มิลินทปัญหา เล่ม ๓

วรรคที่ ๓, เวสสนั ตรวรรค ๑๒๗ ขังไวในโรงฝกลูกโค เพ่ือฝกเหมือนอยางฝกลูกโคได ฉันใด ขอ ถวายพระพร พระโอรสธดิ าของพระราชาเวสสนั ดร ผูมสี วนเปรยี บ ไดกับพญาชางอุโบสถ อันใคร ๆ ในโลกไมอาจใชเพ่ือเปนทาสได ฉันนัน้ เหมอื นกนั . ขอถวายพระพร ขอพระองคทรงสดบั เหตผุ ลท่ียิ่งขน้ึ ไป แม อีกขอหน่ึงเถิด วาเพราะเหตุใด พระโอรสธิดาของพระราชา เวสสนั ดร ใคร ๆ จงึ ไมอ าจใชเปนทาสได, ขอถวายพระพร เปรยี บ เหมือนวา มหาสมุทรที่กวา งใหญไพศาล ลึก ไมอาจประมาณได ขามไดยาก หยั่งถึงไดย าก หาสง่ิ ปดกัน้ มิได ใคร ๆ ไมอาจทาํ การ ปดหมดทุกทา เหลือไวใชสอยเพียงทาเดียวไดฉันใด, ขอถวาย พระพร พระโอรสธิดาของพระราชาเวสสันดรผมู สี ว นเปรียบไดก ับ มหาสมุทรในโลก ใคร ๆ ไมอาจใชเพ่ือเปนทาสได ฉันน้ัน เหมือนกนั . ขอถวายพระพร ขอพระองคจงทรงสดับเหตุผลท่ีย่ิงขึ้นไป แมอีกขอหน่ึงเถิด วาเพราะเหตุใด พระโอรสธิดาของพระราชา เวสสันดร ใคร ๆ จึงไมอาจใชเพ่ือเปนทาสได, ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา พญาเขาหิมพานตซงึ่ สงู ขึน้ ไปในทองฟา ถึง ๕๐๐ โยชน กวา งยาวไปถงึ ๓,๐๐๐ โยชน ประดับดวยยอด ๔๘,๐๐๐ ยอด เปน แดนเกดิ แหงแมนํ้าใหญ ๕๐๐ สาย เปน ทอี่ าศยั แหง หมู สัตวมากมาย เปนท่ีทรงไวซ่ึงไมหอมตาง ๆ มีทิพยโอสถ หลากหลาย มองเห็นสงู ตระหงา นขึ้นไปในทองฟา เหมอื นพลาหก ฉะนั้น ฉันใด, พระโอรสธิดาของพระราชาเวสสันดร ผูมีสวน

๑๒๘ กัณฑที่ ๕, อนุมานปญหา เปรียบไดกับพญาเขาหิมพานตในโลก ใคร ๆ ก็ไมอาจใชเพ่ือเปน ทาสได ฉันนนั้ เหมือนกัน. ขอถวายพระพร ขอพระองคจงทรงสดับเหตุผลท่ียิ่งข้ึนไป แมอีกขอหน่ึงเถิด วาเพราะเหตุใด พระโอรสธิดาของพระราชา เวสสันดร ใคร ๆ จึงไมอาจใชเพ่ือเปนทาสได, ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา กองไฟใหญท่ีลุกโพลงอยูบนยอดเขาในเวลา กลางคืนมืดมิด ยอมปรากฏเห็นไดแมในท่ีแสนไกล ฉันใด, ขอ ถวายพระพร พระราชาเวสสันดร ยอมทรงปรากฏชัดแมในท่ีแสน ไกล ดจุ กองไฟทล่ี กุ โพลงอยูบนยอดเขา ฉนั น้นั พระโอรสธิดาของ พระองค ใคร ๆ จงึ ไมอาจใชเ ปน ทาสได. ขอถวายพระพร ขอพระองคจงทรงสดับเหตุผลที่ยิ่งข้ึนไป แมอีกขอหน่ึงเถิดวา เพราะเหตุใด พระโอรสธิดาของพระราชา เวสสันดร ใคร ๆ จึงไมอาจใชเพ่ือเปนทาสได ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา ในสมัยท่ีบนภูเขาหิมพานตมีดอกกากะทิง เม่ือ มีลมออนพัดอยู กลิ่นดอกไมยอมฟุงตลบไป ๑๐-๒๐ โยชน ฉันใด, ขอถวายพระพร พระกิตติศัพทของพระราชาเวสสันดรฟุง ขจรไปในท่ีระหวางหลายพันโยชน จนพึงพรหมชั้นอกนิฏฐภพใน ท่ีอยูของพวกเทวดา อสูร ครุฑ คนธรรพ ยักษ รากษส มโหรคะ กินนร พระอินทร, ทั้งกลิ่นศีลประเสริฐของพระองคก็ฟุงตลบไป ฉันน้ันเหมือนกัน เพราะเหตุน้ัน พระโอรสธิดาของพระองค อัน ใคร ๆ ไมอาจใชเปนทาสได ขอถวายพระพร ชาลีกุมาร อันพระ- เวสสันดรผูเปนพระชนกไดทรงกาํ ชับแลววา ‘นี่แนะ พอ เจาจง

วรรคท่ี ๓, เวสสนั ตรวรรค ๑๒๙ กราบทูลพระอัยกาใหทรงมอบทรัพยไถตัวเจาท้ัง ๒ เถิด, จงมอบ ทองพันตําลึงไถตัวเจา, เมื่อจะไถตัวกัณหาชินา ก็จงมอบไป อยางละ ๑๐๐ ทุกอยาง คือ ทาสชาย ๑๐๐ คน ทาสหญิง ๑๐๐ คน ชาง ๑๐๐ เชือก มา ๑๐๐ ตัว โคนม ๑๐๐ ตัว โคผู ๑๐๐ ตัว ทอง ๑๐๐ แทง ไถตัวมา น่ีแนะ พอ ถาหากวาพระอัยกาจะทรง ใชพระอํานาจกาํ ลังยึดเอาเปลา ๆ จากมือของพราหมณไซร, ขอเจาจงอยาทําตามดาํ รัสของพระอัยกา จงติดตามพราหมณไป เถิด’ ดังนี้ คร้ันทรงกาํ ชับอยางน้ีแลว ก็ทรงสงพระโอรสธิดาใหไป, หลังจากน้ัน ชาลีกุมารไปแลว ถูกพระอัยกาถาม จึงทูลตอบวา : ‘สหสฺสคฺฆํ หิ มํ ตาต, พฺราหฺมณสฺส ปตา อทา, อโถ กณฺหาชินํ กฺ, หตฺถีนฺจ สเตน จ๑ เสด็จปู พระบิดาทรงตีราคาหมอมฉันแกพราหมณไว เปนทองพันตาํ ลึง และทรงตีราคานองกัณหาชินาไว ดวยทรัพยมีชางเปนตน อยางละ ๑๐๐’ ดังน้ี.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ทานคลี่คลาย ปญหาไดดีแลว, ทานไดแสดงความเห็นของตนไดดีแลว, ทั้งยัง ไดทาํ พยัญชนะใหบริสุทธิ์ดี, จําแนกอรรถไวไดดี, ขาพเจาขอ ยอมรับคําตามท่ีทานกลาวมาอยางน้ี นี้.” จบเวสสันตรปญหาที่ ๑                                                ๑. ข.ุ ชา. ๒๘/๔๕๖

๑๓๐ กัณฑท ี่ ๕, อนมุ านปญหา คําอธิบายปญ หาที่ ๑ ปญ หาเกี่ยวกบั พระเวสสนั ดร ชื่อวา เวสสันตรปญหา. คาํ วา ธรรมดาวา นาจะใหทานของตนมิใชหรือ คือ ธรรมดาวา บคุ คลเมือ่ จะให ก็นาจะใหท านท่ีเปน ของของตน ท่ตี น มีจิตเลื่อมใสใครจะใหเทาน้ัน ไมใชทานที่เปนของผูอ่ืน คือชีวิต อัตภาพของผูอ่ืนที่ผูอ่ืนมิไดมีจิตเลื่อมใสใครจะใหอยู มิใชหรือ. คาํ วา ไฉนใครจะกลาวถึงได ความวา ใคร ๆ ไมอาจจะ กลาวถึงอานิสงสแหงทานเชนน้ันวาจะเปนไปเพ่ือความสุข เพื่อ สวรรค ไดมากมายเพียงไร. ช่ือวา อติทาน ไดแก ทานท่ีลา้ํ ยิ่งกวาทานท่ีสมควรให ตามปกติ. เนื้อความท่ีเหลือบริบูรณอยูแลว ไมจําเปนตองมี คําอธิบายใหเ ยิน่ เยออกี . จบคําอธิบายปญหาท่ี ๑ ปญหาท่ี ๒, ทุกกรการิกปญหา พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน พระโพธิสัตวยอม ทาํ ทุกกรกิริยาทุกพระองคหรือ หรือวาเฉพาะพระโคตมโพธิสัตว เทานนั้ ทาํ ทกุ กรกิรยิ า?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มหาบพติ ร พระโพธิสัตว ทั้งหลาย มิไดมีการทาํ ทุกกรกิริยาทุกพระองค, เฉพาะพระโคตม- โพธิสัตวเทาน้ัน ทาํ ทุกกรกิริยา.”

วรรคท่ี ๓, เวสสนั ตรวรรค ๑๓๑ พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ถาหากวาพระ โพธิสัตวยังมีความแตกตางกับพระโพธิสัตว (องคอื่น ๆ) อยางน้ี ไซร ก็ยอมเปนเรื่องไมถูกตอง.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร พระโพธิสัตวย อมมีความ แตกตางกบั พระโพธิสัตว (องคอ ืน่ ๆ) ดวยฐานะ ๔, ดวยฐานะ ๔ อะไรบาง? ไดแก ความตางกันดวยสกุล ๑, ความตางกันดวย ความเพยี ร ๑, ความตางกันดวยอายุ ๑, ความตา งกนั ดวยขนาด พระวรกาย ๑, ขอถวายพระพร พระโพธิสตั วย อมมคี วามแตกตา ง กับพระโพธิสัตวดวยฐานะ ๔ เหลานี้แล, ขอถวายพระพร พระ- พุทธเจา แมท กุ พระองคไ มท รงมีความตา งกนั ในรูป ในศีล ในสมาธิ ในปญญา ในวมิ ตุ ติ ในวมิ ุตตญิ าณทัสสนะ ในเวสารัชชญาณ ๔ ในพระญาณที่เปนกําลังของพระตถาคต ๑๐ ในพระญาณท่ี ไมสาธารณะ ๖ ในพุทธญาณ ๑๔ ในพุทธธรรม ๑๘ และใน พระพุทธคุณทั้งสิ้น, พระพุทธเจาแมทุกพระองคทรงเปนผูเสมอ เหมือนกันดวยพระพุทธธรรมท้ังหลาย แล.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ถาหากวา พระพุทธเจาแมทุกพระองคทรงเปนผูเสมอเหมือนกันดวยพระ พุทธธรรมทั้งหลาย จริงแลวไซร, เพราะเหตุไร เฉพาะพระโคตม- โพธิสัตวเทานั้น ทรงกระทาํ ทุกกรกิริยา เลา?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร เมื่อญาณยังไมแกรอบ เมื่อธรรมเครื่องตรัสรูยังไมแกรอบ พระโคตมโพธิสัตวเสด็จ

๑๓๒ กัณฑท ี่ ๕, อนุมานปญหา มหาภิเนษกรมณแลว กท็ รงกระทาํ ทกุ กรกริ ยิ า ดวยทรงประสงค จะทรงบม พระญาณ.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน เพราะเหตุไรเมื่อ พระญาณยังไมแกรอบ เม่ือธรรมเคร่ืองตรัสรูยังไมแกรอบเลย พระโพธิสัตวก็ยังเสด็จมหาภิเนษกรมณ เลา, นาจะบมพระญาณ จนแกรอบแลวจึงคอยเสด็จมหาภิเนษกรมณ มิใชหรือ?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร พระโพธิสัตวทอด พระเนตรเห็นพวกนางสนมกํานัลที่มีอาการวิปริตแลวก็ทรงเปน ผูมีพระวิปฏสิ าร (ความเดอื ดรอ นใจ, ความไมส บายใจ), พระองค ผูทรงมีพระวิปฏิสาร ทรงเกิดความไมยินดีขึ้น, เทพบุตรท่ีเปน พวกมารตนหน่ึง เล็งเห็นจิตท่ีไมยินดีเกิดข้ึน คิดวา ‘นี้เปนเวลา ที่เราจะบรรเทาจิตท่ีเบ่ือหนาย’ ดังน้ี, ยืนเปลงคํานี้อยูบนเวหา วา:- ‘ทานผูนิรทุกข ขอทานอยาไดเบ่ือหนายเลย, ในวันที่ ๗ นบั ต้ังแตว นั นไ้ี ป จกั รแกว ท่เี ปนทพิ ยจ กั ปรากฏแกทาน เปนจกั รที่ มีซี่กาํ ต้ังพัน พรอมท้ังกง พรอมทั้งดุม บริบูรณโดยอาการท้ังปวง รัตนะท้ังหลายที่อยูบนพ้ืนดิน และที่ดาํ รงอยูในอากาศจักมาหา ทานเองทีเดียว ทานจักมีอํานาจเปนไปในมหาทวีปทั้ง ๔ อันมี ทวีปนอย ๒,๐๐๐ เปนบริวาร โดยการออกปากเพียงคราวเดียว, และทา นจักมีบุตรมากกวา ๑,๐๐๐ คน ซึ่งลว นแลว แตแกลว กลา อาจหาญ ยา่ํ ยีกองทัพฝายอื่นได, ตัวทานผูเกลื่อนกลนดวย

