیه که ئهگهر به راستی دهمانهوێ زمانی هاوبـهش بدۆزینـهوه ،بـۆ لهسـهر تهلـهڤزیۆن؟ بـۆله ئورووپا؟ بۆ راسـت بـه نـاوی کـۆنگرهی نهتـهوهیی؟ کـێ ئـهو نـاوهی دانـا؟ کـێ نـاوکی بـڕی و بـانگی بـه گـوێدا دا؟ چۆنـه کـهبهرنامهکهی ئاشکرا ناکرێ؟ ئامانجه دوور و نیزیکهکانی چین و کامه حیزبی سیاسیی کورد بهتایبـهتی حیزبـه سـهرهکییهکان لـه ئامادهکردن و گهڵاڵهکردنیاندا بهشدار بووه؟جێگای سهرنجه که لهگهڵ ئهوهی ئێستا له بهشێکی کوردستاندا گهلی کورد نیوهدهسهڵاتێکی دامهزراندوه و دهرهتـانی ئـهوه ههیـهکوردهکـان لهسـهر خـاکی کـورد پێکـهوه دانیشـن و بیـر لـه چارهسـهری گیروگرفتـهکانیان بکهنـهوه ،بـۆ تاقـهجارێکیش بیـر لـهوه 438
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهنهکراوهتـهوه کـه ئـهو کۆبوونهوانـه لـه کوردسـتان پێـک بـێن .تهنانـهت حیزبـی پێشـهنگی کـۆنگرهی نهتـهوهیی بـه سیاسـهت وههڵوێسته دوور لـه واقیـع بینییـهکانی وهزعێکـی وای پێـک هێنـاوه کـه ئـهو دهرهتانـهی لانـی کـهم بـۆ بهشـداربوونی خـۆی لـهنێوبردوه .پاشان نابێ ئهو راستی یه لهبهرچاوان ون بووبێ که له دواکۆبوونهوهکانی \"کومیتهی ئامادهکار\"دا که ئهم دوایی یانـه لـهبێلژیک گیرا ،لهو چوار حیزبه که ههموو شارهزایانی وهزعی سیاسیی کوردستان به حیزبی هـهره سـهرهکیی کوردسـتانیان دهزانـن،سـێیان نوێنـهریان بهشـدار نـهبوو .جگـه لهمـهش لهگـهڵ حورمـهتی زۆرم بـۆ هـهموو ئـهو کهسـانهی لـه ههرشـوێنێکی ئـهم جیهانـهکارێک و تهنانهت قسهیهکی خێریش بـۆ کـورد دهکـهن ،لـه نیزیکـهی سـهد کـهس بهشـدارانی کۆبوونـهوه کهسـێكمان نـهدی کـه لـهکوردستانهوه و بهتایبهتیی له مهیدانی خهباتی بهکردهوهی كوردستانەوە چووبێ .تۆ بڵێی ئەوانەی لەسـەر خـاكی كـورد دەژیـن وبە گۆشـت و پێسـت و ئێسـك و خـوێن ئازارەكـانی گەلـی كـورد هەسـت پـێ دەكەن ،كەمتـر دڵسـۆزی كـورد بـن و كەمتـر حەز لە بەیەكگەیشتنی هێزە سیاسییەكانی نێو بزووتنەوەی كورد بكەن؟سـەیرتر ئەوەیە هەر لەو كۆبـوونەوەیەدا بـێجگەلە دوو سـێ كەسـایەتیی بەوەجـی كـورد ،هـیچ كەس جـگە لە كوردسـتانی تـوركیەباسـی بەشـێكی دیـكەی كوردسـتان ناكـا و لە دەوڵەتـی تـوركیەش بەولاوە هـیچ دەوڵەتێـك بە دوژمـن و تەنـانەت بە موخـالیفیكـوردیش نـاو نابـا .كـار بەوەندەشـەوە ناوەسـتێ و زۆر لەوانە كە هەر بـۆ خۆپێشـاندانێك چـوونە كۆبـوونەوە بـێ پەردە هێـرشدەكەنە سەر حیزبە سیاسییەكانی كوردسـتانو ئەوەی شـیاوی خۆیـانە بەوانـی دەڵـێن .سـەرەنجامیش سـەرۆكی حیـزبەكە خـۆی ،لە دوورەوە هەڕەشە دەكا ،جنێو دەدا و تۆمەت و بوختان بەسەر حیزبە سیاسی یەكاندا دابەش دەكا.كەم كەس هەیە نەزانێ كە بەشـێك لەوانەی لە كۆبوونەوەكـانی MEDTVبەشـدار دەبـن خ وەك رێكخـراو و خ وەك تـاكە كەسبەشێكن لە ، P.K.Kیان بە مەبەستی ئاڵتێرناتیوتاشین بۆ حیزبە كوردسـتانییەكان لەلایەن P.K.Kوە قـوت كـراونەتەوە.بەراستی ئەمە نیشانەی هەوڵدان بۆ یەكیەتیـی كـورد و یەكخسـتنی دەنگـی كـوردە؟ خـۆ ئاشـكرایە ئەم هەوڵە نەزۆكەش وەك زۆرهەوڵــی دیــكەی لەم بــابەتە زۆر ناخــایەنێ پــووچەڵ دەبێــتەوە ،بەڵام بەهەر حــاڵ رادەی نیازپــاكیی ئــاڵاهەڵگرانی كــۆنگرەی نەتەوەیی دەردەخا.زۆر بەداخەوەم كە ناچارم بڵێم ئەو حیزبەی ئاڵای كۆنگرەی نەتەوەیی هەڵكردوە و چارەنووس بۆ هەمـوو كوردسـتان دیـاری دەكـاو سەرۆكەكەی بە سەرۆكی \" ٩١میلیۆن كورد\" دادەنێ ،لەگەڵ سـێ دەوڵەتـی حـاكم بەسـەر كوردسـتان دا نەك هەر پێوەنـدی هەیە(كە ئێمە بە ڕەوای دەزانین) ،بەڵكوو زۆر جار بە زیانی بەشـەكانی دیـكەی كوردسـتان هاوكارییـان دەكـا .كەسـێك كە بە زمـانیخۆی دەڵێ \" ئەگەر كورد كەسی لە من باشتری دەست دەكەوێ ،با بیكـاتە سـەرۆك\" واتە كەس لە خـۆی باشـتر بـۆ سـەرۆكایەتییهەموو كورد شك نابا ،ئەو كاتەی بەرنامە بۆ چارەسەری مەسەلەی كورد پێشان دەدا و لە دەزگا تەبلیغاتییەكەشـیەوە چەنـد رۆژپێـی هەڵدەگـوترێ ،تەنیـا باسـی كـوردی تـوركیە دەكـا و بـۆ ئەو بەشـەش بە پـێچەوانەی دروشـمە قەبە و نەزانخەڵەتینەكـانی 439
