ตำรับยาสมุนไพรล้านนา

โครงการเรอื่ ง การรวบรวม เลอื กสรร และปรวิ รรตคัมภีรและตาํ รายาสมุนไพรลา นนา และการจดั ทาํ โปรแกรมฐานขอมลู ตํารับยาสมนุ ไพรลา นนา Collection, Screening and Translation of Lanna Medical Text Books and the Development of Program for the Data Base of Thai Lanna Medicinal Plant Recipes คณะผวู จิ ัย ภกญ.รองศาสตราจารย ดร.อรญั ญา มโนสรอ ย (หวั หนาโครงการวิจยั ) Assoc. Prof. Dr. Aranya Manosroi, Principal Investigator ภก. รองศาสตราจารย ดร.จีรเดช มโนสรอ ย (ผูรวมวจิ ยั ) Assoc. Prof. Dr. Jiradej Manosroi, Co-investigator ศาสตราจารย ดร. อดุ ม รุงเรืองศรี (ผูรว มวิจยั ) Prof. Dr. Udom Roongruangsri, Co-investigator ศนู ยวจิ ยั และพฒั นาวัตถุดิบยา เคร่อื งสําอางและผลติ ภัณฑธรรมชาติ (PCRNC) สถาบนั วจิ ัยและพัฒนาวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี (IST) คณะเภสชั ศาสตร มหาวิทยาลยั เชยี งใหม “โครงการน้ีไดร ับทนุ อดุ หนุนจากสถาบันวจิ ัยระบบสาธารณสุข (สวรส.) ความเห็นและขอ เสนอแนะ ท่ปี รากฏในเอกสารน้เี ปนของผูวจิ ยั มิใชความเห็นของสถาบันวิจัยระบบสาธารณสขุ ” มีนาคม พ.ศ.2549

ก กิตตกิ รรมประกาศ คณะผูวิจัย ขอขอบคุณสถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข (สวรส.) ที่ใหการสนับสนุนโครงการวิจัย นี้ ขอขอบคุณสถาบันวิจัยสังคม สํานักสงเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม และกลุมหมอ แพทยพื้นบา นลานนา รวมทั้งวัดตางๆ ใน 7 จังหวัดในเขตลานนาที่ไดใหความอนุเคราะหเอกสารตํารา ยาสมุนไพรลานนา และใหถายเอกสารไมโครฟลมของตํารายาสมุนไพรลานนาเพื่อนํามารวบรวม เลือกสรร และปรวิ รรตสาํ หรบั การจดั ทําโปรแกรมฐานขอมูลตํารายาสมุนไพรลานนาของโครงการวิจัยน้ี คณะผูวิจัยขอขอบคุณคณะกรรมการผูทรงคุณวุฒิของ สวรส. ทุกทานท่ีใหขอเสนอแนะท่ีมี คณุ คา และประโยชนอยา งยิ่งในการวิจัยและการจัดทํารายงานฉบบั นี้จนเสรจ็ สมบรู ณ คณะผวู จิ ัย มีนาคม 2549

ข บทคัดยอ โครงการวจิ ยั นี้ มวี ตั ถปุ ระสงคเ พื่อรวบรวม เลอื กสรร ปริวรรตคัมภีรแ ละตําราแพทยแ ผนไทย ลา นนา และตาํ รายาสมนุ ไพรลา นนา แลว จัดทาํ โปรแกรมฐานขอมลู และคดั เลือกตาํ รบั เพ่อื การประยุกต ในระบบสาธารณสขุ ในการพฒั นาเปน ยาสมุนไพรแผนปจ จบุ ัน-ยาแผนปจ จุบนั และเพอื่ การอนรุ ักษ คณะผวู จิ ัยไดรวบรวมคัมภีรตาํ ราแพทยแผนไทยลา นนา และตํารายาสมนุ ไพรลา นนาทเ่ี ปน คมั ภรี ใ บลาน หรือพบั สาทบี่ นั ทกึ ดว ยอกั ษรธรรมลานนาเขตภาคเหนือตอนบน 7 จงั หวัด ซงึ่ ไดแก เชยี งใหม เชยี งราย พะเยา ลาํ พนู ลําปาง แพร และนาน จากสถาบนั วจิ ัยสงั คม สาํ นกั สงเสริมศลิ ปวฒั นธรรม ศนู ยว จิ ยั และ พฒั นาวัตถุดบิ ยา เคร่อื งสาํ อาง และผลิตภัณฑธรรมชาติ มหาวทิ ยาลยั เชยี งใหม และของสว นบุคคล จํานวนทงั้ สน้ิ 225 ฉบับ จากนนั้ ไดเลือกสรรเอกสารทมี่ คี วามสมบรู ณดา นเน้ือหาและมีความนา เชือ่ ถือ มา 21 ฉบบั จาก 7 จงั หวดั แลว ปรวิ รรตเอกสารเหลา น้ีเปน 3 ขัน้ ตอน คือการปริวรรตขัน้ ท่ี 0 คอื การ จดั พิมพใหมดว ยแบบอกั ษรคอมพิวเตอร การปรวิ รรตขั้นที่ 1 คอื การปริวรรตขอความจากอกั ษรธรรม ลานนาเปน อกั ษรไทย และการปริวรรตขั้นท่ี 2 คอื การแปลขอความจากภาษาลานนาเปน ภาษาไทยกลาง จากนน้ั ไดบันทึกขอ มลู ท้ังหมดใสโปรแกรมฐานขอมูลทจ่ี ัดทําข้ึน ซง่ึ มีจาํ นวนตาํ รบั ท้ังหมด 7,265 ตาํ รับ โปรแกรมฐานขอ มูลนี้ สามารถใชคนหาและพมิ พร ายงาน โดยมคี าํ สาํ คัญคอื ชอ่ื จังหวัด รหสั เอกสารศูนย รหัสไมโครฟลม ชื่อโรค/อาการ (ทง้ั ชือ่ ภาษาไทย ภาษาลานนา อกั ษรลานนา และภาษาอังกฤษ) ชอ่ื สมนุ ไพร (ทง้ั ชื่อภาษาไทย ภาษาลานนา อกั ษรลา นนา ภาษาองั กฤษ ชือ่ ทองถ่นิ และชื่อวทิ ยาศาสตร) และสารสาํ คญั ท่พี บในสมนุ ไพร รายชอื่ สมุนไพรทพี่ บใน 7,265 ตํารบั นีม้ ีสมนุ ไพร 3,965 ตวั ซง่ึ คณะผวู จิ ัยไดจ ดั ทําตวั อยา งของคุณลักษณะของสมุนไพรดงั กลาว จาํ นวน 30 ตวั สวนโรคทพ่ี บมี 1,781 โรค ซ่งึ คณะผวู จิ ัยไดจดั หมวดหมูต ามอกั ษร ตามระบบรา งกายและตามรหสั โรค ในการคัดเลอื กตํารบั คณะผวู จิ ัยไดคนหาช่อื โรค/อาการท่มี ีความถีท่ พี่ บมากทีส่ ดุ ในโปรแกรม ฐานขอ มูลนี้ ซงึ่ พบวา “ไข” เปนโรค/อาการทีม่ ีความถมี่ ากทส่ี ุด รองลงมาคือสนั นิบาต ขาง ลม มะเร็ง ครดุ ปวดศีรษะ มะโหก ไมส บายระหวา งตง้ั ครรภ ฝ และเจ็บปว ยหลงั คลอดลูก ตามลําดบั ในสว นของ การรักษาไขน น้ั มกี ารใชส มนุ ไพรจาํ นวน 619 ชนิด โดยสมนุ ไพรทมี่ ีความถใี่ นการใชมากทส่ี ดุ 10 อนั ดับ แรก ไดแก ออยแดง ชมุ เห็ดเทศ หญาคา หญา ตนี กา กลว ยตีบ หญา ขัด มะกอก มะเดื่ออุทุมพร เครือขา ว เย็น และไผบ ง ตามลาํ ดบั ซง่ึ สมุนไพรเหลา นน้ี า จะมสี ารสําคญั ทีเ่ กย่ี วขอ งกบั การรกั ษาไข จาก 10 ตํารบั ทค่ี ดั เลอื กมา มีการใชชมุ เหด็ เทศเปนสว นประกอบในตาํ รบั ยาทกุ ตาํ รับ และใชออยแดง หญาคา หญา ตีนกา หญา ขดั มะกอก กลว ยตบี มะเดอื่ อทุ มุ พร ไผบง และเครือขา วเยน็ ในลําดบั ความถท่ี นี่ อ ยลงมา ตามลาํ ดับ คณะผูว ิจัยไดเสนอแผนการ จาํ นวน 10 ข้นั ตอนของการศกึ ษาวิจยั และพฒั นาตาํ รบั ท่เี ลือกมา เพื่อประยกุ ตในระบบสาธารณสขุ มลู ฐานเพอื่ ยืนยนั ประสทิ ธิภาพและความปลอดภยั ตลอดจนการ เตรยี มใหอยูใ นรูปแบบท่เี หมาะสม นอกจากนคี้ ณะผวู จิ ัยยังไดน าํ เสนอ 5 ขน้ั ตอนของวธิ ีการดาํ เนนิ การ เก่ยี วกบั ตาํ รับยาในภาคอน่ื ๆ ของประเทศไทย โดยอา งองิ ตามกระบวนการของโครงการวิจยั น้ี คําสําคัญ : รวบรวม คดั สรร ปริวรรต ตํารายาสมุนไพรลานนา โปรแกรมฐานขอมูล ตํารบั ยาสมุนไพรลา นนา สมนุ ไพรไทย

ค Abstract This research project has aimed at collecting, screening and translation of Lanna medical text books and the development of a program for the data base of Thai Lanna medicinal plant recipes and the selection of the recipes for the application in health system for the development of modern medicinal plant products and modern phamaceuticals and for conservation. The total of 225 recipes from Lanna medical text books and medicinal plant recipes written in Lanna religious alphabet and recorded in palm leaves or mulberry pulp paper in seven provinces (Chiang Mai, Chiang Rai, Pra-Yao, Lumphun, Lumpang, Phrae and Nan) in northern part of Thailand were collected from the Institute of Social Research, Lanna Art and Culture Promotion Center, and Pharmaceutical – Cosmetic Raw Materials and Natural Products Research and Development, Chiang Mai University, Thailand. Only 21 copies were selected base on the completeness of the contents and the reliability of the documents. The documents were translated into 3 steps which were step 0 : the record of the recipes as Lanna alphabet in the computer, step 1 : the translation of Lanna language to common Thai and step 2 : the translation of common Thai to the understandable Thai. The total recorded recipes was 7,265 formulae. A program for the data base of Thai Lanna medicinal plant recipes was developed. This program can be used to search and print the reports by the key words : province, document code, microfilm code, disease /symptom (Thai, Lanna, English), medicinal plant (Thai, Lanna, English, local name and scientific name) and the active compounds in the medicinal plants. The list of 3,965 names of the medicinal plants was obtained. The examples of the monograph of the thirty Thai Lanna medicinal plants were presented. For the 1,781 diseases which have been found in these recipes, there are classified according to alphabetical order, anatomical system and disease code. For the selection of recipes, the program was used to search the highest frequency of the disease/symptoms found in the recipes. Fever gave the highest frequency followed by “San-ni-bat”, “Khang”, “Lom“, “Mareng-kud”, head-ache, “Ma- hoke”, ill during pregnancy, abscess and ill after baby delivery. The total of 619 medicinal plants were used to treat fever. The 10 medicinal plants which were used in the highest frequency were, Oi-dang, Choom-hed-tes, Ya-kha, Ya-teen-ka, Kluay-teep, Ya-khad, Ma-kog, Ma-dua-u-thoom-porn, Krua-khao- yen and Phai-bong. These plants may contain active compounds for antipyretic. Choom-hed-tes was found in all recipes whereas other plants were in less frequency. We have proposed 10 steps for the research and development of the selected 10 recipes for health system application, by further study on confirming the effectiveness and safety and the development of the proper formulations of these recipes. The five steps of the process to perform on Thai medicinal recipes in other parts of Thailand following the criteria of this research project, have also been proposed. Key words : collect, screen, translate, Lanna medical text book, data base programming, Lanna Thai medicinal recipes

ง สารบญั ลําดับท่ี เน้ือหา หนา 1 กิตตกิ รรมประกาศ ก 2 บทคดั ยอ ข 3 Abstract ค 4 สารบญั ง 5 สารบญั รูป ฉ 6 สารบญั ตาราง ช 7 สวนเน้ือหา 1 - หลกั การและเหตุผล 12 - บททบทวนวรรณกรรม 14 - เปา หมายและวัตถุประสงค 14 - ระเบยี บวธิ วี จิ ัย 16 - ผลการศึกษา 43 - สรุปและขอ เสนอแนะเชงิ นโยบายและหวั ขอ 45 การทาํ วจิ ยั ท่ีควรทาํ เพ่มิ เตมิ 45 การตีพมิ พผลงานวจิ ยั และเสนอผลงานวจิ ยั ในระดบั ประเทศและนานาชาติ 46 8 เอกสารอา งอิง 48 9 ภาคผนวก 49 ภาคผนวก 1: รายชอ่ื คัมภรี แ ละตาํ ราแพทยแ ผนไทยลา นนา และตาํ รายาสมุนไพรลานนาทรี่ วบรวมมาศกึ ษา ภาคผนวก 2: รายชอื่ สมนุ ไพรท้ังหมด ทพ่ี บในคมั ภรี แ ละตาํ ราแพทย 58 แผนไทยลานนาและตาํ รายาสมนุ ไพรลานนา ภาคผนวก 3: ลักษณะของสมนุ ไพร ทีพ่ บในคัมภรี และ 192 ตําราแพทยแผนไทยลา นนาและตํารายาสมนุ ไพรลานนา ภาคผนวก 4: รายชือ่ โรค/อาการ ทีพ่ บในคมั ภีรแ ละ 434 ตําราแพทยแผนไทยลา นนาและตํารายาสมนุ ไพรลา นนา ภาคผนวก 5: คําอธบิ ายชื่อโรค/อาการ ทพี่ บในคมั ภีรแ ละ 504 ตําราแพทยแผนไทยลา นนาและตํารายาสมุนไพรลา นนา

จ สารบญั (ตอ ) ลาํ ดบั ท่ี เนอ้ื หา หนา 526 ภาคผนวก 6 : การจดั หมวดหมูโ รค/อาการ ในลา นนา ตามหมวดอกั ษร ตามระบบรา งกาย และตามรหสั โรค 589 ในตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลานนา 624 ภาคผนวก 7: รปู ภาพและขั้นตอนการบนั ทกึ โปรแกรมฐานขอ มลู 630 “ฐานขอมลู คมั ภีรต ํารายาสมนุ ไพรลา นนา : ตํารับ-โรค-อาการ” และตัวอยางรายงาน ภาคผนวก 8: ตัวอยา งแบบสอบถามการทดลองใช โปรแกรมฐานขอ มลู คมั ภรี ต ํารายาสมุนไพรลา นนา ภาคผนวก 9: รายงานขอ มูลความถข่ี องโรค/อาการ ที่พบในคัมภรี ต าํ รายาสมุนไพรลา นนาทงั้ หมด

ฉ สารบญั รปู รูปที่ หนา 1 พบั สาท่บี ันทกึ เปนภาษาลา นนา 4 2 แผนท่ีแสดงอาณาจักรลา นนาและบรเิ วณรอบๆ ลานนา 5 3 การกาํ หนดอกั ษรลานนาเมอ่ื ถอดเปนภาษาไทยมาตรฐาน 6 4 การกาํ หนดตัวเลขเม่ือถอดเปนตัวเลขไทย 8 และตัวเลขท่นี ยิ มใชใ นการคาํ นวณ 5 ตํารบั ยาสมนุ ไพรลา นนา “ยารกั ษาโรคทางเดินปสสาวะ 9 เปนเนาหนอง(ยามตตะขึดเนา หนอง)” ทเี่ ขยี นดว ยอักษรลา นนา” 6 ตํารบั ยาสมนุ ไพรลานนา “ยารกั ษาโรคทางเดนิ ปส สาวะ 10 เปนเนา หนอง(ยามตตะขึดเนา หนอง) ฯ ทป่ี รวิ รรตเปน อกั ษรไทยแลว” 7 ตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลานนา “ยารักษาโรคทางเดินปส สาวะ 10 เปน เนาหนอง(ยามตตะขดึ เนา หนอง) ฯ ที่แปลเปนภาษาไทยมาตรฐานแลว”