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๓๓ บุตรเหลานั้น ประกอบพรอมดวยรัตนะท้ัง ๗ แลว จักปกครอง ทวีปทั้ง ๔ ได’ ดังนี้, ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา หลาวเหล็กท่ีเขาเผา ไฟตลอดท้ังวัน ยอมทิ่มแทงชองหูทะลุเขาไปเผาไหมไดทุกสวน ฉันใด, คําของเทวดานั้น ก็ท่ิมแทงชองหูพระโพธิสัตว. เพราะ เหตุน้ัน พระโพธิสัตวผูเบ่ือหนายอยูแลวตามปกติ พอไดยินคาํ ของเทวดาตนน้ันแลว ก็เบ่ือหนาย สลดใจ ถึงความหวาดหว่ัน ใจมากย่ิงขึ้นไปอีก ฉันนั้น. ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา กองไฟใหญ ๆ ที่ลุก โพลงอยู ใชไ มแ หง อ่ืนสุมเขาไปอีก กพ็ ึงลุกโพลงมากยงิ่ ข้ึน ฉนั ใด, ขอถวายพระพร พระโพธิสัตวผูเบื่อหนายอยูแลวตามปกติ พอ ไดยินคาํ ของเทวดาตนนนั้ กเ็ บอ่ื หนา ย สลดใจ ถงึ ความหวาดหวั่น ใจมากยิ่งข้ึนไปอกี ฉันน้ัน. ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา ดินซึ่งเปยกชื้นอยูแลว ตามปกติ มีหญาเขียว ๆ บังเกิด มีนํา้ ฝนประพรมอยูเสมอก็เกิด เปนโคลน เม่ือมีฝนหาใหญตกหนักลงมาอีก ก็จะพึงเปนโคลน มากยง่ิ ขึน้ ไปอีก ฉันใด, ขอถวายพระพร พระโพธสิ ัตวผ ูเบ่อื หนา ย อยูแลวตามปกติ พอไดยินคาํ ของเทวดาตนน้ัน ก็เบ่ือหนาย สลด ใจ ถึงความหวาดหว่ันใจมากย่งิ ขน้ึ ไปอกี ฉนั นน้ั เหมือนกนั .” พระเจามลิ นิ ท : “พระคณุ เจานาคเสน ถาหากวาในวันที่ ๗ จักรแกวอันเปนทิพยจะพึงบังเกิดแกพระโพธิสัตวจริงไซร, พระ

๑๓๔ กัณฑท ่ี ๕, อนมุ านปญหา โพธิสัตวจะพึงเสด็จกลับมาทําจักรแกวที่เปนทิพยใหบังเกิด หรือไม?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ในวันที่ ๗ จักรแกว ทเ่ี ปน ทิพยจะไมพึงบังเกิดแกพระโพธิสัตวหรอก, ก็แตวา เปนเพียง คาํ พูดทีเ่ ทวดาผูตอ งการประเลา ประโลมใจตนนน้ั กลา วมสุ า, ขอ ถวายพระพร ถาหากวาในวันท่ี ๗ จักรแกวท่ีเปนทิพยพึงบังเกิด จริงไซร, พระโพธิสัตว (หลังจากที่ทรงบรรลุพระสัมมาสัมโพธิ- ญาณแลว) ก็จะไมเสดจ็ กลับ, เพราะเหตุไร ขอถวายพระพร พระ โพธิสัตวทรงไดถือม่ันคงแลววา ‘ไมเที่ยง’ ทรงไดถือม่ันคงแลววา ‘เปนทุกข เปนอนัตตา’, ทรงเปนผูบรรลุถึงธรรมอันเปนท่ีสิ้นไป แหงอุปาทานแลว. ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา นํา้ จากสระอโนดาต ยอมไหลไปสูแมนาํ้ คงคา น้ําจากแมนา้ํ คงคา ยอมไหลไปสู มหาสมุทร, นํา้ จากมหาสมุทร ยอ มไหลไปสปู ากบาดาล, ขอถวาย พระพร ก็แตวา น้ําที่ถึงปากบาดาลแลวนั้น จะพึงไหลกลับไปสู มหาสมุทร, นา้ํ จากมหาสมุทร พึงไหลไปสูแมนํ้าคงคา นาํ้ จาก แมนาํ้ คงคา พึงไหลไปสูสระอโนดาตอีกหรือไม?” พระเจามิลนิ ท : “หามไิ ด พระคณุ เจา .” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มหาบพิตร อุปมา ฉันใด อุปมัยก็ฉันนั้นเหมือนกัน พระโพธิสัตวทรงบมกุศลตลอด ๔ อสงไขยกับอีกแสนกัป เพราะเหตุแหงภพ (ท่ีจะไดสําเร็จเปน พระพุทธเจา) นี้, พระโพธิสัตวนั้น ทรงมีภพน้ีเปนภพสุดทาย,

วรรคที่ ๓, เวสสนั ตรวรรค ๑๓๕ จะทรงเปนผูบรรลุโพธิญาณท่ีแกรอบตามลาํ ดับ ใชเวลา ๖ ป ก็จักสาํ เร็จเปนพระสัพพัญูพุทธเจา ผูเปนยอดบุคคลในโลก, ขอถวายพระพร ก็แตวา พระโพธิสัตวจะพึงเสด็จกลับมาเพราะ เหตุแหงจักรแกวอีกหรือ?” พระเจา มลิ นิ ท : “หามไิ ด พระคณุ เจา.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ตอใหแผน ดนิ ใหญพรอม ท้ังปาไม พรอมทั้งภูเขา พึงพลิกผันไปก็ตาม, พระโพธิสัตวไมทรง บรรลุพระสัมมาสัมโพธิญาณแลว ก็จะไมเสด็จหวนกลับมา, ขอ ถวายพระพร แมหากวา นํ้าในแมน้าํ คงคาจะพึงไหลเออทวน กระแสก็ตาม พระโพธิสัตวไมทรงบรรลุพระสัมมาสัมโพธิญาณ แลว ก็จะไมเสด็จหวนกลับมา, ขอถวายพระพร แมหากวา มหาสมุทรอันเปนท่ีรองรับนํา้ หาปริมาณมิได จะพึงเหือดแหงไป เหมือนนา้ํ ในรอยเทาโคก็ตาม, พระโพธิสัตวไมทรงบรรลุพระ สมั มาสมั โพธิญาณแลว ก็จะไมเสดจ็ หวนกลบั มา, ขอถวายพระพร แมห ากวา พญาเขาสิเนรจุ ะพึงแตกเปน ๑๐๐ เสย่ี ง หรือ ๑,๐๐๐ เสย่ี งกต็ าม, พระโพธสิ ัตวไ มทรงบรรลุพระสัมมาสัมโพธิญาณแลว ก็ไมเสดจ็ หวนกลบั มา, ขอถวายพระพร แมหากวา พระจนั ทร พระ อาทิตย พรอมท้ังดวงดาว จะพึงตกลงมาที่พ้ืนดินเหมือนกอนดิน ก็ตาม พระโพธิสัตวไมทรงบรรลุพระสัมมาสัมโพธิญาณแลว ก็ จะไมเสด็จกลับมา. ขอถวายพระพร แมห ากวา อากาศจะพึงงอมว นไปเหมอื น เส่ือลําแพนก็ตาม, พระโพธิสัตวไมทรงบรรลุพระสัมมาสัมโพธิ-

๑๓๖ กัณฑที่ ๕, อนุมานปญหา ญาณแลว ก็จะไมเสดจ็ กลับมา, ถามวา เพราะเหตุไรหรอื ?, ตอบ วา เพราะทรงทําลายธรรมเครอื่ งพนั ธนาการทัง้ ปวงไดแลว.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ธรรมเครื่อง พนั ธนาการในโลก มเี ทา ไร?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ธรรมเครอื่ งพันธนาการมี ๑๐ อยางเหลานี้ เปนเหตุใหสัตวถูกผูกมัดแลวก็ไมกาวออกไป (จากกาม, จากเรือน) แมกา วออกไปแลว ก็ตอ งหวนกลับมา. ๑๐ อยางอะไรบาง? ไดแก : ๑. มารดา จัดวาเปน เคร่อื งพนั ธนาการในโลก. ๒. บิดา จัดวา เปน เครื่องพนั ธนาการในโลก. ๓. ภรยิ า จดั วาเปน เครอื่ งพนั ธนาการในโลก. ๔. บตุ ร จดั วาเปนเครอื่ งพันธนาการในโลก. ๕. ญาติ จัดวาเปน เครอื่ งพันธนาการในโลก. ๖. มติ รสหาย จัดวา เปนเครอ่ื งพนั ธนาการในโลก. ๗. ทรพั ย จัดวา เปนเครอื่ งพันธนาการในโลก. ๘. ลาภสกั การ จัดวาเปน เคร่อื งพนั ธนาการในโลก. ๙. อิสสริยยศ จดั วา เปน เครื่องพันธนาการในโลก. ๑๐. กามคณุ ๕ จดั วาเปน เคร่ืองพันธนาการในโลก. ขอถวายพระพร ธรรมเครอื่ งพนั ธนาการในโลกมี ๑๐ อยา งเหลานี้ แล เปนเหตุใหสัตวถูกผูกมัดแลวก็ไมกาวออกไป แมกาวออกไป แลวก็ตองหวนกลับมา, ขอถวายพระพร พระโพธิสัตวตัดทําลาย

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๓๗ เครื่องพันธนาการ ๑๐ อยางเหลานั้นได เพราะฉะน้ันจึงไมเสด็จ หวนกลับมา. พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ถาหากวา เมื่อมี จิตไมยินดีเกิดข้ึน, เม่ือญาณยังไมแกรอบ เมื่อความรูยังไมแก รอบ พระโพธิสัตวก็เสด็จมหาภิเนษกรมณ ตามคําทูลขอของ เทวดาไซร, ประโยชนอะไรดวยทุกกรกิริยาท่ีทรงกระทําเหลานั้น เลา, พระองคทรงเปนผูเสวยพระกระยาหารทุกวัน ก็ทรงรอคอย ความแกรอบแหงญาณได มิใชหรือ?” พระนาคเสน : “บุคคล ๑๐ จําพวกเหลาน้ี เปนผูที่เขา ดูหม่ิน ดูถูกเหยียดหยาม ตาํ หนิบริภาษ ใคร ๆ ก็ไมยําเกรงใน โลก. ๑๐ จาํ พวกอะไรบาง? ขอถวายพระพร ไดแก : ๑. หญิงมาย เปนผูที่เขาดูหม่ิน ดูถูกเหยียดหยามตาํ หนิ บริภาษ ใคร ๆ ก็ไมยําเกรงในโลก. ๒. คนออนแอ เปนผูท่ีเขาดูหมิ่น ฯลฯ ๓. คนที่ปราศจากญาติมิตร เปนผูที่เขาดูหม่ิน ฯลฯ ๔. คนตะกละ เปนผูที่เขาดูหม่ิน ฯลฯ ๕. คนผูอยูในสกุลอันไมนาเคารพ เปนผูท่ีเขาดูหมิ่น ฯลฯ ๖. คนผูคบคนช่ัวเปนมิตร เปนผูท่ีเขาดูหมิ่น ฯลฯ ๗. คนผูเสื่อมทรัพย เปนผูที่เขาดูหม่ิน ฯลฯ ๘. คนผูเส่ือมความประพฤติ เปนผูท่ีเขาดูหม่ิน ฯลฯ ๙. คนผูเสื่อมการงาน เปนผูที่เขาดูหม่ิน ฯลฯ

๑๓๘ กณั ฑท ี่ ๕, อนุมานปญหา ๑๐. คนผูเส่ือมความเพียร เปนผูที่เขาดูหมิ่น ดูถูกเหยียด หยาม ตําหนิบริภาษ ใคร ๆ กไ็ มยาํ เกรงในโลก. ขอถวายพระพร บุคคล ๑๐ จาํ พวกน้ีแล เปนผูที่เขาดูหมิ่น ฯลฯ ใคร ๆ ก็ไมยําเกรงในโลก. ขอถวายพระพร เมื่อพระโพธิสัตวทรงเล็งเห็นฐานะ ๑๐ เหลา นอ้ี ยู กเ็ กดิ หมายพระทยั อยา งนว้ี า ‘ขอเราจงอยา เปนผเู ส่อื ม การงาน เสอื่ มความเพียร ใหม นุษยและเทวดาท้งั หลายตเิ ตียนได เลย. ไฉนหนอ เราพึงเปนนายแหงการงาน หนักแนนในการ งาน เปนใหญในการงาน มีการงานเปนปกติ ทรงไวซ่ึงการงาน มีการงานเปนที่อาศัย เปนผูไมประมาทอยู’ ดังน้ี ขอถวายพระพร พระโพธสิ ตั วเ มอ่ื จะทรงบม ญาณ กท็ รงไดกระทําทกุ กรกริ ิยา แล.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน พระโพธิสัตวผู ทรงกระทําทุกกรกิริยา ไดตรัสอยางน้ีวา ‘เราหาบรรลุอุตตริ- มนุสสธรรม คือญาณทัสสนวิเศษที่เปนของพระอริยะ ดวย ทุกกรกิริยาอันเผ็ดรอนนี้ไดไม, พอกันที, นาจะมีหนทางตรัสรู อ่ืน’. ก็แตวา ในสมัยนั้น พระโพธิสัตวทรงมีการหลงลืมพระสติ ปรารภหนทางหรือหนอ?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ธรรมเครื่องกระทาํ ความ ทรุ พล (ความออนแอ) แหง จิต มี ๒๕ อยา งเหลา นี้, อนั เปน ธรรมที่ เปนเหตุใหจิตที่ถูกกระทําใหทุรพลแลว ก็ไมตั้งมั่นเสมอโดยชอบ เพอื่ ความสน้ิ ไปแหงอาสวะทงั้ หลาย. ๒๕ อยางอะไรบาง?