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهشتێك پێشنیار دەكا كە تا ئێستا پـرۆژەی لەوە سـاواتر و سـاكارتر پێشـنیار نەكـراوە .قسـە لەو بـارەیەوە زۆرە ،بەڵام بـۆ بـڵاوكـردنەوە ناشـێن .خـۆزگە رۆژێـك دەرەتـانی ئەوە پێـك دەهـات كە راسـتەوخۆ هەم ئـێمە و هەم لایەنەكـانی دیـكە و بەتـایبەتیحیزبی پێشەنگی \"كۆنگرەی نەتەوەیی\" قسە بۆ كۆمەڵانی خەڵكـی كوردسـتان بـكەن و بە دوور لە چـاوی كـامێرا ،ئەوەی باوەڕیـان پێیەتی هەڵی رێژن. لە وەڵامی ئەو بەشە لە پرسیارەكەدا كە دەڵێ \"ئێستا كاتێكی باشە بۆ دامەزراندنی ئەو كۆنگرەیە؟ \"عهبدوڵڵا حهسهنزاده :عەرزتـان دەكەم لە جێـدا موافیـق نـیم شـتەكە لە \" كـۆنگرەی نەتەوەیـی\"دا كـورت بكـرێتەوە .بەڵام وەكزەمان ،پێموایە ئێسـتا ئەو وەخـتەیە كە دەبـێ كوردەكـان بە حیـزب و رێكخـراو و كەسـایەتییە نیشـتمانییەكانەوە لە دەوری یەككۆبنەوە ،هەل ومەرجی سیاسیی كوردستان و رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و جیهان لێك بـدەنەوە ،بیرێـك لە دواڕۆژی كـورد و كوردسـتانبكەنەوە و تێبكۆشن زمانێكی هـاوبەش بـدۆزنەوە كە بە لەبەرچـاوگرتنی هەمـوو تایبەتمەنـدییەكانی وەزعـی سیاسـیی جیهـان لەكۆڕوكۆمەڵە نێونەتەوەیییەكاندا پێی بـدوێن .وەك دەزانـین ئەمـڕۆ لە هەمـوو كاتێـك زیـاتر لە دنیـادا بـاس لە مەسـەلەی كـورددەكــرێ و مەســەلەكە لە هەروەختێكــی دیــكە باشــتر ناســراوە و تەنــانەت (وەك لە پێشــەوە گــوترا) بەرەو ئەوە دەچــێ كە كۆنفرانسێكی نێونەتەوەییش بۆ باسی مەسەلەی كورد لە ژێر چاوەدێریی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا پێك بێ.كەوایە زەمـان ،زەمـانێكی موناسـیبە و ئەوەی بـۆتە كۆسـپی گەیشـتن بەو ئامـانجە ،ئەو بـارودۆخە نالەبـارەیە كە كوردەكـان لە پێوەندی یە نێوخۆیی یەكاندا لە گەڵی بەرەوڕوون و بەداخەوە بەشێكیشی دەسكردی خۆیانە.كەوایە ،ئەگەر ناكۆكی یە نێوخۆیی یەكان چارەسەر بكرێن و هەوڵـی خۆسـەپاندن و لەنێـوبردن یـان نەدیتنـی لایەنەكـانی دیـكەكۆتـایی پـێ بهێنـرێ و یەكێـك خـۆی نەكـاتە ئاڵتیرنـاتیوی هەمـووان ،هەم دەكـرێ و هەم دەبـێ لە فەزایەكـی سـالمدا هێـزەسیاسییە كوردەكان ،هەر نەبێ زۆربەیان و بەتایبەت سەرەكییەكانیان لەگەڵ شەخسیەتە نـاودار و دڵسـۆزەكانی كـورد لە دەورییەك كۆبنەوە و بیرێك لە دوارۆژی نەتەوەكەیان بكەنەوە .لەو حاڵەدا هـیچ پێویسـتیش نـیە فۆرمـوولی ئامـادە و قالـبدارێژراوی \"كۆنگرەی نەتەوەیی\" كە بەشی زۆری هێزە سیاسییەكان لە ئامادەكردنیدا نەخشیان نەبووە ،بكرێتە تاقەرێگا و تەنیافۆرموول.بێمە سـەر باسـی ئەو بەشـەی پرسـیارەكە كە ئیشـارە بە هـۆی بەشـدار نەبـوونی هێنـدێ لە حیزبەكـان لە روانـگەی كەسـانێك لەبەشــدارانی كۆبــوونەوەی بروكســێلەوە دەكــا .لە روانــگەی ئەو جەنابــانەوە گۆیــا بــۆ نمــوونە حیزبــی دێمــوكرات بــۆیە نەچــۆتەكۆبوونەوەی MEDTVچونكە سەربەخۆیی بڕیاردانی نیە و حیزبێكی قـازانج پەرسـتە .بەراسـتی ئەگەر لەبەر ئەوە نەبـایە كەخەڵكێكی زۆر ئەم قسانە دەبیسێ و دەبینێ و لەوانەیە هێندێك كەسی ناشارەزا هەبن باوەڕیان پێ بكەن ،ئەم جۆرە قسـانە بـۆ 440
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهباسكردن و وەڵامدانەوە نەدەبـوون .بەڵام چـونكە هەمـوو كەس وەك یەك ئاگـای لە رووداوەكـان نـیە و حیـزبە سیاسـییەكان وەك ئێمە ناناسێ ،كورتە وەڵامێك بۆ ئەو ئیددیعایە خەرا ،نیە.رەنـگە لە روانـگەی ئەو جۆرەكەسـانەوە سـەربەخۆیی بڕیـاردان بەوە بڵـێن كە هەروەخـت حیزبـی دێمـوكرات بـانگی كـرا و بلیتێكـیتەیــارە ،یــان قەتــار و جێگــای حەوانەوە بــۆ نوێنەرەكــانی دابــین كــرا ،دەســبەجێ بــی لێكــدانەوە و بــێ هەڵســەنگاندنی ئەوكۆبوونەوەیە كە بۆی بانگهێشت دەكرێ \"لبیك\" بڵێ و راست وەك ئەو جۆرە \"شەخسییەت\"انە بچێ بكەوێتە پەسن بێژیی خـانەخوێو هێرش بۆسەر حیزب و لایەنێك كە خانەخوێ لە هەڵوێست و سیاسـەتەكانی نـارازی یە .لە حاڵێكـدا حیزبـی دێمـوكرات و هەرحیزب و رێكخراوێكی جیددی و بەرپرسی دیكە خاوەنی پرەنیسیپ و بیروباوەڕ و لێكدانەوەی خۆیەتی و بـۆ حیزبێكـی سـەربەخۆیخاوەنی سەربەخۆیی بڕیاردان نەهاتوە ببێتە پاشكۆی جەرەیانێكی دیكە و بێ ئەوەی نرخێك بۆخۆی و ئەندام و لایەنگرەكـانی وئەو خەڵكە كە نوێنەرایەتییان دەكا ،دابنـێ ،خـۆی بكـاتە سـەنابێژی حیزبێكـی سیاسـی ،یـان هەر كەس و جەرهیانێـك .حیزبـیدێمـوكراتی كوردسـتانی ئێـران سـەربەرزە كە جـگە لە قـازانجی خەڵكـی كوردسـتان هـیچ شـتێك رێوشـوێنی پـێ نیشـان نـادا ودارولەلەی بۆ دانانێ .ئەوانەی تۆمەتی نەبوونی سەربەخۆیی بڕیاردان لە حیزبی دێموكرات دەدەن ،ئەگەر خاوەنی نیازێكی پـاكو هەر لەو كــاتەدا \" ســەربەخۆیی بڕیــاردان\" و تەنــانەت ســەربەخۆیی بیركــردنەوە بــن ،زۆربــاش دەزانــن كە لە نێــو حیــزبەكوردســتانییەكاندا ئەوەی لە هەمــووان زیــاتر حــازر بــووە نرخــی ســەربەخۆیی سیاســی و ســەربەخۆیی بڕیــاردان بــدا ،حیزبــیدێموكراتە .داخوا ئەوە حیزبی دێموكراتە كە هەر رۆژە دەكەوێتە حەمدوسەنای یەكێك لە دەوڵەتانی حاكم بەسەر كوردسـتاندا وتەنانەت خۆی بە پارێزەری قـازانجی ئەم و ئەو دەوڵەت دەزانـێ ،یـان حیـزب و كەسـانی دیـكە كە لە تریبـوونی وانەوە هێرشـی تەبلیغاتی دەكرێتە سەر حیزبی دێموكرات و زۆر هێزی سیاسیی دیكەی كورد؟