ตารางท่ี ช หนา ท่ี 1 17 2 สารบญั ตาราง 27 3 ผลการสาํ รวจเอกสารคมั ภรี แ ละตาํ ราแพทยแ ผนไทยลา นนา 28 4 และตาํ รายาสมนุ ไพรลา นนา 29 5 ลําดบั ความถข่ี องโรค/อาการ 10 ลาํ ดบั 35 6 จากขอ มลู ความถโ่ี รค/อาการทงั้ หมด 37 ท่ีพบในคมั ภรี ต าํ รายาสมนุ ไพรลานนา 7,265 ตํารับ ลําดับความถขี่ องสมนุ ไพร 10 ลําดบั ทใ่ี ชใ นการรกั ษาอาการไข จากโปรแกรมฐานขอมลู คัมภรี ต าํ รายาสมนุ ไพรลา นนา ตาํ รับยาสมนุ ไพรรกั ษาไขที่มกี ารใชส มนุ ไพร 10 ลาํ ดบั แรก ทีพ่ บมากท่ีสดุ ในการรักษาอาการไข ความถ่ีของการใชส มนุ ไพร 10 ชนดิ จากตาํ รบั ทเ่ี ลือกมาทงั้ หมด 10 ตํารับ ฤทธท์ิ างเภสัชวทิ ยาของสมนุ ไพร 10 ตัว ท่คี ดั เลอื กจากตํารบั ยาสมนุ ไพรลานนา

หลกั การและเหตผุ ล หลกั การและเหตุผล ในชวงท่ีผานมา ประเทศไทยเคยเปนประเทศท่ีมีอัตราการเจริญเติบโตสูงในระดับตน ๆ ของ โลกติดตอกันเปนเวลาหลายปมาแลว การพัฒนาไดเกิดขึ้นในหลายๆ ดานทั้งดานเศรษฐกิจและสังคม โดยเฉพาะอยางย่ิงในภาคอุตสาหกรรม อยางไรก็ตาม การพัฒนาทางดานอุตสาหกรรมยาซึ่งเปน อุตสาหกรรมหน่ึงท่ีมีความสําคัญตอเศรษฐกิจของประเทศนั้นยังมีการพัฒนาท่ีนอยมากโดย อุตสาหกรรมยาในประเทศสวนใหญจะเปนการนําวัตถุดิบยาจากตางประเทศเขามาผลิตเปนยา สําเร็จรูปแบบตาง ๆ เชนยาเม็ด ยาน้ํา ครีม แคปซูล ข้ีผ้ึงและยาปราศจากเช้ือ เปนตน สําหรับดาน การผลิตวัตถุดิบเพื่อใชในการผลิตยาสําเร็จรูปนั้น ปจจุบันมีวัตถุดิบทางยาหลายตัวท่ีสามารถผลิตข้ึน ไดเองในประเทศไทย แตเปนการนําเทคโนโลยีการผลิตจากตางประเทศมาใชผลิตในประเทศ เชน Sorbitol, Aspirin, Acetic acid และ Paracetamol เปน ตน ในสวนของสมุนไพรนั้น การใชสมุนไพรมีการต่ืนตัวขึ้นเปนอยางมากท้ังในประเทศไทยและ ประเทศอื่นๆ ทั่วโลกมียาแผนปจจุบันเปนจํานวนมากท่ีพัฒนาจากสมุนไพร ตัวอยางท่ีเห็นไดชัดและ ใกลตัวท่ีสุดคือตัวยา Plaunotol (acyclic diterpene alcohol) ที่วิจัยและพัฒนาจากตนเปลานอย (Croton longissimus Airy Shaw) ซ่ึงเปนพืชท่ีสามารถพบไดในประเทศไทยโดยบริษัท Sankyo ของ ประเทศญี่ปุนไดทําการสกัดและนําไปวิจัยและพัฒนาตอจนสามารถผลิตออกมาเปนยาสําเร็จรูปที่มี ประสิทธิภาพสงู ท่ใี ชในการรกั ษาโรคกระเพาะอาหารและสงออกไปขายทวั่ โลกทั้ง ๆ ท่ีสมุนไพรดังกลาว เปนสมนุ ไพรท่มี ีในประเทศของเราเอง อีกตัวยาหนึ่งท่ีนิยมใชกันอยางแพรหลายในการรักษาโรคมะเร็งคือ Paclitaxel ซ่ึงสกัดจาก เปลือกตน Pacific yew (Taxus brevifolia) และจําหนายโดย บริษัท Bristol – Myers Squibb ภายใต ช่ือ Taxol Paclitaxel เปนยาตานมะเร็งจากธรรมชาติตัวใหมที่ดีท่ีสุดตัวหน่ึงในปจจุบันและจัดเปน First – line treatment ของ non – small cell lung cancer และยังใชในการรักษามะเร็งรังไข มะเร็ง เตา นมและ Kaposi sarcoma สมุนไพรไดรับความนิยมอยางกวา งขวางทวั่ โลกทั้งในรปู ยาแผนปจ จุบัน ยาสมนุ ไพรแผนปจจุบัน อาหารเสริมและเคร่ืองสําอาง ในป พ.ศ. 2546 มูลคาความตองการสมุนไพรของตลาดโลกมีมูลคาถึง 784,000 ลานบาท (แผนยุทธศาสตรการพัฒนาใหประเทศไทยเปนศูนยกลางสุขภาพของเอเชีย พ.ศ. 2547 – 2551) มีสมุนไพรหลายชนิดท่ีมีการใชวิทยาการทางดานวิทยาศาสตรเขามาทําการวิจัยและ พัฒนาและผลิตออกจําหนายท่ัวโลก ตัวอยางสมุนไพรดังกลาวเชน โสม (Panax ginseng) ผลิต จําหนายในช่ือ Ginsana และ แปะกวย (Ginkgo biloba) ในชื่อ Gincosan Ginsana เพ่ือใช ในการชวยกระตุนรางกายและจิตใจ ปองกันความออนเพลียและชวยใหจิตใจสงบ สวน Gincosan ชวยใหระบบไหลเวียนโลหิตดีข้ึน มีผลตอระบบความจําของสมอง ปองกันการหลงลืมโดยเฉพาะอยาง

2 ย่ิงผูสูงอายุ ผลิตภัณฑสองชนิดดังกลาว ผลิตโดยใชวิธีการทางวิทยาศาสตรในการสกัดและผลิตโดย บริษัท Pharmaton SA ซ่ึงเปนบริษัทในเครือของบริษัท Boehringer Ingelheim บริษัทผูผลิตยาที่ใหญ เปนอันดับ 1 ใน 5 อันดับแรกของประเทศสหพันธสาธารณรัฐเยอรมันและอยูในอันดับที่ 16 ของโลก ทั้งนี้ เฉพาะผลิตภัณฑที่ประกอบดวยสารสกัดจากใบของแปะกวย มียอดจําหนายในประเทศสหพันธ สาธารณรฐั เยอรมนั ในป พ.ศ. 2539 ถึง 8,477 ลานบาท โดยเปน ผลติ ภณั ฑท ม่ี ยี อดการจําหนายสูงสุด ท้ังน้ี ประเทศในกลุมทวีปยุโรป มีการใชยาท่ีเปนยาสมุนไพรสูง โดยเฉพาะประเทศสหพันธสาธารณรัฐ เยอรมัน มีสัดสวนการใชยาสมุนไพรถึง 30% และมีเภสัชตํารับสําหรับยาสมุนไพรโดยเฉพาะดงั เชน เภสชั ตํารบั ของยาแผนปจ จุบัน (USP, BP, NF) ในสวนของประเทศไทย การใชสมุนไพรมีการต่ืนตัวและไดรับความนิยมอยางแพรหลาย เชนกัน ท้ังในดานการผลิตเพื่อการบริโภคภายในประเทศและการสงออก ตลอดจนการนําเขาจาก ตางประเทศ โดยในป พ.ศ. 2546 มีผูผลิตสมุนไพรในประเทศถึงประมาณ 600 ราย โดยผลิตเพื่อการ บริโภคภายในประเทศปละ 10,000 ลานบาท และสงออก 1,000 ลานบาท ในขณะที่การนําเขา สมุนไพรจากตางประเทศมีมูลคาถึง 20,000 ลานบาท (แผนยุทธศาสตรการพัฒนาใหประเทศไทยเปน ศูนยก ลางสุขภาพของเอเชีย พ.ศ.2547 – 2551) ประเทศไทยนับไดวาเปน ประเทศท่มี ีความหลากหลายทางชีวภาพประเทศหน่ึง และมีสมุนไพร อยูเปนจํานวนมาก อยางไรก็ตาม การนําสมุนไพรมาใชประโยชนทั้งการสงออกและการใช ภายในประเทศ ตลอดจนการพัฒนาไปเปนสมุนไพรท่ีมีคุณภาพและไดมาตรฐานซ่ึงสามารถแขงขันใน ตลาดสากลไดยังไมกาวหนาเทาท่ีควร รัฐบาลในชวงระยะเวลาท่ีผานมาไดเห็นความสําคัญในเร่ือง ดังกลาวโดยเร่ิมตั้งแตป พ.ศ.2485 ในสมัยของจอมพล ป. พิบูลสงคราม เปนนายกรัฐมนตรีเพื่อใหมี การนําสมุนไพรมาใชประโยชนอยางมีประสิทธิภาพ รัฐบาลไดจัดสรรงบประมาณในการวิจัยและ พัฒนาสมุนไพรของประเทศไทยมาโดยตลอด โดยเริ่มอยางจริงจังในแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม แหงชาติ ฉบับท่ี 4 (พ.ศ. 2520 -2524) และตอมาไดมีนโยบายและแนวทางการวิจัยของชาติฉบับที่ 6 (พ.ศ. 2545-2549) มีการจัดทําชุดโครงการวิจัยแหงชาติเพ่ือพัฒนาดานสุขภาพครอบคลุม อุตสาหกรรมยาภายในประเทศ และภมู ปิ ญ ญาทองถ่นิ ดา นสุขภาพรวม10 โครงการ นอกจากนี้ รัฐบาล ยังไดจัดทําแผนยุทธศาสตรการพัฒนาใหประเทศไทยเปนศูนยกลางสุขภาพของเอเซีย (พ.ศ. 2547- 2551) มีวิสัยทัศนท้ังหมด 3 ขอ โดยวิสัยทัศนขอท่ี 3 เปนวิสัยทัศนของการพัฒนาธุรกิจ ผลิตภัณฑสุขภาพและสมุนไพรไทย : ประเทศไทยเปนแหลงกําเนิดของการมีสุขภาพที่ดี (Thailand : The Origin of Precious Herbs for Superior Health) ท้ังน้ี สวนหนึ่งของวัตถุประสงค เกี่ยวของกับสินคาประเภทอาหาร ยาและเครื่องสําอาง ธุรกิจสปา การนวดไทยและการดูแลสุขภาพ ระยะยาว ประเทศไทยมีการใชสมุนไพรในการรักษาโรคมาเปนเวลายาวนานในท่ัวทุกภาคของประเทศ ดังปรากฏในตํารับยาสมุนไพรไทยพ้ืนบานท่ีเปนภูมิปญญาไทยในเอกสารคัมภีรของทองถิ่นตางๆ สมุนไพรที่ใชมีจํานวนมากมายหลายชนิด อาจใชทั้งแบบชนิดเด่ียว ๆ หรือประกอบดวยสมุนไพรหลาย Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบบั สมบูรณ\\ รายงานปรวิ รรต สว นเนอื้ หา.doc

3 ชนิด โดยยาบางตํารับอาจมีพิธีกรรมเขามาเก่ียวของในการรักษาท้ังนี้ข้ึนอยูกับความเช่ือประเพณีและ วัฒนธรรมของคนแตละทองถ่นิ ดวยเชนกัน (Brun and Schumacher, 1987) ตํารับยาท่ีใชมีท้ังท่ีบันทึกไวในเอกสารตางๆ เชน คัมภีรใบลาน และพับสา (รูปที่ 1) เปนตน บางสวนอาจใชวิธีการถายทอดสืบตอในตระกูลหรือผูใกลชิดโดยไมไดทําการบันทึกไวแตอยางใด ใน ภาคเหนือโดยเฉพาะอยางยิ่งดินแดนลานนาในบริเวณจังหวัดเชียงใหม เชียงราย ลําปาง ลําพูน แพร นาน พะเยาและแมฮองสอน มีการใชสมุนไพรอยางแพรหลายเชนกัน มีตํารายาสมุนไพรเปนจํานวน มากทง้ั ท่ีเปน สมบตั ิสว นตัว ของวดั และสถาบันตา งๆ และบางสว นที่เปนของสวนตวั ซึ่งผทู เี่ กบ็ รกั ษาอาจ ไมเขา ใจหรือตระหนกั ถงึ ความสาํ คัญของตาํ ราสมนุ ไพรดังกลาว ทงั้ น้อี าจเนือ่ งจากไมม ผี ทู ส่ี ามารถอา น ภาษาลานนาไดหรือไมเห็นถึงความสําคัญ ดังน้ัน บอยคร้ังท่ีจะพบผูนําคัมภีรหรือตําราสมุนไพรตางๆ ในรูปของสมุดขอย ใบลานหรือพับสามาขายใหรานรับซื้อของเกาหรือวางขายทั่วไปหรือแมแตนําไป ทําลายหรือท้ิง บางสวนอาจมีการเก็บรักษาไมดีซึ่งอาจทําใหชํารุดสูญหายได บริเวณที่เปนดินแดน ลา นนาและตัวอยา งการปริวรรตและอกั ษรลานนาไดแสดงไวด งั รปู ที่ 2 – 7 ตามลาํ ดบั ในปจจุบันไมมีผูที่สามารถอานอักษรลานนาไดหรือหากอานออกก็มีจํานวนนอยมากนอกจาก ผูท่ีศึกษาทางดานน้ีโดยเฉพาะ นอยคนที่สามารถเขาใจอยางถองแทในองคความรูท่ีอยูในตํารา ดังกลาวไดตรงกับจุดประสงคท่ีบรรพบุรุษผูเปนเจาของตําราตองการสื่อ คณะผูวิจัยไดศึกษาวิจัย เบ้ืองตนมากอนหนานี้แลว ซึ่งไดแก การจัดทําเภสัชกรรมลานนา : ตํารับยาสมุนไพรลานนา (จีรเดช มโนสรอ ยและอรัญญา มโนสรอ ย, 2537) การจัดทําพจนานุกรมโรคและสมุนไพรลานนา-ไทยและไทย- ลานนา (อรัญญา มโนสรอยและคณะ, 2542) และการรวบรวมคัมภีรตําราแพทยแผนไทยและตํารายา สมุนไพรลานนาจากวัดตางๆ เชน วัดขัวมุง อําเภอสารภี จังหวัดเชียงใหม และวัดประตูปา จังหวัด ลําพูน ตลอดจนหนวยงานตางๆ เชน สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม สํานักสงเสริม ศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม ไดนําคัมภีรใบลานและพับสาตางๆ คณะผูวิจัยไดนํามาถาย ไมโครฟลมเก็บ ไว แลวเลือกสรรและนํามาปริวรรตเพื่อเก็บไวเปนขอมูลสําหรับการคนควาวิจัย ตลอดจนการเผยแพรใหสาธารณชนไดศ กึ ษาคน ควา คณะผูวิจัยจึงไดเสนอโครงการวิจัยนี้เพ่ือทําการขยายขอบเขตของงานวิจัยที่คณะผูวิจัยได ดาํ เนินการมาแลว ซึง่ ไดทําการเลอื กสรรและปรวิ รรตคมั ภรี ล านนาในจงั หวดั ตา งๆในเขตลานนาจํานวน 7 จังหวัด จังหวัดละ 3 ผูก (คัมภีร) รวมท้ังสิ้น 21 ผูก และไดขอมูลบางสวนเกี่ยวกับตํารายาสมุนไพร ลานนาและตําราแพทยแผนไทยลานนาที่ไดทาํ การแปลเปน ภาษาท่ีคนท่ัวไปสามารถอานเขาใจได โดย ในโครงการวิจยั นจ้ี ะทําการวิจัยเพ่ิมเติมโดยจะทําการปริวรรตเพ่ิมเติมใหไดจํานวน 1,000 ตํารับ ในแต ละจังหวัด รวมทั้ง 7,000 ตํารับจาก 7 จังหวัด จากนั้นจะคัดเลือกตํารับที่มีศักยภาพที่จะเปนขอมูลใน การนําไปวิจัยและพัฒนาเปนยาแผนปจจุบัน สมุนไพรแผนปจจุบัน ผลิตภัณฑสมุนไพร รวมทั้งการ จดั ทําโปรแกรมฐานขอมูลของตํารับยาสมนุ ไพรลา นนา Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบบั สมบรู ณ\\ รายงานปริวรรต สวนเนอื้ หา.doc

4 โครงการวิจัยนี้นับไดวาเปนโครงการวิจัยใหมท่ียังไมมีผูใดทํามากอน (Innovative) โดยงาน ปริวรรตท่ีไดมีผูจัดทําข้ึน (หนวยงานศึกษาวิจัยคัมภีรฯ 2525) แมจะไดปริวรรตเปนภาษาไทยแลวแต ยังคงเปนภาษาไทยที่มีความหมายลานนาและไมสามารถเขาใจได อีกท้ังงานปริวรรตสวนใหญจะเปน ดานลานนาคดีศึกษาหรือประวัติศาสตรลานนา การศึกษาเก่ียวกับทางดานแพทยและสมุนไพรของ ลานนาจํานวนมากลวนแตเปนการศึกษาวิจัยดานอื่นท่ีไมใชการปริวรรต (Breaky and Voulgaropoulos, 1976 ; Brun, 1964; Cunningham, 1970; Day and Leoprapai, 1977; Ionescu- Tongyonk, 1981; Irvine, 1982; Ministry of Public Health, 1978; Muecke, 1979) โดยสวนใหญผูที่ ทําการศึกษาจะเปนชาวตางประเทศ ซ่ึงเม่ือนักวิจัยของไทยจะทําการศึกษาคนควาก็ตองกลับไป คน ควา จากเอกสารอางอิงท่ชี าวตางประเทศเปนผทู ําการวิจัยไวอีกทีหนึ่ง รูปท่ี 1 พับสาท่ีบนั ทกึ เปน ภาษาลา นนา (จาก ศ.ดร. อดุ ม รงุ เรอื งศร)ี Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบบั สมบูรณ\\ รายงานปริวรรต สว นเนอื้ หา.doc