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๓๙ ขอถวายพระพร โกธะ (ความโกรธ) เปนเคร่ืองกระทํา ความทุรพลแหงจิต เปนเหตุใหจิตถูกกระทําใหทุรพลแลวก็ไมตั้ง มน่ั เสมอโดยชอบ เพ่อื ความส้นิ ไปแหง อาสวะทั้งหลาย, อุปนาหะ (ความผกู โกรธ) ฯลฯ, มกั ขะ (ความลบหลู) ฯลฯ. ปฬาสะ (ความ ตีเสมอ) ฯลฯ, อิสสา (ความริษยา) ฯลฯ, มัจฉริยะ (ความ ตระหนี่) ฯลฯ, มายา (ความหลอกลวง) ฯลฯ, สาเฐยยะ (ความเส แสรง แกลง ทาํ ) ฯลฯ, ถมั ภะ (ความดื้อดึง) ฯลฯ, สารัมภะ (ความ แขงดี) ฯลฯ, มานะ (ความถอื ตัว) ฯลฯ, อติมานะ (ความเยอ หย่ิง) ฯลฯ, มทะ (ความมวั เมา) ฯลฯ, ปมาทะ (ความประมาท) ฯลฯ, ถนี มทิ ธะ (ความหดหทู อ ถอย) ฯลฯ, ตันท๑ิ (ความเกียจคราน) ฯลฯ, อาลสยะ (ความเฉื่อยชา) ฯลฯ, ปาปมิตตตา (ความคบคน ช่วั เปน มติ ร) ฯลฯ, รปู ะ (รปู ) ฯลฯ, สัททะ (เสียง) ฯลฯ, คันธะ (กลิน่ ) ฯลฯ, รสะ (รส) ฯลฯ, โผฏฐพั พะ (อารมณท ก่ี ระทบกาย) ฯลฯ, ขุทาปปาสา (ความหิวและความกระหาย) ฯลฯ, อรติ (ความไมย ินดี) เปน เครอื่ งกระทําความทรุ พลแหง จติ เปน เหตุให จิตถูกทาํ ใหทุรพลแลวก็ไมตั้งมั่นเสมอโดยชอบ เพ่ือความสิ้นไป แหงอาสวะทั้งหลาย, ขอถวายพระพร ธรรมเครื่องกระทําความ ทุรพลแหงจิต มี ๒๕ อยางเหลานี้แล ฯลฯ เพื่อความส้ินไปแหงอา สวะทั้งหลาย.                                                ๑. ฉบับของไทยเปน นันทิ (ความเพลดิ เพลนิ )

๑๔๐ กณั ฑท่ี ๕, อนุมานปญหา ขอถวายพระพร ความหิวและความกระหาย ไดทาํ พระ วรกายของพระโพธิสัตวใหส้ินเรี่ยวแรงไป, เม่ือพระวรกายสิ้น เร่ียวแรงไป พระทัยก็ไมต้ังมั่นโดยชอบ เพ่ือความสิ้นไปแหง อาสวะทั้งหลาย. ขอถวายพระพร พระโพธิสัตวทรงแสวงหาการ ตรสั รอู ริยสจั ๔ นั่นเทียว มาตลอด ๔ อสงไขยกปั และอีกแสนกปั ในพระชาติทั้งหลายนั้น ๆ, ไฉน ในชาติท่ีจะตรัสรูในภพสุดทาย พระองคจักเปนผูหลงลืมพระสติปรารภหนทางไปเสียอีกเลา, ขอถวายพระพร ก็แตวา พระโพธิสัตวเพียงแตเกิดหมายพระทัย วา นาจะมีหนทางตรัสรูอื่น ดังน้ีเทานั้น, ขอถวายพระพร พระ โพธิสัตวทรงเปนผูมีพระทัยเปนหนึ่ง เมื่อเจาศากยผูเปนพระ ชนกทรงประกอบพระราชพิธีอยู ก็ทรงนั่งคูบัลลังกบนพระแทนท่ี บรรทม ทรงสงัดจากกาม สงัดจากอกุศลธรรมท้ังหลาย เขาถึง ปฐมฌานอันมีวิตก มีวิจาร เกิดจากวิเวก มีปติและสุขอยู ฯลฯ เขาถึงจตุตถฌานอยู แล.” พระเจามิลินท : “ดีจริง พระคุณเจานาคเสน ขาพเจา ขอยอมรับคําตามที่ทานกลาวมาน้ี, พระโพธิสัตวเม่ือจะทรงบม พระญาณ จึงทรงไดทาํ ทุกกรกิริยา.” จบทุกกรการิกปญหาที่ ๒ คาํ อธิบายปญหาท่ี ๒ ปญหาเก่ียวกับพระโพธิสัตวผูกระทาํ ส่ิงท่ีทาํ ไดยาก ช่ือวา ทกุ กรการกิ ปญหา.

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๔๑ ช่ือวา ทุกกรกิริยา ไดแกการกลั้นหายใจเขาออก การ ยืนขาเดียวเปนตน ตลอดจนถึงการอดอาหาร. คาํ วา ความตางกนั ดว ยสกลุ คอื ในพระชาตสิ ดุ ทา ยของ พระโพธิสัตวแตละพระองค พระโพธิสัตวบางพระองคทรงบังเกิด ในสกุลกษัตริย พระโพธิสัตวบางพระองคทรงบังเกิดในสกุล พราหมณ. คาํ วา ความตางกันดวยความเพียร คือ พระโพธิสัตว บางพระองคท รงสามารถบําเพ็ญเพียรเพ่อื การตรัสรูไดเร็ว ใชเ วลา ในการบาํ เพ็ญเพียรนอย, บางพระองคทรงสามารถบําเพ็ญเพียร เพือ่ การตรัสรูไดช า ใชเวลาในการบําเพ็ญเพยี รมาก. คาํ วา ความตางกันดวยอายุ คือ ในคราวที่มนุษยมีอายุ กัป (ขอ กาํ หนดอาย)ุ ยนื นาน แตไมเ กนิ แสนป พระโพธสิ ตั วผจู ะ ตรัสรูใ นคราวนน้ั จะเปนผมู ีอายยุ นื นาน ในคราวที่มนุษยมีอายุกัป สนั้ กวา แตไมตํา่ กวา รอ ยป พระโพธสิ ตั วจะเปน ผมู อี ายสุ ้นั กวา. คําวา ความตางกันดวยขนาดพระวรกาย คือ พระ โพธิสัตวบางพระองคมีขนาดพระวรกายสูงใหญ บางพระองคมี ขนาดพระวรกายเลก็ กวา . คาํ วา ไมทรงมีความตางกันในรูป คือ ไมทรงมีความ ตา งกนั ในพระรูปกาย ท่ีตา งกม็ ีความเปลงปลง่ั ดุจทองคาํ . บัณฑิตพึงทราบคําอธิบายเกี่ยวกับคาํ วา วิมุตติ เปนตน ในปญหาตาง ๆ กอนหนานี้ (เลม ๑, เลม ๒) และในปกรณ ทั้งหลายเถิด, ความวา พระโพธิสัตวทั้งหลายไมมีความแตกตาง

๑๔๒ กณั ฑท ี่ ๕, อนุมานปญหา กันดวยพระพุทธธรรม (ธรรมท่ีสรางความเปนพระพุทธเจา) ซึ่งเปนธรรมท่ีตองมีแกพระโพธิสัตวผูเสวยพระชาติสุดทายเปน ธรรมดา. คาํ วา ในวันท่ี ๗ นับต้ังแตวันน้ีไป จักรแกวท่ีเปน ทิพยจักปรากฏแกทาน ฯลฯ จักปกครองทวีปท้ัง ๔ ได มี ความหมายวา ในวันท่ี ๗ นับต้ังแตวันน้ีไป ทานจักเปนพระเจา จักรพรรดิ อธิบายวา แมจักรแกวท่ีเปนทิพยจะไดบังเกิดในวันที่ ๗ จริง พระโพธิสัตวผูใชเวลาบําเพ็ญเพียรตอไปอีก ๖ ป ได สาํ เร็จเปนพระพุทธเจาแลวยอมไมเสด็จกลับมาแนนอน เพราะ ไมทรงเล็งเห็นสาระอะไรที่นาถือเอาในจักรแกวน้ัน, อีกประการ หนึ่ง แมยังไมสาํ เร็จ ยังมีกิเลสอยูนั่นแหละก็จะไมเสด็จกลับมา เพราะทรงบําเพ็ญพระบารมีมาตลอดกาลนานแสนนานก็เพื่อ ประโยชนแกความเปนพระพุทธเจาเทาน้ัน จะหวังเลิกลมความ เพียรเพียงเพราะเห็นแกจักรแกวเทาน้ันไดกระไร, ก็ความเปน พระพุทธเจาจัดวาเปนยอดยิ่งกวาความเปนพระเจาจักรพรรดิ. คําวา เปนเหตุใหสัตวถูกผูกมัดแลวก็ไมกาวออกไป แมกาวออกไปแลวก็ตองหวนกลับมา ความวา สัตวถูกเครื่อง พันธนาการเหลาน้ีผูกมัดไวแลวก็ไมกาวออกไปจากกาม คือจาก เพศฆราวาสที่กลนเกล่ือนดวยกามคุณ สูเพศบรรพชิตผูหลีก หางกาม, แมกาวออกไปแลวก็ยอมหวนกลับมาสูเพศฆราวาส ตามเดิม.

วรรคท่ี ๓, เวสสันตรวรรค ๑๔๓ ในธรรมเครื่องสรางความทุรพลแหงจิต ๒๕ อยางน้ัน ช่ือวา อรติ ไดแกความไมยินดี คือ ความเอือมระอาในอธิกุศล คือการเจริญสมถะและวิปสสนา. จบคําอธิบายปญหาที่ ๒ ปญหาที่ ๓, กุสลากุสลพลวตรปญหา พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน กุศลกับอกุศล อยางไหนมีประมาณย่ิงกวา มีกาํ ลังมากกวา?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มหาบพิตร กุศลมี ประมาณยิ่งกวา มีกาํ ลังมากกวา, อกุศลหาเปนเชนนั้นไม” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน คาํ ตอบที่วา ‘กุศลมีประมาณย่ิงกวา มีกําลังมากกวา, อกุศลหาเปนเชนนั้น ไม’ ดังนี้น้ัน ขาพเจายอมรับไมไดหรอก, พระคุณเจานาคเสน ในโลกน้ีก็ปรากฏอยูวา คนท่ีมักฆาสัตว มักถือเอาของท่ีเขา มิไดให มักประพฤติผิดในกาม มักกลาวคาํ เท็จ คนท่ีเปนโจร ปลนบาน เปนโจรปลนตามหนทาง เปนคนหลอกลวง เปนคน คดโกง, ทุกคนเหลานั้นผูมีบาปที่ทาํ ไวเพียงเทาน้ัน ยอมไดรับ ผลคือการถูกตัดมือ การถูกตัดเทา การถูกตัดท้ังมือท้ังเทา การ ถูกตัดหู การถูกตัดจมูก การถูกตัดทั้งหูท้ังจมูก การถูกถลกหนัง ศีรษะ การถูกถลกหนังทั้งตัว การถูกทําปากราหู (งัดปากให อา เอาผาชุบนา้ํ มันยัดปากแลวจุดไฟ) การถูกทาํ โชติมาลิกะ (มาลัยเปลวไฟสองสวาง คือเอาผาชุบนํา้ มันพันตลอดท้ังตัว

๑๔๔ กัณฑท ี่ ๕, อนุมานปญหา แลวจุดไฟ) การถูกทาํ หัตถปชโชติกะ (มือสองแสงคือผาชุบ นาํ้ มันพันน้ิวมือแลวจุดไฟ) การถูกทําเอรกวัตถิกะ (นุงผาแกะ คือถลกหนังต้ังแตคอลงมาจนถึงขอเทา แลวตีใหวิ่งเหยียบหนัง ตนเอง) การถูกทําจีรกวาสิกะ (นุงผาเปลือกปอ คือ ถลกหนัง เปนริ้ว ๆ ต้ังแตคอลงมาถึงขอเทา) การถูกทําเอเณยยกะ (ทํา ใหเปนเนื้อทราย คือใหคุกเขาคุกศอกลงบนหลาวเหล็ก) การ ถูกทําพฬิมังสิกะ (ตกเบ็ด คือเอาเบ็ดเก่ียวตามเน้ือตัว แลวดึง ใหหนัง เน้ือ เอ็น หลุดขาดเปนช้ิน ๆ) การทํากหาปณกะ (ทาํ เหรียญ คือเอามีดเฉือนเน้ือออกทีละกอน เปนกอนกลม ๆ ขนาดเทาเหรียญ) การทาํ ขารปตัจฉิกะ (รดนํา้ แสบ คือสับฟน เนื้อตัวท่ัวท้ังตัวแลวใชนาํ้ แสบราดรด) การทาํ ปลิฆปริวัตติกะ (ตอกล่ิม คือใหนอนตะแคง แลวใชหลาวเหล็กตอกเขาไปใน ชองหูใหทะลุไปปกติดกับพื้นดินขางลาง แลวจับขอเทาพาเดิน ใหหมุนไปโดยรอบ) การใหนอนเตียงหนามเหล็ก การถูกราดรด ดวยนํา้ มันเดือด ๆ การถูกเขาใหสุนัขขบกัด การถูกเสียบอยูบน ปลายหลาว การถูกตัดศีรษะดวยดาบ, บางพวกทําช่ัวตอน กลางคืน ก็ไดรับผลในคืนเดียวกันนั่นแหละ, บางพวกทําชั่ว ตอนกลางคืน ก็ไดรับผลในตอนกลางวัน, บางพวกทาํ ชั่วตอน กลางวัน ไดรับผลในตอนกลางวันวันเดียวกันน่ันแหละ บาง พวกทาํ ช่ัวตอนกลางวัน ก็ไดรับผลในตอนกลางคืน, บางพวก ทาํ ช่ัวไว เม่ือลวงไปแลว ๒-๓ วัน จึงไดรับผล, คนเหลาน้ันแม ทุกอยาง ยอมไดรับผลในอัตภาพท่ีเห็นอยูนี้น่ีแหละ พระคุณ

วรรคท่ี ๓, เวสสันตรวรรค ๑๔๕ เจานาคเสน บุคคลผูใหทานพรอมทั้งเครื่องบริวารแกปฏิคาหก คนเดียวบาง ๒ คนบาง ๓ คนบาง ๔ คนบาง ๕ คนบาง ๑๐ คนบาง รอยคนบาง พันคนบาง หรือแสนคนบาง แลว ก็ไดรับบริโภคทรัพยบาง ยศบาง ความสุขบาง ในอัตภาพท่ี เห็นอยูน้ี ดวยศีลหรือดวยอุโบสถกรรม มีอยูบางหรือไม?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มหาบพิตร บุรุษผูใหทาน สมาทานศีล กระทาํ อุโบสถกรรมแลว ไดเสวยวิบากในเมือง สวรรค ในอัตภาพท่ีเห็นอยูนี้ ดวยสรีรกายนั้นน้ันแหละก็มีอยูถึง ๔ คน.” พระเจามิลนิ ท : “มีใครและใครบาง พระคณุ เจา.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มีพระเจามันธาตุ พระเจา นมิ ิ พระเจาสาธินะ และคนธรรพชื่อ คุตติละ.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน เรื่องบุคคลทั้ง ๔ น้ัน ลวงเลยมาแลวหลายพันภพชาติ, เร่ืองของบุคคลท้ัง ๔ น้ี ลับสายตาเราท้ัง ๒ คนไปนานแลว ถาหากวาทานสามารถก็จง กลาวถึงบุคคลในภพปจจุบัน ในกาลสมัยที่พระผูมีพระภาคยัง ทรงพระชนมอยูเถิด.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร แมในภพปจจุบันน้ี นายปุณณะ ไดถวายโภชนาหารแกทานพระสารีบุตร แลวก็ได ครองตาํ แหนงเศรษฐีในวันเดียวกันน้ันน่ันแหละ, นายปุณณะน้ัน ไดปรากฏแลววาเปนเศรษฐีในปจจุบันนี้, พระนางโคปาลมาตา- เทวีทรงขายพระเกศาของพระนางเองได ๘ กหาปณะ แลวถวาย