ئــاخر بهشــی پرســیارهکهتان وا بــزانم ئــهوه بــوو کــه ئهگــهر \"کــۆنگرهی نهتــهوهیی\" دامــهزرێ خ تهئســیرێک لهســهر خــهباتیرزگاریخوازانهی خهڵکی کوردستان دادهنێ .لهو بارهیهوه دهبێ عهرز بکهم کـه لێـک نزیـک بوونـهوه و پێکگهیشـتنی هێـزه سیاسـییهکانی کوردستان ههروهخت ببێ و لهژێر ههر ناوێکدا بـێ ،شـوێنهواری لـهبار لهسـهر ورهی شۆرشـگێڕانی کـورد دادهنـێ و دهبێتـهمایهی هیوا و دڵخۆشیی کۆمهڵانی خهڵكی کوردستان .رهنگـه ئـهو شـوێنهواردانانه لـه زۆر حاڵهتـدا بـهرچاو و بـه کـردهوه نـهبێ.بـهڵام ئهگـهر تـهنیا تهئسـیری رهوانـی و مهعنهوییشـی هـهبێ ،دهتـوانێ لـه بـهرهوپێشبردنی رهوتـی خـهباتی رزگاریخوازانـهدا کاریگهر بێ.بـهو حاڵـهش ،بهداخـهوه پـێم وانیـه پێکهـاتنی \"کـۆنگرهی نهتـهوهیی\" بـهو شـێوهیه کـه رهوتهکـهی دهڕواتـه پـێش ،شـوێنهوارێکی بهرچاو دابنێ ،ههرچهند لهوانهیه بهو ئیمکاناته تهبلیغاتییهوه که P.K.Kله دهستیدا ههیه ،زۆریشی پڕوپاگهنده لهسهر 441
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهبکرێ .وهک لهپێشدا باسم کرد له چوار حیزبی سهرهکیی کـورد ،هـهر ئێسـتا سـێ حیـزب دوور لـهو ههوڵانـهن کـه بـۆ پێکهێنـانی\"کۆنگرهی نهتهوهیی\" له ئارادان .لهوهشڕا که دیاری کراوه تا ئاخری زستانی ئهمساڵ کـۆنگره دروسـت بـێ ،بهئاشـکرا دیـاره کـهئهوانهی دهیانهوێ وهها کۆنگرهیهک دروست بکهن زیاتر بـاره تهبلیغاتییهکـهیان بـۆ گرنگـه تـا ئاکـامی بـهکردهوهی پێکهێنـانی.قسهی خۆمان بێ زۆر به دووریشی دهزانم ئهو حیزبانه که ئێستا لهگهڵ ههوڵهکانی پێکهێنانی \"کـۆنگرهی نهتـهوهیی\" پهکهکـهدا نین ،وا به ئاسانی بکهونه دوای دروشمه بریقهدارهکانی P.K.Kو ببنه پاشکۆی \"کۆنگرهی نهتهوهیی\".لهوانهیـه بپرسـرێ کـه کـۆنگرهی نهتـهوهیی دروسـت دهبـێ یـا نـا؟ ئـهمن پێموایـه ئهگـهر مهسـهله دروسـتکردنی شـتێک بـه نـاوی\"کۆنگرهی نهتهوهیی\" به ههر قیمـهتێک و هـهر نێوهرۆکێـک بـێ ،ئـهوه نـهک هـهر دهتـوانێ تـا بـههاری سـاڵی تـازه دروسـت بـێ،بهڵکوو دهیتوانی چهند ساڵ پێش ئێستاش دامهزرێ .بهڵام ئهگهر لـه کـۆنگرهی نهتـهوهییمان بـوێ ،وهک ئیـددیعا دهکـرێ ببێتـهمهرجهعێک بۆ ههموو کورد و نوێنهرایهتیی ههموو بهشـهکانی کوردسـتان بکـا ،ئـهوه زۆر سـاویلکانه و خۆشـباوهڕانهیه کـه پێمـان وابێ بهبێ بهشداریی زۆر له هێزه بنهرهتییهکانی نێو بزووتنهوهی کورد شتێکی وا دروست دهبێ.له کۆبوونهوهی رابردووی MEDTVدا گوترابوو که حیزبی دێموکرات ئهگهر کۆنگره دروست نهبوو ،دهڵێ\" :ئێمه گوتمان دروسـتنابێ\" و ئهگهریش دروست بوو دهست دهکا به تاری و پهسهندکردنی .بۆیه ئهمـهم وهبیرهێنانـهوه کـه بڵـێم ئهوانـهی بـهم جـۆرهلهسهر حیزبی دێموکرات قسه دهکهن و بیر دهکهنهوه ،لانی کهمی ئهوهیه کـه بڵـێم ئـهم حیزبـهیان نهناسـیوه .حیزبـی دێمـوکراتحیزبێکی مهسئووله ،نه لهخۆڕا دهبێته پهسن بێژی هیچ حیـزب و لایـهنێک و نـه لـه خـۆوهش هێـرش دهکاتـه سـهر هـیچ کـهس ولایهن و جهرهیانێک .له رابردووشدا شتی وا دروست بووه که ئێمه باوهڕمان به دروسـت کـردن و تێدابهشـداربوونی نـهبووه ،بـهڵامکه دروستیش بووه هیچ وهخـت خهراپـهیمان نـهگوتوه و هـهر لـهو کاتـهدا بـه خـۆڕایی بـه بـهژن و باڵاشـیمان ههڵنـهگوتوه .حـهزدهکهم ئهوهشـی لـێ زیـاد بکـهم کـه هـهر جـهرهیانێک و هـهر ئۆرگانێـک بـهبێ بهشـداریی حیزبـی دێمـوکرات دروسـت بـێ و بتـوانێخزمهتی باش به بهرهوپێشچوونی بزووتنهوهی کورد بکا ،حیزبـی دێمـوکرات نـهک بـه شـوورهیی نـازانێ ،بـهڵکوو بـه شانازییشـی دهزانێ پشتیوانیی لێ بکا و به چاکه باسی کاره باشهکانی بکا. سهرچاوه :ماڵپهڕی رۆژههڵات تایمز /ڕێکهوتی٩ :ی نوامبری ٢١٨٨ 442
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده \"عهبدوڵڵا حهسهنزاده :ئێمە وەکوو حیزبى دیموکرا لەکەس قبوڵ ناکەین داواى ناوگۆڕینمان لێ بکا ،کەسیش لەسەر ناو ناکوژین\" گۆڤارى واڵا عهبدوڵڵا حهسهنزاده سکرتێرى پێشووى حزبى دیموکراتى کوردستان:* گۆڤـارى واڵا دیـدارێکى تـایبەتی لەگەڵ سیاسـەتمەدار و پێشـمەرگە و شۆڕشـگێرى کوردسـتانى خـۆرهەڵات و سـیماى ناسـراوى کوردستان و ناوچەکە و سکرتێرى پێشووى حزبى دیموکراتى کوردستان ساز داوە.لەبـارەى پەیوەنـدییەکانى ئەمریکـا و هێـزە کوردییەکـانى خـۆرهەڵات و هەر ئەگەرێکـى چـاوەڕوان نەکـراو خ لە بـوارى سـەبازى، دیبلۆماسى ،کە دواى چەندین دانیشتن دێت لەنێوان هەردوولایەن لە ئێستا و رابردوودا.بـاس لە پەیوەنـدییەکانى حیزبـى دیمـوکراتى کوردسـتان لەگەڵ لایەنەکـانى تـر وەک کـۆمەڵە و موجاهیـدینى خەڵـق ،مامۆسـتاعەبـدوڵڵا حەسـەن زادە سیاسـەتمەدارو سـکرتێرى پێشـووى حزبـى دیمـوکراتى کوردسـتان بۆچـوونى تـایبەتى خـۆى هەیە کە لەم دیدارەدا خراوەتەڕوو.