5 แผนทอ่ี าณาจกั รลา นนา รปู ท่ี 2 แผนท่ีแสดงอาณาจักรลานนาและบริเวณรอบๆ ลานนา (คัดจากหนังสือชุมชน โบราณในเขตลานนา ของนวลศิริ วงศทางสวัสด์ิ. ภาควิชาภูมิศาสตร คณะ สังคมศาสตรม หาวิทยาลัยเชยี งใหม พ.ศ. 2528, หนา 11) Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบับสมบรู ณ\\ รายงานปรวิ รรต สว นเนอ้ื หา.doc

6 รูปท่ี 3 การกาํ หนดอกั ษรลา นนาเพือ่ ถอดเปน ภาษาไทยมาตรฐาน (คัดจากพจนานกุ รม ภาษาลานนา-ไทย ฉบับแมฟา หลวงตอนท่ี 1 ของ ศ.ดร. อดุ ม รงุ เรอื งศร)ี Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบบั สมบูรณ\\ รายงานปริวรรต สว นเนอ้ื หา.doc

7 รปู ที่ 3 การกําหนดอักษรลานนาเพื่อถอดเปนภาษาไทยมาตรฐาน (คัดจากพจนานุกรม ภาษาลานนา-ไทย ฉบับแมฟา หลวงตอนที่ 1 ของ ศ.ดร. อดุ ม รงุ เรอื งศรี) (ตอ) Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบับสมบูรณ\\ รายงานปรวิ รรต สว นเนอื้ หา.doc

8 รูปท่ี 4 การกําหนดตัวเลขเพ่ือถอดเปนตัวเลขไทยและเลขที่นิยมใชในการคํานวณ (คัดจาก พจนานุกรมภาษาลานนา-ไทย ฉบับแมฟาหลวง ตอนท่ี 1 ของ ศ.ดร. อุดม รงุ เรอื งศร)ี Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบับสมบรู ณ\\ รายงานปรวิ รรต สว นเนอ้ื หา.doc

9 รูปที่ 5 ตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลา นนา “ยารักษาโรคทางเดินปส สาวะเปน เนาหนอง (ยามต ตะขดึ เนา หนอง)” คดั ลอกจากคมั ภรี ใ บลาน วดั ขวั มงุ อาํ เภอสารภี จังหวดั เชียงใหม เขียนดว ยลา นนา (จากหนังสอื เภสัชกรรมลา นนา : ตาํ รบั ยาสมนุ ไพร ลานนา ของ รศ.ดร. จีรเดช มโนสรอ ย และ รศ.ดร. อรัญญา มโนสรอ ย) Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบับสมบูรณ\\ รายงานปรวิ รรต สวนเนอื้ หา.doc

10 “ยามตตะขึดเนาหนอง หื้อเอารากไมฐาน รากไมส า นหลวงรากทิดเคลา รากฝายเรอ้ื รากฝา ยปา รากทง้ั มวลมาตมวนั ตกเรอื น ออกชายฅา กินหายแล ขันตงั้ มเี งิน 5 บาทปุด เทยี น 2 คู หมาก 2 กอม พลสู องสวย ผาขาวผา แดงกม็ ีแล พาก 1 ยามตตะขดึ ฅันไพคด็ ี หอื้ เอาเขาตอก ดอกไมไพ เอาชอ่ื ผเู ปนพยาธิไพ หอ้ื เอาเปลอื กไมไ ครน นุ ทางวัน(ตก)มาตม แลว หอื้ แชท ี่เปน นนั้ เทอิ ะ อยาในนนั้ ห้ือเอากวยอีวอก มาตมใส” รูปท่ี 6 ตํารบั ยาสมนุ ไพรลา นนา “ยารกั ษาโรคทางเดินปส สาวะเปน เนา หนอง (ยามตตะขึด เนา หนอง)” จากวัดขวั มุง อําเภอสารภี จงั หวัดเชยี งใหม เมื่อปริวรรตเปน อักษรไทย แลว (จากหนงั สือเภสัชกรรมลา นนา : ตํารับยาสมนุ ไพรลานนา ของ รศ.ดร. จีรเดช มโนสรอย และ รศ.ดร. อรญั ญา มโนสรอย) รปู ที่ 8 ตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลานนา “ยารักษาโรคทางเดินปส สาวะเปน เนา หนอง (ยามตตะขดึ เนา หนอง)” จากวัดขวั มงุ อําเภอสารภี จงั หวัดเชยี งใหม เมือ่ ปรวิ รรตเปน อักษรไทย แลว (จากหนังสือเภสชั กรรมลา นนา : ตํารบั ยาสมนุ ไพรลานนา ของ รศ.ดร. จีรเดช มโนสรอย และ รศ.ดร. อรญั ญา มโนสรอ ย) Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบบั สมบรู ณ\\ รายงานปรวิ รรต สวนเนอื้ หา.doc

11 ในการดาํ เนนิ งานของคณะผวู ิจยั ไดเรม่ิ ตนจากการอานและพจิ ารณาโดยเนน ขอ มูลใหมที่ยังไม มีการนําเสนอมากอนและการเก็บรวบรวมเอกสารจากสถานท่ีตาง ๆ ดังท่ีไดกลาวมาแลว ซ่ึงจากการ อา นเอกสารจากไมโครฟลมของสถาบันวิจัยสังคม มหาวทิ ยาลัยเชยี งใหมแ ละโครงการอนรุ ักษคัมภรี ใบ ลานลานนา พบวาจะมีขอมูลคราวๆ คือ ชื่อหมวด ชื่อวัด ชื่อคัมภีร จํานวนหนาและสภาพเอกสารวา เปน ใบลานหรือพบั สา ทาํ ใหไ มท ราบเน้ือหาภายใน จึงตองใชวิธีอานสํารวจเอกสารเบื้องตนกอน อีกทั้ง ลักษณะการจารหรือการเขยี นเอกสารตามภาษาลานนาน้ัน มกั ไมมีชอ่ื เรื่องและการจารจะติดกนั โดยไม มียอหนาและเวนวรรค ซึ่งบางกรณีพบวาใน 1 ใบลานหรือ 1 พับสาน้ันมีการบันทึกเน้ือหาที่ปะปนกัน ซึง่ จะตอ งทําการอา นและเรยี บเรยี งขอมูลใหมใหเ ปน ระเบียบและงา ยตอ การสืบคน นอกจากน้ียังพบวา ใบลาน สมุดขอยและพับสานั้นมีการคัดลอกท่ีบกพรองเนื่องจาก การคัดลอกเอกสารท่ีทําสืบตอกันมา นานจนไมส ามารถตรวจสอบไดวา เปนตน ฉบบั ทแี่ ทจ ริง จึงพบวา มีการคดั ลอกผิดและขอ ความขาดหาย อีกทั้งการเขียนอักษรลานนานั้นไมเครงครัดเรื่องวรรณยุกต จึงตองใชหลายๆ ฉบับมาตรวจสอบความ ถูกตอง ซ่ึงทําใหโครงการปริวรรตน้ีตองใชระยะเวลาท่ีนานพอสมควรเพื่อตรวจสอบความถูกตองและ ทําใหส มบรู ณมากท่ีสดุ ขอมูลทั้งหมดท่ีไดจากโครงการวิจัยนี้ จะใหทราบถึงศักยภาพของประเทศไทยในสวนของภูมิ ปญ ญาพน้ื บานลา นนาที่จะเปน ประโยชนอ ยา งย่ิงในการนําภมู ิปญ ญาของคนไทยในเขตลานนาเหลาน้ี ทีเ่ กยี่ วกบั การรกั ษาบาํ บัดโรคมาประยุกตใชและศึกษาวิจัยและพัฒนาตอยอดเพื่อใหไดตัวยาใหมๆ ใน รูปแบบยาแผนปจ จบุ ันหรือยาสมุนไพรแผนปจจุบัน ตลอดจนการพัฒนาเปนผลิตภัณฑหนึ่งตําบลหนึ่ง ผลิตภัณฑ (OTOP) ทําใหเกิดการพึ่งตนเองทางดานยา ชวยลดการนําเขาและอาจสงเปนสินคาออก เพ่ือชวยพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศได ในประการสําคัญ จะชวยไมใหเกิดปญหาท่ีประเทศของเรา เคยประสบมาแลวในอดีตดังเชนกรณีตัวอยางของเปลานอยที่เปนภูมิปญญาไทยแตผูที่นําไปใช ประโยชนในเชิงธรุ กิจกลับเปน ตางประเทศ โดยสรปุ ประโยชนทจ่ี ะไดรบั จากโครงการวจิ ัยนี้มดี งั นี้ : 1 จะไดตํารับ/สมุนไพร อยางนอย 10 ตํารับ/สมุนไพร ที่มีศักยภาพในการนําไปพัฒนา เปนยาแผนปจ จบุ นั และยาสมุนไพรแผนปจ จบุ นั 2 จะไดฐ านขอมลู เกีย่ วกับศักยภาพทางสังคม วัฒนธรรมและภูมิปญญาของคนไทย ใน เขตลานนาทางดานการบําบัดรักษาโรคซ่ึงขอมูลดังกลาวจะเปนประโยชนอยางยิ่งใน การนําไปประยุกตและศึกษาวิจัยและพัฒนาตอยอดเพื่อใหไดตัวยาใหม ๆ โดยจะมี สวนทําใหเกดิ การพง่ึ ตนเองทางดานยาในอนาคตได 3 ชวยอนุรักษคัมภีรและตําราแพทยแผนไทยและตํารายาสมุนไพรของลานนาโดยเปน อกี สาํ เนาหน่งึ ท่สี ามารถคน ควาได นอกเหนอื จากทม่ี อี ยเู ปนตน ฉบบั ของเจา ของเดิม Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบับสมบูรณ\\ รายงานปรวิ รรต สวนเนอ้ื หา.doc

12 4 ชวยขจัดอุปสรรคในดานภาษาลานนาเมื่อมีผูตองการคนควาเกี่ยวกับการแพทยแผน ไทยและสมุนไพรลานนาจากคัมภีรและตําราที่บันทึกไวดวยภาษาลานนาก็สามารถ อา นเขา ใจไดสะดวกและรวดเรว็ โดยไมตองรูภ าษาลานนา 5 จะไดขอ มูลเกย่ี วกับตาํ ราแพทยแผนไทยและตาํ รายาสมนุ ไพรลา นนาซึง่ สามารถใช คน ควา เพอื่ การนาํ สมนุ ไพรไปพัฒนาใชใ นการรักษาโรคไดอยา งเปน เชงิ วทิ ยาศาสตร และนา เชื่อถือตอ ไป 6 จะไดโ ปรแกรมฐานขอมลู ขององคค วามรูทั้งหมดท่สี ะดวกตอ การสืบคน 7 จะสามารถสงเสริมใหเกิดการทองเที่ยวเพ่ือสุขภาพไดเปนอยางดีโดยเปนการสราง งานและทําใหเศรษฐกิจของประเทศดีขึ้น เชนในกลุมนักทองเท่ียวที่มีกําลังทาง เศรษฐกิจสงู จากประเทศที่พฒั นาแลว โดยการนําวิธกี ารรักษาดว ยสมนุ ไพรซง่ึ เปน ภมู ิ ปญญาของลานนารวมทัง้ สถานที่ทองเที่ยวตางๆ ของลานนาตลอดจนแหลงนํ้าพุรอน ท่ีมอี ยูท่ัวไปเมือ่ รวมกับการบรหิ ารจดั การและการประชาสัมพนั ธทมี่ ปี ระสิทธิภาพ ในสวนผูใชป ระโยชนจากโครงการวิจัยไดแกหนวยงานที่สามารถนําผลการวิจัยไปใชประโยชน มีหลายหนวยงานทั้งภาครัฐและเอกชนและหนวยงานวิจัยอ่ืนๆ เชน กระทรวงสาธารณสุข กระทรวง เกษตรและสหกรณ มหาวิทยาลยั สหกรณและชุมชนตา งๆ เปน ตน ทบทวนวรรณกรรม การปริวรรตท่ีเก่ียวของกับตําราแพทยแผนไทยลานนาและตํารายาสมุนไพรลานนามีคอนขาง นอย พบวาผลงานการปริวรรตทุกสาขาวิชาหรือทุกเร่ืองมีประมาณเพียง 100 ผูก เม่ือเปรียบเทียบกับ จํานวนเอกสารที่กระจัดกระจายอยูตามหอธรรมของวัดตาง ๆ ในภาคเหนือซึ่งมีถึงนับแสนผูก จากการ สํารวจพบวายังไมมีการศึกษาวิจัย รวบรวม เลือกสรรและปริวรรตคัมภีรและตํารายาสมุนไพรลานนา ยกเวน คณะผูวจิ ัยท่ีนาํ เสนอโครงการวจิ ยั น้ี คณะผูวิจัยมีงานวิจัยท่ีเก่ียวของและไดดําเนินการมาแลว คือเภสัชกรรมลานนา : ตํารับยา สมุนไพรลานนา และการจัดทําพจนานุกรมโรคและสมุนไพรลานนา-ไทยและไทย-ลานนา โดยทําการ รวบรวมคัมภีรตําราแพทยแผนไทยและตํารายาสมุนไพรลานนาตางๆ จากวัดตางๆ ซ่ึงไดแก วัดขัวมุง อําเภอสารภี จังหวัดเชียงใหม วัดประตูปา จังหวัดลําพูน และจากสถาบันการศึกษาตางๆ ท่ีไดเก็บ รวบรวมขอมูลตางๆ ที่เกี่ยวของไวซ่ึงไดแกสถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม สํานักสงเสริม ศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหมที่มีการนํามาถายไมโครฟลมเก็บไว แลวเลือกสรรและนํามา ปริวรรตเพื่อเก็บไวเปนขอมูลสําหรับการคนควาวิจัยตลอดจนการเผยแพรใหสาธารณชนไดศึกษา คน ควา คณะผวู ิจัยทําการปริวรรตเอกสารจากใบลาน สมุดขอ ยและพบั สามาอยางตอเนอ่ื ง Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบับสมบรู ณ\\ รายงานปรวิ รรต สวนเนอื้ หา.doc