๑๔๖ กัณฑที่ ๕, อนุมานปญหา บิณฑบาตแกพระเถระ มีพระมหากัจจายนะเปนรูปที่ ๘ ไดรับ ตําแหนงอัครมเหสีของพระเจาจันทปชโชติในวันนั้นนั่นแหละ, อุบาสิกาช่ือ สุปปยา ไดใชเนื้อขาของตนตมเปนนาํ้ ซุบถวาย แกภิกษุไขรูปหนึ่ง แลวแผลก็งอกเต็มหายเจ็บปวยในวันที่ ๒ นั่นเอง, นางมัลลิกาเทวี ไดถวายกอนขนมเมื่อเย็นวานแก พระผูมีพระภาค แลวก็เกิดไดเปนอัครมเหสีของพระเจาโกศล ในวันเดียวกันน้ัน, นายสุมนมาลาการไดบูชาพระผูมีพระภาค ดวยดอกมะลิ ๘ กาํ มือ แลวก็ไดรับพระราชทานของทุกส่ิง สิ่งละ ๘ ในวันเดียวกันน้ัน, ขอถวายพระพร บุคคลเหลานี้ แมทุกคน ลวนไดรับโภคสมบัติและยศ ในอัตภาพท่ีเห็น อยูน ้ี.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ทานคนหาแลว พบเห็นอยูเพียง ๖ คนเทาน้ันหรือ?” พระนาคเสน : “ใช มหาบพิตร.” พระเจามิลินท : “ถาอยางนั้นนะ พระคุณเจานาคเสน อกุศลน่ันแหละ มีประมาณย่ิงกวา มีกาํ ลังมากกวา, กุศลหาเปน เชนน้ันไม. พระคุณเจานาคเสน ขาพเจาเห็นบุรุษ ๑๐ คน ถูกเสียบ ปลายหลาว เพราะผลของกรรมชั่ว, เห็นบุรุษ ๒๐ คน แม ๓๐ คน แม ๔๐ คน แม ๕๐ คน แม ๑๐๐ คน แม ๑,๐๐๐ คน ถูกเสียบบนปลายหลาว เพราะผลของกรรมช่ัว ในวันเดียวกัน นั้นเอง พระคุณเจานาคเสน บุตรเสนาบดีชื่อวา ภัททสาละ

วรรคท่ี ๓, เวสสนั ตรวรรค ๑๔๗ ไดกอสงครามกับพระเจาจันทคุต. พระคุณเจานาคเสน ในการ สงครามคราวนั้น ในหมูไพรพลท้ัง ๒ ฝาย มีผีหัวขาดอยู ๘๐ ราง เมื่อผีหัวขาดรางหนึ่งลมลงไปรางหนึ่งก็ลุกขึ้นมา, ไพร พลเหลานั้นทุกคน ลวนถึงความยอยยับไปเพราะวิบากของกรรม ช่ัว, พระคุณเจานาคเสน แมเพราะเหตุน้ี ขาพเจาจึงกลาววา อกุศลนั่นแหละ มีประมาณยิ่งกวา มีกําลังมากกวา, กุศลหาเปน เชน นน้ั ไม. พระคุณเจานาคเสน ทานเคยไดยินเร่ือง พระเจาโกศลได ถวายอสทิสทานในพระพุทธศาสนาน้หี รือไม? ” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ใช อาตมภาพเคย ไดยนิ .” พระเจามิลนิ ท : “พระคุณเจานาคเสน กแ็ ตวา พระเจา โกศลทรงถวายอสทิสทานนั้นแลวทรงไดรับโภคสมบัติ ยศ ความสุขอะไร ๆ ในอัตภาพที่เห็นอยูนี้ เพราะเหตุที่ไดทรง ถวายอสทสิ ทานนัน้ บางหรือไม?” พระนาคเสน : “ไมท รงไดรบั หรอก มหาบพติ ร.” พระเจามิลินท : “ถาหากวา พระเจาโกศล แมไดทรง ถวายอสทิสทานที่ยอดเยี่ยมเห็นปานฉะนี้แลว ยังมิทรงไดรับ โภคทรัพย ยศ หรือวาความสุขอะไร ๆ ในอัตภาพท่ีเห็นอยูนี้ เพราะเหตุที่ไดทรงถวายอสทิสทานนั้นแลวไซร, ถาอยางนั้นนะ พระคุณเจานาคเสน อกุศลนั่นแหละ มีประมาณย่ิงกวา มีกําลัง มากกวา, กุศลหาเปนเชนนั้นไม.”

๑๔๘ กัณฑท่ี ๕, อนมุ านปญหา พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อกุศลใหผลเร็ว เพราะ เปนของตาํ่ ตอย, กุศลใหผลในเวลานานชา เพราะเปนของอุดม, ขอถวายพระพร ขอท่ีวาน้ี พึงพิจารณาไดแมดวยอุปมา. ขอถวาย พระพร เปรียบเหมือนวา ท่ีชนบทปลายแดน ธัญญชาติชื่อวา กุมุทภัณฑิกา ปลูกไวเดือนเดียวก็เก็บเก่ียวมาไวในเรือนได, สวน ขาวสาลี ใชเวลาถึง ๖ เดือน จึงจะใหผล, ขอถวายพระพร ใน ธัญญชาติ ๒ อยางน้ี ระหวางขา วกมุ ุทภัณฑิกากบั ขาวสาลี เพราะ เหตไุ ร จงึ มคี วามแตกตา งกนั เลา ?” พระเจามิลินท : “พระคุณเจา เพราะขาวกุมุทภัณฑิกา เปน ขา วชน้ั เลว และเพราะขา วสาลเี ปน ขา วชน้ั ด,ี พระคุณเจา นาค เสน ขาวสาลีเปนของควรแกพระราชา เปนเครื่องเสวยสาํ หรับ พระราชา, ขาวกุมุทภัณฑิกาเปนของกินสาํ หรับพวกทาสกรรมกร ทง้ั หลาย.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มหาบพติ ร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ฉนั นน้ั เหมือนกนั อกศุ ลใหผ ลเรว็ เพราะเปนของต่ําตอ ย, กศุ ลใหผลในเวลานานชา เพราะเปน ของอดุ ม.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ในธรรมชาติ ๒ อยางน้ัน ในทางโลก ธรรมชาติใดใหผลเร็ว ธรรมชาตินั้นชื่อวา มีประมาณยิ่งกวา มีกาํ ลังมากกวา, เพราะฉะนั้น อกุศลจัดวา มีกาํ ลังมากกวา, กุศลหาเปนเชนนั้นไม. พระคุณเจานาคเสน เปรียบเหมือนวา นักรบคนใดคนหนึ่ง เขาสูการรบคร้ังย่ิงใหญ จับตัวศัตรูฝายตรงขามที่ชายกระเบนเหน็บ คราตัวมาแลวก็

วรรคท่ี ๓, เวสสันตรวรรค ๑๔๙ นําเขาไปหาผูเปนนายไดเร็วย่ิง, ในทางโลก นักรบผูนั้นชื่อวา เปนผูเกงกลาสามารถ. อนึ่ง หมอผาตัดผูใด ถอนลูกศรออก ขจัดความเจ็บปวยไดโดยฉับพลัน, หมอผาตัดผูนั้นก็ช่ือวาเปน หมอท่ีฉลาดสามารถ. คนนับคะแนนผูใด นับไดรวดเร็วแสดง ไดฉับพลัน คนนับคะแนนผูนั้นชื่อวาเปนคนฉลาดสามารถ. นักมวยปล้ําผูใด ยกนักมวยปลํา้ ฝายตรงขามทุมใหตกไปนอน หงายไดเร็วพลัน, นักมวยปล้ําผูนั้นช่ือวาเกงกลาสามารถ ฉันใด, พระคุณเจานาคเสน ธรรมชาติใดจะเปนกุศลก็ตาม เปนอกุศล ก็ตาม ใหผลเร็วพลัน, ในทางโลก ธรรมชาตินั้นชื่อวามีประมาณ ยิ่งกวา มีกําลังมากกวา ฉันนั้นเหมือนกัน.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร กรรมแมท ้งั ๒ อยา งน้นั ตางก็เปนสัมปรายเวทนียกรรม (กรรมมีวิบากท่ีพึงเสวยในภาย ภาคหนา) ไดดวยกัน, แตวา อกุศลกรรมเปนทิฏฐธัมมเวทนีย- กรรม (กรรมมีวิบากที่พึงเสวยไดในอัตภาพนี้) โดยพลันก็เพราะ ความที่เปนกรรมท่ีมีโทษ, ขอถวายพระพร พวกบรรพกษัตริย ท้ังหลาย ไดต้ังขอกาํ หนดโทษขอนี้ไววา ‘ผูใดฆาสัตว, ผูใด ถือเอาของท่ีเขามิไดให, ผูใดคบหาภรรยาผูอ่ืน, ผูใดกลาวเท็จ, ผใู ดปลน บา น, ผใู ดประทุษรายคนเดินทาง, ผใู ดทาํ การหลอกลวง, ผูใดทําการคดโกง ผนู ้ันสมควรถกู ลงทัณฑ คอื ควรถกู ฆา ควรถูก ตัด ควรถูกผา ควรถูกเฆ่ยี นตี’ ดังน้ี พวกกษัตริยเหลาน้ัน ครั้นได วินิจฉัยไตสวน เทียบกะขอกาํ หนดโทษนั้นแลวจึงลงทัณฑ คือ จึงฆา จึงตัด จึงผา และจึงเฆี่ยนตี, ขอถวายพระพร ก็แตวา

๑๕๐ กณั ฑที่ ๕, อนมุ านปญหา ขอกําหนดรางวัลที่กษัตริยบางพวกต้ังไววา ‘ผูใดใหทานก็ดี, รักษาศีลก็ดี, ทาํ อุโบสถกรรมก็ดี, ควรใหทรัพยหรือยศแกผูนั้น’ ดังน้ี มีอยูหรือ ซึ่งพวกกษัตริยเหลานั้นคร้ันวินิจฉัยไตสวนเทียบ กะขอกําหนดรางวัลน้ันแลว จึงใหทรัพยบาง ยศบาง เหมือน อยางท่ีใหการฆา การจองจํา แกพวกโจรผูไดกระทําโจรกรรม?” พระเจา มลิ นิ ท : “ไมม ีหรอก พระคณุ เจา.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ถาหากวาพวกกษัตริย เหลาน้ัน วินิจฉัยไตสวนแลว พึงใหทรัพยบาง ยศบาง แก พวกคนผูใหทานทั้งหลาย แมกุศลกรรมก็พึงจัดวาเปนทิฏฐธัมม- เวทนียกรรม, ขอถวายพระพร แตเพราะเหตุที่พวกพระราชา เหลาน้ัน ไมไดวินิจฉัยไตสวนคนผูใหทานท้ังหลายจึงไมมีดาํ ริวา ‘พวกเราจักใหทรัพยหรือยศ’ ดังนี้, เพราะฉะน้ัน กุศลกรรมจึง ไมจัดวาเปนทิฏฐธัมมเวทนียกรรม, ขอถวายพระพร เพราะเหตุน้ี อกุศลกรรมจึงจัดวาเปนทิฏฐธัมมเวทนียกรรม. สัตว (ผูทาํ กุศล) ยอมเสวยเวทนา มีประมาณย่ิงกวา มีกําลังย่ิงกวา ในภายหลัง นัน่ เทียว.” พระเจามิลินท : “ดีจริง พระคุณเจานาคเสน ยกเวนผูมี ความรูเชนทานแลว ปญหานี้ ใคร ๆ ไมอาจคล่ีคลายใหดีไดเลย, พระคุณเจานาคเสน ทานใชความรูที่เปนโลกุตตระทาํ ใหเขาใจ ความรทู ่เี ปน โลกยี ไดแลว .” จบกุสลากุสลพลวตรปญหาที่ ๓

วรรคท่ี ๓, เวสสันตรวรรค ๑๕๑ คาํ อธบิ ายปญหาที่ ๓ ปญหาเกี่ยวกับความเปนธรรมที่มีกําลังยิ่งกวากันแหง กศุ ลกับอกุศล ชอื่ วา กสุ ลากุสลพลวตรปญหา. พระราชาทรงดาํ ริวา “เพราะเหตุท่ีคนช่ัวท้ังหลาย เมื่อได ทํากรรมชั่วนั้น ๆ แลว สวนมากยอมไดรับผลของกรรมในเวลา อันรวดเร็ว ในอัตภาพนี้นี่แหละ สวนพวกคนดีท้ังหลายเมื่อไดทาํ กุศลกรรมนั้น ๆ แลว แมเปนกุศลกรรมที่ยอดเยี่ยมเชนอยาง อสทิสทานเปนตน ก็ยังไมอาจไดเสวยผลของกรรมในอัตภาพน้ี ได กลับตองรอรับผลในภพหนา เพราะฉะน้ัน อกุศลน่ันแหละ มีกาํ ลังยิ่งกวากุศล.” ในบรรดาบคุ คลผูทํากศุ ลกรรมไวแ ลวสามารถไปสวรรคแ ม ในอัตภาพนี้ไดน นั้ ไดส าธกเรอื่ งพระเจามันธาตแุ ลว ในคําอธบิ าย ปถวิจลนปญหา ในเลม ๒ บัณฑิตพึงเปดอานดูในท่ีน้ันเถิด, แมเร่ืองของนายสุมนมาลาการ แมเรื่องเก่ียวกับทานที่ชื่อวา อสทิสทาน ก็ควรเปดดูในท่ีน้ันนั่นแหละ. ทานพระนาคเสน มีความเห็นในใจเปนอยางอื่นวา การท่ี อกุศลใหผลเร็ว ไมใ ชเปนเพราะอกศุ ลมีกาํ ลังมากกวา, การทก่ี ุศล ใหผลชา ไมใชเ ปนเพราะกุศลมีกาํ ลังนอ ยกวา แตเปน เพราะเหตุ อยางอ่ืน ดังนี้แลว จึงกลาววา “ขอถวายพระพร อกุศลใหผล เร็วเพราะเปนของต่าํ ตอย” ดังนี้เปนตน, เน้ือความที่เหลือ เขาใจงายอยูแลว. จบคาํ อธิบายปญหาท่ี ๓