جگە لەوەى پێی وایە حیزبەکەى ئەو ،نە داواى لە کەس هەیە کە ناویـان بگـۆڕن و نە کەسـیش لەسـەر ئەو مەسـەلەیە دەکـوژن،نە لە کەسـیش قبـوڵ دەکەن داواى نـاوگۆڕینى حیزبەکەیـان لـێ بکـات .لە وەڵام بە قسـەکانى خوسـرەوى عەبدوڵڵاهیـدا مامۆسـتا ئەمەى وت. ئەم دیدارە مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده لە ئێستادا بە پێویست زانرا ،بەو هیوایەى بتوانرێت کاریگەریى خۆى هەبێت.پرسیار :لە کاتێکدا زۆربەی دیکتاتۆرانی عەرەبی و ناوچەکە کۆتایییان پێها ،بەڵام جیهوان چواوی لەسوەر ئێورانە ،کە کەی و چۆن دەڕووخێت ،ئایا ئێران دوایین وڵاتە کە دەکەوێتە بەر هێرش و پەلاماری خەڵکی وڵاتەکەی ،ئێوە چاوەڕێی ئەوە دەکەن؟عهبدوڵڵا حهسوهنزاده :جـارێ لەپێشـدا بـا بڵـێم پـێم وانیـیە زۆربەی دیکتاتۆرەکـانی نـاوچە کۆتایییـان پـێ هـاتبێ ،چـونکەناشکوری نەبێ ئەوانەی مـاون زیـاتر لەوانەن کە ڕووخـاون .ئەوە ڕاسـتە کە بەهـۆی سیاسـەتە چەوتەکـانی کۆمـاری ئیسـلامییەوە هەم لە نێوخۆی وڵات و هەم لە دنیای دەرەوە خەڵکێکی زۆر تامەزرۆی ڕووخانی ئەو ڕیژێمە و هاتنەسەرکاری سیستمێکی 443
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهدیموکڕات و گەلی لە ئێراندان .بەوپێیە ئەمن نە ئارەزوو دەکەم و نە پێشبینـی دەکەم دەوڵەتـی ئێـران دوایـین دەوڵەت بـێ کەبکەوێتە بەر شاڵاوی ناڕەزایەتیی خەڵکی ئەم وڵاتە ،بەو مانایە کە حەز دەکەم زۆر زووتـر و پـێش زۆران نـۆرەی بگـاتێ .بەڵامدەگەڵ ئەوەی بێزاریی کۆمەڵانی خەڵکی ئێران لەم ڕێژیمە لەمێژە دەستی پـێ کـردوە و ڕۆژبەڕۆژیـش لە پەرەگرتنـدایە ،وا دێـتەبەرچـاو کە جـارێ هەلـومەرج بـۆ ڕاپەڕینێکـی یەکـلاکەرەوە نەڕەخسـاوە .ئەمەش بەو مانـایە نـیە کە کـۆمەڵی ئێـران ڕەنـگە بـۆ ماوەیەکی زۆر دوورودرێژ بتوانێ مل بۆ ئەو زوڵموزۆر و زەبروزەنگە ڕابکێشێ و متەقی لێوە نەیە.وەک دەزانین ڕاپەڕینی خەڵکی توونس کە بوو بە سەرەتای ڕاسانێکی بەربەرین له چەنـد وڵاتـی عەڕەبیـدا و تائێسـتا ڕووخـانیسـێ دیکتـاتۆریی چەنـدین سـاڵەی لێکەوتـۆتەوە ،بەڕواڵەت لە شـەپڵاغەیەکەوە سـەری هەڵـدا کە پـۆلیس لە سەوزیفرۆشـێکیعارەبانەبەدەستی وەشاند .لەکاتێکـدا بۆهەمـووان ڕوونە کە ئەگەر نـارەزایەتیی کەڵەکەبـووی چەندسـاڵە نەبـووایە ،ئەو زلـلەیەنەدەبـووە پڕیشـکی هەڵگیرسـانی ئەو ئـاگرە بەتـین و دیکتاتۆرسـووتێنە .خـۆ دیکتـاتۆریی ئیسـلامی لە ئێرانـدا لە هەربـارێکەوەســەیری بــکەی لە دیکتــاتۆرییەکەی تــوونس ڕیشــەدارتر و ســامناکترە .هەربــۆیە هەردەم چــاوەڕوان دەکــرێ ڕووداوێکــی ســادە تەقینەوەیەکی گەورەی لێبکەوێتەوە.پرسیار :بە پێی هەندێک سەرچاوە ،دانیشتن و قسە و باس لە چەند مانگی رابردوودا لە نێوان ئێووە وەکووو حیزبوی دیمووکراتیکوردستان و لایەنە کوردییەکان و ئۆپۆزسیۆنی ئێران و ئەمریکادا هەبووە ،دەکرێت پێم بڵێن ئەو قسوە و باسوانە چوی بووون و تەنها قسە و دیالۆگ بوون ،یان بە ئەجێندا و بەرنامەی سیاسی و سەربازی بووە و باستان لە چی کردووە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :لەبەر ئەوەی ماوەیەکی زۆرە ئەمن لە ڕێبەریـی حیزبـی دێمـوکراتی کوردسـتاندا نەمـاوم ،نە لە هیچکـاملەو دانیشتن و قسەوباسانەدا ئامادە بووم و نە ئاگاشم لە وردەکارییەکـانی ئەو دیـدارانە هەیە .ئەوەنـدە دەزانـم کە پێوەنـدیینێوان حیزبی دیموکرات و ڕێکخراوە سیاسییەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەگەڵ ئەمریکا و وڵاتانی دیـکەی ڕۆژئـاوا شـتێکیتازە نیە و هەرکام بەپێی دەرەتانی خۆی هەوڵی داوە ڕاو بۆچوونەکانی بۆ ئەو لایەنانە شی بکاتەوە .بۆخـۆم وای بـۆ دەچـم کەدیــدارەکانی ئەم دوایییــانەش کەم وزۆر هەر لەو چوارچێــوە گشــتییەدا بــوون و هەڵنەکشــاون بەرەو داڕشــتنی ســتڕاتیژییەکی سیاسی یان لەوەش زیاتر سەربازیی هاوبەش.ڕەنگە ئەگەر ڕۆژێک لە ڕۆژان ئەمریکا بەرنامەی پەلاماردانی ئێرانی بەدەستەوە بێ ئـاوڕێکی جیـددیتر لە ڕێکخراوەکـانی کـورد وغەیرە کوردی ئۆپۆزیسیۆنی ئێران بداتەوە .بەڵام وای دەبینم کە نە پەلاماردانی ئێران لە دەسـتووری کـاری (هەرنەبـێ ئێسـتای)دەوڵەتی ئەمریکادا هەیە و نە بەقسەی ئەو ڕیکخراوانەش پەلاماری ئەم وڵاتە دەدا یان ئەگەر بەرنـامەی پەلامـاری بەدەسـتەوە بوو لێی پاشگەز دەبێتەوە. 444