13 สําหรับโครงการวิจัยที่ไดดําเนินการผานมาแลวคณะผูวิจัยในศูนยวิจัยและพัฒนาวัตถุดิบยา เคร่ืองสําอางและผลิตภัณฑธรรมชาติ มหาวิทยาลัยเชียงใหมไดเริ่มทําการรวบรวมตํารายาสมุนไพร ลานนาจากจังหวัดตางๆ ในภาคเหนือที่เปนดินแดนลานนาในอดีตและทําการปริวรรตตํารายาตางๆ จากภาษาลานนาที่คนท่ัวไปไมสามารถอานไดหรือท่ีอานไดแตมีจํานวนนอยใหเปนภาษากลางที่อาน ได แตทั้งนี้ก็ยังไมเปนที่เขาใจสําหรับบุคคลท่ัวไปเน่ืองจากใชคําท่ีมีความหมายลานนา จากนั้นจึงทํา การปริวรรตตออีกทอดหนึ่งใหเปนภาษากลางท่ีคนทั่วไปสามารถอานเขาใจได นอกจากน้ีไดทําการ สํารวจสมุนไพรที่ปรากฏในตํารายาตางๆ จัดทําคุณลักษณะสมุนไพรลานนา เชน ช่ือวิทยาศาสตร สวนประกอบทางเคมี ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาและการใชรักษาโรคในทางลานนา ขอมูลท่ีไดจะเปน ประโยชนในการนําสมุนไพรลานนาไปพัฒนาเปนยาแผนปจจุบันตอไป งานวิจัยดังกลาวยังเปนการ ชวยอนุรักษตํารายาลานนาท่ีอยูในรูปพับสาหรือใบลานซึ่งนับวันจะสูญหายและถูกละเลย เปนการนํา ภูมิปญญาทองถ่ินลานนากลับมาใชใหเปนประโยชนและยังเปนการชวยอนุรักษไดอีกทางหนึ่งดวย คณะผวู ิจยั ยังไดจ ัดทําโปรแกรมฐานขอ มูลตํารายาสมุนไพรลานนาท่ีสามารถวิเคราะหขอมูลและจัดทํา สถติ เิ กีย่ วกบั โรค สมนุ ไพรและตาํ รับยาทีใ่ ช คณะผวู จิ ัยมผี ลงานทางดานสมุนไพรลานนาที่ตีพิมพแลวคือ หนังสือตํารับเภสัชกรรมลานนา, สารานุกรมวัฒนธรรมไทยภาคเหนือ เลมท่ี 11 ในสวนของ “ยาในสวนของสมุนไพร”, ศัพทานุกรมช่ือ โรคในลานนาและที่กําลังดําเนินการจัดพิมพอยู คือพจนานุกรมสมุนไพรลานนา-ไทย ซ่ึงรวบรวม สมุนไพรลานนาทั้งหมดไวโดยมีรายละเอียดในทางวิทยาศาสตรและฤทธ์ิในการรักษาทั้งหมดไวใน พจนานุกรมดังกลาว คาดวาจะเปนพจนานุกรมเลมแรกที่ไดมีผูจัดทําข้ึนและมีความครบถวนสมบูรณ ที่สดุ นอกจากคณะผูวิจัยจะมีองคความรูเรื่องการวิจัยและพัฒนาตํารับสมุนไพรท่ีเปนองคความรูที่ สะสมมาเปน ระยะเวลายาวนานและตอเนอ่ื งแลว ศูนยฯยังมีบุคลากร เทคนิค และประสบการณในการ ทดสอบฤทธ์ิทางเภสัชวิทยาและทดสอบความเปนพิษที่เฉียบพลัน และเร้ือรังของวัตถุดิบสมุนไพรและ ผลิตภัณฑจากสมุนไพร ตลอดจนการจัดทํา Specification และการจัดทํา Standardization ของ สมุนไพรและผลิตภัณฑยาสมุนไพร มีสิทธิบัตร World Wide (WIPO,EPO,US ) สิทธิบัตรญี่ปุนและ สิทธิบัตรไทย จํานวน 7 สิทธิบัตร มีผลงานตีพิมพในวารสารนานาชาติมากกวา 60 เร่ือง และมีบัณฑิต สําเร็จการศึกษาระดับปริญญาเอกจํานวน 7 คน ปริญญาโทจํานวน 4 คน และบริการทางวิชาการแก หนวยงาน/องคกรตางๆจํานวนมาก งานวิจัยและพัฒนาทางดานวัตถุดิบยาและการพัฒนาตํารับจาก สมุนไพรและผลิตภัณฑธรรมชาติของศูนยฯ ดังกลาวท้ังหมดขางตน นอกจากจะชวยในการเรียนการ สอนทั้งในระดับปริญญาตรี โทและเอกแลวยังจะชวยเปนการวางพื้นฐานการวิจัยและพัฒนาทางดาน อตุ สาหกรรมยาของไทยใหเ ขา สูร ะบบอันเปนสากล และเปนการผลติ ทค่ี รบวงจรพึง่ ตนเองไดอ กี ดวย Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบับสมบรู ณ\\ รายงานปรวิ รรต สว นเนอ้ื หา.doc

14 เปา หมายและวตั ถปุ ระสงคของการวจิ ยั เปาหมาย : 1.คัดเลือก 10 ตํารับสมุนไพรลานนา / สมุนไพรท่ีมีศักยภาพในการนําไป พัฒนาเปนยาแผนปจจบุ ันและยาสมุนไพรแผนปจ จุบัน 2. จัดทาํ โปรแกรมฐานขอ มลู ตํารับยาสมุนไพรลา นนา วตั ถปุ ระสงค : รวบรวม เลอื กสรรและปริวรรตคัมภีรตํารายาสมนุ ไพรลา นนาเพ่อื คดั เลือกตาํ รบั และจดั ทาํ โปรแกรมฐานขอ มลู ตํารับยาสมนุ ไพรลา นนา ระเบยี บวธิ วี จิ ยั โครงการวจิ ยั น้มี ีระเบียบวธิ วี จิ ัยดงั นีค้ ือ : 1. ศึกษาขอมูลของการเลือกสรรแหลงคัมภีรและตํารายาสมุนไพรลานนาใน 7 จังหวัดในเขต ลานนา ซึง่ ไดแ ก เชยี งใหม, เชียงราย, ลาํ ปาง, ลาํ พนู , พะเยา, แพรและนา น ทจี่ ะใชสาํ หรับการคดั เลอื ก ตํารายาสมนุ ไพรลานนาทัง้ หมดอยา งนอย 7,000 ตาํ รับ 2. ขอเสนอกระบวนการเพ่อื เช่อื มโยงกับกลมุ หมอพน้ื บา น หมอเมอื ง ในการนําผลงานจาก โครงการวจิ ยั ไปใชประโยชน 3. คัดเลอื กตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลานนา 1,000 ตํารบั ตอ 1 จังหวัด รวม 7,000 ตาํ รับ 4. รวบรวมรายชื่อสมุนไพรทป่ี รากฏในตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลานนา 5. รวบรวมรายช่อื โรคที่ปรากฏในตํารบั ยาสมุนไพรลา นนา 6. จัดทาํ คุณลกั ษณะและรายละเอียดขอ มลู ตา งๆ ของสมุนไพรในตาํ รบั สมนุ ไพรลานนา 7. จดั หมวดหมแู ละรายละเอียดอ่ืนๆ เกย่ี วกับโรคในลา นนา 8. การจัดทําโปรแกรมฐานขอมูลและพัฒนาระบบที่สามารถใหกลุมตางๆ ท่ีเกี่ยวของเขาถึง ขอมูลได โดยโปรแกรมจะประกอบดวยชื่อภาษาลานนา ภาษาไทยกลาง ภาษาอังกฤษ ชื่อโรค และ สารสาํ คัญ เปน ตน 9. การระดมความคดิ เห็น และทดสอบโปรแกรมฐานขอมูลตํารับยาสมนุ ไพรลานนา 10. คดั เลือก 10 ตาํ รบั /คดั เลือกสมุนไพร 10 ตวั 11. ขอเสนอกลยุทธ วิธีการและการคาดการณ การวางแผนการวิจัยและการพัฒนา กระบวนการเพื่อการศึกษาวิจัยตอเนื่องในการนําผลงานวิจัยจากโครงการวิจัยไปใชในอนาคตในการ พัฒนาเปนยาแผนปจจุบันและการเผยแพรกระบวนการเพ่ือใชในการศึกษาตํารับยาของภาคอ่ืนๆ ของ ประเทศ ตอ ไป 12. รายงาน / เสนอผลงานวจิ ัย Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบบั สมบูรณ\\ รายงานปรวิ รรต สว นเนอื้ หา.doc

15 หมายเหต:ุ 1. การเลอื กสรรคัมภีรตําราแพทยแ ผนไทยลา นนาและตํารายาสมนุ ไพรลา นนา จะทําการเลือกสรรคัมภีรตําราแพทยแผนไทยและตํารายาสมุนไพรของลานนาที่อยูในขายที่ สนใจโดยพิจารณาจากความสมบูรณครบถวนของขอมูลและความนาเชื่อถือในเชิงวิทยาศาสตร เปน ตน โดยจะเลอื กสรรจงั หวัดละอยา งนอ ย 1 ผูก (ผกู ) 2. การปรวิ รรตคัมภีรต าํ ราแพทยแ ผนไทยลานนาและตาํ รายาสมุนไพรลา นนา การปริวรรตทาํ โดยการแปลจากภาษาลานนาไปเปนภาษาไทยที่ยังไมสามารถเขาใจไดและยัง มคี วามหมายของลานนาอยู จากนนั้ จงึ แปลจากภาษาไทยดงั กลาวใหเปนภาษาไทยที่คนท่ัวไปสามารถ เขาใจไดอกี ทอดหนึง่ การปริวรรตดังกลาวจะทาํ โดยนกั ภาษาศาสตรที่สามารถอา นภาษาลานนาได 3. การจัดทําคุณลักษณะของสมุนไพรตางๆ ที่พบในคัมภีรตําราแพทยแผนไทยลานนาและ ตํารายาสมนุ ไพรลา นนาที่คัดเลือกแลว ในหัวขอ ตอไปนี:้ - ชือ่ ในตํารับยาลานนา - ชื่อในทองถน่ิ อื่น - ชอื่ วทิ ยาศาสตร - ช่ือภาษาองั กฤษ - ช่อื วงศ - สว นท่ีใช - สารสาํ คญั ทมี่ ใี นสมนุ ไพร - ขอ บงใชท างเภสัชกรรมลานนา - ขอบง ใชท างการแพทยแ ผนไทย - ขอบงใชทางการแพทยแ ผนปจ จุบนั - ฤทธิ์ทางเภสชั วทิ ยา - ขอ มูลการวจิ ยั ทเี่ กี่ยวของ - ภาพประกอบ - เอกสารอางอิง Lab 09 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\รายงานฉบับสมบรู ณ\\ รายงานปริวรรต สว นเนอื้ หา.doc

16 ผลการศึกษา คณะผูวจิ ยั ไดด ําเนนิ การตามแผนงานทว่ี างไว ซ่งึ สามารถสรุปผลการศกึ ษาเปน 8 สวน ดงั นี้ 1. ขอมูลของการเลือกสรรแหลงคัมภรี แ ละตํารายาสมนุ ไพรลานนา ของ 7 จังหวดั ในลา นนา และการปรวิ รรต 2. ขอ เสนอกระบวนการเพอ่ื เชอ่ื มโยงกบั กลมุ หมอพ้นื บา น หมอเมอื งในการนําผลงานจาก โครงการวิจยั ไปใชป ระโยชน 3. ตํารบั สมุนไพรลานนา 7,000 ตํารบั 4. ช่ือสมุนไพรทป่ี รากฏในตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลา นนา และคณุ ลักษณะและรายละเอยี ดขอมูล ตางๆ ของสมนุ ไพรทป่ี รากฏในตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลานนา 5. รายชื่อโรคทีป่ รากฏในตาํ รับยาสมนุ ไพรลานนา และการจัดหมวดหมแู ละรายละเอยี ดอน่ื ๆ เกี่ยวกบั โรคในลา นนา 6. การจัดทาํ โปรแกรมฐานขอ มลู และพฒั นาระบบท่ีสามารถใหก ลุมตา งๆ ท่ีเกย่ี วขอ งเขาถึง ขอมลู ได 7. การระดมความคดิ เห็นและทดสอบโปรแกรมฐานขอ มลู ตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลานนาโดยการ สมั ภาษณและกรอกแบบสอบถามของผูใ ชแ ละแพทยพ นื้ บา นลานนา 8. การคดั เลอื กตํารบั และสมนุ ไพรลา นนาและขอเสนอการวางแผนการวจิ ัยและพฒั นา กระบวนการเพือ่ การศึกษาวจิ ยั ตอ เนือ่ งในการนาํ ผลงานวจิ ยั จากโครงการวจิ ยั ไปใชใน อนาคตในการพฒั นาเปน ยาแผนปจจุบัน และขอเสนอกระบวนการเพ่อื ใชในการศกึ ษา ตาํ รับยาของภาคอืน่ ๆ ของประเทศไทย 1. ขอ มลู ของการเลือกสรรแหลงคมั ภรี แ ละตาํ รายาสมนุ ไพรลา นนาของ 7 จงั หวดั ในลานนา และการปรวิ รรต 1.1 การรวบรวมคัมภรี แ ละตํารายาแพทยแ ผนไทยลา นนาและตาํ รายาสมนุ ไพรลา นนา คณะผวู ิจัยไดร วบรวมการรวบรวบคัมภรี และตาํ ราแพทยแ ผนไทยลา นนาและตาํ รายาสมนุ ไพร ลา นนา จากจงั หวัดตางๆ ในดินแดนลา นนา คอื เชียงใหม เชยี งราย ลําพนู ลาํ ปาง พะเยา แพร และ นา น จากเอกสารสว นบุคคล ศนู ยว ิจัยและพัฒนาวตั ถดุ ิบยา เครอ่ื งสาํ อางและผลิตภณั ฑธรรมชาติ สถาบนั วจิ ยั สงั คม และสํานกั สงเสรมิ ศลิ ปวฒั นธรรม มหาวิทยาลยั เชยี งใหม โดยไดถ า ยสาํ เนาเอกสาร ทงั้ หมดทม่ี ีเนอ้ื หาเปน การรวบรวบคัมภรี แ ละตาํ ราแพทยแ ผนไทยลา นนาและตาํ รายาสมนุ ไพรลา นนา รวมทง้ั สน้ิ 225 ฉบบั ดงั ตารางที่ 1 สว นรายชื่อคัมภรี และตําราแพทยแผนไทยลา นนาและตาํ รายา สมุนไพรลานนาจงั หวัดตา งๆ ไดแสดงใน ภาคผนวก 1 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

17 ตารางที่ 1 ผลการสํารวจเอกสารคัมภีรและตาํ ราแพทยแ ผนไทยลา นนาและตํารายาสมุนไพร ลา นนา ท่ี จังหวดั จํานวนผูก/เลม จาํ นวนตาํ รับ หมายเหตุ 1 เชยี งใหม 81 11,066 2 เชยี งราย 15 1,500 3 นา น 41 956 4 พะเยา 13 1,850 5 แพร 17 2,843 6 ลาํ ปาง 53 5,477 7 ลําพนู 5 1,636 รวม 225 25,328 คณะผูวิจัยไดกําหนดรหัสเอกสาร โดยเรียกวา “รหัสเอกสารศูนย” เพ่ือใชในการอางอิงใน รายงานการวิจัยคร้ังนี้ เปนรหัสเอกสารของศูนยวิจัยฯ ซึ่งจะมีชื่อยอของจังหวัด ลําดับที่ของเอกสารใน จังหวดั นัน้ และลาํ ดับทข่ี องเอกสารทง้ั หมด เชน ชม.001-020 หมายถงึ เอกสารของจงั หวดั เชียงใหม เลม ท่ี 1 ของจงั หวดั เชยี งใหม ลําดบั ท่ี 20 ของเอกสารทง้ั หมดในศนู ยวิจัยฯ 1.2 การเลอื กสรรคมั ภรี แ ละตําราแพทยแผนไทยลานนาและตาํ รายาสมนุ ไพรลา นนา ในการเลือกสรรคัมภีรและตําราแพทยแผนไทยลานนาและตํารายาสมุนไพรลานนานั้น คณะ ผวู ิจัยไดกําหนดหลักเกณฑในการสํารวจขอมูลของเอกสารแตละฉบับเพ่ือใชเปนขอมูลประกอบในการ คดั เลือกเอกสารมาทําการวจิ ัย ดงั นี้ 1. จาํ นวนตํารับยา พจิ ารณาไดโดยการอานสํารวจเอกสารคัมภรี แ ละตําราแพทยแผนไทย ลา นนาและตาํ รายาสมุนไพรลา นนาทกุ ฉบบั แลว คดั เลอื กเอาเอกสารฉบับที่มีจาํ นวนตํารับยาสงู สดุ มา ทําการศึกษา 2. ความสมบูรณของเอกสาร พิจารณาท้ังจากคุณภาพของเอกสารและจากการอานสํารวจ โดยความสมบูรณของเอกสารหมายรวมถึง ความครบถวนของจาํ นวนหนา ทม่ี ีอยจู ริงและจํานวนหนาที่ ระบไุ วในหนาแรกของเอกสาร ลักษณะของเอกสารไมฉกี ขาด และไมเ ลอะเลอื น C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