๑๕๒ กณั ฑที่ ๕, อนมุ านปญหา ปญหาท่ี ๔, ปพุ พเปตาทิสปญหา พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน พวกทายก ท้ังหลายน้ี ใหท านแลว กม็ กั อุทิศแกผลู ว งลับไปกอ นแลว วา ‘บญุ นี้ ขอจงถึงแกคนเหลานั้น’ ดังนี้. คนท่ีลวงลับไปกอนแลวเหลาน้ัน ยอมไดรับวิบาก (ผล) อะไร ๆ เพราะเหตุแหงการอุทิศน้ันบาง หรือไม?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร พวกเขาถงึ นรกไมไดร บั , พวกไปสวรรคไมไดรับ, พวกไปกําเนิดเดรัจฉานไมไดรับ. บรรดา เปรต ๔ จาํ พวก เปรต ๓ จําพวก คือ วันตาสิกเปรต ขุปปปาสิก เปรต นิชฌามตัณหิกเปรต ไมไดรับ, ปรทัตตูปชีวีเปรตเทาน้ัน ยอมไดรับ, พวกปรทัตตูปชีวีเปรตแมเหลานั้นตอเมื่อระลึกไดนั่น เทียว จงึ จะไดรับ.” พระเจามิลินท : “ถาอยางน้ันนะ พระคุณเจานาคเสน ทานของพวกทายกท้ังหลายก็เปนอันเสียเปลา ไมมีผล, ถาวา ทาํ อุทิศแกคนเหลาน้ันแลวคนเหลาน้ันก็ไมไดรับ.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ทานน้ันจะเปนอนั ไมมผี ล ไมมีวิบากหามิได, พวกทายกท้ังหลายนั่นแหละ ไดเสวยผลแหง ทานนนั้ .” พระเจา มลิ นิ ท : “พระคณุ เจา นาคเสน ถา อยางนน้ั กโ็ ปรด ทําใหขา พเจา เขาใจดว ยเหตผุ ลเถดิ .” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร คนบางคนในโลกน้ี จัดเตรียมปลา เน้ือ สุรา ขาว ของขบเค้ียว แลวไปสูสกุลญาติ,

วรรคท่ี ๓, เวสสันตรวรรค ๑๕๓ ถาหากวา พวกญาตเิ หลา น้นั ไมรับของกาํ นลั นั้นไซร, ของกํานลั น้ัน พงึ ถงึ ความเสียเปลา หรอื พงึ พินาศไปหรือไร?” พระเจามิลินท : “หามิได พระคุณเจา ของกาํ นัลน้ันก็ ยังคงตกเปนของคนผูเปนเจาของน่ันเอง.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ ฉันน้ัน พวกทายกท้ังหลายน่ันเองไดเสวยผลแหงทานนั้น. ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา บุรุษคนหนึ่งเขาหอง ไปแลว เมื่อไมมีประตูออกอื่นอีกประตูหน่ึง เขาจะพึงออกมา ทางไหนได?” พระเจามิลินท : “เขาพึงออกมาทางประตูที่เขาไปน่ัน แหละ พระคุณเจา.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มหาบพิตร อุปมาฉันใด อปุ มยั ก็ฉันนนั้ เหมอื นกนั พวกทายกทงั้ หลายนน่ั แหละ ไดเ สวยผล แหงทานนั้น.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน เหตุผลตามที่ทาน กลาวมาอยางน้ีวา พวกทายกท้ังหลายนั่นแหละ ไดเสวยผลแหง ทานน้ัน ดังนี้ น้ี ขาพเจาก็ขอรับฟงละ, แตขาพเจาไมเห็นคลอย ตามเหตผุ ลนน้ั หรอก. พระคุณเจานาคเสน ถาหากวาทานที่พวกทายกเหลาน้ี ใหแลวตกไปถึงพวกที่ลวงลับไปกอนได, และคนเหลานั้นก็เสวย วิบากแหงทานน้ันไดไซร, ถาอยางน้ัน บุคคลใดเปนพรานนักฆา สัตว มีมือเปอนเลือด มีใจคิดประทุษราย ฆา กระทาํ ทารุณ-

๑๕๔ กัณฑที่ ๕, อนมุ านปญหา กรรมตอมนุษย แลวอุทิศแกพวกที่ลวงลับไปกอน วา ‘วิบากแหง กรรมของขาพเจานี้ ขอจงถึงแกคนท่ีลวงลับไปกอนแลว เถิด’ ดังน้ี. วิบากแหงกรรมนั้นจะถึงแกคนผูลวงลับไปกอนแลวหรือไม หนอ?” พระนาคเสน : “ไมถึงหรอก ขอถวายพระพร” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ในคาํ ตอบของ ทานนั้น เหตุท่ีทาํ ใหกุศลถึงได อกุศลถึงไมได คืออะไรเลา?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มหาบพิตร นี่ไมใชปญ หา ทีน่ า ถาม, ขอถวายพระพร ขอพระองคอ ยาทรงถามปญ หาทไ่ี มนา ถาม ดวยทรงดําริวา ‘คนตอบมีอยู’ ดังน้ีเลย, เหมือนอยาง พระองคจักทรงถามอาตมภาพวา ‘เพราะเหตุไรอากาศจึงไมมี เคร่ืองค้าํ จุน, เพราะเหตุไร แมนํา้ คงคาจึงไมไหลบายหนาไปยัง เบื้องบน, เพราะเหตุไร พวกมนุษยและนกทั้งหลายเหลาน้ีจึงมี ๒ เทา, พวกเนื้อจึงมี ๔ เทา’ ดังนี้ ฉะนั้นแหละ.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ขาพเจาไมไดถาม เพราะมุงจะเบียดเบียนทานหรอก แตวาถามเพ่ือท่ีจะขจัดความ ฉงนสนเทห , มนุษยผเู ดนิ เอียงซาย มีตาพรามวั กม็ ีอยูมากมายใน โลก, ขาพเจาคิดวา ‘คนเหลานั้นจะไมมีโอกาสบางหรือไร’ ดังน้ี แลว จึงถามทา น.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ใคร ๆ ไมอาจจะแบงปน บาปกรรมใหคนที่ไมไ ดทาํ ใหค นที่ไมย ินยอมได.

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๕๕ ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา พวกมนุษยทั้งหลาย ยอ มคัดน้ําออก นาํ นํ้าไปสูท แ่ี มแ สนไกลได, ขอถวายพระพร กแ็ ต วา พวกเขาอาจคัดภูเขาหินทึบตัน นาํ ไปสูที่ตามที่ปรารถนาได หรือไม?” พระเจา มลิ นิ ท : “มิไดหรอก พระคณุ เจา.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ ฉันนั้นเหมือนกัน ใคร ๆ ก็อาจแบงปนกุศลได, ไมอาจแบงปน อกุศลได, ขอถวายพระพร อีกอยางหน่ึง เปรียบเหมือนวา ใคร ๆ อาจใชนา้ํ มันจุดประทีปใหลุกโพลงได, ก็แตวา ใคร ๆ อาจ ใชน้ําจุดประทีปใหลุกโพลงไดหรือไม?” พระเจา มลิ นิ ท : “มิไดห รอก พระคณุ เจา .” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อุปมาฉันใด อุปมัย ก็ฉันน้ันเหมือนกัน ใคร ๆ อาจแบงปนกุศลได, ไมอาจแบงปน อกุศลได, ขอถวายพระพร มหาบพิตร อีกอยางหนึ่ง เปรียบ เหมือนวาพวกชาวนาตักน้ําจากตระพังนา้ํ ไป (ใช) หุงขาวได, ก็แตวา เขาอาจตักน้ําจากมหาสมุทรไป (ใช) หุงขาวไดหรือไม หนอ?” พระเจามิลินท : “มิไดหรอก พระคุณเจา.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ ฉันน้ันเหมือนกัน ใคร ๆ อาจแบงปนกุศลได, ไมอาจแบงปน อกุศลได.”

๑๕๖ กณั ฑท่ี ๕, อนมุ านปญหา พระเจา มลิ นิ ท : “พระคณุ เจานาคเสน เพราะเหตไุ ร ใคร ๆ จึงอาจแบงปนกุศลได, ไมอาจแบงปนอกุศลไดเลา? โปรดทาํ ให ขาพเจาเขาใจดวยเหตุผลเถิด ขาพเจาไมใชคนบอด ไมใชคนมืด ฟง แลวก็จกั ไดร.ู ” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อกศุ ลมีปริมาณนอย กศุ ล มปี ริมาณมาก, อกศุ ล เพราะความทม่ี ปี ริมาณนอย จงึ ครอบงาํ ได เฉพาะคนทาํ เทา นน้ั , กุศล เพราะความท่มี ปี รมิ าณมาก จงึ แผค ลุม ไปไดตลอดท้งั โลกพรอมทง้ั เทวดา.” พระเจา มิลนิ ท : “ขอทา นจงกระทําอุปมา.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา น้าํ หยาดหน่ึงตกไปบนพื้นดิน, ขอถวายพระพร ก็แตวา นํา้ หยาด นั้น ไหลทว มบา ไปตลอดท่ี ๑๐ โยชนบ า ง ๑๒ โยชนบ างหรอื ไร?” พระเจามลิ นิ ท : “หามิได พระคณุ เจา , หยาดนาํ้ นน้ั ตกไป บนท่ีใดกซ็ มึ ซาบไดเ ฉพาะท่ีนัน้ .” พระนาคเสน : “เพราะเหตุไรหรือ ขอถวายพระพร?” พระเจามิลินท : “เพราะหยาดน้าํ มีปริมาณเพียงนิดหนอย พระคุณเจา?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ ฉันน้ันเหมือนกัน อกุศลมีปริมาณนิดหนอย เพราะมีปริมาณ นิดหนอยจึงครอบงําไดเฉพาะผูท่ีทําเทาน้ัน, จึงไมอาจแบงปน ได.

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๕๗ ขอถวายพระพร อีกอยางหนึ่ง เปรียบเหมือนวา ฝนหา ใหญ พงึ ตกกระหนํา่ ทําพ้ืนแผน ดนิ ใหอม่ิ เอบิ , ขอถวายพระพร ก็ แตวา นาํ้ ฝนหาใหญน้ัน พึงไหลทวมบาไปตลอดท่ีโดยรอบได หรือไม?” พระเจามิลินท : “ได, พระคุณเจา นา้ํ ฝนหาใหญน้ัน ทํา บอ สระ หวย ลาํ ธาร ซอกเขา เหมือง ฝาย บึง อางเกบ็ นํา้ สระบัว ใหเต็มเปยมแลวก็ยังไหลทวมปาไปตลอดที่ ๑๐ โยชนบาง ๑๒ โยชนบาง.” พระนาคเสน : “เพราะเหตไุ รหรอื ขอถวายพระพร?” พระเจา มลิ นิ ท : “เพราะเปนฝนหาใหญ พระคณุ เจา .” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ ฉันนน้ั เหมือนกนั กุศลมปี รมิ าณมาก เพราะมมี าก จงึ อาจแบง ปน ใหแมแกเ ทวดาและมนุษยท ้ังหลายได. ” พระเจามลิ นิ ท : “พระคณุ เจานาคเสน เพราะเหตไุ ร อกศุ ล จงึ มีปรมิ าณเลก็ นอ ย กศุ ลมีปรมิ าณมากกวา เลา?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร บุคคลใดบุคคลหนึ่งใน โลกน้ี ใหทาน, สมาทานศีล, กระทําอโุ บสถกรรม, บคุ คลผนู นั้ ยอ ม เปนผูราเรงิ บันเทงิ ย้ิมแยม ยินดี มใี จผองใส เกดิ ความปล้ืมใจ, เขายอมเกิดความอิ่มเอิบใจอยูเร่ือย ๆ, กุศลของบุคคลผูมีใจอ่ิม เอบิ ยอมเจรญิ ย่ิง ๆ ขึ้นไป. ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา เมื่อถังเก็บนาํ้ ด่ืมเต็ม ดวยนํา้ มากมายแลว นา้ํ ไหลเขาไปทางดานหนึ่ง, ไหลออกไป

๑๕๘ กัณฑท ี่ ๕, อนุมานปญหา เสียดานหนึ่ง, แมวานํา้ ไหลออกไป นํา้ ก็ยังคงเกิดขึ้นอยูเร่ือย ๆ, ใคร ๆ จึงไมอาจดื่มใหหมดได ฉันใด, ขอถวายพระพร กุศล ยอมเจริญย่ิง ๆ ข้ึนไปได ฉันนั้นเหมือนกัน. ขอถวายพระพร ถาหากวา บุรุษจะพึงนึกถึงกุศลที่ตนไดทําไว แม ๑๐๐ ปมาแลว, เมื่อเขานึกถึงไป นึกถึงไป กุศลก็ยอมเจริญย่ิง ๆ ข้ึนไป กุศล ของเขาน้ัน เขาอาจแบงใหคนท้ังหลายเทาที่ปรารถนาได, ขอ ถวายพระพร ท่ีกลาวมาน้ี เปนเหตุในความขอนี้, ซ่ึงเปนเหตุ ท่ีทําใหกุศลมีปริมาณมากกวา. ขอถวายพระพร สวนวา อกุศล เม่ือทาํ เขาก็ยอมเปนผูมี ความเดอื ดรอนใจในภายหลัง จติ ของบคุ คลผมู ีความเดือดรอ นใจ ยอมหดกลับ ยอมงอกลับ ยอมถอยกลับ ไมเหยียดไป ยอมแหงแลง ยอมเรารอน จึงละลดไป หมดส้ินไป ไมเจริญ เหือดหายไปในท่ีนั้นน่ันแหละ. ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา น้าํ ปรมิ าณนอ ย เมื่อไหลมาถึงเบื้องบนเนนิ ทรายใหญ สูง ๆ ตา่ํ ๆ เลี้ยวลดคดโคงในแมนาํ้ ที่แหงเหือดแลว ก็ยอมหมดไป ไมเจริญ ยอมเหือดหายไปในท่ีน้ันน่ันแหละ ฉันใด, ขอถวายพระพร จิต ของบุคคลผูทําอกุศล ยอมหดกลับ ยอมงอกลับ ไมเหยียดไป ยอมแหงแลง ยอมเรารอน จึงละลดไป หมดส้ินไป ไมเจริญ เหือดหายไปในท่ีนั้นน่ันแหละ ฉันน้ันเหมือนกัน ขอถวายพระพร ท่ีกลาวมาน้ีเปนเหตุในความขอน้ี ซึ่งเปนเหตุที่ทาํ ใหอกุศลเปน ของมปี รมิ าณเล็กนอย.”