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهپرسیار :کەسێکی بەشداربوو نزیک لە دانیشتنەکانی ئۆپۆزسیۆن ئێران و ئەمریکا بە منی راگەیاند کە دانیشوتن بوووە بەڵام بڕیوارنەدراوە رووخانی ئێران ساغ بکرێتەوە هۆکاری ساغ نەبوونەوەکە چیە ،بۆچی ئەمریکا و خۆرئاوا خۆیان ساغ نواکەنەوە هۆکوار و فاکتەرەکانی چین؟عهبوودوڵڵا حهسووهنزاده :حەز دەکەم ئەگەر ئەو کەسـە نیـزیکە \"لە دانیشـتنەکانی ئۆپۆزیسـیۆنی ئێـران و ئەمریکـا\" زانیـارییزۆرتری داوە بە ئێوە ،منیشی لێ ئاگادار بـکەن .بـۆ وەڵامـی پرسـیارەکە لەپێشـدا بـا بڵـێم هـیچ ئـارەزوو نـاکەم ئەمریکـا و هـیچوڵاتێـک پەلامـاری ئێـران و هـیچ وڵاتێکـی دیـکە بـدەن و دەگەڵ ئەوەی زۆر تـامەزرۆی ڕووخـانی کۆمـاری ئیسـلامیم پێمخۆشـە ئەوڕێژیمە لە ژوورەوە و بە ڕاپەڕینی گەلانی ئێران بڕووخێ .بەڵام ئەوە کە بۆچی خۆیـان سـاغ نـاکەنەوە (بۆخـۆم جـواب دەدەمەوە،نەک لەجیاتی وان) ،پێموایە چونکە ئەمریکا و ئەوانی دیکە ئێستا چـاکتریش دەزانـن شـەڕو لەشکرکێشـی بـۆ سـەر وڵاتـان یـانیچـی .ڕاسـتە ئەمریکـا و هاوپەیمانەکـانی دەتوانایانـدا هەیە پەلامـاری ئێـران بـدەن و بەپـێچەوانەی فڕوفیشـاڵی دەمڕاسـتەکانیکۆماری ئیسلامی ،لە ماوەیەکی کورتیشدا ئەو ڕێژیمە بڕووخێنن .بەڵام ئەزموونی عێڕاق و ئەفغانسـتان پێیـان دەڵـێ ڕووخانـدنیڕێژیمێـک لە سـەقامگیرکردنی ڕیژێمێکـی دیـکە و ڕووخانـدنی دیکتـاتۆری لە جێگیرکردنـی دێموکراسـی دژوارتـرە .جـگە لەوانەش،ڕێبەریــی ئەمریکــا لەنێوخــۆدا ئەوەنــدە گیروگرفتــی هەیە کە پێویســتیی بە دروســتکردنی گیروگرفــت لە دەرەوەی وڵات نەبــێ.بەکورتی وا بیر دەکەمەوە کە تا ئەوکاتەی مەترسیی ئێران لەسـەر قازانجەکانیـان زۆر بە نیزیـک و جیـددی نەبیـنن ،نایـانەوێبەرەیەکـی تـازەی شـەڕ لەگەڵ ئێـران بـکەنەوە .پـێموایە دەسـەڵاتدارانی تـارانیش هەر بـۆیە ئەوەنـدە قارەمانبـازی دەردێـنن و فڕوفیشاڵ و چاووڕاو دەکەن.پرسویار :چوۆن دەکرێوت ئۆپۆزسویۆنی عەرەبوی ،کۆتوایی بە دەسوەڵاتی دیکتاتۆرەکوان بێونن بەڵام ئێووە (کوردسوتانی ئێوران وئۆپۆزسۆنی فارس و تورک )..هەر لە ئۆردوگاکان چاوەڕێی فریادڕەسوێک بون ئێرانتوان بوۆ نەجوا بودا ،ئەگەر وا نویە ئامواژە بەرچاوەکان چییە کە لە داهاتوویەکی نزیکدا دەور و نەخشی کاریگەرتان دەبێ لە رووخانی ئێران دا؟عهبودوڵڵا حهسوهنزاده :ئەمـن پـێم وانـیە هیچکـام لە هێزەکـانی ئۆپۆزیسـیۆنی ئێـران (بە کـورد و غەیـری کـوردەوە) چـاوەڕێیفریادڕەسێک\" بن .تەنانەت هێنـدێک لایەنـی ئۆپۆزیسـیۆنی غەیریکـورد زۆرجـار ڕایانگەیانـدوە کە ئەگەر ئێـران پەلامـار بـدرێ،شانبەشانی کۆماری ئیسلامی دژی هێزی پەلاماردەر دەجەنگن .دیارە بۆخۆم هەروەک ئارەزوو ناکەم ئێران بکەوێـتە بەر پەلامـاریدەرەکی ئاواتەخوازیشم هیچ هێزێکی کوردی دوچاری ئەو هەڵەیە نەبێ کە ڕۆڵەکانی کورد بۆ دیفا لە کۆماری ئیسلامی بەکوشـت بدا.ڕێگام بدەن ئەوەش زیاد بکەم کە نە ئاوارەبوونی تێکۆشـەرانی سیاسـی و نە ئەو شـتەی نـاوی نـراوە ئۆردووگانشـینی و مـاوەیەکەبۆ کوتانی ئۆپۆزیسیۆنی کوردی ڕۆژهەڵات کەڵکی لێوەردەگیرێ ،هیچیان تایبەتی کوردی ڕۆژهەڵات نـین و ئـازادیخوازانی دیـکە ولەنێـو وانـدا ئـازادیخوازانی کـوردی بەشـەکانی دیـکەی کوردسـتانیش تووشـی بـارودۆخی وا نەخـوازراو هـاتوون .پاشـان مەرج نـیەئەگەر ئەمڕۆ نیشانەیەکی بەرچاو لە هەڵگیرسانی ڕاپەڕینێک لە ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەدی نـاکەین ،دەسـت لە هومێـد 445
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهبەردەیــن و پێمــان وابــێ هەتاهەتــایە هەروا دەبــین .حەوتــوویەک پــێش شــەپڵاغە مێژوویــییەکە بەبیــری کەســدا نەدەهــاتهەستانەوەیەکی ئەوەندە بەشکۆ لە توونس بەرپا ببێ و هەر لەنێو بزووتنەوەی کوردیشدا لەبیرمە ساڵی ٨٢١١دوای ڕاوەسـتانیشەڕی ئێران و عێڕاق یەکێک لە ڕێبەرانی هەرە ئازا و ورەبەرزی کوردی باشوور لەلای ئێمە گوتی \"بۆ بیست ساڵی دیکە حیسـابیکوردی عێڕاق ڕۆیی\" .کەچی دیتمان تەنیا دووساڵ دواتر ئەو هەلومەرجە زێڕینە ڕەخسـا و کـوردی باشـووریش ئەو حەماسـەیەیان خوڵقاند.پرسیار :بەداخەوە لەگەڵ هەر هێزێکی سیاسیی کوردستانی ئێران قسە دەکەی پێوت دەڵوێ\" هویچ ئاینودەیەکی نزیوک نوابینم بوۆ رووخانی کۆماری ئیسلامیی ئێران\" ئەم بێهیوایییە لە چییەوە سەرچاوەی گرتوە؟عهبودوڵڵا حهسوهنزاده :بەداخەوە پەرشوبڵاویـی هێـزە سیاسـییەکانی کوردسـتانی ڕۆژهەڵات و لەویـش زیـاتر وەزعـی شـپڕێویئۆپۆزیسیۆنی کۆماری ئیسلامی هەلومەرجێکی خوڵقاندوە کە هیوا بە ئـاڵوگۆڕێکی نیزیـک لە ئێرانـدا زۆر نەبـێ .بەوحـاڵە بـاوەڕناکەم هیچ هێزێکی سیاسیی کوردی ڕۆژهەڵات و تەنانەت هیچ تێکۆشـەرێکی کـوردیش تووشـی بێهیـوایی بـووبێ .چـونکە پـێموایەتێکۆشەری ڕێگای ڕزگـاری ئەگەر هومێـدی لەدەسـت دا یـان دەمـرێ یـان لانـی کەم واز لە خەبـاتی سیاسـی دێنـێ و وەدوای ژیـانیتـایبەتیی خـۆی دەکەوێ .