18 3. ความถูกตองของอักขระในการบันทึกเอกสาร ในการบันทึกเอกสารคัมภีรตําราแพทย แผนไทยลา นนาและตํารายาสมุนไพรลา นนา บางคร้ังผูบ นั ทึกไมไดเปนแพทยพื้นบานโดยตรง อาจเปน การบันทึกเพ่ือนําไปถวายวัด หรือเปนการคัดลอกเอกสารเกาเก็บไว กรณีดังกลาวอาจทําใหขอมูลมี ความคลาดเคล่ือนและขาดความนาเช่อื ถือ ซ่ึงวธิ ีการตรวจสอบความนาเชอ่ื ถือวิธีการหนง่ึ คอื การดจู าก ความถกู ตองของอกั ขระและไวยากรณท่ีใชในการบันทึกเอกสาร 4. จํานวนผูก/เลม และจํานวนหนาของเอกสาร เพื่อใหไดขอมูลที่มีเน้ือหาเก่ียวของกับ คัมภีรต าํ ราแพทยแผนไทยลา นนาและตาํ รายาสมนุ ไพรลานนาท่เี พยี งพอ จาํ เปน ตองพิจารณาดจู ํานวน ของเอกสารแตละฉบบั ดว ยเชน กนั 5. อายุของเอกสาร เพ่ือใหไดเอกสารท่ีอยูในชวงระยะเวลาท่ีตองการทําวิจัย ความเกาแก ของเอกสารเปนสวนหนึ่งในหลักเกณฑในการคัดเลือกคัมภีรตําราแพทยแผนไทยลานนาและตํารายา สมุนไพรลานนา โดยความเกา แกของเอกสารสามารถดไู ดจ ากวันเดือนปท ่ีไดบ ันทกึ เอกสาร 6. แหลงที่มาของเอกสาร แหลงที่มาของเอกสารหมายถึง บุคคล / บาน / วัด ตําบล อําเภอ จังหวัด ที่ไดเอกสารมา ท้ังน้ีเน่ืองจากขอบเขตในการวิจัยกําหนดใหเปนเอกสารในเขตลานนา ดังนั้น หากวา เอกสารใดอยนู อกเหนอื จากเขตลานนา 8 จงั หวัด ก็จะไมน ํามาทาํ การวจิ ยั 1.3 การปรวิ รรตคัมภรี แ ละตําราแพทยแ ผนไทยลา นนาและตาํ รายาสมุนไพรลานนา เน่อื งจากเอกสารคัมภรี และตําราแพทยแ ผนไทยลา นนาและตาํ รายาสมุนไพรลา นนาทีร่ วบรวม มาลว นบนั ทึกดวยอกั ษรลานนา ดงั นน้ั กอนทจ่ี ะนาํ มาศกึ ษาคณะผวู ิจยั จงึ ตอ งกาํ หนดหลกั เกณฑใน การปรวิ รรตเปน ภาษาไทยกอ น แลว จงึ จะนาํ ไปศึกษาวจิ ยั ตามวตั ถุประสงคอื่นๆ การปรวิ รรตเอกสารเพ่ือนํามาประยุกตใชในระบบสาธารณสุข การพัฒนาเปนยาสมุนไพรแผน ปจ จุบนั -ยาแผนปจจบุ นั เพ่อื การอนุรักษนี้ ผูวิจยั ไดก ําหนดขั้นตอนของการปรวิ รรตเปน 3 ขนั้ ตอน ดงั น้ี 1. การปรวิ รรตขน้ั ที่ 0 การปริวรรตขั้นท่ี 0 หมายถึง การพิมพขอความในคัมภีรและตําราแพทยแผนไทย ลานนา และตํารายาสมุนไพรลานนาที่เปนภาษาลานนา อักษรธรรมลานนา ดวยแบบอักษร คอมพิวเตอร (Font ช่ือ Lannaworld) ตามตนฉบับทุกประการ โดยระบุหมายเลขหนา และหมายเลข บรรทดั ไว เพ่ือสะดวกตอการตรวจสอบกบั ตน ฉบับได 2.การปริวรรตขั้นที่ 1 การปริวรรตข้ันท่ี1 หมายถึง การปริวรรตขอความในคัมภีรและตําราแพทยแผนไทย ลานนา และตํารายาสมุนไพรลานนาที่เปนภาษาลานนา อักษรธรรมลานนา เปนอักษรไทย โดยการ เทยี บอักษรและปรับอักขรวธิ ีตามภาษาไทย C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

19 การปริวรรตคัมภีรและตําราแพทยแผนไทยลานนาและตํารายาสมุนไพรลานนาในขั้น ท่ี 1 จะใชห ลักเกณฑในการจดั ทาํ ขอ มลู สถาปนา (Archetype) ทคี่ ณะอนุกรรมการตรวจสอบและชําระ ตํานานพื้นเมืองเชียงใหม มาใชในการปริวรรตและตรวจสอบตนฉบับตํานานพื้นเมืองเชียงใหมฉบับ ตางๆ มาเปนแนวทางการดําเนินงานการปริวรรตขั้นท่ี 1 โดยนําหลักการเทียบอักษร สระ วรรณยุกต และเคร่อื งหมายตางๆ ตลอดจนเกณฑในการปรับขอมูล เพื่อใหการปริวรรตข้ันที่ 1 สามารถเทียบเคียง หรอื ตรวจสอบกบั ตน ฉบบั ได และนําไปใชใ นการปริวรรตข้ันท่ี 2 ไดอยา งถูกตอ ง คําหรือขอความใดที่ตนฉบับขาดชํารุด เลอะเลือน หรือเปนขอคิดเห็นของผูปริวรรตก็ จะใสไวในเคร่ืองหมายวงเล็บ หากขอความใดไมชัดเจน ก็ไดทําเครื่องหมายดอกจัน ( * ) ไว นอกจากนน้ั ยังไดร ะบหุ มายเลขหนาและหมายเลขบรรทัดของเอกสารไว เพื่อสะดวกตอการสืบคน หรือ ตรวจสอบกับตนฉบับไดง ายข้นึ 3. การปรวิ รรตข้ันที่ 2 การปริวรรตขั้นที่ 2 หมายถงึ การแปลคมั ภีรแ ละตาํ ราแพทยแ ผนไทยลานนา และตํารา ยาสมุนไพรลานนาท่ีเปนภาษาลานนา อักษรธรรมลานนาในการปริวรรตขั้นที่ 1 เปนภาษาไทย มาตรฐาน โดยระบุหมายเลขหนา และหมายเลขบรรทัดไว เพือ่ สะดวกตอ การตรวจสอบกับตน ฉบับ คําหรือขอความใดที่ตนฉบับขาดชํารุด เลอะเลือน หรือเปนขอคิดเห็นของผูปริวรรตก็ จะใสไวในเคร่ืองหมายวงเล็บ หากขอความใดไมชัดเจน ก็ไดทําเครื่องหมายดอกจัน ( * ) ไว นอกจากน้นั ยังไดระบหุ มายเลขหนา และหมายเลขบรรทัดของเอกสารไว เพ่ือสะดวกตอการสืบคน หรือ ตรวจสอบกบั ตน ฉบบั ไดง ายข้ึน 2. ขอเสนอกระบวนการเพ่ือเช่ือมโยงกบั กลมุ หมอพน้ื บาน หมอเมือง ในการนําผลงานจาก โครงการวจิ ยั ไปใชป ระโยชน มดี งั น้ี 2.1 จดั ทาํ แบบสอบถามกลมุ หมอพืน้ บา น/หมอพ้ืนเมือง เพอ่ื สาํ รวจความสนใจในการนํา ผลงานจากโครงการวจิ ยั ไปใชป ระโยชน 2.2 จดั ใหก ลุมหมอพื้นบา น/หมอพืน้ เมอื ง ทม่ี คี วามชาํ นาญและเชีย่ วชาญที่คณะผูว จิ ยั ทาํ การ คัดเลอื กและสมุ เลอื กมาเพ่อื ทดลองใชฐานขอมลู จากผลงานของโครงการวิจยั 2.3 ประเมนิ ผลการใชโดยใชแบบสอบถาม แลว นาํ ผลทีไ่ ดมาปรับปรุงแกไข 2.4 จัดใหม กี ารทดลองใชหลงั จากการปรับแกไข แลว ประเมนิ ผลการใชเปน คร้งั สดุ ทา ย 2.5 จดั ทาํ ฐานขอมูลของผลงานของโครงการวจิ ัยใหสมบรู ณ โดยเนน ทีค่ วามถกู ตอ ง ความ สะดวกในการใช และการเขา ถงึ ขอ มูลไดง า ย รวมทงั้ การคํานวณตน ทนุ เพอ่ื กาํ หนด คาธรรมเนียมในการใชฐ านขอ มูลสําหรบั ผใู ช โปรดดูผลการศกึ ษาและรายละเอยี ดขอมูลในหวั ขอ 7 ถัดไป และตัวอยา งแบบสอบถามใน ภาคผนวก 8 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

20 3. ตํารบั ยาสมุนไพรลานนา 7,000 ตํารบั คณะผวู ิจยั ไดกําหนดเปา หมายในการคัดเลอื กเอกสารคมั ภีรและตาํ ราแพทยแผนไทยลานนา และตาํ รายาสมุนไพรลานนา ใหค รบทกุ จงั หวัด ๆ ละ 3 ฉบบั โดยเอกสารแตล ะจงั หวดั จะตอ งมอี ยา ง นอย 1,000 ตาํ รับ โดยยดึ หลักเกณฑก ารคดั เลือกท้ัง 6 ขอ นีด้ ว ย ซึ่งผลการคัดเลือกเอกสารทีจ่ ะนาํ มา ศกึ ษาวจิ ยั คร้ังน้ี จาํ นวน 21 ฉบับ มีจาํ นวนรวม 7,265 ตาํ รบั ดังนี้ 1. ตํารายา วดั เมอื งเลน็ ตาํ บลเมืองเลน็ อาํ เภอสันทราย จงั หวดั เชียงใหม รหัสเอกสารศนู ย ชม.018-048 รหัสไมโครฟลม 80 048 08 042-042 จํานวน 1 เลม (พบั สา) 336 หนา 1,338 ตํารบั 2. ตาํ รายา วดั ศรดี งเย็น ตาํ บลศรดี งเยน็ อําเภอฝาง จงั หวดั เชยี งใหม รหัสเอกสารศนู ย ชม.017-036 รหัสไมโครฟล ม 83 124 08 002-002 จํานวน 1 เลม (พับสา) 202 หนา 914 ตาํ รบั 3. ตาํ รบั ยา อ.ทวี สวา งปญ ญางกรู ตาํ บลหายยา อาํ เภอเมือง จังหวดั เชยี งใหม รหัสเอกสารศนู ย ชม.043-122 รหัสไมโครฟล ม 89 166 08 001-002 จํานวน 2 เลม (พับสา) 155 หนา 1020 ตาํ รบั 4. ตํารายา วดั สนั ผกั แค อาํ เภอพาน จังหวดั เชยี งราย รหัสเอกสารศนู ย ชร.001-058 รหสั ไมโครฟล ม 82 118 08 007-007 จํานวน 1 เลม (พับสา) 42 หนา 307 ตาํ รบั 5. ตาํ รายา วัดเจรญิ เมอื ง อําเภอพาน จังหวดั เชียงราย รหัสเอกสารศนู ย ชร.002-059 รหสั ไมโครฟลม 82 118 08 008-008 จํานวน 1 เลม (พับสา) 46 หนา 348 ตาํ รับ 6. ตาํ รายา วดั เจรญิ เมือง ตาํ บลเจรญิ เมอื ง อําเภอพาน จังหวัดเชียงราย รหัสเอกสารศนู ย ชร.013-100 รหสั ไมโครฟลม 82 118 08 009-009 จํานวน 1 เลม (พับสา) 55 หนา 168 ตาํ รบั 7. ตํารายา วดั หนองสรอย ตาํ บลมะกอก อาํ เภอปาซาง จังหวดั ลาํ พูน รหสั เอกสารศนู ย ลพ.001-060 รหัสไมโครฟล ม 80 048 08 063-065 จาํ นวน 3 ผูก (ใบลาน) 417 หนา 827 ตาํ รบั 8. ตํารายา วดั ศรเี ตี้ย ตําบลศรเี ตี้ย อําเภอบานโฮง จังหวัดลําพูน รหสั เอกสารศนู ย ลพ.003-062 รหัสไมโครฟลม 80 048 08 073-073 จํานวน 1 เลม (พับสา) 60 หนา 187 ตํารับ C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

21 9. ตํารายา วดั มหาวนั ตําบลในเวยี ง อําเภอเมอื ง จังหวัดลําพนู รหสั เอกสารศนู ย ลพ.004-063 รหสั ไมโครฟล ม 80 048 08 067-067 จํานวน 1 เลม (พับสา) 64 หนา 382 ตํารบั 10.ตาํ รายา วัดบา นหลา ย ตาํ บลสบปราบ อาํ เภอสบปราบ จังหวัดลําปาง ลป.003-041,ลป.004-042,ลป.005-043 รหสั ไมโครฟล ม 81 091 08 008-010 จํานวน 3 เลม (พับสา) 148 หนา 1,108 ตาํ รบั 11. ตํารายา วัดบา นหลา ย ตาํ บลสบปราบ อาํ เภอสบปราบ จงั หวดั ลําปาง รหัสเอกสารศนู ย ลป.007-045 รหสั ไมโครฟลม 81 091 08 007-007 จํานวน 1 เลม (พบั สา) 109 หนา 803 ตํารบั 12.ตํารายา วัดชมพหู ลวง ตําบลชมพู อําเภอเมอื ง จังหวดั ลาํ ปาง รหสั เอกสารศนู ย ลป.014-128 รหสั ไมโครฟลม 81 065 08 046-047 จาํ นวน 2 ผกู (ใบลาน) 164 หนา 745 ตาํ รับ 13. ตาํ รายา วัดโพธาราม ตาํ บลศรีถอย อําเภอแมใจ จังหวัดพะเยา รหสั เอกสารศนู ย พย.005-077(1) รหสั ไมโครฟล ม 80 048 08 052-052 จาํ นวน 1 ผกู (ใบลาน) 170 หนา 413 ตํารบั 14.ตํารายา วัดโพธาราม ตําบลศรถี อ ย อําเภอแมใจ จงั หวัดพะเยา รหัสเอกสารศนู ย พย.005-077(2) รหัสไมโครฟล ม 80 048 08 053-053 จาํ นวน 1 ผูก (ใบลาน) 130 หนา 215 ตาํ รับ 15.ตาํ รายา วัดโพธาราม ตาํ บลศรถี อ ย อําเภอแมใจ จงั หวัดพะเยา รหัสเอกสารศนู ย พย.006-078 รหัสไมโครฟลม 80 048 08 060-060 จาํ นวน 1 ผูก (ใบลาน) 66 หนา 154 ตาํ รับ 16.ตํารายา วดั สงู เมน ตําบลสูงเมน อาํ เภอสูงเมน จังหวัดแพร รหสั เอกสารศนู ย พร.001-001 รหัสไมโครฟลม 81 089 08 008-008 จาํ นวน 1 ผูก (ใบลาน) 183 หนา 400 ตาํ รบั 17. ตํารายา วดั พระนอน ตําบลในเวยี ง อําเภอเมอื ง จงั หวดั แพร รหสั เอกสารศนู ย พร.010-010 รหัสไมโครฟลม 81 089 08 011-013 จาํ นวน 3 ผกู (ใบลาน) 158 หนา 438 ตาํ รบั 18. ตาํ รายาตา งๆ วัดพระนอน ตาํ บลในเวยี ง อําเภอเมอื ง จงั หวัดแพร รหสั เอกสารศนู ย พร.013-013 รหสั ไมโครฟล ม 81 090 08 003-003 จาํ นวน 1 เลม (พับสา) 139 หนา 353 ตาํ รับ 19.ตาํ รายา วดั พระธาตชุ า งค้ําวรวิหาร ตาํ บลในเมือง อาํ เภอเมือง จังหวดั นา น C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

22 รหสั เอกสารศนู ย นน.001-016 รหสั ไมโครฟลม 82 108 08 030-030 จาํ นวน 1 ผกู (ใบลาน) 24 หนา 57 ตํารับ 20.ตาํ รายา วดั พระธาตชุ า งคํา้ วรวหิ าร ตาํ บลในเมือง อาํ เภอเมอื ง จังหวดั นา น รหัสเอกสารศนู ย นน.003-054 รหัสไมโครฟล ม 82 116 08 045-045 จาํ นวน 1 เลม (พบั สา) 245 หนา 692 ตํารบั 21. ตํารายา วดั สขุ ศรี ตําบลและ อําเภอทุง ชา ง จังหวัดนา น รหัสเอกสารศนู ย นน.009-084 รหัสไมโครฟลม 87 155 08 013-013 จาํ นวน 1 ผูก (ใบลาน) 46 หนา 105 ตํารับ 4. ชื่อสมนุ ไพรทป่ี รากฏในตํารบั ยาสมุนไพรลา นนาและคณุ ลกั ษณะและรายละเอียดขอ มลู ตางๆ ของสมุนไพรทปี่ รากฏในตาํ รับยาสมนุ ไพรลานนา 4.1 สมนุ ไพรพบในคัมภรี แ ละตาํ ราแพทยแ ผนไทยลานนาและตํารายาสมนุ ไพรลา นนา รายช่ือสมนุ ไพรท่ีพบในคมั ภีรแ ละตาํ ราแพทยแผนไทยลา นนา และตํารายาสมนุ ไพรลา นนาน้ัน คณะผูวิจัยไดรวบรวมไวท ัง้ สิ้น 3,965 ช่ือ ซงึ่ สามารถแปลเปน ชือ่ ภาษาไทยไดเ พียงบางสว น ทาํ ใหต อง คงชอื่ ทเ่ี ปน ภาษาลา นนาไว รายชือ่ สมนุ ไพรท่ีพบในคมั ภีรแ ละตาํ ราแพทยแ ผนไทยลา นนาและตาํ รายา สมนุ ไพรลา นนา ไดแ สดงใน ภาคผนวก 2 4.1 การจัดทาํ คณุ ลกั ษณะสมุนไพรทพ่ี บในคัมภรี และตาํ ราแพทยแผนไทยลานนาและ ตาํ รายาสมุนไพรลา นนา ในการจัดทําคณุ ลกั ษณะของสมนุ ไพรตางๆ ทพ่ี บในคมั ภรี และตําราแพทยแ ผนไทยลานนา และตาํ รายาสมนุ ไพรลานนาท่คี ัดสรรแลว คณะผูวจิ ยั ไดเ ลอื กสมนุ ไพรมาเพยี งบางสวนที่พบความถ่ีใน การใชมาก จาํ นวน 30 ตวั ดงั นี้ (ภาคผนวก 3) 1. ขะยอ มหลวง 11. นนุ 21. รกฟา 2. คนทา 12. ปลาไหลเผอื ก 22. เรว 3. คนทีสอ 13. ผักขม 23. วา นกีบแรด 4. คาง 14. ผักคาวทอง 24. วานพราว 5. แคบาน 15. พญาปลอ งทอง 25. สนนุ 6. งว้ิ 16. พลู 26. สลอด 7. ชบา 17. ฟก 27. สะบา 8. ซาง 18. มะกอ งขาว 28. หญา คา 9. ถว่ั พู 19. มันแกว 29. หญาแพรก 10. ทองบก 20. ยา นาง 30. องั กาบหนู C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