วรรคที่ ๓, เวสสนั ตรวรรค ๑๕๙ พระเจามิลินท : “ดีจริง พระคุณเจานาคเสน ขาพเจาขอ ยอมรับคาํ ตามที่ทานกลา วมาน้ี.” จบปุพพเปตาทิสปญ หาท่ี ๔ คําอธบิ ายปญหาที่ ๔ ปญหาเก่ยี วกบั การอทุ ศิ บญุ ท่ที าํ แกผ ูท ี่ลว งลบั ไปกอ นหนา ชอื่ วา ปุพพเปตาทิสปญหา. คําวา พวกไปสวรรคไมไดรับ พระเถระกลาวหมายเอา ท้ังพวกไปสคู วามเปนเทวดา ทงั้ พวกไปสคู วามเปน มนุษย. เปรตจาํ พวกหนึ่ง ช่ือวา วันตาสิกะ เพราะอรรถวา อาเจยี นของท่กี ินเขาไปออกมาหมดทกุ คร้ังท่ีของกินตกถงึ ทอ ง. เปรตจําพวกหนึ่ง ชื่อวา ขุปปปาสิกะ เพราะอรรถวา มีแตความกระหายนํา้ กาํ เริบ คือ ครอบงํา แมไดนาํ้ แลวก็ไม อาจจะดื่มเขาไปได. เปรตจําพวกหนึ่ง ชอื่ วา นชิ ฌามตัณหกิ ะ เพราะอรรถวา มีความอยากแผดเผารา งกาย. เปรตจําพวกหน่ึง ช่ือวา ปรทัตตูปชีวี เพราะอรรถวา อาศัยบุญที่ผูอื่นอุทิศใหเปนเคร่ืองเล้ียงชีพ. ก็พวกปรทัตตูปชีวี เปรตเหลาน้ัน พอพวกญาติในภพกอนไดทาํ บุญอุทิศกุศลใหวา “ทานท่ีขาพเจาไดใหแลวในครั้งน้ี ขอจงตกถึงแกพวกญาติผู ลวงลับไปกอนหนาน้ี เถิด” ดังน้ี เกิดอนุโมทนาบุญที่เขาอุทิศให น้ันแลวก็ยอมไดรับผลบุญนั้นเล้ียงชีวิตอยูได เพราะเหตุนั้น พระ

๑๖๐ กัณฑที่ ๕, อนมุ านปญหา เถระจึงกลาววา “ตอเมอ่ื ระลึกไดน้ันเทียว จงึ จะไดร บั ” ดงั น้.ี ก็คําวา “ระลึกได” ในท่ีนี้ พระเถระกลาวหมายเอาการที่พวก เปรตเหลานั้นทราบแลวก็อนุโมทนาน่ันเอง. ความเห็นถูกตอง ช่ือวา ขวา, ความเห็นผิด ช่ือวาซาย. มนุษยผูมีความเห็นผิดมากดวยความดาํ ริผิด ๆ ช่ือวา มนุษยผู เดินเอียงซาย. มนุษยผูปราศจากปญญาจักษุ มีธุลีคือกิเลส ทํา ปญญาจกั ษใุ หพ รา มวั ไป ชือ่ วา ผมู ตี าพรา มวั . ขึ้นชื่อวาบาปกรรม แมทาํ เอง ตนเองก็ไมยินดีรับผลของ การกระทาํ เพราะเปนความทุกข เมื่อเปนเชนน้ี จะปว ยกลา วไปไย ถึงการแบงปน ใหผูอนื่ ซง่ึ ไมไดทํา วา เขาจะยนิ ดยี อมรับเลา เพราะ เหตนุ นั้ พระเถระจึงกลาววา “ขอถวายพระพร ใคร ๆ ไมอ าจ แบง ปนบาปกรรมใหแกค นท่ีไมไดท าํ ใหค นที่ไมย ินยอมได” ดงั น.้ี ถามวา อกุศลแมทําอยูบอย ๆ ทาํ ติดตอกันไป ก็ยังช่ือ วา มีปริมาณนอย อยางไร? ตอบวา เพราะผลของอกุศล เปนความทุกขซ่ึงเปนสิ่งที่สัตวไมช่ืนชม เพราะฉะน้ันจึงไมมีขอท่ี นอมนาวจิตใหยินดีอนุโมทนา ในสิ่งท่ีทาํ ไปแลวน้ันเนือง ๆ ทาํ แลวก็พลันส้ินสุดกันเพียงเทาน้ัน ไมมีความเปนไปสืบตอในจิต สันดานดวยอาํ นาจการอนุโมทนา เพราะฉะน้ัน จึงนับวามี ปริมาณนอย. ถามวา กุศล แมทําเพียงครง้ั เดียว กช็ อื่ วา มปี รมิ าณมาก อยางไร? ตอบวา เพราะผลของกุศลเปนความสุข บุคคลทํากุศล

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๖๑ ดวยจิตที่เลื่อมใสแลว ก็ช่ืนชมยินดีวาไดสรางเหตุแหงความสุขไว เพราะเหตุน้ัน แมมีโอกาสไดทาํ เพียงครั้งเดียว ก็มีขอท่ีนอมนาว จิตใหยินดีอนุโมทนาในส่ิงท่ีทําไปแลวน้ันเนือง ๆ กุศลน้ัน แมทํา สิ้นสุดไปแลว ก็เหมือนไมสิ้นสุด ยังเปนไปสืบตอในจิตสันดาน ดวยอาํ นาจการอนุโมทนาน้ัน เพราะฉะน้ันจึงนับวา มีปริมาณ มาก. คาํ วา สมาทานศีล คือสมาทานศีลสิกขาบทท้ังหลาย ที่ประสงคจะรกั ษาเปนประจํา. คําวา กระทําอุโบสถกรรม คือสมาทานอุโบสถศีล, หรอื ทํากิจทค่ี วรทําท้ังหลายในวนั อุโบสถ. จบคําอธบิ ายปญ หาที่ ๔ ปญ หาที่ ๕, สุปนปญ หา พระเจา มลิ นิ ท : “พระคุณเจา นาคเสน ชายหญิงทัง้ หลาย ในโลกน้ี ตางก็ฝนเห็นส่ิงตาง ๆ หลายพันอยาง เปนส่ิงดี ๆ บาง, สิ่งชั่วรายบาง, ส่ิงท่ีเคยเห็นบาง, ส่ิงท่ีไมเคยเห็นบาง, สิ่งท่ีเคยทํา บาง, ส่ิงท่ีไมเคยทําบาง, ส่ิงปลอดภัยบาง, สิ่งมีภัยบาง, ส่ิงท่ีอยู ไกลบาง, สิ่งที่อยูใกลบาง, ช่ือวาความฝนน้ีคืออะไร, ใครบางเลา ยอมฝน?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มหาบพิตร ชื่อวาความ ฝนน้ี คือนิมิตที่เขาถึงคลองแหงจิต. ขอถวายพระพร บุคคล ๖ จําพวกเหลาน้ี ยอมเห็นนิมิตท่ีเปนความฝน (ยอมฝนเห็น

๑๖๒ กัณฑท ่ี ๕, อนมุ านปญหา น่ันแหละ) คือคนท่ีมีธาตุลมกําเริบ ก็ยอมฝนเห็นได, คนที่มีดี กาํ เริบ ก็ยอมฝนเห็นได, คนที่มีเสมหะกาํ เริบ ก็ยอมฝนเห็นได, เพราะถกู เทวดานอมนา วใจ ก็ยอมฝน เหน็ ได, เพราะมจี ิตหมกมุน ก็ยอมฝนเห็นได, เพราะเปนบุพนิมิต (อารมณท่ีเปนเหตุการณ บอกลวงหนา) ก็ยอมฝนเห็นได. ขอถวายพระพร ในความฝน ๖ อยา งนน้ั ความฝนเพราะเปนบุพนิมิตเทา นั้นจรงิ , ความฝน ท่เี หลอื ไมจรงิ .” พระเจา มิลนิ ท : “พระคุณเจา นาคเสน บคุ คลใดฝนเพราะ เปนบุพนิมิต, จิตของบุคคลน้ันไปคนหานิมิตน้ันเอง, หรือวานิมิต นั้นมาถึงคลองแหงจติ ของเขาเลา ?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร จิตของเขาจะไปคนหา นิมิตน้ันเอง ก็หาไม, ท้ังจะมีใครคนใดคนหน่ึงจะมาบอกแกเขาก็ หาไม, แตทวา นิมิตน้ันนั่นแหละ มาถึงคลองแหงจิตของเขา. ขอ ถวายพระพร เปรียบเหมือนวา กระจกเงาจะไปคนหาเงาแมในท่ี ไหน ๆ เสียเอง ก็หาไม ทั้งจะมใี ครคนใดคนหนึ่งยกเงาขึน้ สูกระจก (ใหปรากฏในกระจกเงา) ก็หาไม แตทวา เงามาจากส่ิงใดส่ิง หน่ึง แลวก็เขาถึงคลองแหงกระจกเงา ฉันใด, ขอถวายพระพร จิตของบุคคลน้ันจะไปคนหานิมิตน้ันเอง ก็หาไม, ทั้งจะมีใคร คนใดคนหนึ่งมาบอกแกเขา ก็หาไม, แตทวา นิมิตน้ันนั่นแหละ มาถึงคลองแหงจิตของเขา.” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน จิตท่ีฝนเห็นนั้น จะทราบหรือไมวา ผลอยางน้ี อันเปนความเกษมก็ตาม เปนภัย

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๖๓ ก็ตาม จักเกิดข้ึน?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร จิตน้ันหาทราบไมวาผล อยางน้ี อันเปนความเกษมก็ตาม เปนภัยก็ตาม จักเกิดขึ้น, แตวา เมื่อนิมิตเกิดขึ้นแลว เขาก็ไปบอกแกคนอ่ืน ๆ คนเหลาน้ันก็จะ บอกผลจากนมิ ิตใหเขาฟง .” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ขอเชิญทาํ ให ขา พเจาไดมองเห็นเหตผุ ลเถดิ .” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร เปรยี บเหมอื นวา เม่อื โรค ผิวหนังชนิดปรุเปนตุมดํา ๆ ขนาดเทาเมล็ดงา ต้ังขึ้นในรางกาย เพ่ือความมีลาภก็ตาม เพ่ือความเสื่อมลาภก็ตาม, เพ่ือความมียศ ก็ตาม เพ่ือความเส่ือมยศก็ตาม, เพ่ือไดรับคาํ นินทาก็ตาม เพ่ือได รับคําสรรเสริญก็ตาม, เพ่ือไดความสุขก็ตาม เพื่อไดความทุกข ก็ตาม, ขอถวายพระพร ก็แตวา ตุมดํา ๆ เหลานั้นรูวา พวกเรา จะทาํ ผลช่ือนี้ใหเกิดขึ้น ดังนี้แลว จึงเกิดข้ึนหรือไร?” พระเจามิลินท : “หามิได พระคุณเจา, คือวา พวกนัก ทาํ นายนิมิตเห็นตุมดํา ๆ ในโอกาสท่ีเกิดข้ึนแลว ก็พยากรณกัน ไปวา จักเกิดผลอยางนี้ข้ึน.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ ฉันน้ัน จิตที่ฝนเห็นนั้น หาทราบไมวา ผลอยางน้ี อันเปนความ เกษมก็ตาม เปนภัยก็ตาม จักเกิดข้ึน, แตวา เม่ือนิมิตเกิดข้ึนแลว เขาก็ไปบอกแกคนอื่น ๆ คนเหลาน้ันก็จักบอกผลที่เกิดจากนิมิต นั้นใหเขาฟง.”

๑๖๔ กัณฑท่ี ๕, อนุมานปญหา พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน ผูใดฝน, ผูนั้น ยอมฝนขณะที่กาํ ลังหลับ หรือวาขณะท่ีกาํ ลังต่ืนเลา?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ผูท่ีฝนน้ัน มิไดฝน ขณะกําลังหลับ ทั้งมิไดฝนขณะกําลังต่ืน, แตทวา ยอมฝนใน ระหวางที่มีความโงกงวงกาวลง ยังไมจรดถึงภวังค. ขอถวาย พระพร จิตของผูที่มีความโงกงวงเพิ่มพูน ยอมมีอันถึงภวังค, จิตที่ถึงภวังค ยอมไมเปนไป (โดยเปนวิถี) จิตที่ไมเปนไป ยอมไมรูสุขและทุกข, บุคคลผูมีจิตท่ีไมรูสุขและทุกข ยอมหา ความฝนมิได, เม่ือจิตเปนไป (โดยเปนวิถี) เขาจึงจะฝนเห็น ได. ขอถวายพระพร มหาบพิตร เปรียบเหมือนวา ในท่ีมืดมิด ไมมีความสวาง เงายอมไมปรากฏในกระจกเงา แมวาสะอาดดี ฉันใด, เมอื่ จติ มคี วามโงกงว งเพม่ิ พนู ถงึ ภวงั คแลว แมยังดาํ รงอยู, ในสรีระก็จะมีแตจิตท่ีไมเปนไป (โดยเปนวิถี) ในจิตที่ไมเปนไป ยอมหาความฝนมิได ฉันน้ัน ขอถวายพระพร พึงเห็นสรีระวาเปน ดุจกระจกเงา พึงเห็นความโงกงวงวาเปนดุจความมืด, พึงเห็นจิต เปนดจุ ความสวา ง ฉะนนั้ เถิด. ขอถวายพระพร อีกอยางหน่ึง เปรียบเหมือนวา แสงสวาง แหงพระอาทิตยท่ีถูกเมฆหมอกปกคลุม ยอมไมปรากฏ, รัศมี แหงพระอาทิตยมีอยูเทียวแหละ ก็ไมเปนไป, เมื่อรัศมีแหงพระ อาทิตยไมเปนไป ความสวางก็เกิดไมได ฉันใด, จิตของบุคคลผู มีความโงกงวงเพ่ิมพูน ยอมมีอันถึงภวังค, จิตที่ถึงภวังค ยอม