ڕۆژگارێـک هێـزی سیاسـیی وا هەبـوو ڕۆژ و مـانگی بـۆ ڕووخـانی کۆمـاری ئیسـلامی دیـاری دەکـرد .ئەمەبەباوەڕی من باش نەبوو ،چونکە دەبووە هـۆی ناهومێـدی ،یـان هەرنەبـێ بێمتمـانەیی کـۆمەڵانی خەڵـک بە قسـە و بەڵێنەکـانی ئۆپۆزیسیۆن .پێموایە کارێکی باشە کە حیزبی سیاسی واقیعبین بێ و هومێدی بەدرۆ نەدا بە هاونیشتمانانی تینووی ئازادی.پرسیار :لە کاتێکدا ئێمە قسوە لەسوەر داهواتووی ئێوران دەکەیون بوۆ خەڵکوی کوردسوتانی ئێوران بەڵام خەسورەوی عەبودوڵڵاهیبەرامبەر ئێوە دەڵی :نەک ئەگەری رێککەوتنەوەی هەردوو حیزبی دیموکرا نییە بەڵکوو ئەگەری شوەڕی براکووژییش هەیە؟ئەم بۆچوونووانە تووا چەنوود واقیعووین و دەکرێووت وەکوووو بۆچوووونی حیزبووی دیموووکراتی کوردسووتانی ئێووران سووەیر بکوورێن و یەکگرتنەوەتان چی بەسەرها ؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :ئەم پرسیارە هەق وایە بەرەوڕووی کاک خوسرەوی عەبـدوڵڵاهی ،یـان حیـزبەکەی بکـرێتەوە و بـۆ مـن وکەسی دیکە نیە لەجیـاتی وان وەڵام بـدەینەوە .ئەوەنـدەی پێوەنـدیی بە حیزبـی دێمـوکڕاتی کوردسـتانەوە هەیە ،ئەم حیـزبە نەداوای ناوگۆڕین لەکەس دەکا ،نە لەسەر ناو کەس دەکوژێ و نە داوای ناوگۆڕینیش لەکەس قبووڵ دەکـا .ئەوەش کە داخـوا ئەمەسیاسەتی حیزبەکەیەتی یان نا؟ هەر دەبێ لەخۆیان بپرسرێ .بەڵام لە عورفی سیاسی و دیپلۆماسیدا وا باوە کاتێـک وتەبێژێـکیــان نوێنەرێــک قســەیەکی پــێچەوانەی سیاســەتی حیــز ب و دەوڵەت دەکــا ،ڕوونکــردنەوەیەک دەدرێ کە ئەمە بیــرو بۆچــوونی خۆیەتی و حیزب یان دەوڵەت لێی بەرپرس نیە. بۆ بەشی کۆتایی پرسیارەکە دەبێ بڵێم بەباوەڕی من ئەوەی ئەمڕۆ دەبێ قسەی لێبکرێ و هەوڵی بۆ بدرێ کرانەوەی دەرگای 446
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهدیالۆگ و دامەزراندنی پێوەندییەکی سالم و دۆستانە و دواتر بیروڕاگۆڕینەوە و هاوکـاریی خەبـاتگێڕانەیە .ئەگینـا واقیعبینـانەنیە لەو کەشوهەوا دەروونییەدا کە کۆنەهاوڕێکانمان بۆخۆیان دروست کردوە قسە لە یەکگرتنەوە بکرێ .وابزانم هەمـوو لایەکئاگادارن کە حیزبی دێموکڕاتی کوردستان هیچ پێشمەرجێکی بۆ دانیشتن و دیـالۆگ نـیە و لە هەر دەرفەتێکیشـدا ئامـادەیی خـۆیبۆ ئەوە ڕاگەیاندوە .بەڵام بەداخەوە لایەنـی بەرامـبەر تائێسـتا نەک هەر بـۆ ئەوە ئامـادە نەبـوون ،بەڵـکە لەجێـدا حەز نـاکەن ئەو باسانەیان لەگەڵ بێتە گۆڕێ.پرسیار :پێکهاتنی بەرەیەکی هاوبەشی نێوان ئۆپۆزسیۆنی کوورد و فوارس و توورک ،بەلوووچ ،کە نویە هۆکواری چویە پێتوانوایە گرنگ و زەروورییە؟عهبوودوڵڵا حهسووهنزاده :قسـەی تێـدا نـیە کە دەمـێکە پێکهێنـانی هاوپەیمـانییەک لەنێـو حیـزب و ڕێکخـراوە سیاسـییەکانیڕۆژهەڵاتــی کوردســتاندا و هەوەهــا دروســتکردنی هاوپەیمــانییەکی بەرینتــر لەنێــو ڕێکخــراوە سیاســییەکانی ســەربەگەلانیزۆرلێکـراوی ئێـران و لەوەش بەربڵاوتـر ،پێکهێنـانی بەرەیەک لە هەمـوو هێزەکـانی ئۆپۆزیسـیۆنی ئێـران بـۆتە پێویسـتییەکیمێژوویــی .بەڵام بە هــۆی هێنــدێ کۆســپی ڕێکخراوەیــی و جاروبــار دەروونــی و لەهەمــووان پتــر نەبــوونی ڕێبەرایەتیــی هێــزەسیاسییەکان لە نێوخۆی وڵات و لەنێو ئەو خەڵکەدا کە هەموویان لەپێناوی ئامانجەکانیدا خەبـات دەکەن ،تـا ئێسـتا بەداخەوە هیچکام لەو ئەرکە نیشتمانییانە جێبەجێ نەکراون. پرسیار :بە وردی پەیوەندیی نێوان حیزبی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ کۆمەڵە و موجاهیدینی خەڵق چۆنە؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :زۆر بەکورتی دەڵێم پێوەنـدیی حیزبـی دێمـوکڕاتی کوردسـتان دەگەڵ کـۆمەڵە (بە هەمـوو قۆڵەکـانیەوە)پێوەنـدییەکی دۆسـتانەیە .بەڵام تـا ئەو جێگـایەی ئاگـادارم هـیچ پێوەنـدییەک لە نێـوان ئـێمە و موجاهیدینـدا نـیەو لەجێـدا موجاهیدین جگە لە سازمانی خەبات پێوەندیی دەگەڵ هیچ ڕێکخراوێکی کوردستانی نیە.* ئەو دیمـانەیە لە لایەن واڵا پرێسـەوە بەر لە روونکـردنەوەکەی خوسـرەو عەبـدوڵاهی لە مەڕ هەڵبەسـتراوبوونی وتەکـانی لە خۆرنیوز ،بڵاوکراوەتەوە. ** ئەوەی لە سەرەوە بڵاو کراوەتەوە ،دەقاودەق لە واڵا پرێسەوە گواستراوەتەوە. سهرچاوه :ماڵپهڕی رۆژههڵات تایمز /ڕێکهوتی٥١ :ی دێسامبری ٢١٨٨ 447