23 ในการจดั ทาํ คณุ ลักษณะของสมุนไพรแตล ะชนิด จะครอบคลมุ หัวขอ ดังตอไปน้ี - ชื่อในตาํ รบั ยาลานนา - ชื่อในทอ งถน่ิ อื่น - ชื่อวทิ ยาศาสตร - ช่ือภาษาองั กฤษ - ชอ่ื วงศ - สวนท่ใี ช - สารสําคญั ท่มี ใี นสมุนไพร - ขอบงใชใ นทางเภสัชกรรมลา นนา - ขอบงใชทางการแพทยแ ผนไทย - ขอ บงใชท างการแพทยแ ผนปจจบุ ัน - ฤทธทิ์ างเภสัชวทิ ยา - ขอ มลู การวจิ ัยทเ่ี กี่ยวของ - ภาพประกอบ - เอกสารอางองิ 5. รายชื่อโรคทปี่ รากฏในตํารบั ยาสมนุ ไพรลา นนาและการจดั หมวดหมแู ละรายละเอยี ดอืน่ ๆ เกย่ี วกบั โรคในลา นนา หลังจากท่คี ณะผวู ิจยั ไดปรวิ รรตคัมภรี และตําราแพทยแ ผนไทยลา นนา และตาํ รายาสมนุ ไพร ลา นนาท่ีเปน ภาษาลา นนา อักษรธรรมลา นนา เปนอกั ษรไทยกลางแลว ไดร วบรวมช่ือโรค/อาการ ทั้งหมดทพ่ี บจากโปรแกรมฐานขอมลู ท่ีพฒั นาขน้ึ โดยจดั ทาํ คาํ อธบิ ายลักษณะโรค สาเหตุ และวิธกี าร รักษา ในการวิจัยสามารถคน หาคาํ อธิบายโรค/อาการไดเพียงบางสว น เพราะชอ่ื โรค/อาการทพี่ บใน คมั ภรี แ ละตําราฯ สว นมากเปน ชอื่ โรค/อาการที่เรยี กเปน ภาษาลา นนา และสวนมากมกั จะไมไ ดกลา วถงึ ลกั ษณะ หรอื สาเหตขุ องโรค/อาการน้ันๆ ผลท่ไี ดจ ากการปรวิ รรตเอกสารและคัมภีรต างๆ ทเี่ ลือกมาศึกษาทง้ั 7 จังหวดั มชี อ่ื โรค/อาการ ท้ังสน้ิ จาํ นวน 1,718 ชือ่ (ภาคผนวก 4) โดยโรค/อาการบางสว น คณะผวู ิจยั ไดจ ดั ทาํ คาํ อธบิ ายไว (ภาคผนวก 5) การจัดหมวดหมูและรายละเอียดอื่นๆ เกี่ยวกับโรคในลานนาตามหมวดอักษร ตามระบบ รา งกายและตามรหสั โรคในตํารบั สมนุ ไพรลานนาไดแสดง ในภาคผนวก 6 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

24 6. การจัดทาํ โปรแกรมฐานขอ มูล และพัฒนาระบบทสี่ ามารถใหก ลมุ ตา งๆ ทเี่ ก่ยี วขอ งเขาถงึ ขอ มลู ได คณะผูวิจัยไดจัดทํา โปรแกรมสําเร็จรูป ช่ือ “ฐานขอมูลคัมภีรตํารายาสมุนไพรลานนา : ตํารับ- โรค-สมนุ ไพร” โดยนําขอมูลจากคมั ภีรต ําราแพทยแผนไทยลา นนาและตาํ รายาสมุนไพรลานนา จํานวน 21 ฉบับ (รวม 29 ผูก/เลม) มาบันทึกในฐานขอมูล ซ่ึงสามารถคนหา พิมพรายงาน และแสดงขอมูล ตางๆ ท่เี ก่ยี วตํารบั ยา โรค/อาการ และสมุนไพรไดอ ยา งสะดวกรวดเร็ว ในการจดั ทาํ ”ฐานขอ มูลคมั ภีรต าํ รายาสมุนไพรลานนา : ตํารับ-โรค-สมุนไพร” นั้น คณะผูวิจัย ไดแบงข้นั ตอนการดําเนนิ งานตางๆ ดงั นี้ 1) การบันทึกขอมูลคัมภีรตําราแพทยแผนไทยลานนา และคัมภีรตํารายาสมุนไพร ลานนาแตล ะฉบบั ลงในฐานขอ มลู ฯ (การปรวิ รรตขัน้ ที่ 0, 1 และ 2) 2) กําหนดช่ือโรค/อาการ ชื่อสมุนไพร สวนที่ใช หนวยท่ีใช รูปแบบการใช ช่ือจังหวัด ชือ่ ทองถิ่น ประเภทคาํ รายการสารเคมที ี่เกี่ยวขอ งกบั สมนุ ไพร และกาํ หนดรูปแบบยาเตรยี ม 3) การบันทึกรายละเอียดของโรค/อาการ สมุนไพร และหมายเหตุ ของคัมภีรตํารา แพทยแผนไทยลานนา และคัมภีรต าํ รายาสมุนไพรลา นนาแตล ะตํารบั 4) การเชอื่ มโยงขอมูลกับหนังสือท่ีเก่ียวของกับคัมภีรตําราแพทยแผนไทยลานนาและ ตาํ รายาสมุนไพรลานนา ไดแก ศัพทานุกรมช่อื โรคในลานนา และเภสัชกรรมลานนา การคนหาขอ มูล ผูใชสามารถคนหาขอมูลไดจากหัวขอ หรือการใชงาน โดยมี key word คือ ชื่อจังหวัด รหัส เอกสารศูนย รหัสไมโครฟลม ชื่อโรค/อาการ (ทั้งช่ือภาษาไทย ภาษาลานนา อักษรลานนา และ ภาษาอังกฤษ) ช่ือสมุนไพร (ท้ังชื่อภาษาไทย ภาษาลานนา อักษรลานนา ภาษาอังกฤษ ชื่อทองถ่ิน และชือ่ วทิ ยาศาสตร) และสารสําคญั ท่ีพบในสมนุ ไพร การพมิ พร ายงาน โปรแกรมฐานขอ มูลฯ น้ี ผใู ชง านสามารถคน หาและพมิ พร ายงานได 7 หัวขอ (เงือ่ นไข) ดงั นี้ 1. ตาํ รบั ยาในคมั ภรี ตํารายาสมนุ ไพรลา นนาแตละฉบบั (แบบยอ) 2. โรค/อาการทพี่ บในคัมภีรต ํารายาสมนุ ไพรลานนาแตล ะฉบบั (แบบยอ) 3. สมุนไพรทพ่ี บในคมั ภีรต ํารายาสมนุ ไพรลา นนาแตละฉบบั (แบบยอ) 4. สารสําคญั ของสมุนไพรทพี่ บในคมั ภรี ตํารายาสมนุ ไพรลา นนาแตล ะฉบับ (แบบยอ ) 5. ความถ่ีของโรค/อาการท่ีพบในคัมภรี ต ํารายาสมนุ ไพรลา นนาแตล ะฉบบั 6. ความถีข่ องสมนุ ไพรทพี่ บในคมั ภรี ต ํารายาสมนุ ไพรลา นนาแตละฉบบั 7. ความถ่ขี องสารสําคญั ทพ่ี บในคัมภรี ตํารายาสมนุ ไพรลา นนาแตล ะฉบับ C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

25 ภาคผนวก 7 ไดแสดงรูปภาพและขั้นตอนการบันทึกโปรแกรมฐานขอมูล “ฐานขอมูลคัมภีร ตํารายาสมุนไพรลานนา : ตํารับ-โรค-สมุนไพร” และตัวอยางรายงาน ทั้งน้ีไดแนบแผนโปรแกรม ฐานขอมูลสมุนไพรลานนา 7,265 ตํารับ พรอมท้ังขอมูล monograph สมุนไพรลานนา 30 ตัว ศัพทานุ กรมชื่อโรคในลานนา และเภสัชกรรมลา นนา มาพรอมรายงานฉบับน้ี จาํ นวน 1 ชดุ 7. การระดมความคดิ เห็นและการทดสอบโปรแกรมฐานขอมลู ตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลา นนา โดยสัมภาษณและกรอกแบบสอบถามของผใู ชแ ละแพทยพ นื้ บานลา นนา 7.1 ผลการทดสอบการใชโ ปรแกรมฐานขอ มูล เมอ่ื คณะผวู ิจยั ไดบันทกึ ขอมูลตา งๆ ลงในโปรแกรมฐานขอมลู ตาํ รายาสมนุ ไพรลา นนาฯ แลว จงึ ไดเชิญแพทยแผนไทยและบุคคลท่ัวไปมาทดลองใชโ ปรแกรมฐานขอ มลู ดังกลาว โดยใหผทู ดลอง ใชไ ดกรอกแบบสอบถามเกยี่ วกับผลการทดลองใชแ ละขอ คดิ เหน็ อืน่ ๆ เพอื่ นาํ มาปรบั ปรงุ โปรแกรม ฐานขอมูลฯ นใ้ี หมีประโยชนต อผใู ชใหมากท่สี ุด 7.2 ขอมูลทไ่ี ดจากแบบสอบถาม (ตวั อยางแบบสอบถาม ไดแ สดงในภาคผนวก 8) 1. จาํ นวนผูตอบแบบสอบการทดลองใชโปรแกรม ฯ จํานวน 20 คน 1.1 แบง ตามเพศ เพศชาย จํานวน 12 คน เพศหญงิ จาํ นวน 8 คน 1.2 แบง ตามอายุ อายตุ ่าํ กวา 20 ป จํานวน 0 คน อายรุ ะหวาง 21-40 ป จาํ นวน 7 คน อายุระหวา ง 41-60 ป จาํ นวน 4 คน อายตุ งั้ แต 60 ป ขึ้นไป จาํ นวน 9 คน 1.3 แบงตามอาชพี แพทยแ ผนไทยลานนา จาํ นวน 13 คน ทว่ั ไป จํานวน 7 คน 2. ความรแู ละประสบการณด านการแพทยแผนไทย และตํารายาสมนุ ไพรลา นนา 2.1 ความรูและประสบการณดานการแพทยแ ผนไทย ฯ ดานความรแู ละประสบการณของผทู ดลองใชโ ปรแกรมฐานขอ มลู สมนุ ไพรนน้ั 65 % มี ประสบการณแ ละประกอบวชิ าชีพดา นการแพทยแ ผนไทย หรือตํารายาสมุนไพรลา นนา 10% มคี วามรู ในระดบั พอใช และ 20 % ไมม ปี ระสบการณหรือความรดู า นน้เี ลย 2.2 ความรดู า นอกั ษรลานนา ผตู อบแบบสอบถาม 75 % สามารถอา นและเขยี นภาษาลา นนาได สว นอกี 25 % ไมม ี ความรดู า นอกั ษรลา นนาเลย C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

26 3. ความคดิ เหน็ เกีย่ วกับการใชโปรแกรมฐานขอมลู คมั ภรี ตาํ รายาสมนุ ไพรลานนาฯ 3.1 รปู ภาพ ขอ ความ และความสวยงาม ผูต อบแบบสอบถาม 80 % เห็นวารูปภาพ ขอความและความสวยงามของโปรแกรมน้ี ดแี ลว สว นอีก 20 % เห็นวา พอใช 3.2 รปู แบบและขนาดตัวอักษร ผูตอบแบบสอบถาม 85 % เห็นวารูปแบบและขนาดตัวอักษรเหมาะสมแลว 15 % เห็นวาตัวอักษรขนาดเลก็ เกินไป 3.3 ความสะดวกในการคน หาขอมลู ผูตอบแบบสอบถาม 65 % เห็นวาความสะดวกในการคนหาขอมูลอยูในระดับดีมาก 30 % เห็นวา อยใู นระดับดี และ 5 % เห็นวา พอใช 3.4 ความสะดวกในการพมิ พรายงาน ผูตอบแบบสอบถาม 65 % เหน็ วาความสะดวกในการคน หาขอ มลู อยใู นระดับดีมาก 30 % เห็นวาอยูในระดับดี และ 5 % เห็นวา พอใช 4. รายละเอียดและความถกู ตองของขอ มลู เก่ยี วกบั โรค/อาการ ในฐานขอมลู คัมภีรต ํารายา สมุนไพรลา นนาฯ ผูตอบแบบสอบถาม 45 % เห็นวา มีรายละเอยี ดและความถกู ตอ งอยใู นระดบั ดีมาก 30 % เหน็ วา ดี และ 25 % เหน็ วาอยใู นระดับพอใช 5. รายละเอยี ดและความถกู ตองของขอมลู เกย่ี วกับสมนุ ไพร ในฐานขอ มลู คัมภรี ตํารายา สมนุ ไพรลา นนาฯ ผูต อบแบบสอบถาม 45 % เห็นวา มีรายละเอียดและความถูกตองอยูในระดับดีมาก 30 % เห็นวาอยูใ นระดับดี และอีก 25 % เหน็ วาอยูในระดับพอใช 6. การประโยชนของโปรแกรมฐานขอมลู น้ี ผูตอบแบบสอบถาม 95 % เห็นวาโปรแกรมฐานขอมูลนี้มีประโยชนมากที่สุด สวนอีก 5 % ไม ตอบแบบสอบถามขอนี้ 7. ความพงึ พอใจและความตอ งการนําไปใชง าน ผูตอบแบบสอบถาม 95 % เห็นวาหากโปรแกรมฐานขอมูลน้ีสมบูรณแลว ยินดีเสียคาใชจาย เพื่อจัดซอ้ื ไปใชง าน เพราะเห็นวามปี ระโยชน สวนอีก 5 % ไมตอบแบบสอบถามขอ น้ี 8. ความคิดเหน็ และขอ เสนอแนะอน่ื ๆ ไมมี C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

27 7.3 ขอสรุปทวั่ ไปจากแบบสอบถาม ผูที่ทดลองใชโปรแกรมฐานขอมูลคัมภีรตํารายาสมุนไพรลานนาแลวตอบแบบสอบถาม สวนมากมีความรูดานเภสัชกรรมลานนาหรือตํารายาสมุนไพรลานนาในระดับดี โดยใหความเห็นวา การจัดทําโปรแกรมน้ีจะทําใหสะดวกตอการศึกษาคนควา และเสนอแนะวาควรจะมีการจัด ประชุมสัมมนากันระหวางผูจัดทําโปรแกรม แพทยพ้ืนบานลานนา และแพทยแผนปจจุบัน เพื่อท่ีจะได ปรึกษาหารือกันในเร่ืองคําอธิบายช่ือโรค/อาการในอดีตกับช่ือทางการแพทยปจจุบัน หรือหาขอตกลง ในการเรียกชอ่ื สมนุ ไพรที่แตล ะทองที่เรยี กตา งกนั เปน ตน 8. การคัดเลือกตาํ รับ และขอเสนอการวางแผนการวิจยั และพฒั นากระบวนการเพอ่ื การศกึ ษา วจิ ัยตอเน่อื ง ในการนําผลงานวิจัยจากโครงการวิจยั ไปใชใ นอนาคต ในการพฒั นาเปน ยาแผนปจ จุบัน และขอ เสนอแนะกระบวนการเพอื่ ใชใ นการศึกษาตาํ รบั ยาของภาคอน่ื ๆ ของประเทศไทย 8.1 การคดั เลือกตํารบั /สมุนไพรทมี่ ศี กั ยภาพในการนาํ ไปพฒั นาเปน ยาแผนปจจบุ นั หรือยาสมนุ ไพรแผนปจ จบุ ัน เม่ือบันทึกขอมูลตํารับยาสมุนไพรจํานวน 7,265 ตํารับ จากคัมภีรและตํารายาแพทยแผนไทย ลา นนาและตํารายาสมนุ ไพรลานนาท้งั 7 จงั หวัดแลว ไดท าํ การสืบคนขอมลู ความถี่ของโรค/อาการทพ่ี บ ในคัมภรี ตํารายาสมนุ ไพรลานนาทั้งหมด เพ่ือคนหาวา โรค/อาการใด ที่พบมากที่สุดในฐานขอมูลน้ี ซ่ึง พบวา โรค/อาการที่พบมากท่ีสดุ คืออาการไข ดงั แสดงในตารางที่ 2 และ ภาคผนวก 9 ตารางท่ี 2 ลาํ ดบั ความถ่ีของโรค/อาการ 10 ลาํ ดับ จากขอมูลความถ่โี รค/อาการ ทง้ั หมดท่ีพบในคัมภรี ต ํารายาสมุนไพรลา นนา 7,265 ตาํ รับ ลําดบั ท่ี ชื่อโรค/อาการ ภาษาลา นนา ช่อื โรค/อาการ ภาษาไทย รวมความถ่ี 1 ไข ไข 328 2 สนั นบิ าต สนั นิบาต 274 3 ขาง ขาง 181 4 ลม ลม 157 5 มะเรงครดุ มะเร็งครุด 150 6 เจ็บหัว ปวดศีรษะ 115 7 มะโหก มะโหก 111 8 แมมานบส บาย ไมส บายระหวางตัง้ ครรภ 93 9 ฝ ฝ 92 10. เกดิ ลกู แลวบสบาย เจบ็ ปว ยหลังคลอดลกู 86 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