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๖๕ ไมเปนไป เมื่อจิตไมเปนไป ก็ยอมหาความฝนมิได ฉันน้ัน เหมือนกัน. ขอถวายพระพร พึงเหน็ สรรี ะวา เปน ดจุ พระอาทิตย, พึงเห็นความโงกงวงวาเปนดุจเมฆหมอก, พึงเห็นจิตวาเปนดุจ รัศมีพระอาทิตย ฉะนั้นเถิด. ขอถวายพระพร สําหรับบุคคล ๒ จําพวก จิตยอมไม เปนไปในสรีระแมวามีอยู (ยังเปน ๆ อยู), คือ คนที่มีความ โงกงวงเพ่ิมพูน จนจรดถึงภวังค จิตยอมไมเปนไปในสรีระแมวา มีอยู, ทานผูเขานิโรธสมาบัติ จิตยอมไมเปนไปในสรีระแมวา มีอยู, ขอถวายพระพร จิตของคนที่ต่ืนอยู ยอมเปนธรรมชาติ ท่ีวุนวาย แจง ชัด ไมเปนจิตประจํา, นิมิตยอมไมถึงคลองในจิต ของบุคคลผูเปนเชนนี้, ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา คน ผูประสงคจะเก็บความลับ ยอมหลีกเลี่ยงบุรุษผูเปนคนเปดเผย เปน คนชดั แจง เปนคนซอ นกิริยาไวไ มไ ด เปนคนเกบ็ ความลบั มไิ ด ฉันใด, ขอถวายพระพร ผลอันเปนทิพย ยอมไมเขาถึงคลองแหง บุคคลผูต่ืนอยู ฉันนั้นเหมือนกัน, เพราะฉะนั้น คนท่ีต่ืนอยูจึง ไมฝน ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา กุศลโพธิปกขิยธรรม ท้ังหลาย ยอมไมเขาถึงภิกษุผูมีอาชีวะเสียหาย หาอาจาระมิได คบคนชั่วเปนมิตร ทุศีล เกียจคราน มีความเพียรเลวทราม ฉันใด, ขอถวายพระพร ผลอันเปนทิพยก็ยอมไมเขาถึงคลองแหงบุคคล ผูตื่นอยู ฉันน้ันเหมือนกัน.” พระเจา มลิ ินท : “พระคุณเจา นาคเสน มทิ ธะ (ความโงกงว ง) มเี บื้องตน ทา มกลาง ท่สี ดุ หรอื ไร?”

๑๖๖ กณั ฑท ่ี ๕, อนุมานปญหา พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ใช มิทธะ (ความโงกงวง) มเี บอ้ื งตน ทา มกลาง และทส่ี ดุ .” พระเจามิลินท : “อะไรเปนเบ้ืองตน, อะไรเปนทามกลาง, อะไรเปนที่สุด?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร ความสยบซบเซาแหง กาย ภาวะท่ีกายทรามกําลังออนแอ ไมควรแกการงาน จัดวา เปนเบื้องตนแหงมิทธะ, ขอถวายพระพร ภาวะที่หลับ ๆ ตื่น ๆ ปะปนกันเหมือนอยางการนอนหลับของลิง จัดวาเปนทามกลาง แหงมิทธะ ขอถวายพระพร การถึงภวังคจัดวาเปนท่ีสุด. ขอ ถวายพระพร คนท่ีเขาถึงทามกลางแหงมิทธะ นอนหลับเหมือน อยางลิงหลับยอมฝนได. ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนวา ผูประพฤติสํารวม มีจิตต้ังมั่น มีธรรมต้ังไวได มีความคิด ไมวอกแวก อยูกลางปาอันละเสียซึ่งศัพทสําเนียงโกลาหลแลว ก็ยอมคิดถึงอรรถท่ีสุขุมได, และ ณ ท่ีน้ัน เขายอมไมกาวลงสู ความโงกงวง, ณ ท่ีนั้น เขาผูมีจิตตั้งม่ันโดยชอบถึงความเปน หนึ่งนั้น ยอมแทงตลอดอรรถที่สุขุมได ฉันใด. ขอถวายพระพร บุคคลผูต่ืนอยู (แต) ประกอบพรอมดวยความโงกงวง ถึงมิทธะ ท่ีเปนทามกลาง นอนหลับเหมือนอยางลิงนอนหลับ ยอมฝนได ฉันนั้นเหมือนกัน, ขอถวายพระพร พึงเห็นการตื่นอยู วาเปน ดุจศัพทสาํ เนียงโกลาหล, พึงเห็นการนอนหลับเหมือนอยางการ นอนหลับของลิง วาเปนดุจปาที่สงัด, พึงเห็นบุคคลผูตื่นอยู ผูประกอบพรอมดวยความโงกงวง ถึงมิทธะท่ีเปนทามกลาง

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๖๗ นอนหลับเหมือนอยางลิงนอนหลับ ยอมฝนไดวา เปนดุจบุคคล ผลู ะศัพทสาํ เนยี งโกลาหล ละเวน ความโงกงวง เปนกลาง วางเฉย อยู ยอมแทงตลอดอรรถท่ีสุขุมไดฉะน้ัน เถิด.” พระเจา มลิ นิ ท : “ดีจริง พระคุณเจา นาคเสน ขา พเจา ยอม รบั คําตามทท่ี า นกลาวมาน.้ี ” จบสปุ น ปญ หาที่ ๕ คําอธบิ ายปญ หาท่ี ๕ ปญหาเก่ยี วกับความฝน ชือ่ วา สุปนปญ หา. คําวา คือนิมิตท่ีเขาถึงคลองแหงจิต ความวา คือ อารมณมีรูปเปนตนท่ีเขาถึงคลองคือเขาถึงความเปนอารมณ แหงจทางมโนทวาร ในคราวที่บุคคลอยูในภาวะใกลจะหลับ ใกลจะต่ืน. มีคํากลาวในอรรถกถา อยางน้ีวา “ตฺจ ปน สุปนํ ปสฺสนโฺ ต จตหู ิ การเณหิ ปสฺสติ ฯเปฯ อเสกฺขา น ปสฺสนตฺ ิ ปหีนวิปฺปลฺลาสตฺตา๑“ ซ่งึ แปลความเตม็ ไดวา “ก็บคุ คลเม่ือจะ ฝนนั้นยอ มฝน เพราะเหตุ ๔ อยาง คอื ธาตุโขภโต - เพราะความ กําเริบแหงธาตุ ๑ อนุภูตปุพฺพโต - เพราะอารมณที่เคยเสวย ๑ เทวโตปสํหารโต เพราะเทวดานอมนาวใจ ๑ ปุพฺพนิมิตฺตโต - เพราะเปนบุพนิมิต ๑.                                                ๑. สมนฺตปาสาทิกา ๒/๕.

๑๖๘ กณั ฑท ี่ ๕, อนุมานปญหา ในเหตุ ๔ อยางน้ัน บุคคลผูมีธาตุกาํ เริบ เพราะ ประกอบดวยปจจัยท่ีทําใหธาตุมีดีเปนตนกาํ เริบ (เชน อาหาร ที่รับประทานมากเกินไปเปนตน) ก็ยอมฝนเพราะธาตุกําเริบ, เมื่อจะฝน ก็ยอมฝนเห็นไปเปนประการตาง ๆ เชน ฝนวาตก เขา วาเหาะไปในอากาศ และวาถูกสัตวรายมีชางหรือพวก โจรเปนตน ไลตาม. บุคคลเม่ือจะฝนเพราะอารมณที่เคยเสวย ก็ยอมฝนเห็นอารมณท่ีตนเคยเสวย (คือเคยเห็นเปนตน) ใน กาลกอน. เม่ือคราวจะฝนเพราะมีเทวดานอมนาวใจ เทวดาก็ ยอมนอมเอาอารมณท้ังหลายมีประการตาง ๆ เขาไป (ใหเห็น) เพื่อใหเปนประโยชนบาง เพื่อใหเปนความหายนะบาง เพราะ มีความตองการจะใหไดประโยชนบาง เพราะมีความตองการ จะใหไดความหายนะบาง, เม่ือจะฝนเพราะเปนบุพนิมิต ยอม ฝนเห็นอารมณที่เปนบุพนิมิตแหงประโยชนบาง แหงความ หายนะบาง ซ่ึงจะเกิดขึ้นดวยอํานาจแหงบุญหรือบาป (ท่ีได ทําไว) เหมือนอยางท่ีพระมารดาของพระโพธิสัตวฝนเห็นนิมิต ที่เปนเหตุบอกลวงหนาวาจะไดพระโอรส, เหมือนอยางท่ี พระโพธิสัตวฝนเห็นมหาสุบินนิมิต ๕ อยาง (ซึ่งเปนเหตุ บอกลวงหนาวาจะไดตรัสรูพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ) และ เหมือนอยางท่ีพระเจาปเสนทิโกศลทรงฝนเห็นพระสุบินนิมิต ๑๖ อยาง ฉะนั้น. ในความฝน ๔ อยางนั้น ความฝน เพราะธาตุกาํ เริบ และเพราะอารมณท่ีเคยเสวย เปนความฝน ที่หาความจริงมิได, ความฝนเพราะเทวดานอมนาวใจ จริงก็มี

วรรคท่ี ๓, เวสสนั ตรวรรค ๑๖๙ เท็จก็มี. เปนความจริงวา เทวดาพอโกรธข้ึนมา ตองการจะ ใชอุบายสรางความพินาศให ยอมแสดงความฝนทําใหเขาใจ วิปริตไป ก็ได. สวน ความฝนเพราะเปนบุพนิมิต เปนจริงแนนอน ทีเดียว ยังมีการแตกความฝนไปได (เปนหลายประเภท) โดยการ แตกไปตามความปะปนกันแหงเหตุ ๔ อยางเหลาน้ีไดทีเดียว. ก็เฉพาะผูเปนพระเสกขะและปุถุชนเทานั้น ยอมฝนทั้ง ๔ อยาง เหลานี้, พระอเสกขะยอมไมฝน เพราะทานละวิปลาสท้ังหลาย ไดแ ลว” ดังน.ี้ คําวา คนที่มีธาตุลมกําเริบ, คนท่ีมีดีกาํ เริบ, คนท่ีมี เสมหะกําเริบ พระเถระกลาวหมายเอาความฝนเพราะธาตุ กําเริบนั่นเอง. คําวา เพราะมีจิตหมกมุน ก็ยอมฝนเห็นได พระเถระ กลาวหมายเอาความฝนเพราะอารมณที่เคยเสวยน่ันเอง, เปน ความจรงิ วา เมอื่ มีจติ หมกมนุ คอื นกึ ถงึ อารมณมีรปู เปนตน ทเ่ี คย เสวยคือเคยเห็นเปนตนอยูบอย ๆ ก็ยอมฝนเห็นอารมณน้ันไดอีก แมหลายครั้ง. คําวา มิไดฝนขณะกาํ ลังหลับ ทั้งมิไดฝนขณะกําลัง ตื่น คือมิไดฝนขณะท่ีมีจิตจรดถึงภวังค เปนภวังคจิตเปนไป สืบตอกันไป แหงบุคคลผูหลับสนิท ทั้งมิไดฝนขณะกาํ ลังต่ืน คือขณะที่วิถีจิตเปนไปรับรูอารมณท้ังหลายทางทวารตาง ๆ แหงบุคคลผูตื่นอยูปกติ, แตทวา ยอมฝนในคราวท่ีเกิดความ โงกงวง ซ่ึงเปนคราวท่ีวิถีจิตทางมโนทวารเปนไปออน ใกลหย่ังลง

๑๗๐ กัณฑท่ี ๕, อนมุ านปญหา สูภวังค แตไมจรดถึงภวังค เพราะเหตุน้ัน พระเถระจึงกลาววา “ยอมฝนในระหวางที่มีความโงกงวงกาวลงยังไมจรดถึง ภวังค” ดังนี้, ก็ความฝนยอมเกิดข้ึนในวิถีจิตทางมโนทวาร ซ่ึง เปนไปออน ไมเกิดในภวังคจิตก็จริง แตก็พึงทราบวา วิถีจิตน้ี ช่ือ วาเปนไปออน ก็เพราะมีภวังคจิตเกิดแทรกในระหวางมากมาย นน่ั เอง. คาํ วา จิตยอมไมเ ปนไปในสรรี ะ แมวามีอยู คอื จติ ยอม ไมเปนไปโดยเปนวิถีจิต ในสรีระคือในรางกาย แมวามีอยูคือยัง เปน ๆ อยู. คาํ น้ี พระเถระกลาวหมายเอาโดย ๒ ประการอยางนี้ คือ ประการแรก ในคราวท่ีบุคคลมีจิตจรดถึงภวังคในคราวหลับ บุคคลนั้น แมวามีจิต แตก็มีแตภวังคจิตเทานั้นที่เปนไป ซึ่ง ภวังคจิตน้ีเปนไปสงบ ไมมีกาํ ลัง ไมอาจยังใหสาํ เร็จกิจ มีการยืน การเดนิ เปน ตน ตา ง ๆ ได บุคคลผนู น้ั ในเวลาทห่ี ลับนี้ ยอ มปรากฏ เหมือนคนตายซ่งึ เปนผไู มมีจติ เพราะฉะนนั้ จงึ กลาวไปตามความ ท่ปี รากฏชดั วา “ไมมีจิตเปนไปในสรรี ะ.” อีกประการหนึ่ง สําหรับ ทานผูเขานิโรธสมาบัติ ซึ่งเปนสมาบัติที่ระงับยับยั้งความเปนไป ของจติ ทุกอยาง รวมท้งั ภวังคจติ ตลอดเวลาทเี่ ขานิโรธสมาบัติอยู นี้ ไมม จี ิตเกดิ ข้นึ เลย เหมอื นคนตาย มีความตางกันกับคนตายอยู บาง ก็เก่ียวกับรางกายที่ยังเปนไปได เพราะยังมีไออุนยังไมสิ้น อายุเทานั้น เพราะฉะนั้น ทานผูเขานิโรธสมาบัติยอมจัดวา เปนผู ไมม ีจติ เปน ไปในสรรี ะ แมม ีอยูแนนอนเลยเทยี ว.

วรรคที่ ๓, เวสสันตรวรรค ๑๗๑ คําวา ผลทเ่ี ปน ทพิ ย พระเถระกลาวถึงความฝนน่นั แหละ โดยเปนคําอุปมา โดยเก่ียวกับวา ความฝนนี้ บุคคลมิไดจงใจ ขวนขวายทําข้นึ ยอ มเกดิ ขน้ึ เองเพราะเหตอุ ยา งใดอยา งหนงึ่ ใน ๔ อยางน้ัน เหมือนอยางอารมณมีรูปเปนตน ที่เปนทิพย ท่ีพวก เทวดาสองเสพอยูในสวรรค ซ่ึงเทวดาเหลานั้นมิไดขวนขวายทาํ ข้ึน ทวาเกิดขึ้นเองดวยอํานาจแหงบุญท่ีไดทําไวในภพกอน ฉะน้ัน. จบคาํ อธิบายปญ หาท่ี ๕ ปญ หาท่ี ๖, อกาลมรณปญหา พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน สัตวผูที่จะตาย, สัตวเหลานั้นลวนตายในเวลาที่สมควรทั้งนั้นหรือ, หรือวาตายใน เวลาทีไ่ มส มควร ก็มีอยูเลา?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร มหาบพติ ร ความตายแม ในเวลาท่ีสมควร ก็มอี ย,ู ความตายแมในเวลาทไ่ี มส มควรกม็ ีอยู.” พระเจา มิลินท : “พระคณุ เจา ใครเลาตายในเวลาทีส่ มควร, ใครตายในเวลาทไี่ มส มควร?” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร พระองคเ คยทอดพระเนตร เห็นตนมะมวง หรือวาตนหวาหรือวาไมผลอยางอื่นท่ีมีผลทั้งดิบ และสุกตกหลนอยูหรือไม?” พระเจา มลิ นิ ท : “เคยเหน็ พระคณุ เจา.”

๑๗๒ กณั ฑท ่ี ๕, อนุมานปญหา พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร บรรดาผลไมท่ีตกหลน, ผลไมเหลานน้ั ลว นตกหลน ในเวลาทสี่ มควรทัง้ นั้นหรือ, หรือวา ตก หลนแมใ นเวลาทไ่ี มสมควร กม็ ีอยเู ลา ?” พระเจามิลินท : “พระคุณเจานาคเสน บรรดาผลไมท่ีสุก แลว หงอมแลว ตกหลนไป, ผลไมทั้งหมดเหลานั้น ลวนชื่อวาตก หลนในเวลาที่สมควร, สวนผลไมท่ีเหลือ ซึ่งในบรรดาผลไม เหลานน้ั บางลูกถกู หนอนเจาะไช กต็ กหลน ไป, บางลกู ถูกไมพ ลอง ตี ก็ตกหลนไป, บางลกู ถูกลมตี กต็ กหลน ไป, บางลกู เกดิ เนา อยู ขางใน ก็ตกหลน ไป, ผลไมท ้งั หมดเหลา น้นั ลว นชือ่ วาตกหลน ใน เวลาทไี่ มสมควร.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ ฉันน้ันเหมือนกัน สัตวพวกท่ีถูกกาํ ลังชรากาํ จัด ตายไป, สัตว เหลาน้ันนั่นเทียว ช่ือวาตายในเวลาท่ีสมควร, สัตวท่ีเหลือ ท้ังหลายซ่ึงบางพวกถูกกรรมขัดขวาง ตายไป, บางพวกถูกคติ ขัดขวาง ตายไป, บางพวกถูกกิริยาขัดขวางตายไป (สัตวท้ังหมด เหลาน้ัน ลวนชื่อวาตายในเวลาท่ีไมสมควร).” พระเจา มิลนิ ท : “พระคณุ เจา นาคเสน สัตวพ วกท่ีถูกกรรม ขัดขวาง ตายไป, แมพวกที่ถูกคติขัดขวาง ตายไป, แมพวกที่ถูก กริ ิยาขดั ขวาง ตายไป, แมพวกทีถ่ กู กําลงั ชราขัดขวางตายไป สัตว ทง้ั หมดเหลานน้ั ลวนช่อื วา ตายในเวลาที่สมควรท้งั นนั้ , แมว าผูใด ตายตั้งแตอยูในทองมารดา, เวลาท่ีอยูในทองของมารดานั้น ก็ จัดวาเปนเวลาท่ีสมควรสําหรับเขา, เขาน้ันชื่อวาตายในเวลาที่

วรรคที่ ๓, เวสสนั ตรวรรค ๑๗๓ สมควรนั่นเทียว. แมวาผูใดตายในเรือนคลอด, เวลาที่อยูใน เรือนคลอดนั้น ก็จัดวาเปนเวลาที่สมควรสาํ หรับเขา, แมเขานั้น ก็ ช่ือวาตายในเวลาที่สมควรนั่นเทียว แมวาผูใดตายตอนมีอายุ ได ๑ เดือน ฯลฯ แมวาผูใดตายตอนมีอายุ ๑๐๐ ป, เวลาทม่ี อี ายุ ได ๑๐๐ ปน ้ัน ก็จัดวาเปนเวลาที่สมควรสําหรับเขา, เขานั้นก็ช่ือ วาตายในเวลาท่ีสมควรน่นั เทยี ว, พระคณุ เจา นาคเสน เพราะเหตุ น้ัน ช่ือวาความตายในเวลาที่ไมสมควรไมมีหรอก, ทุกคนน้ัน ยอมตายในเวลาท่ีสมควรท้ังนั้น.” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร บคุ คล ๗ จาํ พวก เหลา น้ี แมวามีอายุยืนยง่ิ ก็ชื่อวา ตายในเวลาทีไ่ มสมควร ๗ จําพวก ใคร บาง? ขอถวายพระพร คนหิวจัด ไมไดอาหารภายในกายถูก ทําลาย (ตายไป) แมมอี ายุยนื ยงิ่ กช็ อ่ื วา ตายในเวลาท่ไี มสมควร, คนกระหายจดั ไมไ ดนํ้าดมื่ หวั ใจเหอื ดแหง (ตายไป) แมม อี ายุยืน ยงิ่ กช็ อื่ วา ตายในเวลาทไ่ี มสมควร, คนถกู งูกัด ถูกกําลังแหงพษิ รุกรานอยู ไมไ ดร บั การบําบดั รักษา (ตายไป) แมมีอายยุ ืนยิง่ ก็ชอื่ วาตายในเวลาท่ไี มสมควร, คนกินยาพษิ มีอวยั วะใหญน อยถูก กําลังยาพษิ แผดเผาอยู ไมไ ดกนิ ยาแกพ ิษ (ตายไป) แมมอี ายุยนื ยงิ่ กช็ ื่อวา ตายในเวลาทไี่ มส มควร, คนทต่ี กอยใู นไฟ ถูกไฟเผาอยู ไมไดน าํ้ ใชดับไฟ (ตายไป) แมมอี ายยุ นื ยง่ิ กช็ อ่ื วาตายในเวลาท่ี ไมส มควร, คนทต่ี กอยูในนาํ้ ไมไ ดทยี่ ดึ เกาะ (ตายไป) แมม ีอายุยืน ยิ่ง ก็ชื่อวาตายในเวลาท่ีไมสมควร, คนท่ีถูกหอกหลาวเสียบแทง เจ็บปว ยอยู ไมไดหมอผา ตดั (ตายไป) แมมีอายยุ นื ยง่ิ กช็ อื่ วาตาย

๑๗๔ กัณฑที่ ๕, อนมุ านปญหา ในเวลาท่ีไมส มควร, ขอถวายพระพร บคุ คล ๗ จาํ พวกนี้แล แมมี อายุยนื ก็ชื่อวา ตายในเวลาท่ีไมสมควร, ขอถวายพระพร แมค วาม ตายในเวลาท่ีไมสมควรนั้น อาตมภาพก็จักขอกลาวไปโดยสวน เดยี ว. ขอถวายพระพร สตั วทัง้ หลาย มีการกระทํากาละ (ตาย) เพราะเหตุ ๘ อยาง คือ สัตวทัง้ หลายมกี ารทํากาละเพราะโรคที่มี ลมเปนสมุฏฐาน ๑ เพราะโรคท่ีมีดีเปนสมุฏฐาน ๑ เพราะโรคที่มี เสมหะเปนสมุฏฐาน ๑ เพราะโรคสันนิบาต ๑ เพราะสภาพ แปรปรวนแหงอุตุ ๑ เพราะการบริหารท่ีไมดี ๑ เพราะความ พยายาม (แหงตนและผอู ื่น) ๑ เพราะวบิ ากของกรรม ๑. ขอถวายพระพร ในบรรดาเหตุ ๘ อยา งน้นั การทาํ กาละท่ี มีเพราะวิบากของกรรมน้ี ใด, การทํากาละขอนั้นนั่นแหละจัดวา เปนการทํากาละท่ีมีสมัย การทาํ กาละขอที่เหลือจัดวาเปนการทาํ กาละทหี่ าสมัยมิได จงึ เปน อันกลาวไดว า สัตวตายเพราะความหิว เพราะความกระหาย เพราะยาพิษ เพราะไฟ เพราะนาํ้ เพราะหอก หลาว, ในเพราะเหตุเหลาน้ัน ชื่อวาตายในเวลา ท่ีไมสมควร. อน่ึง สัตวตายเพราะโรคลม เพราะโรคดี เพราะโรคเสมหะ เพราะโรคสันนิบาต เพราะ การบริหารที่ไมดี เพราะความพยายาม เพราะ วิบากของกรรม, ในเพราะเหตุเหลาน้ันก็ชื่อวา

วรรคท่ี ๓, เวสสนั ตรวรรค ๑๗๕ ตายในเวลาที่ไมสมควร. ขอถวายพระพร สัตวทั้งหลายบางพวก ยอมตายเพราะ วิบากของอกุศลกรรมนน้ั ๆ ท่ไี ดทาํ ไวในภพกอ น ขอถวายพระพร บุคคลใดในโลกน้ี ในภพกอนไดทาํ ใหคนอื่นตายเพราะความหิว (เพราะความอดอยาก) เขาน้ันยอมเปนผูที่ถูกความหิวบีบคั้น หิวจัด ทรมาน หัวใจแหงเหี่ยวอับเฉา อยากแตจะกิน แหง กรอบ ถูกความหวิ เผาผลาญ ยอมตายเพราะความหวิ ทแี่ ผดเผา ในวยั หนมุ บาง ในวัยกลางคนบา ง ในวัยแกเฒา บาง ตลอดเวลา หลายแสนป, ความตายแมอยางน้ี ก็จัดเปนความตายท่ีมีสมัย ของเขา. บุคคลใด ในภพกอน ไดทาํ ใหคนอ่ืนตายเพราะความ กระหาย (เพราะอดนํา้ ), บุคคลนนั้ ยอ มเปน เหมอื นนิชฌามตัณหกิ - เปรต ซูบซีด ผายผอม หัวใจเหือดแหง ยอมตายเพราะความ กระหายน่ันเทียว ในวัยหนุมบาง ในวัยกลางคนในวัยแกเฒาบาง ตลอดเวลาหลายแสนป, ความตายแมอยางนี้ กจ็ ดั เปนความตาย ท่ีมสี มยั ของเขา. บคุ คลใด ในภพกอ นไดทาํ ใหคนอื่นถูกงูกัดตาย บุคคลนนั้ ละจากปากงเู หลือม เวยี นมาสูปากงูเหลอื ม, ละจากปากงเู หา ดาํ เวยี นมาสปู ากงเู หา ดาํ ถกู งูเหลาน้ันกดั ครัง้ แลวครัง้ เลา ยอมเปน ผู ถกู งูกัดตายน่ันเทยี ว ในวยั หนุมบาง ในวัยกลางคนบา ง ในวยั แก เฒาบาง ตลอดเวลาหลายแสนป, ความตายแมอยางนี้ ก็จัดวา เปนความตายท่ีมสี มยั ของเขา.

๑๗๖ กณั ฑท ่ี ๕, อนมุ านปญหา บุคคลใด ในภพกอนใหยาพิษ ทาํ ใหคนอ่ืนตาย, บุคคล นั้นยอมเปนผูท่ีมีอวัยวะใหญนอยไหมเกรียม มีรางกายฉีกขาด สงกลิ่นเหม็นฟุงไป ยอมตายเพราะยาพิษน่ันแหละ ในวัยเด็ก บาง ในวัยกลางคนบาง ในวัยแกเฒาบาง ตลอดเวลาหลาย แสนป ความตายแมอยางน้ี ก็จัดวาเปนความตายท่ีมีสมัยของ เขา. บุคคลใด ในภพกอ นใชไ ฟทาํ ใหคนอน่ื ตาย, บคุ คลน้ันยอม เปนผูละจากภูเขาถานเพลิงเวียนมาสูภูเขาถานเพลิง, ละจาก ภเู ขาพญายม เวยี นมาสภู เู ขาพญายม รา งกายถกู ไฟเผาไหม ตาย ไปเพราะไฟน่ันแหละ ในวัยหนุมบาง ในวัยกลางคนบาง ในวัยแก เฒาบาง ตลอดเวลาหลายแสนป ความตายแมอยางน้ี ก็จัดวา เปน ความตายทีม่ สี มัยของเขา. บุคคลใด ในภพกอนใชหอกหลาวทาํ ใหคนอ่ืนตาย บุคคล นั้นจะเปนผูมีรางกายฉีกขาดปรุพรุน ถูกคราตัวมาสูปลายหอก หลาว ยอมตายไปเพราะหอกหลาวนนั่ แหละ ในวัยหนุมบาง ใน วัยกลางคนบา ง ในวยั แกเฒาบา ง ตลอดเวลาหลายแสนป ความ ตายแมอ ยางนี้ กจ็ ดั วาเปนความตายท่มี ีสมัยของเขา.” พระเจามลิ นิ ท : “พระคุณเจานาคเสน คําทที่ า นกลาววา ‘ความตายในเวลาที่ไมสมควร ก็มีอยู’ ดังน้ีใด, ขอเชิญทานชี้แจง เหตผุ ลในเรอ่ื งน้ันเถดิ .” พระนาคเสน : “ขอถวายพระพร เปรยี บเหมือนวา กองไฟ กองใหญ ๆ ตดิ หญา ไมแ หง กง่ิ กาน ใบ กินเชือ้ จนสน้ิ แลว กย็ อ ม