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزاده عهبدوڵڵا حهسهنزاده :ململانهی سیاسی بۆته کۆسپی دروست بوونی زمانی یهکگرتوو ئامادهكردنی ههرێم عوسمانكهوانه :وهك ئهزانرێت بێئهندازه پێناسه بۆ زمان كراوه ،بهڵام لام مهبهسته روانینی خۆتان ،یان گهر بڵێم ئێوه بۆ خۆتوان زیواتر لهگهڵ كام پێناسهیه بۆ زمان هاوڕان؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :وا بزانم مهبهستی ئێوه پێناسهی زمان به گشتییه ،نـهك زمـانێكی تایبـهتی وهك بڵێـین زمـانی كـوردی.لهو بارهیهوه ئهمن ئـهو پێناسـهیهم بهدڵـه كـه دهڵـێ :زمـان ئاسـانترین ،خێراتـرین و گشـتگیرترین واتـه (جـامعترین) ئـامرازیتێكگهیشـتنی مرۆڤهكانـه .ئهگـهر كـهمێك سـهرنج بـدهین دهبینـین ئێمـه بـه زمـان ،بـه نووسـین ،بـه ئیشـاڕه ،بـه مـۆڕس و بـه..دهتوانین مهبهستهكانی خۆمان له بهرامبـهرهكانمان حـاڵی بكـهین .بـهڵام هیچیـان بـه ئهنـدازهی زمـان خێـرا و ئاسـان و گشـتگیرنین .ئهو مهبهستهی دهتوانین به پێنج دهقیقه به زمان دهری ببڕین ،دهبێ زۆر ئازا بین تـا بتـوانین بـه چارهكـه سـهعاتێك بـی نووسین.كهوانه :گهر بكرێت لهروانین و وردبوونوهوهی خۆتوان بوۆ ئێسوتای زموانی كووردی ،لهسوهر ههنودێك لوهو گرفتانوه بودوێن كوه رووبهرووی زمانی كوردی بوونهتهوه؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :گیروگرفتی زمانی كوردی زۆرن كه هێنـدێكیان نـه بهویسـتی كـورد دروسـت بـوون و نـه تـهنیا بـهكوردیشچارهسهر دهكرێن ،لهوانه دهتوانین گیروگرفتـی پارچهپارچـهیی كوردسـتان لـه هـهمووان بهگـهورهتـر دابنێـین .ئـهو دابهشـبوونهیكوردسـتان هێنـدێ كۆسـپی قـانوونیی لهسـهر ڕێگـای یـهكگرتنی زمـانی خوێنـدن و نووسـین بـۆ هـهموو كوردسـتان دروسـت كـردوون.لهلایهك چونكه كورد له باشوورو ڕۆژههڵات به پیتی عهڕهبی دهنووسن و له باكوورو ڕۆژئاوا -ئهگهر دهرهتـانی نووسـین هـهبێ-بهپیتی لاتین ،لهلای دیكهش لهبهر ئهوهی هـهركام لـه پارچـهكانی كوردسـتان لـهژێر دهسـهڵاتی دهوڵهتێكـدان ،دهرهتـانی ئـهوهنیه شارهزایانی ئهو بوواره ڕیزه ڕێنوێنی و بڕیارگهلێك دهربكهن كه له ههموو شوێنێك پهیڕهوی یان لێبكرێ .هـهر بۆیـهش لـهودوایی یانهدا كه ئـهكادیمیای كـورد لـه هـهولێر دهیهویسـت هـهوڵێك بـۆ زمـانی سـتاندارد بـدا ،مهسـهلهكهی لـهژێر نـاوی \"زمـانیفهڕمی له ههرێمی كوردسـتان\" دا هێنـابووه گـۆڕێ كـه پێموایـه هـهنگاوێكی بـهجێ و كردهیـی (عملـی) بـوو .گیروگرفتـی دیكـه كـهخهتاكهی زیاتر دێتهوه سهر خۆمان هێندێ دهمارگرژیی ناوچهیی و زاراوهیی یه .وهك دهزانین ههرئێستا لهو جێیانهی دهرهتـانینووسین به زمانی كوردی ڕهخساوه (بهجیاوازیی زۆری و كهمییهكهی) دهكرێ بڵێین به ههموو زاراوهكان كتێـب و گۆڤـار و ڕۆژنامـه 448
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهبـڵاو دهكرێنـهوه .كـار گهیوهتـه جێگایـهك كـه جـاری وایـه زاراوهیـهك بـه \"زمـان\" دادهنـرێ .گیروگرفتـی گـهورهتریش ئهوهیـه كـهبهداخـهوه دهسـهڵااتی كـوردی لـهو بارهیـهوه تاڕادهیـهكی زۆر كهمتهرخهمـه و هـهروا بزانـه بهرپرسـایهتییهكی لـهو پێوهندییـهدا لهسهر شان نیه.كهوانه :زمانی ستاندارد چیه؟ ئایا زمانی ستاندارد زمانێكی دروستكراوه یان ههر زمانه سروشوتییهكهیه؟ ئێموه ههنووكوه زموانی ستانداردمان ههیه؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :لهڕاستیدا ئێوه سێ پرسیارتان كردۆته پرسیارێك .بۆیه بهناچار وهڵامهكهی له سێ بهشـدا دهدرێتـهوه:زمانی ستانداردی هـهر نهتهوهیـهك بریتـی یـه لـهو زمانـه كـه هـهموو ئهنـدامانی سـهر بـه زاراوه بـن زاراوه جۆراوجۆرهكـانی ئـهونهتهوهیـه لـه قوتابخانـه و ئیـداره و نامهنووسـین و پێوهندییـه نهتـهوهیی یهكانیانـدا بـهكاری دهبـهن .ئـهو زمانـه زمـانیكیدروســتكراو و داتاشــراو و لــهلاوهخوازراو نیــه ،بــهڵكوو لــه بناخــهدا یــهكێك لــه زاراوهكــانی هــهر ئــهو زمانهیــه كــه بــهپێیههلومـهرجێكی تایبـهتیی سیاسـی ،ئـابووری ،ئـایینی و هـی تـر بـۆی ڕهخسـاوه خـهڵكی سـهربهههموو زاراوهكـانی دیكـه لهگـهڵیئاشنابن و بتوانن به ڕێك وپێكی قسهی پێبكهن و دواتر پێی بنووسن و پێی بخوێننهوه .بـه دڵنیـایی یـهوه دهتـوانین بڵێـین لـههیچ زمانێكیشدا ئهمه بڕیارێكی سیاسیی لهپشت نهبووهو تهنیا ههلومـهرجی دیـاریكراو پێكـی هێنـاوه .بهڕاشـكاوی دهتـوانم بڵـێمتـا سـی چـل سـاڵ لهمهوبـهر كـورد زمـانی سـتانداردی هـهبوو ،ههرچهنـد بـهحوكمی واقیعـی تـاڵ و داسـهپاوی كوردسـتان ,هـهمووكوردهكان لهگهڵی ئاشنا نهبوون و بهكاریان نهدههێنا .شارهزایان دهزانن كه زمانی كوردی چهند جـار بناخـهی زمـانی سـتاندارد,یان زمانی یهكگرتووی داناوه ،جارێك زاراوهی كرمانجیی ژووروو بۆ ماوهیهك بۆته زمـانی سـتاندارد و خوێنـدهواران و شـاعیرانیسهر بهزاراوهكانی دیكه وهدوای كهوتوون ،سهردهمێك زاراوهی ههورامی ئهو شانسهی پێ بڕاوه كـه بهداخـهوه هیچیـان درێژخایـهننهبوون .سهرهنجام له نیزیك به دوو سهده لهمهوبهرهوه كرمانجیی خواروو ئهو دهرفهتـهی بـۆ ڕهخسـاوه و تهنانـهت لـه نیزیكـهیسهد ساڵ لهمهپێشهوه لهبهشێكی كوردستاندا به ڕهسمییش ناسراوه .