28 จากผลการคนหาดงั กลา วนี้ แสดงใหเหน็ วา “ไข” เปนช่ือโรค/อาการ ทีพ่ บมากทส่ี ดุ โดยมตี าํ รบั ยาสมุนไพรลานนาท่ใี ชรักษาโรค/อาการ “ไข” ถึง 328 ตํารับ แสดงใหเห็นวา “ไข” เปนโรค/อาการ ท่ีคน ทั่วไปเปนบอยท่ีสุด ทําใหแพทยแผนไทยลานนาไดบันทึกตํารับยารักษาโรค/อาการ “ไข” ใน ตํารับยา สมุนไพรลานนามากกวาโรค/อาการอื่นๆ โดยพบวามีการกลาวถึงช่ือสมุนไพรที่เปนสวนประกอบใน ตาํ รับยาทงั้ ส้นิ 619 ชนดิ โดยแตล ะชนดิ จะมคี วามถใ่ี นการใชท แ่ี ตกตางกนั ดัง ตารางที่ 3 ตารางที่ 3 ลําดับความถขี่ องสมุนไพร 10 ลาํ ดับ ทใี่ ชในการรักษาอาการไข จากโปรแกรม ฐานขอมูลคมั ภีรต าํ รายาสมุนไพรลา นนา(เรยี งลาํ ดบั จากมากไปหานอย) ลาํ ดับที่ ชอ่ื สมนุ ไพรภาษาลา นนา ชอ่ื สมุนไพรภาษาไทย รวมความถี่ 1 ออยดํา ออยแดง 67 2 หลับมืนนอย ชมุ เห็ดเทศ 64 3 หยา ฅา หญา คา 47 4 หยา ผากฅวาย หญาตีนกา 45 5 กลวยตีบ กลวยตบี 42 6 หยา ขัด หญา ขัด 40 7 หมากกอก มะกอก 38 8 เด่อื เกลี้ยง มะเดอ่ื อุทมุ พร 34 9 รางเอยน เครือขา วเยน็ 31 10. ไมบง ไผบ ง 26 ขอมูลขางตนน้ี แสดงใหเห็นวา จากตํารับยาสมุนไพรที่ใชรักษาโรค/อาการ “ไข” ทั้งหมด 325 ตํารับ พบวามีการใช “ออยแดง” มาเปนสมุนไพรในตํารับยามากท่ีสุดถึง 67 ตํารับ และมีการใช สมุนไพรอื่นๆ ในความถ่ีที่นอยลงมาตามลําดับ สมุนไพรทั้ง 10 ชนิดดังกลาวนาจะมีสารสําคัญท่ี เก่ียวขอ งกบั การรกั ษาอาการไข เนื่องจากพบความถใ่ี นการใชม ากกวา สมุนไพรอ่นื ๆ คณะผูวิจัยจึงไดคัดเลือกตํารับยาสมุนไพรท่ีรักษาไขจํานวน10 ตํารับ โดยตํารับยาเหลานั้น จะตองมีการใชสมุนไพรที่มีความถ่ีมาก 10 อันดับนี้มากท่ีสุด เพ่ือนํามาศึกษาและพัฒนาเปนยาแผน ปจจบุ ันหรอื ยาสมนุ ไพรแผนปจ จบุ ัน ดังตารางที่ 4 จากรายงานขอมลู ความถ่ขี องโรค/อาการ ท่ีพบในคัมภีรตํารายาสมุนไพรทั้งหมด 7,265 ตํารับ พบวา “ไข” เปนโรค/อาการท่ีพบมากท่สี ดุ ถงึ 328 ตํารับ โดยมสี มุนไพรท่ีใชในตาํ รบั ยาสมุนไพรรักษาไข จํานวน 619 ช่ือ โดยสมุนไพรที่มีความถี่ในการใชมากที่สุด 10 อันดับแรก ไดแก ออยแดง ชุมเห็ดเทศ หญาคา หญาตีนกา กลวยตีบ หญาขัด มะกอก มะเด่ืออุทุมพร เครือขาวเย็น และไผบง ตามลําดับ แสดงวาสมุนไพรเหลาน้ีนาจะมีสารสําคัญที่เกี่ยวของกับการรักษา “ไข” มากกวาสมุนไพรชนิดอ่ืนๆ ดงั น้ันผวู จิ ัยจึงคัดเลือกตํารับยาที่ใชรักษา “ไข” ท้ัง 328 ตํารับ เพื่อหาวาตํารับยาใดที่ใชสมุนไพรใน 10 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

29 อนั ดับแรกทีพ่ บมากท่ีสุด มาจํานวน 10 ตํารับ ทําใหพบวาตํารับยาทั้ง 10 ตํารับน้ันมีการใชชุมเห็ดเทศ เปนสวนประกอบในตํารับยาทุกตํารับ และมีการใช ออยแดง หญาคา หญาตีนกา หญาขัด มะกอก กลว ยตีบ มะเด่ืออทุ มุ พร ไผบง และเครือขา วเยน็ ในลําดบั ความถ่ีทนี่ อ ยลงมาตามลาํ ดับ ตารางที่ 4 ตาํ รับยาสมนุ ไพรรักษาไขท ม่ี กี ารใชสมนุ ไพร 10 ลาํ ดบั แรก ทพ่ี บมากทสี่ ดุ ในการรกั ษาอาการไข ตาํ รับ รหสั เอกสารศนู ยฯ / ตํารับยาสมนุ ไพรลานนา สมุนไพรทใ่ี ช หมายเหตุ ที่ หมายเลขตํารบั 1 ชร.002-059 / 114 # ยาถบี ไขส ําหรับเดก็ ใหเอาเปลือก ออ ยแดง มะกอก หญา ตีนกา รากกลว ยตีบ ราก ชุมเหด็ เทศ หญา คา ตาออยแดง รากสนนุ น้ํา ใบ หญา คา หญา ตนี กา บวั บก หญาขดั ชมุ เหด็ เทศ รากตน ราช กลว ยตีบ พฤกษ กะเม็ง มาแชน า้ํ ไว ใชร บั ประทาน หญา ขัด ฯ มะกอก กะเม็ง บวั บก ราชพฤกษ สนุนน้ํา 2 ลพ.001-066 / 161 # เปน ไข อาการหนกั มาก เอารากหญาคา ออ ยแดง ชุมเห็ดเทศ หญาตีนกา หญาเจา ชู หญาขดั ขมุ เหด็ หญา คา เทศ รากหมาก รากมะพราว รากกลว ยตบี หญา ตีนกา ไครทงั้ 2 (ไครนํ้า,ไครบก) ผวิ คลา ผิวไมไ ผ กลวยตีบ บง รากรางจืด รากงิว้ หนุม รากปอบาน หญา ขดั ไผบง รากเถาฟก ขา ว ตาออยแดง 3 ตา ราก กางปลาเครอื หญา คา ดังดีด มะแวง ขาว (เอกสารเลอะ กางปลานา้ํ เลอื น) หวั คนู เขากบั *เครอื แดง เปนยา กมุ น้ํา เครือแดง ฯ ยาที่เทา กบั ยาเครอื แองนน้ั เอาไครทงั้ 2 (ไครนาํ้ ,ไครบก) กางปลานํา้ คลา ไครท ั้ง 2 กา งปลาเครอื กุมน้าํ พลิ ังกาสา ไมซอ * ง้ิวหนุม คอนกลองเครอื ไมส มอตีนนก เขาควาย ดงั ดดี แมห งูบ รกั ษาฝเครอื ทุกอยางได หากผสม เถาฟกขา ว กบั ยาเทกิ หลวง* เอาเมล็ดแตงโม ถ่ัวเขียว ปอบา น มะพราว ฯ หากละเมอ ใหเอาตาํ รับยาสันนิบาตที่ มะแวงขาว ผสมกับถว่ั เขยี ว หัวคนู แชน้าํ กับยาเทกิ รางจดื หลวง* น้ัน ฯ หญาเจาชู หมาก C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

30 ตารางท่ี 4 ตาํ รับยาสมนุ ไพรรักษาไขท มี่ ีการใชสมนุ ไพร 10 ลาํ ดบั แรก ทพ่ี บมากทส่ี ุด ในการรกั ษาอาการไข (ตอ ) ตํารบั รหัสเอกสารศนู ยฯ / ตํารบั ยาสมนุ ไพรลานนา สมุนไพรทใี่ ช หมายเหตุ ท่ี หมายเลขตาํ รบั 3 ลพ.001-060 / 165 # ยารกั ษาไขท งั้ ปวง สนั นิบาตทง้ั ปวง ออยแดง รากสาดทง้ั ปวง ฝเ ครือสมขา วไหม ชมุ เหด็ เทศ เกลด็ แรด เรยี กวา ยาเยน็ ตํารบั หลวง หญา คา กลวยตบี ใหเ อาหญาพันงู มะเด่อื ท้งั 2 (มะเด่ือ หญา ขดั ปอ ง, มะเดื่ออทุ มุ พร) ทนั ทงั้ 2 (พทุ รา, มะเด่อื อทุ ุมพร ทันขอ) ผักคาบ* หญาขดั ชุมเห็ดเทศ ไผบ ง รากหญาคา รากกลว ยตีบ ออ ยแดง หวั กะเม็ง คนู เมลด็ แตงโม หญา สะพา นกน ราก คนู ถว่ั เขยี ว รากสม แกว แปน* รากบวบ ดินปลวกทข่ี ึ้นตนไม เหลยี่ ม ใบบัวบก หญา กะเม็ง ผวิ ไมไ ผ แตงโม บง ผิวฟก ปมผกั ตําลึง รงั หมารา คราบ ถั่วเขยี ว แมงมมุ 7 ตัว เบยี้ ตวั ผู ปลวกทีท่ ํารังกับ ทนั ขอ ตนไม 3 หยิบมอื ยาแก 5 ตน 3 หยบิ บวบเหล่ยี ม มือ เมล็ดฝาย 3 หยิบมอื เปลอื ก บัวบก มะกอกหนมุ 3 นิ้วมอื ตาํ คลุกเคลา ให เบ้ยี ตวั ผู เขา กนั ผสมกับนาํ้ ขาวรบั ประทาน ผกั คาบ รกั ษาหาย ฯ ผกั ตาํ ลึง ฝาย พุทรา ฟก มะกอกหนมุ มะเด่อื ปอ ง แมงมุม ยาแก 5 ตน รังหมารา สมแกว แปน สะพา นกน C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

31 ตารางท่ี 4 ตาํ รับยาสมุนไพรรกั ษาไขท ม่ี ีการใชสมนุ ไพร 10 ลาํ ดบั แรก ทพี่ บมากทส่ี ดุ ในการรกั ษาอาการไข (ตอ) ตาํ รบั รหสั เอกสารศนู ยฯ / ตํารับยาสมนุ ไพรลา นนา สมนุ ไพรทีใ่ ช หมายเหตุ ท่ี หมายเลขตาํ รบั 4 พร.010-010 / 284 # ยารักษาเด็กเปน ไขหุม อาการไมทเุ ลา ชุมเหด็ เทศ ใหเ อาหญา ขัด ชุมเหด็ เทศ หญาตีนกา หญาคา หญาตีนกา รากหญา คา ตาออ ย ใบบวั บก เปลือก กลวยตบี หญาขัด มะกอก รากกลวยตบี ผักตําลงึ มาแชนํ้า มะกอก แชข า วเจา รบั ประทาน ฯ หากอาการยงั ไม ออ ย ดขี ้ึน ใหเ พมิ่ มะเด่ืออทุ มุ พรและมะเด่อื ปอง บัวบก ลงไป รักษาหายได ฯ 5 ชร.002-065 / 582 # เปนหวดั ไอ แลว กลายเปนไขไมสรา ง ออยแดง ใหเ อาเพกา ตาไมเ สลา 7 ตาออ ยแดง 7 ชมุ เห็ดเทศ หญา คา ตาไมม ะกลํา่ ตน ไมป นแถ ไมปบ ไมมะยม หญาตีนกา หญา ขัด หิน หญา ตนี กา หญาเจาชู รากหญา คา มะกอก เปลอื กตมุ กาขาว เปลือกมะกอก หญา ขัด ตมุ กาขาว ชมุ เห็ดเทศ มาแชน้าํ หรือนาํ ไปอุน ปนแถ ปบ รบั ประทาน ฯ เพกา มะกล่ําตน มะยมหนิ เสลา หญา เจา ชู 6 28 / พย.005-077 # ยาแกไข มอี าการปวดศรี ษะมาก ใหเอา ออ ยแดง เปลอื กมะกอก สนุน เปลือกมะเดือ่ อุทมุ พร ชมุ เห็ดเทศ ไทรหนิ เปลอื กทองบก (ทองหลางใบมน) หญาคา หญา ตนี กา หญา ขัด ชุมเหด็ เทศ หญาตนี กา ออ ยแดง กลว ยตีบ ตาลทราย หญาขดั ชุมเห็ดเทศ รากหญา หญาขดั คา รากกลว ยตีบ กานน้ําเตา ฟก ผวิ ไมไ ผ มะกอก บง ผวิ บวบเหลยี่ ม ปลวกทขี่ ึน้ ตน ไม แตน ไผบ ง คา รงั หมารา เปลอื กสมแกว เปลอื กไขคา ง ไขคางรงั รัง เมลด็ แตงโม ถวั่ เขยี ว เมลด็ ฝาย ชายคา ชายคา ยาแก 5 ตน ตาํ ใหเ ขา กัน ตาลทราย รบั ประทานกบั น้ําแชขาวเจา รักษาหายได แตงโม ฯ แตนคา ถ่ัวเขียว ทองบก C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

32 ตารางท่ี 4 ตาํ รับยาสมนุ ไพรรกั ษาไขทม่ี ีการใชสมนุ ไพร 10 ลําดบั แรก ทพ่ี บมากทส่ี ุด ในการรกั ษาอาการไข (ตอ ) ตาํ รบั รหสั เอกสารศนู ยฯ / ตาํ รับยาสมุนไพรลา นนา สมนุ ไพรทใี่ ช หมายเหตุ ที่ หมายเลขตํารบั ไทรหนิ นาํ้ เตา บวบเหล่ียม ปลวก ฝา ย ฟก มะเดื่ออุทุมพร ยาแก 5 ตน รงั หมารา สนนุ สม แกว 7 104 / พย.005-077 # ยาแกไข ปวดศีรษะมาก ใหเอาเปลือก ออ ยแดง มะกอก เปลือกสนุน มะเดื่ออุทุมพร ไทร ชุมเห็ดเทศ หิน เปลือกทองบก หญาขัด ชุมเห็ดเทศ หญาคา หญาตีนกา รากหญาคา ออยแดง ตาล หญาตีนกา หญาขัด ทราย หญาไซ ครามท้ัง 2 (ครามบาน, มะกอก ครามปา) รากมันสําปะหลัง ผิวไมไผบง มะเด่ืออทุ ุมพร เดาทั้ง 2(เดานอย,เดาหลวง) กลวยนอย ไผบ ง เอานํ้าแชขาวเจาเปนนํ้ากระสาย มาแช กลว ยนอย รับประทาน รกั ษาหายได ฯ ครามบา น ครามปา เดานอย เดาหลวง ตาลทราย ทองบก ไทรหิน มนั สําปะหลัง สนนุ หญา ไซ C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

33 ตารางท่ี 4 ตาํ รบั ยาสมุนไพรรกั ษาไขท ม่ี ีการใชสมนุ ไพร 10 ลําดบั แรก ทพ่ี บมากทสี่ ดุ ในการรกั ษาอาการไข (ตอ) ตาํ รับ รหัสเอกสารศนู ยฯ / ตาํ รับยาสมุนไพรลานนา สมนุ ไพรทใ่ี ช หมายเหตุ ที่ หมายเลขตาํ รบั 8 455 / # ยาแกไ ข ปวดศีรษะมาก ใหเ อา ออ ยแดง เปลอื กมะกอก เปลือกสนุน เปลือก ชมุ เหด็ เทศ มะเดอ่ื อุทมุ พร เปลือกทองบก หญาขัด หญา คา หญา ตนี กา ชุมเห็ดเทศ หญาตีนกา รากหญาคา หญา ขัด ออยแดง ตาลทราย หญา ไซ ครามท้ัง 2 มะกอก (ครามบา น,ครามปา ) รากมัน มะเด่อื อุทุมพร สําปะหลัง ผิวไมไ ผบง เดาทัง้ 2 (เดา ไผบ ง นอ ย,เดาใหญ) มาแชน ้าํ แชข าวเจา ครามบาน รบั ประทาน ฯ ยาตํารบั นีส้ ามารถรกั ษา ครามปา โรคสันนบิ าต โรคหดั เปนไขตัวรอน เดานอ ย ออกตมุ หลวงกไ็ ด ฯ เดาใหญ ตาลทราย ทองบก มันสําปะหลัง สนุน หญาไซ 9 พย.005-077(2)/ 12 # เด็กไมสบาย เปนไข ใหเ อาเปลอื ก ออยแดง มะกอก ใบบวั บก รากหญาคา ตาออ ย ชมุ เหด็ เทศ หญา คา แดง แมงมมุ แตนสาย รังหมารา หญา หญาตีนกา ตีนกา หญา ขัด ชมุ เห็ดเทศ ปมตอก หญา ขดั ขมวดซา ย แชนาํ้ ไว นาํ มารับประทาน มะกอก ทาํ ใหห ายได ฯ แตนสาย บัวบก ปมตอกขมวดซา ย แมงมมุ รังหมารา C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

34 ตารางท่ี 4 ตํารบั ยาสมนุ ไพรรกั ษาไขท มี่ กี ารใชส มนุ ไพร 10 ลาํ ดบั แรก ทพ่ี บมากทสี่ ุด ในการรกั ษาอาการไข (ตอ) ตํารับ รหสั เอกสารศนู ยฯ / ตาํ รบั ยาสมนุ ไพรลานนา สมุนไพรทใ่ี ช หมายเหตุ ที่ หมายเลขตาํ รบั # ยาแกไข เหง่ือไมอ อก ใหเอางาชา ง ออยแดง 10 พย.005-077(2)/176 ยานาง เครอื ขาวเยน็ จันทนทงั้ 2 ชมุ เหด็ เทศ (จันทนข าว,จันทนแดง) หญา ตีนกา หญาตีนกา ชมุ เห็ดเทศ ขัดมอน สนุน กลว ยตบี ผักหวานบาน มะดกู พระเจา นั่งโกน* มะเดื่ออทุ มุ พร ปบ มะคังแดง ออ ยแดง กะเบยี น ราก เครือขาวเย็น กลว ยตบี มะเดอื่ อทุ ุมพร หมปู ลอย กะเบียน ฝนใสน้าํ แชขา วเจา รบั ประทาน ทําให ขมิ้นนอ ย หายได ฯ จันทนข าว จนั ทนแ ดง ชาง ปบ พระเจา นั่งกลอน มะคังแดง ผกั หวานบาน มะดกู ยา นาง สนนุ หมูปลอ ย ตํารับยาทัง้ 10 ตาํ รับ ทค่ี ัดเลอื กมานี้ พบวา มกี ารใชชมุ เห็ดเทศเปนสวนประกอบในตํารับยาทั้ง 10 ตํารับ มีการใชออยแดง หญาคา หญาตีนกา และหญาขัดเปนสวนประกอบในตํารับยาจํานวน 9 ตํารบั มกี ารใชม ะกอก เปนประกอบในตํารับยา 7 ตํารับ มีการใชกลวยตีบเปนสวนประกอบในตํารับยา จํานวน 6 ตํารับ มีการใชมะเด่ืออุทุมพรและไผบง เปนสวนประกอบในตํารับยาจํานวน 5 ตํารับ และมี การใชเ ครอื ขา วเยน็ เปนสวนประกอบในตํารบั ยาเพียง 1 ตํารับ เทานัน้ ดงั ตารางที่ 5 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

35 ตารางที่ 5 ความถขี่ องการใชส มนุ ไพร 10 ชนดิ จากตาํ รบั ทเ่ี ลอื กมาทงั้ หมด 10 ตาํ รบั ท่ี ชอ่ื สมุนไพร รหัสเอกสารศนู ย / ตาํ รบั ทพี่ บ ความถี่ หมายเหตุ 10 1 ชุมเหด็ เทศ ชร.002-058 ตํารับที่ 114 9 ลพ.001-060 ตํารับที่ 161 และ 165 9 9 พร.010-010 ตํารับที่ 284 และ 582 9 7 พย.005-077 ตํารบั ที่ 28 พย.005-077 ตํารบั ท่ี 104 พย.005-077 ตํารบั ที่ 455 พย.005-077 (2) ตาํ รับที่ 12 พย.005-077 (2) ตํารับท่ี 176 2 ออยแดง ชร.002-059 ตํารับท่ี 144 ลพ.001-060 ตํารบั ที่ 161 , 165 และ 582 พย.005-077 ตํารบั ท่ี 104 และ 455 พย.005-077 (2) ตํารับที่ 12 และ 176 3. หญา คา ชร.002-058 ตํารับที่ 114 ลพ.001-060 ตํารับที่ 161 และ 165 พร.010-010 ตาํ รบั ท่ี 284 และ 582 พย.005-077 ตํารบั ที่ 28 , 104 และ 455 พย.005-077 (2) ตํารบั ท่ี 12 4. หญาตนี กา ชร.002-058 ตํารับที่ 114 ลพ.001-060 ตํารับที่ 161 พร.010-010 ตํารับท่ี 284 และ 582 พย.005-077 ตํารับท่ี 28 , 104 และ 455 พย.005-077 (2) ตํารับที่ 12 และ 176 5. หญา ขดั ชร.002-058 ตํารับที่ 114 ลพ.001-060 ตํารับที่ 161 และ 165 พร.010-010 ตํารบั ที่ 284 และ 582 พย.005-077 ตํารบั ท่ี 28 , 104 และ 455 พย.005-077 (2) ตํารับที่ 12 6. มะกอก ชร.001-058 ตํารับที่ 114 พร.010-010 ตาํ รับท่ี 284 และ 582 พย.005-077 ตํารับท่ี 28 , 104 และ 455 พย.005-077 (2) ตาํ รับท่ี 12 C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

36 ตารางท่ี 5 ความถขี่ องการใชส มนุ ไพร 10 ชนิด จากตํารับท่ีเลือกมาทงั้ หมด 10 ตาํ รับ (ตอ ) ที่ ชื่อสมุนไพร รหสั เอกสารศนู ย / ตํารบั ทพ่ี บ ความถ่ี หมายเหตุ 7 กลวยตีบ 6 ชร.002-058 ตํารบั ที่ 114 8 มะเดอ่ื อทุ ุมพร ลพ.001-060 ตํารับที่ 161 และ 165 5 9 ไผบง พร.010-010 ตํารบั ท่ี 284 5 10 เครือขา วเยน็ พย.005-077 ตํารบั ท่ี 28 1 พย.005-077 (2) ตาํ รบั ที่ 176 ลพ.001-060 ตํารับที่ 165 พย.005-077 ตํารบั ท่ี 28 , 104 และ 455 พย.005-077 (2) ตาํ รบั ที่ 176 ลพ.001-060 ตํารบั ที่ 161 และ 165 พย.005-077 ตํารบั ท่ี 28 , 104 และ 455 พย.005-077 (2) ตํารบั ที่ 176 ผลการคัดเลือกและศึกษารายละเอียดของตํารับยารักษาไข 10 ตํารับ พบวาตํารับยาท้ัง 10 ตํารบั น้ันมกี ารใชช ุมเหด็ เทศเปนสว นประกอบในตํารับยาทุกตํารับ และมีการใช ออ ยแดง หญาคา หญา ตีนกา หญาขัด มะกอก กลวยตีบ มะเด่ืออุทุมพร ไผบง และเครือขาวเย็น ในลําดับความถี่ที่นอยลงมา ตามลําดับ ตารางที่ 6 ไดสรุปฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาของสมุนไพรเหลานี้ จากผลงานวิจัยท่ีมีการศึกษา มาแลว จากขอมูลขางตน สามารถสรุปไดวา ตํารับยาสมุนไพรทั้ง 10 ตํารับ มีศักยภาพในการพัฒนา เพื่อประยุกตใชสาธารณสุขมูลฐานโดยนํามาทดสอบยืนยันประสิทธิภาพและความปลอดภัย ตลอดจน ทําใหอยูในรูปแบบท่ีเหมาะสม นอกจากนี้สมุนไพรที่เก่ียวของกับการรักษาโรค/อาการไขที่มีความถี่ใน การใชในตาํ รับยาสมุนไพรลานนามากที่สุด คือ ชุมเห็ดเทศ ออยแดง หญาคา หญาตีนกา และหญาขัด มีสมุนไพรเกือบทุกตัวท่ีพบวามีการศึกษาวิจัยทางเภสัชวิทยาท่ีเก่ียวของกับอาการไข ยกเวนออยแดง กลวยตีบ มะกอก เครือขาวเย็น และไผบง สําหรับสมุนไพรที่มีการศึกษาฤทธิ์ลดไขโดยตรง มีเพียงตัว เดยี ว คอื มะเด่อื อุทุมพร ซง่ึ นาจะเปนสมุนไพรทนี่ าสนใจทจ่ี ะนาํ มาศกึ ษาเพื่อประยกุ ตห รอื พฒั นาเปน ยา แผนปจ จบุ นั ลดไขได C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

37 ตารางท่ี 6 ฤทธิ์ทางเภสชั วิทยาของสมนุ ไพร 10 ตวั ท่ีคดั เลือกจากต ลําดับ สมนุ ไพร งานวจิ ัยท ท่ี ชุมเห็ดเทศ จาก Phytother Res. 2002 Mar;16 Suppl 1:S93-6 พ 1. AP, Pascua MP, Sabando MN, Soliven LA เกย่ี วกบั Cassia alata Linn. ทดลองดงั นี้ สารสกดั จากใบโดยใช hexane สามา เหนยี่ วนําโดย acetic acid ไดประมาณ 59.5% ทั้ง การอกั เสบท่เี กิดจากการเหนย่ี วนาํ โดย carrageen สารสกดั โดย chloroform มฤี ทธิ์ตานเชอื้ Trichophy แตไมมีฤทธ์ิตา นเช้ือ Candida albicans. ในขณะท เชื้อทง้ั คูได จาก Biol pharm Bull. 2003 Sep;26(9):1361-4 พบว Nagai M, Hoshi K. อางวา จากการศึกษา Adenine ฤทธิ์ anti-aggregation พบวา Adenine สามารถยบั collagen ได แตยับย้งั การเกดิ aggregation โดยกา ไดเ พียงเลก็ นอ ย เมอื่ เทยี บกับฤทธิ์ anti-aggregatio พบรายงานอางวา เมอ่ื ทดลองใหห นกู นิ สารสกัดจ มลิ ลิกรัม/กโิ ลกรมั พบฤทธิ์ระบาย C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

7 ตํารับยาสมุนไพรลานนา เอกสารอางอิง ทส่ี นบั สนนุ พบวามีรายงานการศกึ ษาของ Villasenor IM, Canlas [access from] บสารสกัดจากใบของ Cassia alata Linn. ไดผลการ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/e ารถบรรเทาอาการปวดจนกระตุก(squirms)ท่ี ntrez/query.fcgi?CMD=Displa งสารสกดั โดย hexane และ ethanol สามารถยับยง้ั y&DB=pubmed. 15-3-2006. nan ไดประมาณ 65.5% และ 68.2% ตามลาํ ดบั yton mentagrophytes. ไดทีค่ วามเขม ขน 50 mg/ml ทีส่ ารสกดั โดย hexane และ ethanol สามารถตา น วามีรายงานการศึกษาของ Moriyama H, Iizuka T, [Access from] ทีส่ กดั ไดจากใบของ Cassia alata โดยใช HPLC ถงึ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/e ntrez/query.fcgi?CMD=Displa บยงั้ การเกิด aggregation โดยการเหนีย่ วนาํ ของ y&DB=pubmed. 20-3-2006. ารเหนย่ี วนาํ ของ adrenosine 5’-diphosphate(ADP) on ของ adenosine(positive control) จากใบชมุ เห็ดเทศดว ยสารสกัดนา้ํ รอ นขนาด 500

38 ตารางที่ 6 ฤทธท์ิ างเภสชั วทิ ยาของสมุนไพร 10 ตวั ที่คัดเลือกจากต ลําดับที่ สมนุ ไพร งานวจิ ัยท 2. ออ ยแดง นอกจากนมี้ ีการทดลองดวยการฉีดสารสกดั จาก มิลลกิ รมั /กโิ ลกรัม พบผลเชน เดียวกนั โดยพบส Saccharum sinense Roxb. Isocrysophanol, physcion-l-glycoside, chrysopha ยาถา ย สารสกัด glycoside จากใบชมุ เห็ดเทศ ม มีผูศ กึ ษาฤทธขิ์ องสารสกัดชนิดตางๆของใบชุมเ คอื Trichophyton mentagrophytes โดยใชส ารสก แอลกอฮอล 50% จากทกุ สว นของชุมเหด็ เทศ น แอลกอฮอล และนํ้าพบวา สามารถฆา เช้ือราท่ีเป chrysophanol ซงึ่ มฤี ทธิฆ์ า เชอื้ รา ในการทดลอง แอลกอฮอลแ ละครีมท่ีมีความเขมขน 20% สําหร สามารถรกั ษาราทเี่ ล็บ และทหี่ นงั ศีรษะ ไมพ บฤทธ์ิทางเภสชั วทิ ยาทเ่ี กี่ยวกบั การเกิดไข ตารางที่ 6 ฤทธท์ิ างเภสัชวทิ ยาของสมนุ ไพร 10 ตัว ท่ีคดั เลือกจากต C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

8 ตํารับยาสมุนไพรลา นนา (ตอ ) ทส่ี นบั สนุน เอกสารอางองิ กชมุ เห็ดเทศดวยนํ้ารอ น ในขนาด 800 [Access from] สาร anthraquinone glycoside จากใบไดแ ก http://www.medplant.mahidol.ac. th/pubhealth/cassiaal.html. 20-3- anol, emodine, rhein, aloeemodin ซ่งึ มฤี ทธิ์เปน 2006. มีฤทธ์กิ ระตุนกลา มเนอื้ เรยี บในลาํ ไส เห็ดเทศ ในการฆา เช้ือราท่ีเปน สาเหตโุ รคกลาก กัดดว ยนํ้าของใบชุมเห็ดเทศ หรอื สารสกัดดวย นอกจากนสี้ ารสกดั ดว ยคลอโรฟอรม , อเี ธอร, ปน สาเหตุโรคกลากไดเชน กนั ในชุมเห็ดเทศมี งทางคลนิ กิ รักษากลากเกลอ้ื น ใชส ารสกัดจาก รบั รักษาคนไข พบวาหาย 100% แตยังไม ไมพบรายงานการวิจยั ตาํ รับยาสมนุ ไพรลานนา (ตอ )

ลาํ ดบั ท่ี สมนุ ไพร 39 หญา คา 3. งานวจิ ยั ท Imperata จาก Dhaka University Journal of Pharmaceutical cylindrica Achinto Saha, Muhammad Alamgir Masud, Md. A 4. หญา ตีนกา Kumar Kundu และ Kanti Datta เก่ียวกบั ฤทธ์ิ ant Eleusine indica cylindrica พบวา extract ท่ไี ดจากการสกดั ดว ย c (L.) Gaerth anti-inflammatory ในสตั วท ดลองทถี่ กู เหนยี่ วนาํ ใ จาก J Nat Prod. 2006 Feb;69(2):302-4 พบวามีร JR, Xu C, Ge HM, Wang XT, Tan RX พบวา สาร C C(2), F(3), E(5) และ penochalasin A(4) ) ท่ไี ดจ าก (endophytic fungus ทอี่ ยใู น stem ของ Imperata human nasopharyngeal epidermoid tumor KB ce จาก Planta Med. 2005 Apr;71(4):362-3 พบวา มีร MF, Legora-Machado A, Almeida TA, De Oliveira สาร C-glycosylflavones จากตน Eleusine indica สามารถยบั ยง้ั lung neutrophil recruitment ในหน negative bacteria โดยการหายใจ และพบวา สาร alpha-arabinopyranosylapigenin) และ vitexin (8- แยกไดจาก Eleusine indica. สามารถยบั ยงั้ lung วาสารสกดั จากหญาตนี กาสามารถตา นอักเสบข C:\\Documents and Settings\\library1\\Desktop\\48ค012\\result.doc

9 ทส่ี นบั สนุน เอกสารอางอิง l sciences พบวา มรี ายงานการศึกษาของ [Access from] Alimuzzaman, Sitesh Chandra Bachar, Joydeb http://www.pharmadu.net/journal 2005/?art=202. 20-3-2006. tianalgesic และ anti-inflammatory ของ Imperata [Access from] chloroform น้ันมีฤทธ์ิ antianalgesic แตไมม ฤี ทธ์ิ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entr ใหเกดิ อาการอกั เสบดวย carrageenan. ez/query.fcgi?CMD=Display&DB รายงานการศึกษาของ Ding G, Song YC, Chen =pubmed. 20-3-2006. Chaetoglobosin U(1) (หรือช่ือ chaetoglobosins กการสกดั Chaetomium globosum IFB-E019 [Access from] cylindrical) ดวย ethanol มีฤทธ์ิ cytotoxic ตอ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entr ez/query.fcgi?CMD=Display&DB ell line =pubmed. 16-3-2006. รายงานการศึกษาของ De Melo GO, Muzitano a DB, Kaiser CR, Koatz VL, Costa SS เกย่ี วกบั พบวา crude extact ของ Eleusine indica นทู ีไ่ ดร บั lipopolysaccharide (LPS) จาก Gram- ร schaftoside (6-C-beta-glucopyranosyl-8-C- -C-beta-glucopyranosylapigenin) ท่สี ามารถ g neutrophil influx ได จากผลดงั กลา วจงึ อางได ของทางเดนิ หายใจได