دیاره تهنیا لهو بهشهش كـه ئاشـكرایه باشـووری كوردسـتانهدهرهتانی خوێندن به زمانی زگماكی بـۆ كـورد ڕهخسـاوه .بـهڵام جێـی داخـه كـه ئێسـتا نـاتوانم بڵـێم زمـانی سـتانداردمان ههیـه،چونكه لهئاكامی هێندێ ململانهی سیاسی و هێندێ ههستی ناوچهگهریدا بمانهوێ نهمانـهوێ لـهو بـووارهدا بـهرهودوا گهڕاوینـهوهو لهحاڵێكدا هیچ نهتهوهیهكی سهر تـۆپی زهوی دوو زمـانی سـتانداردی نـین ،لـهنێو كـورددا هـهوڵ دهدرێ دوو زمـان و تهنانـهتچـوارپێنج زمـانی سـتانداردیش \"دروسـت\" بكـرێن .جێگـای داخـه كـه ئهوهنـدهی بۆخـۆم ئاگـادارم دهسـهڵاتی كـوردیش لهوبارهیـهوه بهتهواوی خهمسارده. كهوانه :بۆچی له ئێستادا ناتوانیت بڵێیت زمانی ستانداردمان هەیه ،مهگهر كرمانجی خوارو وهك ستاندارد خۆی نهسهپاندووه؟ عهبدوڵڵا حهسهنزاده :بههیچ جۆر ناتوانین بڵێین زاراوهی كرمانجیی خواروو وهك زمانی ستاندارد جێی گرتوه ،یان وهك ئێوه 449
بەشێک لە هەڤپەیڤینەکانی مامۆستا عهبدوڵڵا حهسهنزادهدهڵـێن خـۆی سـهپاندوه .هـهروهك بـاس كـرا ئێسـتا بهزۆربـهی زاراوهكـان كـاری نووسـراو و بیسـراو و بینـراوی میـدیایی دهكـرێ.لهكاتێكـدا بـوونی زمـانی سـتاندارد بهومانایهیـه كـه ئهوكاتـهی كـار دهگاتـه سـهر نووسـینی ڕهسـم ی و كتێبـی دهرسـی و هـی تـرخهڵكی سهربه ههموو زاراوهكان ئهو زمانه بهكار بێنن كه پێی دهگـوترێ زمـانی سـتاندارد یـان زمـانی یـهكگرتوو .ئێسـتا زۆرتـر ههرئهوانه به كرمانجیی خواروو دهنووسن كه خۆیان بهو زاراوهیه دهدوێن. كهوانه :ئهو ههوڵهی دهدرێت بۆ دوو ستانداردی تا چهند زیانی ههیه ،زیانهكانی چین؟ دهسهڵا دهبێ چی بكا ،كه نایكا ؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :وهك ههموومان دهزانین یـهكێك لـه گرنگترینـی پێكهێنـهرهكانی نهتـهوه زمـانی هاوبهشـه ،نـهك زاراوهیهاوبهش .چونكه دهكـرێ بڵێـین هـهموو ئـهو زمانانـهی خـهڵكێكی زۆر قسـهیان پـێ دهكـهن خـاوهنی زاراوهی جۆراوجـۆرن و ئـهوهیههمووان پێكهوه گرێ دهدا زمانه هاوبهشهكهیه .بهوپێیه بوونی دوو زمانی ستاندارد ،یان زیاتر (كه هێندێ جار بانگهشـهی بـۆدهكـرێ) زیـان لـه یهكیـهتیی نهتـهوهییمان دهدات و مهترسـیی ئـهوهی لـێ دهكـرێ بـه تێپـهڕینی ڕۆژگـار هـهسـتی یهكپارچـهیینهتهوهیی لهنێو ڕۆڵهكانی نهتـهوهی كـورددا بهتـهواوی لـهنێو بچـێ .پێموایـه لـهجێی دیكـهدا گوتوومـه كـه زمـانی یـهكگرتوو بـهفهرمان و بڕیاری سیاسی دروست نابێ .بهڵام دهسهڵاتی سیاسیی كورد دهتوانێ زمانناسان و شارهزایان ڕاسـپێرێ لهسـهر باشـترینشێوهزار بۆ زمانی ستاندارد ساغ بنهوه و ڕێو شوێنی پێویست بۆ پیادهبوونی دیاری بكهن .دواتریش دهسهڵات پشتی بگرێ كه لـه ههموو شوێنێك و ههموو بوارێكدا كاری پێ بكرێ. كهوانه :گهر زمانی ستانداردمان نیه بۆ نیمانه گهر ههشمانه بۆ دانی پێدا نانرێت؟عهبدوڵڵا حهسهنزاده :وهڵامی ئهم پرسـیارهم لـه پرسـیارێكی پێشـتردا دایـهوه .بـهڵام لێرهشـدا ئهوهنـدهی لـێ زیـاد دهكـهم كـهلهبـهرچاوگرتنی قـازانجی حیزبـی و ململانـهی سیاسـی بۆتـه كۆسـپی ئـهوهی دهسـهڵاتی سیاسـی بـه قـازانجی دروسـتبوونی زمـانی یهكگرتوو بێته مهیدان و ڕۆڵی نهتهوهیی خۆی بگێڕێ. كهوانه :چی وا دهكا زمانی ستاندارد گرنگ بێت؟ بۆ گرنگه؟عهبوودوڵڵا حهسووهنزاده :زمـانی سـتاندارد گـهورهترین و كاریگـهرترین هـۆی پێكـهوه گرێـدانی ئهنـدامانی هـهر نهتهوهیهكـه.ئهوهندهی ئێمه بزانین ههموو نهتهوهكان بهتایبهتی ئهوانهی ژمارهی حهشیمهتیان زۆره و سهرزهمینێكی بهرینیان ههیـه خـاوهنیزاراوهی جۆراوجـۆرن و ئهگـهر زمـانێكی هاوبـهش نـهبێ كـه هـهموویان بیخـوێنن و پێـی بنووسـن و پێـی بخوێننـهوه و لهئاكامـدابیكهنه ئهڵقهی پێوهندیی نێوانیان ،بهشهكانی نهتـهوه لێـك بێگانـه دهبـن و لـه دواڕۆژێكـی دوورتـردا هـیچ دوور نیـه یهكیـهتیینهتـهوهیی خۆیـان لهدهسـت بـدهن .ئێمـه لـه بنـهوپاڵی خۆمـان دهبینـین كـه نهتـهوهكانی دراوسـێمان بـه زاراوهی جۆراوجـۆرهوه 450
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 492
- 493
- 494
- 495
- 496
- 497
- 498
- 499
- 500
- 501
- 502
- 503
- 504
- 505
- 506
- 507
- 508
- 509
- 510
- 511
- 512
- 513
- 514
- 515
- 516
- 517
- 518
- 519
- 520
- 521
- 522
- 523
- 524
- 525
- 526
- 527
- 528
- 529
- 530
- 531
- 532
- 533
- 534
- 535
- 536
- 537
- 538
- 539
- 540
- 541
- 542
- 543
- 544
- 545
- 546
- 547
- 548
- 549
- 550
- 551
- 552
- 553
- 554
- 555
- 556
- 557
- 558
- 559
- 560
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 550
- 551 - 560
Pages:
